Өндірістік балық түрлерінің популяциялық жағдайы
Жоспар.
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 3
1. Әдебиетке шолу. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 4
1.1. Балықтардың негізгі тіршілік ортасы. . . . . . . . . . 4
1.2. Гидробнонттарға анропогендік әсер ету. . . . . . . . . 11
1.3. Өсіру объектісінің балық шаруашылық – биологиялық ерекшеліктері. . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2. Су қоймасының географиялық – климаттық жағдайы. . . 23 3. Өзіндік
зерттеу нәтижелері. . . . . . . . . . . . . . . .26
3.1. Материалдармен зеттеу әдістері. . . . . . . . . . . . 26
3.2. Су қоймасының гидрохимиялық және гидробиологиялық режимінің
ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . 27 3.2.2. Су
қоймасының гидробиологиялық сипаттамасы . . . 31
4. Өндірістік балық түрлерінің популяциялық жағдайы. . . . 3 5.
Қауіпсіздік шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . .
46
5.1. Тіршілік қауіпсіздігі бойынша нормативті-техникалық құжаттарға анализ.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
5.2. Жұмыс кезіндегі қауіпсіздік техникалары. . . . . . . . 47
5.3. Зиянды және қауіпті факторлардан сақтау. . . . . . . . 47
5.4. Өрт қауіпсіздігі. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 47
5.5. Төтенше жағдайлар кезінде қызметкерлердің әсер етуі. .48
5.6. Механизммен жұмыс жасау кезіндегі қауіпсіздік. . . . 49
6. Табиғат ортасын қорғау. . . . . . . . . . . . . . . . .
51
7. Қортынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 62
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . .
64
Ұсыныс. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 67
Кіріспе.
Негізінен балық шаруашылығын жүргізуде ішкі су қоймаларының маңызы
өте зор. Біздің елімізде Шардара, Қапшағай сияқты өте ірі жасанды су
қоймаларымен бірнеше ірі өзендер бар. Осы балық шаруашылық маңызы бар су
қоймаларының барлығы да тұрғылықты жерге жақын орналасқандықтан олардан
алынатын балық өнімдері арзан әрі тиімді болып келеді. Соңғы кездерде ірі
су қоймаларын басқа да халық шаруашылық салаларына пайдалану ірі қарқынмен
дамыды. Сонымен қатар ірі өндірістер салынып, олардан шыққан қалдықты суға
ағызып жіберіп отырды және ауыл шаруашылығындағы зиянды өсімдіктермен
күресу үшін қолданылған пестициттер, гербициттер жер асты суларына қосылып
отырды. Балық шаруашылығының болашағын ойламай жүргізілген осындай шаралар
ақыр соңында су қоймаларындағы балықтардың популяциялық жағдайын үлкен
өзгеріске әкелді. Ақыр соңында құнды балықтар тұрмақ, кәсіптік маңызы бар
балықтардыңда популяциялық жағдайы нашарлай түсті. Балық өнімі адамзат
азығында басты орындардың бірін алу қажет. Сондықтан биологиялық тұтыну
мөлшеріне сәйкес еліміз тұрғындарын сапалы және қауіпсіз балық өнімдерімен
қамтамасыз ету мемлекеттік деңгейде шешілетін стратегиялық тапсырма болып
табылады.
Алыстан алмай – ақ өзіміздің бір кездегі балыққа толы Жайық өзенінің
қазіргі жағдайы ауыз толтырып айтарлықтай емес.
Осыдан келіп су қоймаларындағы балық популяциясын қайтадан қалпына
келтіру үшін балықтардың табиғи өсіп - өнуін жақсарту және де олардың
популяциялық жағдайын зерттей отырып, балық шаруашылық жағдайын қалпына
келтіру қажеттілігі туындады.
Бұл жағдайға байланысты ішкі су қоймаларының балық ресурстарын
өндіру және рационалды пайдалануды ұйымдастыру – балықтардың биологиялық
ерекшелігін және олардың қоректену жағдайын тереңірек зерттеуді талап
ететін, кезек күттірмейтін тапсырма.
Менің алдағы мақсатым диплом жұмысын орындай отырып, Жайық
өзеніндегі балықтардың су аумағындағы таралуын, өзара қарым-қатынасын,
көбеюін, өсіп-өнуін және де қоректену сипатының маңызын ашу болып табылады
1. Әдебиетке шолу.
1.1. Балықтардың негізгі тіршілік ортасы.
Балық қорын өндіру – балықтардың санымен биомассасын өндірудің
біртұтас процесі. Бұл процесс екі негізгі кезеңдерден тұрады: белгілі су
қоймаларындағы түрлердің сандық қалыптасуын қамтамасыз ететін балықтардың
көбеюі және нәтижесінде балықтардың бимассасы түзілетін олардың жайылымы.
Балықтардың көбеюі немесе жайылым жағдайының төмендеуі балық қорының
өндірілу процесін бұзады. Мұны қайтадан қалпына келтіру үшін келесідей
шараларды жүргізуді талап етеді: табиғи жағдайын көтеру жолымен құнды
өндірістік балықтарды көбейту; су қоймасының ерекшеліктеріне сәйкес
өндірістік балықтардың түрін, құрамын жақсарту; балықтардың тіршілік
ортасы су қоймасының режимін көтеру.
П.П. Ивановтың жазуы бойынша (1998ж) 40 – 50 жылдарда совет
ғалымдары өндірістік балық түрлерінің көбею, өсу және даму биологиясы
төңірегінде көптеген зерттеулер жүргізді. Сонымен қатар, Госниорх
мамандары балықтардың физиологиясына және көбею экологиясы бойынша
зерттеулер іске асырылды.
Л.Б.Кляшториннің айтуынша (1982ж) су қоймаларындағы ихтиофаунаның
байлығымен алуан түрлілігі балық организміне әсер ететін көптеген орта
факторларына байланысты, атап айтқанда, су қоймасының ауданы және
тереңдігі, су түбі сипаттамасы, судағы бактерия, өсімдік және жануарлар
гидрологиялық және биохимиялық режимдер т.б.
В.И. Козловтың (1998ж) жазуы бойынша, балықтардың тіршілігі сыртқы
орта факторларының рөлін дұрыс бағалау үшін балық шаруашылығы төңірегінде
жұмыс жасайтын мамандарға жиі ұшырасатындарын қарастыру қажет етеді. Олар
су температурасы, жарықтылығы, су деңгейімен ағысы, гидрохимиялық режим
және азық қоры.
Г.В.Никольскийдің (1971ж) айтуы бойынша, ішкі суларда және ашық
теңіздер мен мұхиттарда балық шаруашылығын дамытудың принциптік
айырмашылығы көп кездеседі. Егер мұхиттарда шикізат қоры шаруашылықты
дамытуға мүмкіндік жасайтын басты фактор ретінде оның судағы табиғи
қорынан алынса ішкі суларда оларды қолдан өсіруге, қорын молайтуға
мүмкіндік бар. Дәлірек айтқанда, ашық теңіздерде табиғаттың өзі өсіріп
берген балық байлығын игеруге күш салынса, ішкі суларда балық байлығының
қорын молайтуға, оны қолдан өсіруге көбірек мән беріледі.
В.Р.Протасов (1968ж) ішкі су қоймаларының ықшамдылығы және олардағы
балық шаруашылығы ғылым негізінде реттеп отыруға болатындығы халық
шаруашылығы үшін маңызы зор факторлардың бірі екенін айтқан болатын. Соңғы
20 шақты жыл бойы күрделі қаржының басым көпшілігі ашық теңіздер мен
мұхиттарда балық шаруашылығын дамытуға бағытталып, ішкі суларға тиісті
көңіл бөлінбей кеткенінде айта кетті.
И.М.Шерманның (1989ж) ойынша, ішкі сулардың балық байлығын
пайдалануды және толықтыруды ғылыми тұрғыдан негіздеуге көңіл аз
бөлінеді. Мұхиттар мен ашық теңіздерден балықтың көп аулануына
байланысты, гидротехникалық құрылыстар тұрғызғанда ішкі сулардың балық
шаруашылық маңызы ең соңғы жоспарда тұрып қалады.
Ю.А.Привезенцевтің (2004) жазуынша суда оның химиялық құрамының
алуан түрлілігін анықтайтын көптеген түрлі еріген және қалқымалы заттар
болады. Бұл құрамдар қоршаған ортаның физиологиялық жағдайына және сондай
ақ су қоймаларында өтетін биологиялық және микробиологиялық процестерге
тікелей байланысты. Абиотикалық және биотикалық факторлардың өзара әсері,
сондай-ақ адамдардың әсер етуінен су қоймаларының гидрохимиялық режимі
өзгеріп отырады.
Н.М. Бессоновтың (1987 ) айтуынша суға органикалық материалдардың
түсуі нәтижесінде оның қышқылдығын жоғарлатады, белсенділігін көтереді,
судағы оттегінің тәуліктік ауытқуын тудырады, судың физикалық қасиетін
өзгертуімен бірге мөлдірлігін төмендетеді. Сондықтан судағы организмдердің
қалыпты тіршілік жағдайын қамтамасыз ететін гидрохимиялық режимінің
көрсеткіштерін қалыпта ұстайтын шаралар өткізіп отыру қажет.
В.И.Козлов, Е.И.Кружалина (1977) мәліметтері бойынша су көзі түрдің
сақталуын, балықтардың төлдегіштігімен ұрпақтардың сапасын, балық түрлеріне
биологиялық қажеттілігін қамтамасыз ететін нормаларға сәйкес болуы керек.
Су көзін балық шаруашылығына пайдаланар алдында гидрохимиялық,
токсикологиялық және ихтиопотологиялық зерттеулерден өткізу қажет.
А.И.Канаев (1986) су температурасының ауа температурасына қарағанда
тұрақты екенін жазды. Осы себебтерге байланысты қыс уақыттарында байқалатын
қатты салқындықтың өзі де су температурасын тез өзгеріске түсіре алмайды.
Континенталды су қоймаларында температураның жылдық ауытқуы 30-35 о С
аспайды. Судың температуралық тұрақтылығы судың тығыздығы арқасында
жүзеге асырылады. Судың төмен жылу өткізгіштігі ағынсыз су
қоймаларындағы температураның өзгергіштігін шектей отырып суда
температуралық қабаттардың пайда болуын тудырады. Қыс кезінде мұз астындағы
салқын су қабаты тереңге түспеуі салдарынан онда жылы су қабаты
сақталады.Су қабатындағы температуралық бөлінулер судағы газ режиміне,
биогенді элементтер мен гидрохимиялық көрсеткіштердің бөлінуіне тікелей
байланысты, бұл өз кезегінде гидробионттардың аумақтық таралуына әкеледі.
Е.Б.Локтионов және Р.М.Клеткиннің (1987) жазуынша гидробионттар
тіршілігінде су температурасының маңызы үлкен. Басқа абиотикалық
факторлардан температураның артықшылығы түрлердің тіршілік шегін анықтайтын
экстремалды маңызының болуында. Мысалы, организмдердің тіршілік үшін
маңызды еріген тұздардың мөлшерімен анықталатын судың тығыздығы мен
тұтқырлығы едәуір мөлшерде температураға байланысты. Сондықтан да
температура маңызды экологиялық факторлардың бірі болып табылады.
Г.В.Никольский (1974) мәліметінше гидробионттардың тіршілігіндегі
қоректену, зат алмасу, даму және өсу, көшіп-қону процестері жылы қанды
организмдермен салыстырғанда көп жағдайда су температурасы жағдайына
байланысты. Температура су организмдерінің көптеген тіршілік қызметіне әсер
ете отырып олардың өнімділігін қамтамасыз етеді.Су температурасының
көтерілуі балықтардың алмасу процестерін тездетеді. Бұл әр түрлі тіршілік
процестерін катализдейтін фирменттердің температураға әсеріне байланысты
өтеді. Гидробионттардың өсу қарқыны мен зат алмасу жылдамдығын тездететін
температуралық әсер ету балықтардың түрлі құрамына даму сатысына
байланысты.
А.С.Константиновтің (1986) пікірінше температуралық әсер ету әсіресе
организмнің ерте даму сатысында байқалады. Әр түрлі балық түрлерінің
эмбриналдық дамуы белгілі бір температуралық шекте өтеді. Мысалы,
уылдырықтардың инкубациясы кезінде температураның кері әсері дернәсілдердің
аномалиялық өзгерісіне әкеледі. Бұл өз кезегінде балықтардың өлімін
тудырады. Температура тек қана гидробионттардың даму мүмкіндігін шектеп
қана қоймай, сонымен бірге олардың морфогинезін тездетеді. Уылдырықтардың
инкубациялануы кезінде температура төмен болса, эмбриондардың дамуы үшін
көп уақыт кетеді.
В.Р. Протасов (1968) су мөлдірлігі су қоймасы жағдайын анықтауға
мүмкіндік беретін негізгі критерийлердің бірі болып табылатынын жазды. Ол
судағы қалқымалы бөлшектердің санына, еріген заттардың болуына және фито –
және зоопланктондардың концентрациясына байланысты. Мөлдірлікке судың түсі
де әсер етеді. Судың түсі неғұрлым көк болса, солғұрлым мөлдірірек болады.
Ағынсыз су қоймаларындағы судың мөлдірлігін анықтайтын негізгі фактор
ондағы биологиялық процестер. Планктондардың дамуы ұлғайған сайын судың
мөлдірлігі төмендей түседі. Бұл жерде судың мөлдірлігі су қоймасындағы
тіршіліктің даму жағдаймен сипатталатынын жазды. Су мөлдірлігі бірінші
кезектен су қоймасындағы фотосинтез процесімен оттегі режиміне әсер етеді.
И.В.Барановтың жазуынша (1982 ж.) газдық режимі барлық
гидробионттардың тіршілік процесіне өте күшті әсер етеді. Суда еритін
газдар оттегі, азот, көмірқышқыл газдары флора және фауна өкілдерінің
дамуы мен өсуі қарқынын анықтайды. Су ортасының қарқынды биохимиялық
процестерін қамтамасыз ететін оттегі мен көміртек диоксидінің мөлшері үнемі
өзгеріп отырады. Ал азот өзінің химиялық дифференттілігі арқасында
мөлшерлік өзгерісін бір деңгейде ұстап тұра алады.
В.А.Власов, С.Б.Мустаевтың (2001) мәліметінше су қоймасының газ
режимі бірінші кезекте газхдардың еруімен анықталады. Ол табиғи газдарға су
температурасына, минералдану деңгейіне, сондай – ақ қысымға байланысты. Су
температурасының көтерілу нәтижесінде газдардың ерігіштігі төмендейді. Су
организмдері үшін оттегі, көмірқышқыл газы және көмірсутегі мөлшерінің
әсері үлкен. Суда еріген оттегінің болуы су қоймасын мекендейтін
организмдердің тіршілігі үшін міндетті жағдай болып табылады. Тек қана
бактериялармен қарапаймдыларға жататын кнйбір гидробионттар оттегіні қажет
етпейді. Судың оттегі молекуласымен толығуы су өсімдіктерінің фотосинтезіне
тікелей байланысты. Фотосинтез процесі негізінен жақсы жарық түсетін және
жылынатын су қабатында өтеді.
Н.В.Пучков (1954) жазуынша эмбриогенез процесіне оттегі жағдайының
әсері ең біріншіден организмдердің дамуы мен өсу жылдамдығын өзгертуі мен
анықталады. Әрбір түр үшін белгілі оттегі мөлшерінің қалыптан ауытқуы
эмбриогенез процесіне әсер етеді. Оттегі мқлшерінің артуы эмриондардың
дамуын тежеп, аномалияның пайда болуына әкеледі. Балықтардың тіршілігі
судағы оттегі концентрациясына байланысты. Оттегінің белгілі бір шектен
төмендеуі балықтардың өсу процесін баяулатып, азықтану қарқындылығын
нашарлатады. Мысалы, оттегі мөлшерінің 45 -50 пайызға төмендеуі жас тұқы
балықтарының азықтануын екі есе төмендетеді.
Г.В.Никольский (1971) оттегі мөлшерінің төмендеуі су қоймасының
зоогигиеналық жағдайын нашарлатады, нәтижесінде органикалық заттардың
жиналуына және сапрофитті микрофлораның көптеп дамуына әкеледі деп жазды.
Судағы оттегі мөлшерінің ұзақ уақыт ждеткіліксіздігі балықтардың
белсенділігін төмендетіп, ауыру қоздырғыштарына төзімділігін нашарлатады.
Ф.М. Магомаевтің (2003) жазуынша, барлық балықтарды оттегіге
қатынасы бойынша 4 топқа бөледі:
1. Оттегіні өте көп мөлшерде қажет ететін балықтар(1л 7-8 мг). Суда
оттегінің 1л 4 – 5 мг дейін төмендеуі организм тіршілігіне жіті әсер етеді.
Мысалы, албырт балықтары.
2. Оттегі мөлшерін салыстырмалы түрде көп қажет ететін балықтар (1л 6-
7мг). Мысалы, бекіре балықтары.
3. Оттегіні аздаған мөлшерде қажет ететін балықтар (1л 4-5 мг). Мысалы,
сазан, табан, тұқы балықтары.
4. Оттегі мөлшерінің өте төмендеуін көтере алатын балықтар (1л 0,5 мг).
Мысалы, мөңке, оңғақ балықтары.
П.А. Мойсеевтің мәлімдеуінше (1981 ж.) судың белсенді реакциясы
гидробионттардың зат алмасу қарқынын реттейді. Көлдерде тіршілік ететін
көптеген омыртқасыздармен балықтар тіршілігі үшін көбірек қолайлы рН көлемі
6,8-8,0 аралығында болады. Дегенмен бұл көрсеткіш 6,5-9,1 болуы мүмкін.
Жазғы уақыттарда көптеген эфтрофты көлдердегі судың беткі қабатында
жасылдану болады. Ал бұл рН 10,0-10,5 дейін көтерілуіне әкеледі. рН
мөлшерінің 6,0 төмен болуы кезінде бактериялар тіршілігі үшін қолайсыз
жағдай туындайды, ал бұл дегеніңіз су түбі органикалық заттарын пайдалануды
төмендетуге соқтырады, яғни көл дистрофты, өнімділігі аз болып шығады.
С.А.Зерновтың айтуынша (1934 ж.) су қалыңдығындағы көмірқышқыл газ
мөлшерінің бөлінуі оттегіне мөлшерімен керісінше пропорциональды: жоғарғы
қабатында болмайды немесе аз болады, ал жаз кезінде оның су түбіндегі
концентрациясы 1 л12-19 мг құрауы мүмкін, ал қыста оның мөлшері бірнеше
есе көбейеді, бұл тұщы сулық балықтармен азықтық омыртқасыздардың барлық
түріне кері әсерін тигізеді.
Судағы барлық тіршілік иелеріне кері әсерін тигізуші болып метан мен
күкіртсутек табылады. Эфтрофты суларда ұйымдастырылған тауарлық көлдік
балық шаруашылығына судың түпкі қабатында жиналған күкіртсутек ошағының
пайда болуы белгілі шығын келтіреді. Ауыр газдардың болуы күкіртсутегі
аумағынан көшуге қабілетсіз су түбі омыртқасыздарын уландырады, ал балықтар
көл экожүйесінің тірі аймағына тартылады, олар өздерінің тіршілігі үшін
әрдайым қолайлы бола бермейтін су қоймасының басқа биотобына көшуге мәжбүр
болады.
В.А.Догельдің мәлімдеуі бойынша (1975 ж.) қыс кезінде
фитопланктондардың минимумы байқалады. Көктемде диатомдылардың жалпылама
көбеюі басталады, содан кейін олардың орнын жасыл балдырлар басады. Жаз
басталысымен күзде өліп қалған көк жасыл балдырлар пайда болады және осы
уақытта әдетте диатомды балдырлар көбеюінің екінші оянуы байқалады, яғни
вегетативтік кезеңде су түбінде қыстап, ал көктемде қайта шығып су
қоймасының жасылдануын тудырады. Уақыты бойынша пайда болатындар арасынан
алғашқы орында басқалардан бұрын Melosira, Fragilaria және Synedra тұр, ал
ең соңында басқалардан нашарлау қыстайтын Asterionella. Жасыл және көк-
жасыл балдырлар циста және спора түрінде қыстайды, кейін олардың
вегетативті формаға айналуы үшін біршама уақыт қажет. Сондықтан олар
диатомдылардан кешірек дамиды.
А.С.Константиновтың айтуы бойынша (1979 ж.) су зоопланктоны негізінен
түссіз жіпшелілерден, кебісше, коловратка, бұтақ мұртты және ескек аяқты
шаяндардан тұрады. Салқын сулы көлдерде коловраткалар мен ескек аяқты
шаяндар басым болады, ал бұл уақытта бұтақ мұрттылылар аз санды болады
немесе мүлдем болмайды. Бұл мысалы Ыстықкөл көлінде байқалады. ТМД
көлдерінде зоопланктондардың жеке түрлеріне көбірек тән Tintinnus,
Tintinnopsis кебісшесі, Asplanchna, Polyarthra және Brachionus
коловраткалары, бұтақ мұртты шаяндардан Daphnia, Bosmina, Chydorus және
Diaphanosoma, ескекаяқтылардан Diaptomus, Heterocope, Cyclops және
Mesocyclops. Әртүрлі көлдердегі кебісшелілер саны әдетте 1л 20-30 мың
және одан көп, сирегірек 100 мың дана және одан көп болады. Түссіз
жіпшелілердің саны жоғары болады 10-100 есе.
Г.В.Никольскийдің жазуынша (1945 ж.) судағы нейстонмен плейстон басқа
континенталды су қоймаларымен салыстырғанда бай келеді. Су бетінің
жоғарында су өлшегіш қандалалар Gerris, Hydrometra, Velia, секіргіш
қоңыздар Gurinus, шыбындар Ephydra жүгіріп жүреді. Су беті қабықшасының
төменгі жағында Hydrophilidae қоңыздары және Notonecta қандалалары жүреді,
Limnaea, Cyclas моллюскалары және Scapholeberis шаяндары жорғалайды, Culex
және Ahopheles масаларының дернәсілдері асылып тұрады.
Н.П.Наумов, Н.Н.Карташевтың мәлімдеуінше (1979 ж.) өзен литоралында
бентостың алуан түрімен көп мөлшері кездеседі, ал бұл сублиторалда аз
болады, соның ішінде профундалда. Бұл су түбі жасыл өсімдіктері көлдің тек
таяз жерлерінде өсетінін, және сондықтан да терең аймақтар қажетті
гетеротрофты бентосты азықтарға кедей келетінін түсіндіреді.
А.С.Константиновтың хабарлауынша (1986 ж.) орташа ендіктердегі сулар
әдетте фитобентос литоралда дамиды және 4-5 м тереңдікке кетеді. Суы мөлдір
келетін көлдерде, су түбі өсімдіктері 25-30 м тереңдікте кездеседі, кей
жағдайларда 45-50 м тереңдікте, мысалы Себан, Байкал, Телецк көлдерінде.
Литоралы тасты суларда ашық құмды жағалау сияқты әдетте макрофиттерден құр
келеді. Жағалаудан бастап 1-2 м тереңдікке дейін су беті өсімдіктері құрақ,
өлеңшөп, жебе жапырақ, қоға, және т.б. өседі. Одан әрі жапырақтары жүзетін
өсімдіктер қатары, шалаң, тұңғиық және т.б., олар 2-2,5 м тереңдікке дейін
өседі. Одан тереңірек біздің көлдерге тән өсімдіктер шалаң, су сарғалдағы
орналасады.
Г.В.Никольскийдің жазуы бойынша (1974 ж.) әртүрлі су организмдерінің
азықтық құндылығы әр түрлі, дегенмен қажетті қоректік заттарды ұстайды:
ақуыз, майлар, көмірсулар, витаминдер және минералды тұздар. Азықтық
омыртқасыз жануарлардағы ақуыздар аминқышқыл құрамы бойынша толық құнды
болып табылады және балықтардың өсіп-дамуы үшін маңызы үлкен. Көбірек толық
құнды азықтық организмдерге бұтақ мұртты шаяндар Сladocera және бәрінен
бұрын дафниялар Daphnidae. Олар минералды тұздарға, витаминдерге,
ауыстырылмайтын амин қышқылдарына бай келеді. Азықтық құндылығы бойынша
қоректік омыртқасыздар балықтар үшін ауыстырылмас азық болып табылады.
И.М.Анисимова, В.В.Лавровскийдің мәлімдеуінше (1991 ж.) әрбір балық
түрлері белгілі бір азықтық организмдермен қоректенеді. Балықтарды азықтану
түріне қарай жыртқыштар және бейбіт балықтар деп бөлінеді.
Бейбіт балықтарды бентофагтар, плантофагтар және өсімдік қоректі деп
ажыратады. Бентофагтар арасында шаян, құрт, моллюскалар мен қоректенетіндер
бар.
П.А.Моисеев, Н.А.Азизова, И.И.Курановалардың жазуынша (1981 ж.)
жыртқыш балықтар жемін әртүрлі ұстайды. Біреулері мысалы, жемтігін су
түбінен ұстайды жайын, басқалары су қалыңдығынан шортан, үшіншілері
еркін қозғалатын пелагиалды жыртқыштар.
Көпшілік жыртқыш балықтар азық болатын балықтарды басымен тұтас
жұтады. Планктофагтар ауызын ашып жүзеді. Қоректік организмдер сумен бірге
олардың желбезек қуысына түседі де сонда желбезек жапырақшаларынан
сүзіледі.
А.И.Исаев, Е.И.Карпованың жазуы бойынша (1989 ж.) көлдің зообентосы
фитобентосқа ұқсас литоралда бай келеді және профундалда аз болады. ТМД-ның
тасты жағалауы бар көлдерінде балдырлар, жәндіктер дернәсілдерінің көп
түрі, жиірек хирономид Cricotopys, Psectrocladius және Trichocladius,
сондай-ақ Radix ovata моллюскалары, көптеген есекаяқты шаяндар, су
қандалалары, Spongilla губкалары, Pelmatohydra гидралары және
Glossasiphonia, Piscicola сүліктері т.б. кездеседі. Ал құмды литорал
кедейірек келеді, бұнда өсімдіктердің жоқтығынан және су түбінің
қозғалмалылығынан тіршілік жағдайы қолайсыз болады. Бұндай биотоп үшін
Propappus volri олигохеттері, Bezzia және Culicoides масаларының
дернәсілдері, жұмыр құрттар тән.
В.С.Савовскаяның айтуынша (1981 ж.) көптеген балықтар аралас азықпен
қоректенеді, мысалы, тұқы барлығымен азықтанады. Ол өсімдіктерді және де
жануар азықтарымен де қоректенеді. Шамамен 80% бактерия планктонда ірі
агрегаттар түрінде орналасады, ал дөңмаңдай оларды желбезек аппараттарында
ұстап қалуға қабілетті.
1.2. Гидробнонттарға анропогендік әсер ету.
Су қоймаларындағы балық қорының өндірілуіне адамдардың өзен, көл
ресурстарын шаруашылыққа пайдалануы үлкен әсер етеді. Қазіргі кезде барлық
ішкі су қоймалары тек балық шаруашылығы үшін ғана емес, сонымен бірге халық
шаруашылығының басқа да салаларына жұмылдырылуда.
Өндірістің және кеме жолының дамуы, жаңа су жүйелерін пайдалану
құрылымдарының пайда болуы, өндірістік және тұрмыстық қалдықтар, қышқыл
жаңбырлар, ауыл шаруашылығын қарқындату жұмыстары, өсімдіктерге химиялық
заттарды пайдалану, тоғандарды және алқаптарды тыңайту және т.б. көптеген
шаралар табиғи су қоймаларының өзгеруіне әкелді. Бұл аталған факторлар
температуралық, газдық, тұз режимін өзгерту арқылы гидробионттарға тікелей
немесе жанама әсер етеді.
В.И.Лукьяненконың (1983) жазуынша қазіргі кезде әр түрлі типтегі
қалдықтар көлемі 10 мыңнан асады. Әр түрлі өндірістік қалдықтар мен
ауылшаруашылығы зиянкестерімен күресу үшін қолданылатын пестицидтермен
басқа да улы химикаттар құрамында биорганикалық және органикалық улы заттар
көптеп кездеседі(спирт, ацитон, фенол,этилбензол, ауыр металдар).
Органикалық заттар ішінен синтетикалық жуу препараттары ( фенол, крезол)
қауіптірек болып келеді. Жуу ұнтақтары балықтардың желбезектеріне түсіп
олардың су алмасуын бұзады. Нәтижесінде оттегінің қанға сіңірілуі төмендеп
балықтар тұншығып өледі.
А.И.Исаев және Е.И. Карпова (1989) мәліметінше су қоймалары үшін
мұнай өнімдері өте қауіпті. Жыл сайын әлемдік мұхиттарға 5-10 млн. т мұнай
түседі. Судың беткі қабатында қабықша түрінде пайда болатын мұнай
қалдықтары су қоймасы мен атмосфера арасында өтетін жылу, су және газ
алмасу процестерін бұзады.
Антропогенді факторларға барлық факторлар жатады. Судың құрамы мен
түрлендіру нәтижесінде адамның тіршілігі үшін шаруашылыққа жарамды болу
қажет.Сондықтан судың ластану айрықша проблема болып табылады. Жасанды
факторлар химиялық және физикалық болып екіге бөлінеді. Химиялық әсер етуші
– су объектісіне ағынды сулар мен келетін заттар мен атмосферадан қосылатын
заттар жиынтығы. Физикалық әсер етуші – судың экосистемасына физикалық
проблемалардың (температура, тотығу – тотықсыздану, потенциалы және басқа)
әсерінен болатын өзгерістер. Бұл әсер етуші екі түрлі антропогенді болып
саналады, яғни антропогенлі ластану деп аталады. Бұның өзі соңғы жылдары
судың құрамына маңызды әсерін тигізуде. Сондықтан судың экосистемасының
ластану жолдары:
1) тікелей не шашыранды заттар болып, ағын суларда қатты күйдегі
қалдықтар өндірістер мен ауылшаруашылығы саласынан ластану:
2) атмосферадан келетін қалдықтар
3) өзен мен көлдерде кемеден шығатын ластаушы заттар:
4) судың түбінен шөгінділерден пайда болатын ластаушы заттар.
Т.Жауырұлының (1996ж) елімізде өзендердің көбі гидроэнергетикалық
және ирригациялық құрылыстар тұрғызу нәтижесінде өздерінің балық
шаруашылықтық маңызын түгелге жуық жоғалтты. Қазіргі кезде балық аулау
өзендердің жоғарғы ағысында немесе ағысы өзгертілмеген өзендерде ғана
жүргізіледі. Өзендердің балық шаруашылығындағы маңызы олардың ластануы
нәтижесінде жыл сайын төмендеп келеді.
П.А.Моисеев,А.С.Вавилкин және И.И. Куранованың (1975ж) ұйғарулары
бойынша балықтар тіршілік ететін суларды тыңайтқыштармен өңдеу, балық
өсіруде ғылым жетістіктерін кеңінен пайдалану, тоған шаруашылығының
дамуына пайдалы әсер етеді. Бірақ, ауыл шаруашылығымен салыстырғанда
тоғандарда және сулардың басқа түрлеріне балық шаруашылығын үздіксіз
дамыта беруге мүмкіндік жоқ. Себебі, олардың ойынша, ауыл шаруашылығында
жердің белгілі бір участогінен үзбей өнім алуға болатын болса, балық
шаруашылығында жағдай мүлдем басқаша.
Ә.Құланбай мен С.Смайылдың (2003ж) айтуынша, балық шаруашылығы
мақсатына жарамды суларды олардың көлеміне қарап ірі, орташа, ұсақ деп
үш топқа бөлуге болады. Республиканың ірі суларының қатарына Арал теңізі,
Балқаш көлі, Бұқтырма су қоймасы, Алакөл көлдер жүйесі жатады. Орташа
суларға: Қапшағай, Шардара су қоймалары, Шалқар, Билікөл, Қорғалжын
көлдері жатады. Ал ұсақ сулар республикада мыңдап саналады. Олардың жалпы
ауданы 3,5 млн шаршы км шамасы. Бұл көлдердің бәрінде де азды – көтпі
мөлшерде балық қоры бар. Бірақ оларды тиімді пайдалануда және қорын
молайтуда едәуір кемшіліктер орын алып отырғанын айтады.
В.А. Власовтың (2001ж) пікіріне сүйенсек, қазіргі кезде ірі көлдердің
балық қорына, оларды молайта беруге көңіл бөлінеді де, шағын көлдердің
балығы белгілі бір жүйесіз атүсті пайдаланылатынын байғауға болады. Осының
әсерінен бірнеше мыңдаған көл өздерінің балық шаруашылық маңызын
жоғалтқанын да жеткізіпті.
Ал, Ғ.Мұқанова (2004ж) өзінің Каспий – Жайық мақаласында
Қазақстанның балыққа бай өлкелердің қатарына жататынын атап өтті. Оның
суларында балықтың 60 түрі кездеседі. Олардың 28 түрі халық
шаруашылығында, елімізде тамақ молшылығын жасауда маңызды рөл атқарады.
Соңғы жылдардың мәліметі бойынша республика ішкі суларындағы балықтар
белокты тамақ өнімдерін өндіруге молынан пайдаланып жүргенін жазып кетті.
В.И.Козлов, Л.С.Абрамович, Ф.Г.Мартышев (1980ж) пікірлері
бойынша, ішкі сулардың қазіргі жағдайы оларға көзқарасты өзгертуімізді
керек етеді. Әсіресе, ішкі суларды пайдалануды, олардың қорын таза
сақтауға бағытталған экономикалық шаралар керек және тұщы суды
шаруашылықтың әр саласында пайдалануды экономикалық жағынан негізделсе кен
дейді.
Е.Б. Локтионовтің (1985 ж) айтуынша, қазіргі уақытта өндіріс
орындарының су ресурстарын қайталап пайдалануға ықыласы жоқ. Ішкі
суларды қорғау - өндірістің ең рентабельді саласы. Сондықтан да, қолда бар
тұщы су қорын сақтай отырып, лас суларды тазартатын қондырғысы жоқ ешбір
өндіріс орнын пайдалануға алмауы керек деп ойлайды.
В.Н.Пучков (1954ж) өзінің Балықтардың физиологиясы еңбегінде
балықтар тіршілік ететін басты мекен – су екені және оның тазалығы жайлы
жақсы жазылыпты. Сулардың тазалығын сақтау – бірнеше шаралардың
жиынтығынан тұрады. Бұған сулардың тірі организмнің қажеттерін өтеуге
жарайтындай болуы, олардың түрінің, тереңдігінің, ағысының тиісті
мөлшерде сақталуы, олардың бір ортаның климатын және әртүрлі шаруашылық
салаларының қажеттерін өтейтіндей мөлшерде болуы кіреді.
Т.А.Детлаф, А.С.Гинзбург, О.И.Шмальгаузеннің (1981ж) Бекіре тектес
балықтардың дамуы оқулығында “Су қоймаларының балық байлығын сақтауға
және молайтуға бағытталып жүргізілетін жұмыстар көп. Олардың тиімділігін
анықтау методикасына жеке – жеке байыпты болу мүмкін емес. Сулардың балық
қоры, олардың қайтадан қалпына келу және молайып отыру мүмкіндігі жыл
сайынғы олардан ауланып алынатын балық мөлшеріне тікелей байланысты” деп
су қоймасындағы балықтарға алаңдаушылық білдіреді.
А.Медеуованың (2000ж) жазуы бойынша ішкі сулардың тазалығын сақтауды
үздіксіз бақылап отыру республиканың бассейндік балық қорғау
инспекцияларына жүктеледі. Әрбір ірі суларды (Жайық, Каспий, Арал,
Балқаш,Бұқтырма, т.б.) және шағын сулары мол облыстарда балық қорғау
инспекциялары қызмет істейді. Оларға тек қана балық аулау ережелерін
сақтау, балық қорғау жүктеліп қоймайды, сонымен қатар ірі өндіріс
орындарының су тазалау қондырғыларын салуын, суларды ластаудан сақтауды
бақылау жүктеледі.
Р. Бейбітұлының (1996ж) ойынша, суларды қорғауға аса мән берілу
керек: суларды қорғау – бүкіл халықтық іс. Оны қорғауда әрбір қоғам
мүшесінен бастап Министрлік пен ведомстволардың басшыларына дейін
жауапкершілікті күшейту керек. Олардың басшылары өндіріс орындарын іске
қосқан кезде судың ластанбауының барлық шараларын іске асырулары тиіс,
ғылыми – зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, жобалаушылар - өндірістің
технологиялық схемасын жасағанда, ал шаруашылық қызметкерлері мен
экономикстер – жобалау кезінде табиғат байлықтарын, оның ішінде су көздерін
ластамаудың тиімді жолдарын ойластыруы керек.
Т.А.Баклашованың (1980ж) мақаласынан түйгеніміз, сулардың балыұ
өнімдерін көтеру мақсатында жүзеге асырылып жүрген шаралар көп. Олардың
ішінде көлемі жағынан және балық қорын молайтуға тигізетін пайдалылығы
жағынан төмендегі сияқты басты – бастыларын атап айтуға болады:
1. Сулардағы ауцлануға тиісті балық көлемін дұрыс анықтаудан балық
қорының молая түсуіне келетін пайда.
2. Суларды ластаудан сақтау арқылы оның балық қорының сақталуына
және молая беруіне жағдай жасаудан түсетін тиімділік.
3. Ірілі – ұсақты сулардағы жыртқыш және тамақтық бағасы төмен
балықтарды молырақ аулаудан түсетін пайда.
4. Суларға жаңа балықтарды қоныстандырудан олардың өнімділігінің
жоғарылауы және тиімділігінің артуы.
5. Жемтік организмдерді жерсіндіру арқылы сулардың балық өнімділігін
молайтудың экономикалық тиімділігі.
Қ.А.Қуанышқалиевтың (2005ж) мақаласына сүйенсек, соңғы жылдары кәрі
Каспийден мұнай өндіру мәселесі қатты қолға алынып жатырғанын және ол
мол байлық бірнеше шет ел алпауыттарын дедектетіп біздің республикамызға
алып келгенін де өкруге болды. Олар қазір ақ тер, көк тер болып
теңізге мұанй соратын қондырғыларды орнатып жатыр. Пиғыл белгілі –
оларға мұнай керек. Ал ертең мұнай сора бастағанда теңізіміздің
табиғаты не болады? Алтынға пара – пар бекіре балығы мен қара уылдырық
өндіре аламыз ба о күнде? Басқа да теңіз жәндіктері қырғынға ұшырамай
ма? Айталық, ана жылы итбалықтар қырылды, балықтар да өлді. Сонда осы
мол мұнай Қазақстанның келешекте соры болмай ма? деген сауаларды да
оқуға болады.
Геология-минерология ғылымдарының докторы, академик Қ.Аманиязов өз
сөзінде 1994 жылы Ақтау қаласында консорциумның мониторингі өткенін және
онда консорциумның Алматы филиалының өкілдері басым екенін айтты. Мұндағы
көтерілген мәселе теңіздің экологиялық жағынан бүлінбеуіне арналыпты. Оның
ойынша, егер теңіз экологиялық жағынан бүлінетін болса, ондай жағдайда
оның шығыны консорциум есебінен өндірілетін болу керек. Алайда бұл мәселе
хақында шешім алынған жоқ. Тек консорциумның қорына 200 млн. доллардың
бөлінгендігі, одан 20 млн.әлеуметтік салаға, 6 млн. мамандар дайындауға
кететіні белгілі болды.
Табиғат зерттеуші Вернадский 1926 жылы биосфера туралы ғылымның
негізін салып, 1945 жылы оны өз еңбектерінде дамытқан болатын. Онда тірі
ағзалар мен адамның тұтас әрекеті планетарлық деңгейдегі геохимиялық
фактор ретінде қарастырылған. Осы ретте адамның геологиялық рөлі, оған
ғаламшардың табиғи әсерін байқауға болады. Мәселен, өткен ғасырдың 90
жылдары дүние жүзінде жылына 5 млрд тонна мұнай мен газ, 3 млрд тоннаға
жуық көмір, 20 млрд тоннаға таяу тау жыныстары кен түрінде игерілгенін
және өзге де табиғат байлықтарының аз болмағанын көруге болады.
В.В. Лавровскийдің (1987 ж) пікіріне сүйенсек, әр жылы биосфераға
химиялық тыңайтқыштарды есептемегенде, 1 млн. тонна шамасында түрлі
қосындылар тарап отырғанына көзіміз жетеді. Бұл өсу тенденциясы қазір де
сақталуда. Алайда, оны дұрыс өлшеп, жұртшылыққа хабарлап отырған ешкім жоқ.
Бұл мәселе Атырау аймағында да байқалуда. Ал, қаржыдан қысылып –
қымтырылып отырған ғылым оны зерттеуге мүмкндік таба алмай отыр.
Биосфераның адамзат қоғамы үшін жаңа факторға айналып, әлеуметтік –
экономикалық сипат алуы да сондықтан болуы керек.
А.В.Киреевтің (1970ж) пікіріне сүйенсек, теңізден өз үлесін алуға
ұмтылып отырған компаниялардың тез табыс табуды көзеп, табиғат
құндылықтарын аяқасты етіп жататын сәттері де аз емес. Кей – кей бұрғылау,
шикізат алу кезінде шетелдік компаниялардың біздің еліміздің заңдарына
бағынғысы келмей, қиқалық танытатынына да етіміз үйреніп бара жатқандай.
В.Я Скляров (1989 ж) өз еңбегінде, компаниялардың әрекеттерін
шектеуге бағытталған шараларды қабылдауға асықпайтынымызды жасырмапты
және осы бағытта қолға алуға тиіс шараларды атап өтіпті: ең алдымен
теңізге мұнай төгілген жағдайда тез қимылдап, зардабын жоятын ұлттық
біртұтас апатты – құтқару қызметін құру керек. Қосымша қолдану ретінде
жұмысын жағалауда жүргізіп жатқан компаниялардың да мүмкіншілігін
пайдалануға болады. Каспий қайраңындағы көмірсутегі шикізатын кең көлемде
игеру басталмай тұрып, шеттен келген мұнай компаниялары салып жатқан
инвестицияның бір бөлігін апатты жағдайдың алдын алуға және жоғарыда
айтылған құтқару қызметін қаржыландыруға жұмсауға міндеттейтін заң
қажет. Сонымен қатар, мұнай қызметінің тиімділігін арттыру үшін оған
мемлекет деңгейінде ірі мұнай төгілу зардабын жоюға арналған жабдықтар
сақталған қоймаларға кіруге, халықаралық адам және материалдық
қондырғыларды жұмылдыруға кепілдік керек.
Мәліметтерге қарағанда XVII ғасырда Маңғыстауға он экспедициялық
отряд келген. Солардың ішіндегі ең көрнектілері А.Черкасский, М.Травин,
Ф.И.Симонов, А.И.Нечаев бастаған экспедициялар. Осы ғасырда Ф.И.Симонов
тұңғыш рет Маңғыстаудың картасын жасасап, Маңғыстау облысында шұғыл шешім
қабылдауды қажет ететін экологиялық проблемалар мұнайдан белатынын
анықтаған.
Маңғыстау өлкесін зерттеуде Г.О.Карелиннің сіңірген еңбегі зор.
Белгілі саяхатшы, табиғат зерттеушісі 1832 жылы Маңғыстауға ірі экспедиция
ұйымдастырды. Оны саяхатшының мына түйіндері дәлелдегендей, Каспий
теңізінің Солтүстік-Шығыс жағалауы өзінің географиялық жағдайы қажет
ететін дәрежеде ешқашан зерттелмеген. Осынау ұлан-асыр әрі маңызды кеңістік
келешекте Орта Азиямен екі ортадағы сауда және саяси байланыстарымызға жол
ашатын жерлерге жалғасып жатыр.
Г.О.Карелиннің айтуынша, мұнай қоры жөнінен Маңғыстау облысы
Атыраудан кейінгі екінші орынды иеленеді және халқының негізгі тыныс-
тіршілігі де осы кәсіпшілікпен тығыз байланысты. Ондай байлықтың игеріліп,
қазына қоймасының ашылуына себеп болған әр кездегі түрлі мақсаттарда
жасалған экспедициялардың ерен еңбектері екен де айта кетті. Сөзінің
соңында басы ашық бір нәрсе – мұнай мен газды қанша өндірсек, сонша жерді
бүлдірдік. Ал сол аймақтардың экологиялық жағдайларына бір тиын да қаржы
бөлінген жоқ. Қазір уланған аймақтың зардабын жергілікті халық тартуда деп
жанашырлық танытты.
А.К Чижик (2001 ж) өз сөзінде, ең сорақысы балып табылатын нәрсе
– мұнай апаттардың аяғы анықталмай, себебі сараланбай қалады. Аджип ККО
компаниясы азды-көпті айыппұл төлесе, бұл осымен іс тынды деген сөз емес.
Бізге қара алтын игеру жолында табиғатты құрбандыққа шалмау, қоршаған
ортаны таза күйінде сақтау жолындағы шаралырды қолға алатын кез жетті.
Жалпы, адам мен табиғаттың байланысы ықылым замандарда қалыптасқан.
Адамзат өзінің өмірлік қажеттілігін қоршаған ортадан алады. Бұл үлес қазір
артып келеді. Бүгінде қоғам қажеттілігінің 80 пайызы табиғи қорлардан
алынады. Осы қарқын алдағы уақытта да сақталса, мұның арты табиғи ортаның
азуына, яғни деградацияға апарып соқтырады. Бұл – табиғаты күрделі аймақта
орналасқан Атырау облысы үшін үлкен қауіп дейді.
А.Д.Қалимұқашеваның (2000ж) айтуынша, Қазақстанда 1997 жылғы 15
шілдеде қабылданған Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңға орай экологиялық
қатерден сақтандыру енгізіліліпті. Алайда, оның қолдану аясы әлі тар,
сондықтан дүниежүзілік тәжірибедегі теңізге мұнай төгілуін анықтайтын үш
сатыны атап өтті: біріншісінде кәсіпорын апатты өз күшімен ауыздықтайды,
екіншісінде өзге компаниялардың жәрдеміне сүйенеді, үшіншісінде
халықаралық көмек күтеді. Яғни, апат деңгейі ауқымды болса, қолданылар шара
да көлемді болады.
Д.М.Кацтың (1981ж) пайымдауынша, суды үнемі пайдалануда үлкен
кемшіліктер орын алады. Бұны болдырмас үшін өнеркәсіп орындарының ауыл
шаруашылығы мен коммуналдық шаруашылықтардың суды пайдаланудың айналмалы
жүйесін қолдануын және агрегаттар мен машиналарды салқындату мақсатында
ауаны пайдалану керек екен. Ал бұл сияқты жағдай болмаған кезде өндірісте
пайдаланылған суды толықтай тазарту керек. Бұған, Атырау мұнай өндіру
зауыты мен жылу – электр орталығының тәжірибесін мысал ретінде алуға
болатынын айтады. .
Д.Дейвистің (1985ж) ойынша, өндіріс орындарымен қатар айдындарды су
транспорты да ластайды. Оған мысал ретінде, Жайық өзенінде бекіре тұқымдас
балықтардың ұрық шашуына су транспортының жиі жүруі үлкен зиян
келтіретінін жатқызады. Тәжірибеде көрсетіліп отырғандай, су бетіне тамған
бір мұнай тамшысының өзі бір текше метр көлемдегі балықтың ауа орнына
химикат жұтып, улануына соқтырады. Мұнай тамшысы әсіресе уылдырық үшін өте
зиянды деп есептейді.
М. Сүмесінов (2006ж) су көзерін ластаушылардың қатарына өндіріс
орындары мен тұрмыстық мекемелерді жатқызады. Біздің елімізде өндірістік
және тұрмыстық қалдық сулардың көлемі жылына 21 текше км.-ге жететінін
уағыздайды. Мұның қаншама зиян келтіретінін мынадан көруге болады деп
мысал келтіріпті: әрбір текше метр қалдық лас су 40 – 60 текше метр таза
суды ластайды. Ол үшін алдыңғы қатарлы технологияны қолдану арқылы тұщы
суды шығындауды азайтуға болады. Мысалы, жаға технологияға негізделген
балық өңдеу зауыттарына бір тонна өнім алу үшін су 50 – 60 есе аз
жұмсалатынын айтады.
1.3. Өсіру объектісінің балық шаруашылық – биологиялық ерекшеліктері.
Балықтарды ғылыми негізде аулау, өсіру, жерсіндіру жұмыстары
олардың әрбір түрінің биологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып
жүргізгенде ғана тиісті нәтиже береді. Осыған байланысты біздің
республикамызда өсіп - өнетін балықтардың басты – басты биологиялық
ерекшеліктеріне тоқталып өткенді орынды көрдік. Бұл жерде әрбір балықтардың
биологиясына тоқталып, оған анықтама бере кетуді жөн көрдік. Осының
көмегімен балықтарды қорғау, олардың ұрық шашуына және жайылуына жағдай
жасау, балық өсіп - өну үшін маңызды рол атқарытын су участоктерін
ластанудан және құрғап қалудан сақтау шараларын жүзеге асыруға болады.
Сонымен қатар балықтардың қандай организмдермен қоректенетінін, олардың жем
жөнінен өзара бәсекелестігін білу, балықтың қай түрін сан жағынан ықшамдау
керектігін ғылыми тұрғыдан негіздеп отыруға мүмкіндік береді. Әрбір судың
балық қорын тиімді пайдалануда жыртқыш және бейбіт балықтар арасындағы ара
қатынасты сақтай білудің маңызы зор.
Балық шаруашылығын дұрыс жүргізу үшін су қоймаларындағы балық
түрлерінің биологиялық – балық шаруашылық ерекшеліктерін анықтау қажет.
Негізінен Батыс Қазақстан облысы су қоймаларында 40-астам балық түрлері
кездеседі. Солардың ішіндегі өзендерде тіршілік ететін үлкен өндірістік
маңызы бар балықтарға мыналар жатады:қортпа, шоқыр, пілмай, бекіре, сүйрік
т.б.
Қортпа (Hnso hnso L.).Т.А. Баклашованың (1980) жазуы бойынша, қортпа
балықтары Жерорта, Каспий, Қара және Азов теңіздерінде тіршілік етеді. Ең
ірі өткінші балықтардың бірі. Оның ұзындығы 5 метр, салмағы 1 тоннаға
дейін жетеді. 100 жылдан артық тіршілік етеді. Жыныс жетілуі кеш өтеді.
П.Г.Борисов пен Н.С.Овсянников (1954) қортпаның тіршілігі екі
кезеңге, теңіздегі және өзендегі болып бөлінеді деп жазды. Тіршілігінің
көпшілігі негізінен жынысы жетілетін жер теңізде өтеді. Қортпаның
аталығының өзенге уылдырық шашуға шығуы 11 жылдығынан басталады. Уылдырық
шашуға бірінші рет шығатын 17 жылдығындағы қортпа аналығының жаздық
формасының дене ұзындығы 201 – 209 см, салмағы 50 – 60 кг болады. Ал,
күздік формасы сәйкесінше ұзындығы 181- 190 см, салмағы 30 – 39 кг және
жасы 16 жылдық.
Е.А.Веселовтың (1977) пікірінше, қортпа балығының төлдегіштігі оның
көлеміне байланысты. Жаздық формасының абсолюттік төлдегіштігі 296,1 – 2136
уылдырық, күздік формасы үшін бұл көрсеткіш 195,2 – 3918,3 уылдырықты
құрайды. Уылдырық шашуы мамыр – маусым айларында өтеді. Қортпаның өзендегі
тіршілігі тек уылдырық шашу уақытында ғана болады. Қортпа балығы уылдырық
шашуға жыл сайын шықпайды. Олар уылдырықты 4- 8 жыл сайын шашады. Қортпа
дене ұзындығы 8 – 10 см –ге жеткенде жыртқыштық типке ауысып, ұсақ
балықтармен, омыртқасыздармен қоректенеді.
Сібір бекіресі (Acipenser baeri Brandt). Т.А.Детлав, А.С.Гинзбург,
О.И.Шмальгаузен (1981) жазуынша, сібір бекіресі үлкен сібір өзендерінде
мекен етеді. Сібір бекіресі өзен жүйелерінде бөлек популяциялармен
тіршілік етеді. Бұл балықтардың ұзындығы 2м- ге, салмағы 200 кг-ға жетеді.
Аталықтарының жыныс жетілуі тіршілігінің 15 жылдығында, аналығы 20
жылдығында жүзеге асады. Аталықтары уылдырық шашуға 2 жыл сайын, аналықтары
2 – 4 жыл сайын шығады. Сібір бекіресінің төлдегіштігі 80 – 600 мың
уылдырықты құрайды. Уылдырық шашуы құмды – қиыршық тасты жерлерде су
температурасы 10- 15 °С жеткенде мамыр - маусым айларында өтеді.
Орыс бекіресі (Acipenser guldenstadti Brandt). А.Ф. Карпивич(1975) өз
еңбегінде орыс бекіресінің Қара және Азов, Каспий теңіздерінің
бассейіндерінде тіршілік ететінін жазды. Тұщы суларға тіршілік етуге
шығатын өткінші балықтар болып саналады деді. Аталықтарының жыныс жетілуі
тіршілігінің 8- 9 жылында, аналықтары – 10 – 14 жылында. Максималды
ұзындығы 230 см, салмағы 120 кг- ге дейін жетеді. Уылдырық шашуы мамыр –
маусым айларында тасты жерлерде өтеді. Төлдегіштігі 70 – 800 мың
уылдырық.
П.Г.Мусаев (2000) уылдырықтың инкубациялануы 90 сағат ішінде ағыс
бойымен жүзе отырып өтеді деп жазды. Орыс бекіресінің жас балықтары
омыртқасыздармен қоректенеді. Ал ересектерінің азығының 75 пайызы
омыртқасыздардан (хирономидтер, нереистер), қалған 25 пайызы
моллюскалардан құралады.
Пілмай (Acipenser nudiveris Lovetzky). В.М.Распоповтің (1993)
пікіріне сүйенсек, пілмай балығы Каспий және Қара теңіздер бассейінінде
тіршілік етіп, өзендерге уылдырық шашуға шығатын өткінші балық. Бұл
балықтың ұзындығы 2 метрден асады және олардың күздік, жаздық формалары
бар. Уылдырық шашуы су температурасы 10- 15 °С- қа жеткен кезде тасты су
түбінде сәуір – мамыр айларында өтеді. Аналықтарының төлдегіштері
көлемдеріне байланысты 200 – 1300 уылдырықты құрайды. Бұлардың
аталықтарының жыныс жетілуі 6 – 9 жылдығында, аналықтарында- 12 – 14
жылдығында өтеді. Пілмай ұсақ балықтармен және моллюскалармен қоректенеді.
Сүйрік (Acipenser ruthenus L). В.П.Ивановтың (2000) жазуынша,
Сүйрік Каспий,Азов, Қара және Балтық теңіздері бассейіндерінде, сондай –ақ
Солтүстік мұзды мұхитында тіршілік ететін тұщы сулы балық. Бұл
балықтардың салмағы 3 – 4 кг – ға және ұзындығы 80 – 90 см – ға жетеді.
Аталықтарының жыныс жетілуі тіршілігінің 4 – 5 жылында, аналықтары 7 – 9
жылында өтеді. Төлдегіштігі аналықтардың көлеміне байланысты 6- 140 мың
уылдырық аралығында ауытқиды. Уылдырық шашуы мамыр айында қиыршық тасты
су түбінде өтеді. Сүйрік су омыртқасыздарын азық ететін бентофаг яғни
насекомдардың дернәсілдерімен, хирономидтермен қоректенеді.
Шоқыр (Acipenser stellatus Pallas). З.В. Федорованың (1998) пікірі
бойынша, шоқыр Каспий, Азов, Қара теңіздері бассейіндерінде тіршілік етеді.
Максимальды ұзындығы 220 см және салмағы 68 кг – ға жетеді. Олар
уылдырық шашуға өзендерге шығатын құнды өндірістік балықтар болып табылады.
Олардың күздік, жаздық формалары бар. Шоқыр балығының жаздық формасы
Жайық өзеніне сәуір – мамыр айларында көтеріледі, ал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 3
1. Әдебиетке шолу. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 4
1.1. Балықтардың негізгі тіршілік ортасы. . . . . . . . . . 4
1.2. Гидробнонттарға анропогендік әсер ету. . . . . . . . . 11
1.3. Өсіру объектісінің балық шаруашылық – биологиялық ерекшеліктері. . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2. Су қоймасының географиялық – климаттық жағдайы. . . 23 3. Өзіндік
зерттеу нәтижелері. . . . . . . . . . . . . . . .26
3.1. Материалдармен зеттеу әдістері. . . . . . . . . . . . 26
3.2. Су қоймасының гидрохимиялық және гидробиологиялық режимінің
ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . 27 3.2.2. Су
қоймасының гидробиологиялық сипаттамасы . . . 31
4. Өндірістік балық түрлерінің популяциялық жағдайы. . . . 3 5.
Қауіпсіздік шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . .
46
5.1. Тіршілік қауіпсіздігі бойынша нормативті-техникалық құжаттарға анализ.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
5.2. Жұмыс кезіндегі қауіпсіздік техникалары. . . . . . . . 47
5.3. Зиянды және қауіпті факторлардан сақтау. . . . . . . . 47
5.4. Өрт қауіпсіздігі. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 47
5.5. Төтенше жағдайлар кезінде қызметкерлердің әсер етуі. .48
5.6. Механизммен жұмыс жасау кезіндегі қауіпсіздік. . . . 49
6. Табиғат ортасын қорғау. . . . . . . . . . . . . . . . .
51
7. Қортынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 62
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . .
64
Ұсыныс. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 67
Кіріспе.
Негізінен балық шаруашылығын жүргізуде ішкі су қоймаларының маңызы
өте зор. Біздің елімізде Шардара, Қапшағай сияқты өте ірі жасанды су
қоймаларымен бірнеше ірі өзендер бар. Осы балық шаруашылық маңызы бар су
қоймаларының барлығы да тұрғылықты жерге жақын орналасқандықтан олардан
алынатын балық өнімдері арзан әрі тиімді болып келеді. Соңғы кездерде ірі
су қоймаларын басқа да халық шаруашылық салаларына пайдалану ірі қарқынмен
дамыды. Сонымен қатар ірі өндірістер салынып, олардан шыққан қалдықты суға
ағызып жіберіп отырды және ауыл шаруашылығындағы зиянды өсімдіктермен
күресу үшін қолданылған пестициттер, гербициттер жер асты суларына қосылып
отырды. Балық шаруашылығының болашағын ойламай жүргізілген осындай шаралар
ақыр соңында су қоймаларындағы балықтардың популяциялық жағдайын үлкен
өзгеріске әкелді. Ақыр соңында құнды балықтар тұрмақ, кәсіптік маңызы бар
балықтардыңда популяциялық жағдайы нашарлай түсті. Балық өнімі адамзат
азығында басты орындардың бірін алу қажет. Сондықтан биологиялық тұтыну
мөлшеріне сәйкес еліміз тұрғындарын сапалы және қауіпсіз балық өнімдерімен
қамтамасыз ету мемлекеттік деңгейде шешілетін стратегиялық тапсырма болып
табылады.
Алыстан алмай – ақ өзіміздің бір кездегі балыққа толы Жайық өзенінің
қазіргі жағдайы ауыз толтырып айтарлықтай емес.
Осыдан келіп су қоймаларындағы балық популяциясын қайтадан қалпына
келтіру үшін балықтардың табиғи өсіп - өнуін жақсарту және де олардың
популяциялық жағдайын зерттей отырып, балық шаруашылық жағдайын қалпына
келтіру қажеттілігі туындады.
Бұл жағдайға байланысты ішкі су қоймаларының балық ресурстарын
өндіру және рационалды пайдалануды ұйымдастыру – балықтардың биологиялық
ерекшелігін және олардың қоректену жағдайын тереңірек зерттеуді талап
ететін, кезек күттірмейтін тапсырма.
Менің алдағы мақсатым диплом жұмысын орындай отырып, Жайық
өзеніндегі балықтардың су аумағындағы таралуын, өзара қарым-қатынасын,
көбеюін, өсіп-өнуін және де қоректену сипатының маңызын ашу болып табылады
1. Әдебиетке шолу.
1.1. Балықтардың негізгі тіршілік ортасы.
Балық қорын өндіру – балықтардың санымен биомассасын өндірудің
біртұтас процесі. Бұл процесс екі негізгі кезеңдерден тұрады: белгілі су
қоймаларындағы түрлердің сандық қалыптасуын қамтамасыз ететін балықтардың
көбеюі және нәтижесінде балықтардың бимассасы түзілетін олардың жайылымы.
Балықтардың көбеюі немесе жайылым жағдайының төмендеуі балық қорының
өндірілу процесін бұзады. Мұны қайтадан қалпына келтіру үшін келесідей
шараларды жүргізуді талап етеді: табиғи жағдайын көтеру жолымен құнды
өндірістік балықтарды көбейту; су қоймасының ерекшеліктеріне сәйкес
өндірістік балықтардың түрін, құрамын жақсарту; балықтардың тіршілік
ортасы су қоймасының режимін көтеру.
П.П. Ивановтың жазуы бойынша (1998ж) 40 – 50 жылдарда совет
ғалымдары өндірістік балық түрлерінің көбею, өсу және даму биологиясы
төңірегінде көптеген зерттеулер жүргізді. Сонымен қатар, Госниорх
мамандары балықтардың физиологиясына және көбею экологиясы бойынша
зерттеулер іске асырылды.
Л.Б.Кляшториннің айтуынша (1982ж) су қоймаларындағы ихтиофаунаның
байлығымен алуан түрлілігі балық организміне әсер ететін көптеген орта
факторларына байланысты, атап айтқанда, су қоймасының ауданы және
тереңдігі, су түбі сипаттамасы, судағы бактерия, өсімдік және жануарлар
гидрологиялық және биохимиялық режимдер т.б.
В.И. Козловтың (1998ж) жазуы бойынша, балықтардың тіршілігі сыртқы
орта факторларының рөлін дұрыс бағалау үшін балық шаруашылығы төңірегінде
жұмыс жасайтын мамандарға жиі ұшырасатындарын қарастыру қажет етеді. Олар
су температурасы, жарықтылығы, су деңгейімен ағысы, гидрохимиялық режим
және азық қоры.
Г.В.Никольскийдің (1971ж) айтуы бойынша, ішкі суларда және ашық
теңіздер мен мұхиттарда балық шаруашылығын дамытудың принциптік
айырмашылығы көп кездеседі. Егер мұхиттарда шикізат қоры шаруашылықты
дамытуға мүмкіндік жасайтын басты фактор ретінде оның судағы табиғи
қорынан алынса ішкі суларда оларды қолдан өсіруге, қорын молайтуға
мүмкіндік бар. Дәлірек айтқанда, ашық теңіздерде табиғаттың өзі өсіріп
берген балық байлығын игеруге күш салынса, ішкі суларда балық байлығының
қорын молайтуға, оны қолдан өсіруге көбірек мән беріледі.
В.Р.Протасов (1968ж) ішкі су қоймаларының ықшамдылығы және олардағы
балық шаруашылығы ғылым негізінде реттеп отыруға болатындығы халық
шаруашылығы үшін маңызы зор факторлардың бірі екенін айтқан болатын. Соңғы
20 шақты жыл бойы күрделі қаржының басым көпшілігі ашық теңіздер мен
мұхиттарда балық шаруашылығын дамытуға бағытталып, ішкі суларға тиісті
көңіл бөлінбей кеткенінде айта кетті.
И.М.Шерманның (1989ж) ойынша, ішкі сулардың балық байлығын
пайдалануды және толықтыруды ғылыми тұрғыдан негіздеуге көңіл аз
бөлінеді. Мұхиттар мен ашық теңіздерден балықтың көп аулануына
байланысты, гидротехникалық құрылыстар тұрғызғанда ішкі сулардың балық
шаруашылық маңызы ең соңғы жоспарда тұрып қалады.
Ю.А.Привезенцевтің (2004) жазуынша суда оның химиялық құрамының
алуан түрлілігін анықтайтын көптеген түрлі еріген және қалқымалы заттар
болады. Бұл құрамдар қоршаған ортаның физиологиялық жағдайына және сондай
ақ су қоймаларында өтетін биологиялық және микробиологиялық процестерге
тікелей байланысты. Абиотикалық және биотикалық факторлардың өзара әсері,
сондай-ақ адамдардың әсер етуінен су қоймаларының гидрохимиялық режимі
өзгеріп отырады.
Н.М. Бессоновтың (1987 ) айтуынша суға органикалық материалдардың
түсуі нәтижесінде оның қышқылдығын жоғарлатады, белсенділігін көтереді,
судағы оттегінің тәуліктік ауытқуын тудырады, судың физикалық қасиетін
өзгертуімен бірге мөлдірлігін төмендетеді. Сондықтан судағы организмдердің
қалыпты тіршілік жағдайын қамтамасыз ететін гидрохимиялық режимінің
көрсеткіштерін қалыпта ұстайтын шаралар өткізіп отыру қажет.
В.И.Козлов, Е.И.Кружалина (1977) мәліметтері бойынша су көзі түрдің
сақталуын, балықтардың төлдегіштігімен ұрпақтардың сапасын, балық түрлеріне
биологиялық қажеттілігін қамтамасыз ететін нормаларға сәйкес болуы керек.
Су көзін балық шаруашылығына пайдаланар алдында гидрохимиялық,
токсикологиялық және ихтиопотологиялық зерттеулерден өткізу қажет.
А.И.Канаев (1986) су температурасының ауа температурасына қарағанда
тұрақты екенін жазды. Осы себебтерге байланысты қыс уақыттарында байқалатын
қатты салқындықтың өзі де су температурасын тез өзгеріске түсіре алмайды.
Континенталды су қоймаларында температураның жылдық ауытқуы 30-35 о С
аспайды. Судың температуралық тұрақтылығы судың тығыздығы арқасында
жүзеге асырылады. Судың төмен жылу өткізгіштігі ағынсыз су
қоймаларындағы температураның өзгергіштігін шектей отырып суда
температуралық қабаттардың пайда болуын тудырады. Қыс кезінде мұз астындағы
салқын су қабаты тереңге түспеуі салдарынан онда жылы су қабаты
сақталады.Су қабатындағы температуралық бөлінулер судағы газ режиміне,
биогенді элементтер мен гидрохимиялық көрсеткіштердің бөлінуіне тікелей
байланысты, бұл өз кезегінде гидробионттардың аумақтық таралуына әкеледі.
Е.Б.Локтионов және Р.М.Клеткиннің (1987) жазуынша гидробионттар
тіршілігінде су температурасының маңызы үлкен. Басқа абиотикалық
факторлардан температураның артықшылығы түрлердің тіршілік шегін анықтайтын
экстремалды маңызының болуында. Мысалы, организмдердің тіршілік үшін
маңызды еріген тұздардың мөлшерімен анықталатын судың тығыздығы мен
тұтқырлығы едәуір мөлшерде температураға байланысты. Сондықтан да
температура маңызды экологиялық факторлардың бірі болып табылады.
Г.В.Никольский (1974) мәліметінше гидробионттардың тіршілігіндегі
қоректену, зат алмасу, даму және өсу, көшіп-қону процестері жылы қанды
организмдермен салыстырғанда көп жағдайда су температурасы жағдайына
байланысты. Температура су организмдерінің көптеген тіршілік қызметіне әсер
ете отырып олардың өнімділігін қамтамасыз етеді.Су температурасының
көтерілуі балықтардың алмасу процестерін тездетеді. Бұл әр түрлі тіршілік
процестерін катализдейтін фирменттердің температураға әсеріне байланысты
өтеді. Гидробионттардың өсу қарқыны мен зат алмасу жылдамдығын тездететін
температуралық әсер ету балықтардың түрлі құрамына даму сатысына
байланысты.
А.С.Константиновтің (1986) пікірінше температуралық әсер ету әсіресе
организмнің ерте даму сатысында байқалады. Әр түрлі балық түрлерінің
эмбриналдық дамуы белгілі бір температуралық шекте өтеді. Мысалы,
уылдырықтардың инкубациясы кезінде температураның кері әсері дернәсілдердің
аномалиялық өзгерісіне әкеледі. Бұл өз кезегінде балықтардың өлімін
тудырады. Температура тек қана гидробионттардың даму мүмкіндігін шектеп
қана қоймай, сонымен бірге олардың морфогинезін тездетеді. Уылдырықтардың
инкубациялануы кезінде температура төмен болса, эмбриондардың дамуы үшін
көп уақыт кетеді.
В.Р. Протасов (1968) су мөлдірлігі су қоймасы жағдайын анықтауға
мүмкіндік беретін негізгі критерийлердің бірі болып табылатынын жазды. Ол
судағы қалқымалы бөлшектердің санына, еріген заттардың болуына және фито –
және зоопланктондардың концентрациясына байланысты. Мөлдірлікке судың түсі
де әсер етеді. Судың түсі неғұрлым көк болса, солғұрлым мөлдірірек болады.
Ағынсыз су қоймаларындағы судың мөлдірлігін анықтайтын негізгі фактор
ондағы биологиялық процестер. Планктондардың дамуы ұлғайған сайын судың
мөлдірлігі төмендей түседі. Бұл жерде судың мөлдірлігі су қоймасындағы
тіршіліктің даму жағдаймен сипатталатынын жазды. Су мөлдірлігі бірінші
кезектен су қоймасындағы фотосинтез процесімен оттегі режиміне әсер етеді.
И.В.Барановтың жазуынша (1982 ж.) газдық режимі барлық
гидробионттардың тіршілік процесіне өте күшті әсер етеді. Суда еритін
газдар оттегі, азот, көмірқышқыл газдары флора және фауна өкілдерінің
дамуы мен өсуі қарқынын анықтайды. Су ортасының қарқынды биохимиялық
процестерін қамтамасыз ететін оттегі мен көміртек диоксидінің мөлшері үнемі
өзгеріп отырады. Ал азот өзінің химиялық дифференттілігі арқасында
мөлшерлік өзгерісін бір деңгейде ұстап тұра алады.
В.А.Власов, С.Б.Мустаевтың (2001) мәліметінше су қоймасының газ
режимі бірінші кезекте газхдардың еруімен анықталады. Ол табиғи газдарға су
температурасына, минералдану деңгейіне, сондай – ақ қысымға байланысты. Су
температурасының көтерілу нәтижесінде газдардың ерігіштігі төмендейді. Су
организмдері үшін оттегі, көмірқышқыл газы және көмірсутегі мөлшерінің
әсері үлкен. Суда еріген оттегінің болуы су қоймасын мекендейтін
организмдердің тіршілігі үшін міндетті жағдай болып табылады. Тек қана
бактериялармен қарапаймдыларға жататын кнйбір гидробионттар оттегіні қажет
етпейді. Судың оттегі молекуласымен толығуы су өсімдіктерінің фотосинтезіне
тікелей байланысты. Фотосинтез процесі негізінен жақсы жарық түсетін және
жылынатын су қабатында өтеді.
Н.В.Пучков (1954) жазуынша эмбриогенез процесіне оттегі жағдайының
әсері ең біріншіден организмдердің дамуы мен өсу жылдамдығын өзгертуі мен
анықталады. Әрбір түр үшін белгілі оттегі мөлшерінің қалыптан ауытқуы
эмбриогенез процесіне әсер етеді. Оттегі мқлшерінің артуы эмриондардың
дамуын тежеп, аномалияның пайда болуына әкеледі. Балықтардың тіршілігі
судағы оттегі концентрациясына байланысты. Оттегінің белгілі бір шектен
төмендеуі балықтардың өсу процесін баяулатып, азықтану қарқындылығын
нашарлатады. Мысалы, оттегі мөлшерінің 45 -50 пайызға төмендеуі жас тұқы
балықтарының азықтануын екі есе төмендетеді.
Г.В.Никольский (1971) оттегі мөлшерінің төмендеуі су қоймасының
зоогигиеналық жағдайын нашарлатады, нәтижесінде органикалық заттардың
жиналуына және сапрофитті микрофлораның көптеп дамуына әкеледі деп жазды.
Судағы оттегі мөлшерінің ұзақ уақыт ждеткіліксіздігі балықтардың
белсенділігін төмендетіп, ауыру қоздырғыштарына төзімділігін нашарлатады.
Ф.М. Магомаевтің (2003) жазуынша, барлық балықтарды оттегіге
қатынасы бойынша 4 топқа бөледі:
1. Оттегіні өте көп мөлшерде қажет ететін балықтар(1л 7-8 мг). Суда
оттегінің 1л 4 – 5 мг дейін төмендеуі организм тіршілігіне жіті әсер етеді.
Мысалы, албырт балықтары.
2. Оттегі мөлшерін салыстырмалы түрде көп қажет ететін балықтар (1л 6-
7мг). Мысалы, бекіре балықтары.
3. Оттегіні аздаған мөлшерде қажет ететін балықтар (1л 4-5 мг). Мысалы,
сазан, табан, тұқы балықтары.
4. Оттегі мөлшерінің өте төмендеуін көтере алатын балықтар (1л 0,5 мг).
Мысалы, мөңке, оңғақ балықтары.
П.А. Мойсеевтің мәлімдеуінше (1981 ж.) судың белсенді реакциясы
гидробионттардың зат алмасу қарқынын реттейді. Көлдерде тіршілік ететін
көптеген омыртқасыздармен балықтар тіршілігі үшін көбірек қолайлы рН көлемі
6,8-8,0 аралығында болады. Дегенмен бұл көрсеткіш 6,5-9,1 болуы мүмкін.
Жазғы уақыттарда көптеген эфтрофты көлдердегі судың беткі қабатында
жасылдану болады. Ал бұл рН 10,0-10,5 дейін көтерілуіне әкеледі. рН
мөлшерінің 6,0 төмен болуы кезінде бактериялар тіршілігі үшін қолайсыз
жағдай туындайды, ал бұл дегеніңіз су түбі органикалық заттарын пайдалануды
төмендетуге соқтырады, яғни көл дистрофты, өнімділігі аз болып шығады.
С.А.Зерновтың айтуынша (1934 ж.) су қалыңдығындағы көмірқышқыл газ
мөлшерінің бөлінуі оттегіне мөлшерімен керісінше пропорциональды: жоғарғы
қабатында болмайды немесе аз болады, ал жаз кезінде оның су түбіндегі
концентрациясы 1 л12-19 мг құрауы мүмкін, ал қыста оның мөлшері бірнеше
есе көбейеді, бұл тұщы сулық балықтармен азықтық омыртқасыздардың барлық
түріне кері әсерін тигізеді.
Судағы барлық тіршілік иелеріне кері әсерін тигізуші болып метан мен
күкіртсутек табылады. Эфтрофты суларда ұйымдастырылған тауарлық көлдік
балық шаруашылығына судың түпкі қабатында жиналған күкіртсутек ошағының
пайда болуы белгілі шығын келтіреді. Ауыр газдардың болуы күкіртсутегі
аумағынан көшуге қабілетсіз су түбі омыртқасыздарын уландырады, ал балықтар
көл экожүйесінің тірі аймағына тартылады, олар өздерінің тіршілігі үшін
әрдайым қолайлы бола бермейтін су қоймасының басқа биотобына көшуге мәжбүр
болады.
В.А.Догельдің мәлімдеуі бойынша (1975 ж.) қыс кезінде
фитопланктондардың минимумы байқалады. Көктемде диатомдылардың жалпылама
көбеюі басталады, содан кейін олардың орнын жасыл балдырлар басады. Жаз
басталысымен күзде өліп қалған көк жасыл балдырлар пайда болады және осы
уақытта әдетте диатомды балдырлар көбеюінің екінші оянуы байқалады, яғни
вегетативтік кезеңде су түбінде қыстап, ал көктемде қайта шығып су
қоймасының жасылдануын тудырады. Уақыты бойынша пайда болатындар арасынан
алғашқы орында басқалардан бұрын Melosira, Fragilaria және Synedra тұр, ал
ең соңында басқалардан нашарлау қыстайтын Asterionella. Жасыл және көк-
жасыл балдырлар циста және спора түрінде қыстайды, кейін олардың
вегетативті формаға айналуы үшін біршама уақыт қажет. Сондықтан олар
диатомдылардан кешірек дамиды.
А.С.Константиновтың айтуы бойынша (1979 ж.) су зоопланктоны негізінен
түссіз жіпшелілерден, кебісше, коловратка, бұтақ мұртты және ескек аяқты
шаяндардан тұрады. Салқын сулы көлдерде коловраткалар мен ескек аяқты
шаяндар басым болады, ал бұл уақытта бұтақ мұрттылылар аз санды болады
немесе мүлдем болмайды. Бұл мысалы Ыстықкөл көлінде байқалады. ТМД
көлдерінде зоопланктондардың жеке түрлеріне көбірек тән Tintinnus,
Tintinnopsis кебісшесі, Asplanchna, Polyarthra және Brachionus
коловраткалары, бұтақ мұртты шаяндардан Daphnia, Bosmina, Chydorus және
Diaphanosoma, ескекаяқтылардан Diaptomus, Heterocope, Cyclops және
Mesocyclops. Әртүрлі көлдердегі кебісшелілер саны әдетте 1л 20-30 мың
және одан көп, сирегірек 100 мың дана және одан көп болады. Түссіз
жіпшелілердің саны жоғары болады 10-100 есе.
Г.В.Никольскийдің жазуынша (1945 ж.) судағы нейстонмен плейстон басқа
континенталды су қоймаларымен салыстырғанда бай келеді. Су бетінің
жоғарында су өлшегіш қандалалар Gerris, Hydrometra, Velia, секіргіш
қоңыздар Gurinus, шыбындар Ephydra жүгіріп жүреді. Су беті қабықшасының
төменгі жағында Hydrophilidae қоңыздары және Notonecta қандалалары жүреді,
Limnaea, Cyclas моллюскалары және Scapholeberis шаяндары жорғалайды, Culex
және Ahopheles масаларының дернәсілдері асылып тұрады.
Н.П.Наумов, Н.Н.Карташевтың мәлімдеуінше (1979 ж.) өзен литоралында
бентостың алуан түрімен көп мөлшері кездеседі, ал бұл сублиторалда аз
болады, соның ішінде профундалда. Бұл су түбі жасыл өсімдіктері көлдің тек
таяз жерлерінде өсетінін, және сондықтан да терең аймақтар қажетті
гетеротрофты бентосты азықтарға кедей келетінін түсіндіреді.
А.С.Константиновтың хабарлауынша (1986 ж.) орташа ендіктердегі сулар
әдетте фитобентос литоралда дамиды және 4-5 м тереңдікке кетеді. Суы мөлдір
келетін көлдерде, су түбі өсімдіктері 25-30 м тереңдікте кездеседі, кей
жағдайларда 45-50 м тереңдікте, мысалы Себан, Байкал, Телецк көлдерінде.
Литоралы тасты суларда ашық құмды жағалау сияқты әдетте макрофиттерден құр
келеді. Жағалаудан бастап 1-2 м тереңдікке дейін су беті өсімдіктері құрақ,
өлеңшөп, жебе жапырақ, қоға, және т.б. өседі. Одан әрі жапырақтары жүзетін
өсімдіктер қатары, шалаң, тұңғиық және т.б., олар 2-2,5 м тереңдікке дейін
өседі. Одан тереңірек біздің көлдерге тән өсімдіктер шалаң, су сарғалдағы
орналасады.
Г.В.Никольскийдің жазуы бойынша (1974 ж.) әртүрлі су организмдерінің
азықтық құндылығы әр түрлі, дегенмен қажетті қоректік заттарды ұстайды:
ақуыз, майлар, көмірсулар, витаминдер және минералды тұздар. Азықтық
омыртқасыз жануарлардағы ақуыздар аминқышқыл құрамы бойынша толық құнды
болып табылады және балықтардың өсіп-дамуы үшін маңызы үлкен. Көбірек толық
құнды азықтық организмдерге бұтақ мұртты шаяндар Сladocera және бәрінен
бұрын дафниялар Daphnidae. Олар минералды тұздарға, витаминдерге,
ауыстырылмайтын амин қышқылдарына бай келеді. Азықтық құндылығы бойынша
қоректік омыртқасыздар балықтар үшін ауыстырылмас азық болып табылады.
И.М.Анисимова, В.В.Лавровскийдің мәлімдеуінше (1991 ж.) әрбір балық
түрлері белгілі бір азықтық организмдермен қоректенеді. Балықтарды азықтану
түріне қарай жыртқыштар және бейбіт балықтар деп бөлінеді.
Бейбіт балықтарды бентофагтар, плантофагтар және өсімдік қоректі деп
ажыратады. Бентофагтар арасында шаян, құрт, моллюскалар мен қоректенетіндер
бар.
П.А.Моисеев, Н.А.Азизова, И.И.Курановалардың жазуынша (1981 ж.)
жыртқыш балықтар жемін әртүрлі ұстайды. Біреулері мысалы, жемтігін су
түбінен ұстайды жайын, басқалары су қалыңдығынан шортан, үшіншілері
еркін қозғалатын пелагиалды жыртқыштар.
Көпшілік жыртқыш балықтар азық болатын балықтарды басымен тұтас
жұтады. Планктофагтар ауызын ашып жүзеді. Қоректік организмдер сумен бірге
олардың желбезек қуысына түседі де сонда желбезек жапырақшаларынан
сүзіледі.
А.И.Исаев, Е.И.Карпованың жазуы бойынша (1989 ж.) көлдің зообентосы
фитобентосқа ұқсас литоралда бай келеді және профундалда аз болады. ТМД-ның
тасты жағалауы бар көлдерінде балдырлар, жәндіктер дернәсілдерінің көп
түрі, жиірек хирономид Cricotopys, Psectrocladius және Trichocladius,
сондай-ақ Radix ovata моллюскалары, көптеген есекаяқты шаяндар, су
қандалалары, Spongilla губкалары, Pelmatohydra гидралары және
Glossasiphonia, Piscicola сүліктері т.б. кездеседі. Ал құмды литорал
кедейірек келеді, бұнда өсімдіктердің жоқтығынан және су түбінің
қозғалмалылығынан тіршілік жағдайы қолайсыз болады. Бұндай биотоп үшін
Propappus volri олигохеттері, Bezzia және Culicoides масаларының
дернәсілдері, жұмыр құрттар тән.
В.С.Савовскаяның айтуынша (1981 ж.) көптеген балықтар аралас азықпен
қоректенеді, мысалы, тұқы барлығымен азықтанады. Ол өсімдіктерді және де
жануар азықтарымен де қоректенеді. Шамамен 80% бактерия планктонда ірі
агрегаттар түрінде орналасады, ал дөңмаңдай оларды желбезек аппараттарында
ұстап қалуға қабілетті.
1.2. Гидробнонттарға анропогендік әсер ету.
Су қоймаларындағы балық қорының өндірілуіне адамдардың өзен, көл
ресурстарын шаруашылыққа пайдалануы үлкен әсер етеді. Қазіргі кезде барлық
ішкі су қоймалары тек балық шаруашылығы үшін ғана емес, сонымен бірге халық
шаруашылығының басқа да салаларына жұмылдырылуда.
Өндірістің және кеме жолының дамуы, жаңа су жүйелерін пайдалану
құрылымдарының пайда болуы, өндірістік және тұрмыстық қалдықтар, қышқыл
жаңбырлар, ауыл шаруашылығын қарқындату жұмыстары, өсімдіктерге химиялық
заттарды пайдалану, тоғандарды және алқаптарды тыңайту және т.б. көптеген
шаралар табиғи су қоймаларының өзгеруіне әкелді. Бұл аталған факторлар
температуралық, газдық, тұз режимін өзгерту арқылы гидробионттарға тікелей
немесе жанама әсер етеді.
В.И.Лукьяненконың (1983) жазуынша қазіргі кезде әр түрлі типтегі
қалдықтар көлемі 10 мыңнан асады. Әр түрлі өндірістік қалдықтар мен
ауылшаруашылығы зиянкестерімен күресу үшін қолданылатын пестицидтермен
басқа да улы химикаттар құрамында биорганикалық және органикалық улы заттар
көптеп кездеседі(спирт, ацитон, фенол,этилбензол, ауыр металдар).
Органикалық заттар ішінен синтетикалық жуу препараттары ( фенол, крезол)
қауіптірек болып келеді. Жуу ұнтақтары балықтардың желбезектеріне түсіп
олардың су алмасуын бұзады. Нәтижесінде оттегінің қанға сіңірілуі төмендеп
балықтар тұншығып өледі.
А.И.Исаев және Е.И. Карпова (1989) мәліметінше су қоймалары үшін
мұнай өнімдері өте қауіпті. Жыл сайын әлемдік мұхиттарға 5-10 млн. т мұнай
түседі. Судың беткі қабатында қабықша түрінде пайда болатын мұнай
қалдықтары су қоймасы мен атмосфера арасында өтетін жылу, су және газ
алмасу процестерін бұзады.
Антропогенді факторларға барлық факторлар жатады. Судың құрамы мен
түрлендіру нәтижесінде адамның тіршілігі үшін шаруашылыққа жарамды болу
қажет.Сондықтан судың ластану айрықша проблема болып табылады. Жасанды
факторлар химиялық және физикалық болып екіге бөлінеді. Химиялық әсер етуші
– су объектісіне ағынды сулар мен келетін заттар мен атмосферадан қосылатын
заттар жиынтығы. Физикалық әсер етуші – судың экосистемасына физикалық
проблемалардың (температура, тотығу – тотықсыздану, потенциалы және басқа)
әсерінен болатын өзгерістер. Бұл әсер етуші екі түрлі антропогенді болып
саналады, яғни антропогенлі ластану деп аталады. Бұның өзі соңғы жылдары
судың құрамына маңызды әсерін тигізуде. Сондықтан судың экосистемасының
ластану жолдары:
1) тікелей не шашыранды заттар болып, ағын суларда қатты күйдегі
қалдықтар өндірістер мен ауылшаруашылығы саласынан ластану:
2) атмосферадан келетін қалдықтар
3) өзен мен көлдерде кемеден шығатын ластаушы заттар:
4) судың түбінен шөгінділерден пайда болатын ластаушы заттар.
Т.Жауырұлының (1996ж) елімізде өзендердің көбі гидроэнергетикалық
және ирригациялық құрылыстар тұрғызу нәтижесінде өздерінің балық
шаруашылықтық маңызын түгелге жуық жоғалтты. Қазіргі кезде балық аулау
өзендердің жоғарғы ағысында немесе ағысы өзгертілмеген өзендерде ғана
жүргізіледі. Өзендердің балық шаруашылығындағы маңызы олардың ластануы
нәтижесінде жыл сайын төмендеп келеді.
П.А.Моисеев,А.С.Вавилкин және И.И. Куранованың (1975ж) ұйғарулары
бойынша балықтар тіршілік ететін суларды тыңайтқыштармен өңдеу, балық
өсіруде ғылым жетістіктерін кеңінен пайдалану, тоған шаруашылығының
дамуына пайдалы әсер етеді. Бірақ, ауыл шаруашылығымен салыстырғанда
тоғандарда және сулардың басқа түрлеріне балық шаруашылығын үздіксіз
дамыта беруге мүмкіндік жоқ. Себебі, олардың ойынша, ауыл шаруашылығында
жердің белгілі бір участогінен үзбей өнім алуға болатын болса, балық
шаруашылығында жағдай мүлдем басқаша.
Ә.Құланбай мен С.Смайылдың (2003ж) айтуынша, балық шаруашылығы
мақсатына жарамды суларды олардың көлеміне қарап ірі, орташа, ұсақ деп
үш топқа бөлуге болады. Республиканың ірі суларының қатарына Арал теңізі,
Балқаш көлі, Бұқтырма су қоймасы, Алакөл көлдер жүйесі жатады. Орташа
суларға: Қапшағай, Шардара су қоймалары, Шалқар, Билікөл, Қорғалжын
көлдері жатады. Ал ұсақ сулар республикада мыңдап саналады. Олардың жалпы
ауданы 3,5 млн шаршы км шамасы. Бұл көлдердің бәрінде де азды – көтпі
мөлшерде балық қоры бар. Бірақ оларды тиімді пайдалануда және қорын
молайтуда едәуір кемшіліктер орын алып отырғанын айтады.
В.А. Власовтың (2001ж) пікіріне сүйенсек, қазіргі кезде ірі көлдердің
балық қорына, оларды молайта беруге көңіл бөлінеді де, шағын көлдердің
балығы белгілі бір жүйесіз атүсті пайдаланылатынын байғауға болады. Осының
әсерінен бірнеше мыңдаған көл өздерінің балық шаруашылық маңызын
жоғалтқанын да жеткізіпті.
Ал, Ғ.Мұқанова (2004ж) өзінің Каспий – Жайық мақаласында
Қазақстанның балыққа бай өлкелердің қатарына жататынын атап өтті. Оның
суларында балықтың 60 түрі кездеседі. Олардың 28 түрі халық
шаруашылығында, елімізде тамақ молшылығын жасауда маңызды рөл атқарады.
Соңғы жылдардың мәліметі бойынша республика ішкі суларындағы балықтар
белокты тамақ өнімдерін өндіруге молынан пайдаланып жүргенін жазып кетті.
В.И.Козлов, Л.С.Абрамович, Ф.Г.Мартышев (1980ж) пікірлері
бойынша, ішкі сулардың қазіргі жағдайы оларға көзқарасты өзгертуімізді
керек етеді. Әсіресе, ішкі суларды пайдалануды, олардың қорын таза
сақтауға бағытталған экономикалық шаралар керек және тұщы суды
шаруашылықтың әр саласында пайдалануды экономикалық жағынан негізделсе кен
дейді.
Е.Б. Локтионовтің (1985 ж) айтуынша, қазіргі уақытта өндіріс
орындарының су ресурстарын қайталап пайдалануға ықыласы жоқ. Ішкі
суларды қорғау - өндірістің ең рентабельді саласы. Сондықтан да, қолда бар
тұщы су қорын сақтай отырып, лас суларды тазартатын қондырғысы жоқ ешбір
өндіріс орнын пайдалануға алмауы керек деп ойлайды.
В.Н.Пучков (1954ж) өзінің Балықтардың физиологиясы еңбегінде
балықтар тіршілік ететін басты мекен – су екені және оның тазалығы жайлы
жақсы жазылыпты. Сулардың тазалығын сақтау – бірнеше шаралардың
жиынтығынан тұрады. Бұған сулардың тірі организмнің қажеттерін өтеуге
жарайтындай болуы, олардың түрінің, тереңдігінің, ағысының тиісті
мөлшерде сақталуы, олардың бір ортаның климатын және әртүрлі шаруашылық
салаларының қажеттерін өтейтіндей мөлшерде болуы кіреді.
Т.А.Детлаф, А.С.Гинзбург, О.И.Шмальгаузеннің (1981ж) Бекіре тектес
балықтардың дамуы оқулығында “Су қоймаларының балық байлығын сақтауға
және молайтуға бағытталып жүргізілетін жұмыстар көп. Олардың тиімділігін
анықтау методикасына жеке – жеке байыпты болу мүмкін емес. Сулардың балық
қоры, олардың қайтадан қалпына келу және молайып отыру мүмкіндігі жыл
сайынғы олардан ауланып алынатын балық мөлшеріне тікелей байланысты” деп
су қоймасындағы балықтарға алаңдаушылық білдіреді.
А.Медеуованың (2000ж) жазуы бойынша ішкі сулардың тазалығын сақтауды
үздіксіз бақылап отыру республиканың бассейндік балық қорғау
инспекцияларына жүктеледі. Әрбір ірі суларды (Жайық, Каспий, Арал,
Балқаш,Бұқтырма, т.б.) және шағын сулары мол облыстарда балық қорғау
инспекциялары қызмет істейді. Оларға тек қана балық аулау ережелерін
сақтау, балық қорғау жүктеліп қоймайды, сонымен қатар ірі өндіріс
орындарының су тазалау қондырғыларын салуын, суларды ластаудан сақтауды
бақылау жүктеледі.
Р. Бейбітұлының (1996ж) ойынша, суларды қорғауға аса мән берілу
керек: суларды қорғау – бүкіл халықтық іс. Оны қорғауда әрбір қоғам
мүшесінен бастап Министрлік пен ведомстволардың басшыларына дейін
жауапкершілікті күшейту керек. Олардың басшылары өндіріс орындарын іске
қосқан кезде судың ластанбауының барлық шараларын іске асырулары тиіс,
ғылыми – зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, жобалаушылар - өндірістің
технологиялық схемасын жасағанда, ал шаруашылық қызметкерлері мен
экономикстер – жобалау кезінде табиғат байлықтарын, оның ішінде су көздерін
ластамаудың тиімді жолдарын ойластыруы керек.
Т.А.Баклашованың (1980ж) мақаласынан түйгеніміз, сулардың балыұ
өнімдерін көтеру мақсатында жүзеге асырылып жүрген шаралар көп. Олардың
ішінде көлемі жағынан және балық қорын молайтуға тигізетін пайдалылығы
жағынан төмендегі сияқты басты – бастыларын атап айтуға болады:
1. Сулардағы ауцлануға тиісті балық көлемін дұрыс анықтаудан балық
қорының молая түсуіне келетін пайда.
2. Суларды ластаудан сақтау арқылы оның балық қорының сақталуына
және молая беруіне жағдай жасаудан түсетін тиімділік.
3. Ірілі – ұсақты сулардағы жыртқыш және тамақтық бағасы төмен
балықтарды молырақ аулаудан түсетін пайда.
4. Суларға жаңа балықтарды қоныстандырудан олардың өнімділігінің
жоғарылауы және тиімділігінің артуы.
5. Жемтік организмдерді жерсіндіру арқылы сулардың балық өнімділігін
молайтудың экономикалық тиімділігі.
Қ.А.Қуанышқалиевтың (2005ж) мақаласына сүйенсек, соңғы жылдары кәрі
Каспийден мұнай өндіру мәселесі қатты қолға алынып жатырғанын және ол
мол байлық бірнеше шет ел алпауыттарын дедектетіп біздің республикамызға
алып келгенін де өкруге болды. Олар қазір ақ тер, көк тер болып
теңізге мұанй соратын қондырғыларды орнатып жатыр. Пиғыл белгілі –
оларға мұнай керек. Ал ертең мұнай сора бастағанда теңізіміздің
табиғаты не болады? Алтынға пара – пар бекіре балығы мен қара уылдырық
өндіре аламыз ба о күнде? Басқа да теңіз жәндіктері қырғынға ұшырамай
ма? Айталық, ана жылы итбалықтар қырылды, балықтар да өлді. Сонда осы
мол мұнай Қазақстанның келешекте соры болмай ма? деген сауаларды да
оқуға болады.
Геология-минерология ғылымдарының докторы, академик Қ.Аманиязов өз
сөзінде 1994 жылы Ақтау қаласында консорциумның мониторингі өткенін және
онда консорциумның Алматы филиалының өкілдері басым екенін айтты. Мұндағы
көтерілген мәселе теңіздің экологиялық жағынан бүлінбеуіне арналыпты. Оның
ойынша, егер теңіз экологиялық жағынан бүлінетін болса, ондай жағдайда
оның шығыны консорциум есебінен өндірілетін болу керек. Алайда бұл мәселе
хақында шешім алынған жоқ. Тек консорциумның қорына 200 млн. доллардың
бөлінгендігі, одан 20 млн.әлеуметтік салаға, 6 млн. мамандар дайындауға
кететіні белгілі болды.
Табиғат зерттеуші Вернадский 1926 жылы биосфера туралы ғылымның
негізін салып, 1945 жылы оны өз еңбектерінде дамытқан болатын. Онда тірі
ағзалар мен адамның тұтас әрекеті планетарлық деңгейдегі геохимиялық
фактор ретінде қарастырылған. Осы ретте адамның геологиялық рөлі, оған
ғаламшардың табиғи әсерін байқауға болады. Мәселен, өткен ғасырдың 90
жылдары дүние жүзінде жылына 5 млрд тонна мұнай мен газ, 3 млрд тоннаға
жуық көмір, 20 млрд тоннаға таяу тау жыныстары кен түрінде игерілгенін
және өзге де табиғат байлықтарының аз болмағанын көруге болады.
В.В. Лавровскийдің (1987 ж) пікіріне сүйенсек, әр жылы биосфераға
химиялық тыңайтқыштарды есептемегенде, 1 млн. тонна шамасында түрлі
қосындылар тарап отырғанына көзіміз жетеді. Бұл өсу тенденциясы қазір де
сақталуда. Алайда, оны дұрыс өлшеп, жұртшылыққа хабарлап отырған ешкім жоқ.
Бұл мәселе Атырау аймағында да байқалуда. Ал, қаржыдан қысылып –
қымтырылып отырған ғылым оны зерттеуге мүмкндік таба алмай отыр.
Биосфераның адамзат қоғамы үшін жаңа факторға айналып, әлеуметтік –
экономикалық сипат алуы да сондықтан болуы керек.
А.В.Киреевтің (1970ж) пікіріне сүйенсек, теңізден өз үлесін алуға
ұмтылып отырған компаниялардың тез табыс табуды көзеп, табиғат
құндылықтарын аяқасты етіп жататын сәттері де аз емес. Кей – кей бұрғылау,
шикізат алу кезінде шетелдік компаниялардың біздің еліміздің заңдарына
бағынғысы келмей, қиқалық танытатынына да етіміз үйреніп бара жатқандай.
В.Я Скляров (1989 ж) өз еңбегінде, компаниялардың әрекеттерін
шектеуге бағытталған шараларды қабылдауға асықпайтынымызды жасырмапты
және осы бағытта қолға алуға тиіс шараларды атап өтіпті: ең алдымен
теңізге мұнай төгілген жағдайда тез қимылдап, зардабын жоятын ұлттық
біртұтас апатты – құтқару қызметін құру керек. Қосымша қолдану ретінде
жұмысын жағалауда жүргізіп жатқан компаниялардың да мүмкіншілігін
пайдалануға болады. Каспий қайраңындағы көмірсутегі шикізатын кең көлемде
игеру басталмай тұрып, шеттен келген мұнай компаниялары салып жатқан
инвестицияның бір бөлігін апатты жағдайдың алдын алуға және жоғарыда
айтылған құтқару қызметін қаржыландыруға жұмсауға міндеттейтін заң
қажет. Сонымен қатар, мұнай қызметінің тиімділігін арттыру үшін оған
мемлекет деңгейінде ірі мұнай төгілу зардабын жоюға арналған жабдықтар
сақталған қоймаларға кіруге, халықаралық адам және материалдық
қондырғыларды жұмылдыруға кепілдік керек.
Мәліметтерге қарағанда XVII ғасырда Маңғыстауға он экспедициялық
отряд келген. Солардың ішіндегі ең көрнектілері А.Черкасский, М.Травин,
Ф.И.Симонов, А.И.Нечаев бастаған экспедициялар. Осы ғасырда Ф.И.Симонов
тұңғыш рет Маңғыстаудың картасын жасасап, Маңғыстау облысында шұғыл шешім
қабылдауды қажет ететін экологиялық проблемалар мұнайдан белатынын
анықтаған.
Маңғыстау өлкесін зерттеуде Г.О.Карелиннің сіңірген еңбегі зор.
Белгілі саяхатшы, табиғат зерттеушісі 1832 жылы Маңғыстауға ірі экспедиция
ұйымдастырды. Оны саяхатшының мына түйіндері дәлелдегендей, Каспий
теңізінің Солтүстік-Шығыс жағалауы өзінің географиялық жағдайы қажет
ететін дәрежеде ешқашан зерттелмеген. Осынау ұлан-асыр әрі маңызды кеңістік
келешекте Орта Азиямен екі ортадағы сауда және саяси байланыстарымызға жол
ашатын жерлерге жалғасып жатыр.
Г.О.Карелиннің айтуынша, мұнай қоры жөнінен Маңғыстау облысы
Атыраудан кейінгі екінші орынды иеленеді және халқының негізгі тыныс-
тіршілігі де осы кәсіпшілікпен тығыз байланысты. Ондай байлықтың игеріліп,
қазына қоймасының ашылуына себеп болған әр кездегі түрлі мақсаттарда
жасалған экспедициялардың ерен еңбектері екен де айта кетті. Сөзінің
соңында басы ашық бір нәрсе – мұнай мен газды қанша өндірсек, сонша жерді
бүлдірдік. Ал сол аймақтардың экологиялық жағдайларына бір тиын да қаржы
бөлінген жоқ. Қазір уланған аймақтың зардабын жергілікті халық тартуда деп
жанашырлық танытты.
А.К Чижик (2001 ж) өз сөзінде, ең сорақысы балып табылатын нәрсе
– мұнай апаттардың аяғы анықталмай, себебі сараланбай қалады. Аджип ККО
компаниясы азды-көпті айыппұл төлесе, бұл осымен іс тынды деген сөз емес.
Бізге қара алтын игеру жолында табиғатты құрбандыққа шалмау, қоршаған
ортаны таза күйінде сақтау жолындағы шаралырды қолға алатын кез жетті.
Жалпы, адам мен табиғаттың байланысы ықылым замандарда қалыптасқан.
Адамзат өзінің өмірлік қажеттілігін қоршаған ортадан алады. Бұл үлес қазір
артып келеді. Бүгінде қоғам қажеттілігінің 80 пайызы табиғи қорлардан
алынады. Осы қарқын алдағы уақытта да сақталса, мұның арты табиғи ортаның
азуына, яғни деградацияға апарып соқтырады. Бұл – табиғаты күрделі аймақта
орналасқан Атырау облысы үшін үлкен қауіп дейді.
А.Д.Қалимұқашеваның (2000ж) айтуынша, Қазақстанда 1997 жылғы 15
шілдеде қабылданған Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңға орай экологиялық
қатерден сақтандыру енгізіліліпті. Алайда, оның қолдану аясы әлі тар,
сондықтан дүниежүзілік тәжірибедегі теңізге мұнай төгілуін анықтайтын үш
сатыны атап өтті: біріншісінде кәсіпорын апатты өз күшімен ауыздықтайды,
екіншісінде өзге компаниялардың жәрдеміне сүйенеді, үшіншісінде
халықаралық көмек күтеді. Яғни, апат деңгейі ауқымды болса, қолданылар шара
да көлемді болады.
Д.М.Кацтың (1981ж) пайымдауынша, суды үнемі пайдалануда үлкен
кемшіліктер орын алады. Бұны болдырмас үшін өнеркәсіп орындарының ауыл
шаруашылығы мен коммуналдық шаруашылықтардың суды пайдаланудың айналмалы
жүйесін қолдануын және агрегаттар мен машиналарды салқындату мақсатында
ауаны пайдалану керек екен. Ал бұл сияқты жағдай болмаған кезде өндірісте
пайдаланылған суды толықтай тазарту керек. Бұған, Атырау мұнай өндіру
зауыты мен жылу – электр орталығының тәжірибесін мысал ретінде алуға
болатынын айтады. .
Д.Дейвистің (1985ж) ойынша, өндіріс орындарымен қатар айдындарды су
транспорты да ластайды. Оған мысал ретінде, Жайық өзенінде бекіре тұқымдас
балықтардың ұрық шашуына су транспортының жиі жүруі үлкен зиян
келтіретінін жатқызады. Тәжірибеде көрсетіліп отырғандай, су бетіне тамған
бір мұнай тамшысының өзі бір текше метр көлемдегі балықтың ауа орнына
химикат жұтып, улануына соқтырады. Мұнай тамшысы әсіресе уылдырық үшін өте
зиянды деп есептейді.
М. Сүмесінов (2006ж) су көзерін ластаушылардың қатарына өндіріс
орындары мен тұрмыстық мекемелерді жатқызады. Біздің елімізде өндірістік
және тұрмыстық қалдық сулардың көлемі жылына 21 текше км.-ге жететінін
уағыздайды. Мұның қаншама зиян келтіретінін мынадан көруге болады деп
мысал келтіріпті: әрбір текше метр қалдық лас су 40 – 60 текше метр таза
суды ластайды. Ол үшін алдыңғы қатарлы технологияны қолдану арқылы тұщы
суды шығындауды азайтуға болады. Мысалы, жаға технологияға негізделген
балық өңдеу зауыттарына бір тонна өнім алу үшін су 50 – 60 есе аз
жұмсалатынын айтады.
1.3. Өсіру объектісінің балық шаруашылық – биологиялық ерекшеліктері.
Балықтарды ғылыми негізде аулау, өсіру, жерсіндіру жұмыстары
олардың әрбір түрінің биологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып
жүргізгенде ғана тиісті нәтиже береді. Осыған байланысты біздің
республикамызда өсіп - өнетін балықтардың басты – басты биологиялық
ерекшеліктеріне тоқталып өткенді орынды көрдік. Бұл жерде әрбір балықтардың
биологиясына тоқталып, оған анықтама бере кетуді жөн көрдік. Осының
көмегімен балықтарды қорғау, олардың ұрық шашуына және жайылуына жағдай
жасау, балық өсіп - өну үшін маңызды рол атқарытын су участоктерін
ластанудан және құрғап қалудан сақтау шараларын жүзеге асыруға болады.
Сонымен қатар балықтардың қандай организмдермен қоректенетінін, олардың жем
жөнінен өзара бәсекелестігін білу, балықтың қай түрін сан жағынан ықшамдау
керектігін ғылыми тұрғыдан негіздеп отыруға мүмкіндік береді. Әрбір судың
балық қорын тиімді пайдалануда жыртқыш және бейбіт балықтар арасындағы ара
қатынасты сақтай білудің маңызы зор.
Балық шаруашылығын дұрыс жүргізу үшін су қоймаларындағы балық
түрлерінің биологиялық – балық шаруашылық ерекшеліктерін анықтау қажет.
Негізінен Батыс Қазақстан облысы су қоймаларында 40-астам балық түрлері
кездеседі. Солардың ішіндегі өзендерде тіршілік ететін үлкен өндірістік
маңызы бар балықтарға мыналар жатады:қортпа, шоқыр, пілмай, бекіре, сүйрік
т.б.
Қортпа (Hnso hnso L.).Т.А. Баклашованың (1980) жазуы бойынша, қортпа
балықтары Жерорта, Каспий, Қара және Азов теңіздерінде тіршілік етеді. Ең
ірі өткінші балықтардың бірі. Оның ұзындығы 5 метр, салмағы 1 тоннаға
дейін жетеді. 100 жылдан артық тіршілік етеді. Жыныс жетілуі кеш өтеді.
П.Г.Борисов пен Н.С.Овсянников (1954) қортпаның тіршілігі екі
кезеңге, теңіздегі және өзендегі болып бөлінеді деп жазды. Тіршілігінің
көпшілігі негізінен жынысы жетілетін жер теңізде өтеді. Қортпаның
аталығының өзенге уылдырық шашуға шығуы 11 жылдығынан басталады. Уылдырық
шашуға бірінші рет шығатын 17 жылдығындағы қортпа аналығының жаздық
формасының дене ұзындығы 201 – 209 см, салмағы 50 – 60 кг болады. Ал,
күздік формасы сәйкесінше ұзындығы 181- 190 см, салмағы 30 – 39 кг және
жасы 16 жылдық.
Е.А.Веселовтың (1977) пікірінше, қортпа балығының төлдегіштігі оның
көлеміне байланысты. Жаздық формасының абсолюттік төлдегіштігі 296,1 – 2136
уылдырық, күздік формасы үшін бұл көрсеткіш 195,2 – 3918,3 уылдырықты
құрайды. Уылдырық шашуы мамыр – маусым айларында өтеді. Қортпаның өзендегі
тіршілігі тек уылдырық шашу уақытында ғана болады. Қортпа балығы уылдырық
шашуға жыл сайын шықпайды. Олар уылдырықты 4- 8 жыл сайын шашады. Қортпа
дене ұзындығы 8 – 10 см –ге жеткенде жыртқыштық типке ауысып, ұсақ
балықтармен, омыртқасыздармен қоректенеді.
Сібір бекіресі (Acipenser baeri Brandt). Т.А.Детлав, А.С.Гинзбург,
О.И.Шмальгаузен (1981) жазуынша, сібір бекіресі үлкен сібір өзендерінде
мекен етеді. Сібір бекіресі өзен жүйелерінде бөлек популяциялармен
тіршілік етеді. Бұл балықтардың ұзындығы 2м- ге, салмағы 200 кг-ға жетеді.
Аталықтарының жыныс жетілуі тіршілігінің 15 жылдығында, аналығы 20
жылдығында жүзеге асады. Аталықтары уылдырық шашуға 2 жыл сайын, аналықтары
2 – 4 жыл сайын шығады. Сібір бекіресінің төлдегіштігі 80 – 600 мың
уылдырықты құрайды. Уылдырық шашуы құмды – қиыршық тасты жерлерде су
температурасы 10- 15 °С жеткенде мамыр - маусым айларында өтеді.
Орыс бекіресі (Acipenser guldenstadti Brandt). А.Ф. Карпивич(1975) өз
еңбегінде орыс бекіресінің Қара және Азов, Каспий теңіздерінің
бассейіндерінде тіршілік ететінін жазды. Тұщы суларға тіршілік етуге
шығатын өткінші балықтар болып саналады деді. Аталықтарының жыныс жетілуі
тіршілігінің 8- 9 жылында, аналықтары – 10 – 14 жылында. Максималды
ұзындығы 230 см, салмағы 120 кг- ге дейін жетеді. Уылдырық шашуы мамыр –
маусым айларында тасты жерлерде өтеді. Төлдегіштігі 70 – 800 мың
уылдырық.
П.Г.Мусаев (2000) уылдырықтың инкубациялануы 90 сағат ішінде ағыс
бойымен жүзе отырып өтеді деп жазды. Орыс бекіресінің жас балықтары
омыртқасыздармен қоректенеді. Ал ересектерінің азығының 75 пайызы
омыртқасыздардан (хирономидтер, нереистер), қалған 25 пайызы
моллюскалардан құралады.
Пілмай (Acipenser nudiveris Lovetzky). В.М.Распоповтің (1993)
пікіріне сүйенсек, пілмай балығы Каспий және Қара теңіздер бассейінінде
тіршілік етіп, өзендерге уылдырық шашуға шығатын өткінші балық. Бұл
балықтың ұзындығы 2 метрден асады және олардың күздік, жаздық формалары
бар. Уылдырық шашуы су температурасы 10- 15 °С- қа жеткен кезде тасты су
түбінде сәуір – мамыр айларында өтеді. Аналықтарының төлдегіштері
көлемдеріне байланысты 200 – 1300 уылдырықты құрайды. Бұлардың
аталықтарының жыныс жетілуі 6 – 9 жылдығында, аналықтарында- 12 – 14
жылдығында өтеді. Пілмай ұсақ балықтармен және моллюскалармен қоректенеді.
Сүйрік (Acipenser ruthenus L). В.П.Ивановтың (2000) жазуынша,
Сүйрік Каспий,Азов, Қара және Балтық теңіздері бассейіндерінде, сондай –ақ
Солтүстік мұзды мұхитында тіршілік ететін тұщы сулы балық. Бұл
балықтардың салмағы 3 – 4 кг – ға және ұзындығы 80 – 90 см – ға жетеді.
Аталықтарының жыныс жетілуі тіршілігінің 4 – 5 жылында, аналықтары 7 – 9
жылында өтеді. Төлдегіштігі аналықтардың көлеміне байланысты 6- 140 мың
уылдырық аралығында ауытқиды. Уылдырық шашуы мамыр айында қиыршық тасты
су түбінде өтеді. Сүйрік су омыртқасыздарын азық ететін бентофаг яғни
насекомдардың дернәсілдерімен, хирономидтермен қоректенеді.
Шоқыр (Acipenser stellatus Pallas). З.В. Федорованың (1998) пікірі
бойынша, шоқыр Каспий, Азов, Қара теңіздері бассейіндерінде тіршілік етеді.
Максимальды ұзындығы 220 см және салмағы 68 кг – ға жетеді. Олар
уылдырық шашуға өзендерге шығатын құнды өндірістік балықтар болып табылады.
Олардың күздік, жаздық формалары бар. Шоқыр балығының жаздық формасы
Жайық өзеніне сәуір – мамыр айларында көтеріледі, ал, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz