Қаржылық тиімділік көрсеткіштерін талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
1 Кәсіпорын іс-әрекетінің тиімділік көрсеткіштерін талдаудың теориялық
негіздері 9
1.1 Экономикалық және әлеуметтік тиімділік мәні 9
1.2 Кәсіпорын тиімділігінің негізгі көрсеткіштері 13
1.3 Тиімділік көрсеткіштерін талдау мәні мен қажеттілігі 26
2 Казпошта АҚ қаржылық –экономикалық жағдайы мен тиімділік
көрсеткіштерін талдау 35
2.1 Казпошта АҚ жалпы сипаты мен қаржылық –экономикалық жағдайын талдау
35
2.2 Ұйым персоналы мен негізгі қорларын пайдалану тиімділігін талдау 43
2.3 Қаржылық тиімділік көрсеткіштерін талдау 45
3 Кәсіпорын іс-әрекетінің тиімділігін арттыру бағыттары 55
3.1 Қызмет көрсету тиімділігін арттырудың негізгі жолдары 55
3.2. Шығындарды басқару – тиімділікті арттырудың негізгі жолы ретінде 66
Қорытынды 70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
Кіріспе
Соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық қатынынастарға өтуіне
байланысты бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі
өзгерістер болды. Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып
көрсетудің дәстүрлі әдістері ескіріп, қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың
сүрақтарға толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік
шешімдер қабылдау үшін бүл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі
қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер кәсіпорын нәтижесін талдаудың түрлі
әдістерін қолданып, кәсіпорында қабылдаған қаржылық стратегияны іс жүзінде
қолданыс табатын есептік саясатын тандап алып, соны басшылыққа алуда.
Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару әкономикалық
зандардың обьективті заңдылықтары мен талаптарына негізделген. Осы
заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып, және оларды пайдаланудың
нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық
органдар арқылы қоғамдық қаржыны, бағаны, несиені және тағы басқа көздерін
жүмылдыруымен қатар, өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде
басқарады.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде қүқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол
мүмкіншілік ашті. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті
тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты боглады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жөн
сілтеуімен емес, контрагенттердо (жабдықтаушы, салып алушы, мердігер, банк
және т.б.) Қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер
серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен нарықтық қатынастар
негізінде мүмкіндігінше тез және дүрыс бағдар тауып,оны үстануына қарай
жүмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда,
шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің жетістіктері басқару
деңгейіне,қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы, шүғылдығы мен
ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. үйлесімді шешімдердің қабылдануы,
материалдық,еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің
әкономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Кәсіпорынның тиімділік көрсеткіштерін бағалау, обьективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық тиімділік жағдайын талдау қажет. Тек терең және
ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін обьективті бағалап, Кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау мәселесі аз зерттелуде, сондықтан оның прогрессивті
әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын
қызметінің қаржылық нәтижесі мен әкономикалық дамуына, ең ақырында
еліміздің әкономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің дипломдық жұмысымның мақсаты - қәсіпорынның тиімділік
жағдайын тереңірек зерттеп теориялық және әдістемелік негіздері туралы
мағлүмат алып, оны ұғып, оларға талдау зерттеудегі дағдыларды ашу.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мен нарықтық
тұрақтылығы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қортынды беруге,
өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге,еліміздің
ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді
басқару шешімдерін дайындауға ат салысу.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Кәсіпорын іс-әрекетінің тиімділік көрсеткіштерін талдаудың теориялық
негіздері
1.1 Экономикалық және әлеуметтік тиімділік мәні
Нарықтық жағдайларда экономикалық дамудың әрi қарай жалғастыруда
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттырудың бағыттары, олардың өсу факторы мен
тиiмдiлiктi анықтаудың әдiстерiн таңдау манызды мiндет болып табылады.
Экономикалық тиімділік - бұл өндіріске жұмсаған шығындар мен одан
шыққан нәтижелер арасындағы байланыс, яғни шығын мен табыстың ара қатынасы.
Ол біз өзіміздің қажеттілігімізді қанағаттандыру үшін шығындарымызды
қаншалықты тиімді пайдаланып, нәтиже ала алатынымызды көрсетеді.
Экономикалық тиiмдiлiктiң жалпылама критерийлерiне қоғамдық еңбектiң
өнiмдiлiгi жатады. Ол ұлттық табысты материалдық өндiрiс салаларында жұмыс
iстейтiн адамдардың орташа санына бөлу арқылы анықтайды. Сонымен қатар,
экономикалық тиiмдiлiктiң аса маңызды көрсеткiштерi ретiнде еңбек
сыйымдылығы, материал сыйымдылығы, капитал сиымдылығы және қор сиымдылығы
алынады.
Өнімнің еңбек сиымдылығы– материалдық өндiрiс саласында жұмсалған еңбек
санын шығарылған өнiмнiң жалпы көлемiне бөлу арқылы анықталады.
Материал сиымдылығы– шикзат, материал, отын, энергия және т.б.
шығындарынң көлемiн өндiрiлген өнiмнiң жалпы көлемiне бөлемiз.
Капитал сиымдылығы– халық шаруашылығы капитал салымдарының көлемiн
шығарған өнiмнiң жалпы көлемiнiң өсiмiне бөлу арқылы анықталады. Өнiмнiң
қор сиымдылығы – негiзгi қордың орташа жылдық құнын шығарылған өнiмнiң
жалпы құнына бөлемiз.
Тиiмдiлiк жалпы және салыстырмалы болып бөлiнедi.
Жалпы тиiмдiлiк – шығындарды жұмсау арқылы пайда әкелетiн әсердiң жалпы
көлемiн көрсетедi және оны инвестициялық әрбiр объектiге қатысты есептеуге
болады. Ол тиімділіктің капитал салымына қатынасымен анықталады.
Салыстырмалы тиiмдiлiк – белгiлi бiр өндiрiстiк және шаруашылық
есептердi шешуде екi немесе бiрнеше шешiм варианттарынын iшiнен бiреуiн
таңдап алуда есептелiнедi. Ол бiр варианттың екiншi вариантпен
салыстырғанда экономикалық қолайлығын көрсетедi.
Жалпы тиiмдiлiк көрсеткiштерi мына категориялар бойынша топталады.
1. Өндiрiстiк iс әрекеттiң тиiмдiлiгiн көрсететiн көрсеткiштер. Оған
кәсiпорының пайдалылығын және оның активтерiнiң қолдану мөлшерiн анықтайтын
көрсеткiштер жатады.
2. Өтiмдiлiк көрсеткiштерi. Оған кәсiпорының қысқа мерзiмдi мiндеттердi
орындау мүмкiншiлiктерi және айналым қорын басқаруды сипаттайтын көрсеткiш
жатады.
3. Қаржылық тұрақтылық көрсеткiштерi. Кәсiпорынның активтерiн
қаржыландырудан қолданатын капиталдық құрылым құру әдiстерiне байланысты
болатын тәуелдiлiк деңгейiн анықтайтын көрсеткiш.
Шаруашылық iс-әрекеттiң тиiмдiлiгiн көптеген абсолюттi және
салыстырмалы көрсеткiштер арқылы есептеуге болады. Солардың iшiнде ең
маңыздысы пайда көрсеткiштерi. Осы пайда көрсеткiшке қатысты тиiмдiлiктi
сипаттайтын ең негiзгi көрсеткiш рентабельдiлiк болып табылады. Оның келесi
түрлерi болады.
1. Сату рентабельдiлiгi = есеп беру негiзiнде пайда өнiм өткiзуден
түсетiн түсімі * 100%.
2. Актив рентабельдiлiгi = есеп беру кезiндегi таза пайда есеп
беру кезеңiнiң сонындағы активтер * 100 %.
3. Негiзгi капиталдың рентабельдiгi = есеп беру кезендегi таза
пайда есеп беру кезiнiң соңындағы қорлар – амортизация *100 %.
4. Меншiк капиталдарының рентабелдiгi = есеп беру уақытының
сонындағы меншiктi капитал * 100 %.
Келесі суретте жалпы тиіділіктің негізгі көрсеткіштері мен олардың
анықталу жолын қарастырайық.
1 2 3 4
Пайданың Өндірістің Негізгі Адам санының
өсімшесі өсімшесі өндірістік өсімшесі
қорлардың
өсімшесі
23
12
24
14
Сурет 1 Кәсіпорын өндірісі тиімділігінің құрылымдық –логикалық кескіні
Тиiмділiктiң салыстырмалы көрсеткiштерi:
1. Активтердiң айналымдылығы = сату көлемiактивтердiң орташа жылдық
құны * 100 %.
2. Негiзгi капиталдын айналымдылығы = сату көлемi айналым капиталы
х 100 %.
3. Материалдық өндiрiстiк қорлардың айналым коэффициентi = сату
көлемi материалдық өндiрiстiк қорлар Х 100 %.
4. Айналым қаражаттарының айналым коэффициенті (сату көлеміайналым
капиталы).
Келесі суретте тиімділік мәні мен экономикалық тиімділік көрсеткіштерін
сипаттайық.
Тиімділік түсінігі экономикалық іс-әрекетке қатысты өндіріс
нәтижесінің оны жүзеге асыруға кеткен шығындарға қатысы ретінде
қарастырылады.
Қоғамдық өндірістің экономикалық
тиімділігінің жалпылама критерии Еөж = ЖІӨ х Жсм,
ретінде қоғамдық еңбек ЖІӨ- жалпы ішкі өнім,
өнімділігінің деңгейі болады (Еөж)Жсм – материалды өндіріс
саласындағы жұмыскерлер саны
Экономикалық тиімділіктің басты көрсеткіштері
Еңбек сиымдылығы t=TQ, Т-жұмсалған еңбек саны,
Q - өндірілген өнімнің жалпы
көлемі
Материал сиымдылығы m=MQ, М-материал шығыны
Қор сиымдылығы f=ФQ, Ф- негізгі өндірістік
қорлардың орташа жылдық құны
Жалпы экономикалық тиімділік
Халық шаруашылығының деңгейінде Халық шаруашылық кешендерінде,
Тх.ш. =ΔЖІӨК, К-капитал салымы салаларында, кәсіпорындарында
Тк =ΔПК
Жаңадан салынған объекті бойынша тиімділік көрсеткіші:
Тк=ПК=(Б0- Өқ) ВК,
П-жылдық пайда көлемі, Б0- өнім бірлігінің көтерме бағасы, Өқ - өнім
бірлігінің өзіндік құны, В – натуралды өлшемдегі өнім өндірудің
жылдық көлемі.
Салыстырмалы тиімділіктің негізгі көрсеткіші – келтірілген шығындар
Шi = Ci + EKi,
Шi – i- ші вариант бойынша өнім бірлігіне келтірілген шығындар;
Ci - i- ші вариант бойынша өнім бірлігінің өзіндік құны;
E – нормативті коэффициент;
Ki - i- ші вариант бойынша үлестік капитал салымдары.
Сурет 2 Тиімділік ұғымы мен жалпылама көрсеткіштері
Суреттен, макродеңгейде және кәсіпорын шегінде экономикалық және жалпы
тиімділік мәні мен көрсеткіштерін есептеу әдісі сипатталған, осы
көрсеткіштерді аналитикалық бөлімде талдаймыз.
Өтімділік көрсеткіштері:
- Меншіктік айналым қаражаттарының көлемі немесе таза айналым капиталы
(ағымдағы активтер ағымды міндеттемелер). Кәсіпорынның меншіктік
капиталының қай бөлігі ағымды активтерді жабу көзі болып табылатының
сипаттайды.
- Қолданылып жүрген немесе таза айналым капиталының оңтайлануы (ақша
қаражаттарытаза айналым капиталы). Меншіктік айналым қаражатттарының
ақша түріндегі нысанын, яғни абсолютті өтімділігі бар қаражаттарды
сипаттайды;
- Жабу коэффициенті (ағымдағы активтерағымдағы міндеттемелер). Активтердің
өтімділігінің жалпы бағасын береді.
- Тез өтімділік коэффициенті жабу коэффициенті сияқты есептеледі, бірақ
ағымдағы активтерден өндірістің сақтаулы қоры алынып тасталады:
- Абсолютті өтімділік коэффициенті (ақша қаражаттарыағымдағы
міндеттемелер). Кәсіпорын өтімділігінің ең тұрақты критерийi, қысқа
мерзімді қарыз міндеттемелерінің қай бөлігі тез арада өтеле алатының
көрсетеді.
- Сақтаулы қорды жабуда меншіктік айналым қаражаттарының үлесі (меншіктік
айналым қаражаттарысақтаулы қор мен шығындар).
Әлеуметтік тиімділік бойынша, инвестиция варианттарын таңдауда және
талдау процестерінде, жұмыс жағдайын жақсарту және жеңілдету, оның
қауіпсіздігін арттыру, кәсіпорын қызметкерлерінің мәдени-техникалық
деңгейін өсіру сияқты факторларға көңіл аударылады. Кейбір жағдайларда, осы
факторлар арқылы варианттар таңдау мүмкіншілігі туады.
Өндіріс тиімділігін әлеуметтік талдау жасаудың мақсаты қолданушылар
үшін жоспар варианттарының жарамдылығын анықтау.
Әлеуметтік тиімділікті талдау объектілері:
- Жоба бойынша тұрғындардың мәдени-әлеуметтік және демографиялық
сипаттамасын беру;
- Жобаны іске асыру ауданында халықты ұйымдастыру, жұмыс күшінің саны,
ресурстарды бақылауды қадағалау;
- Жобаның жергілікті мәдениетке сай қолданылуы;
- Жобаның нәтижелерін қолданатын тұрғындар тобы мен ұйымдарды қажетті
міндеттемелермен қамтамасыз ету стратегиясы.
Тиімділікті есептеудегі өндірістің әлеуметтік нәтижелерінің негізгі
түрлері:
- аймақтағы жұмыс орындары санының өзгеруі;
- жұмысшылардың мәдени-тұрмыстық жағдайларының өзгеруі;
- жұмысшылардың жұмыс жағдайының өзгеруі;
- өндірістік персоналдың құрылымының өзгеруі;
- халықты тауарлардың жеке түрлерімен қамтамасыз етудің сенімділігінің
өзгеруі;
- жұмысшылар мен жалпы халықтардың деңсаулық деңгейінің өзгеруі;
- халықтың бос уақытын үнемдеу.
1.2 Кәсіпорын тиімділігінің негізгі көрсеткіштері
Кәсіпорын іс-әрекетінің негізгі көрсеткіштері кәсіпорынның қолындағы
барлық құралдары мен заттарын тиімді пайдаланумен байланысты көрсеткіштер
жатады, оларғаеңбек өнімділігі, қорқайтарымдылы сияқты көрсеткіштермен
қатар ұйымның қаржы жағынан тұрақтылығын, жұмысының тиімділігін сипаттайтын
өтімділік көрсеткіші де үлкен мәнге ие.
Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі
бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен
салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен
топталады, өтімділігі жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге
(актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты
ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару
уақытын жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп
болуы да мүмкін, мысалы батыс европалық елдерде осыны
қолданады.
Кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығы - бұл кәсіпорынның өзінің
міндеттемесі бойынша толығымен және мерзімінде есептесу мүмкіндігі болып
табылады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының деңгейі кәсіпорынның нақты
қызметімен байланысты жеке тәуекелінің деңгейін көрсетеді. Қаржылық
тұрақтылық кәсіпорынның сапалық сипаттамасы болып табылады. Қаржылық
тұрақтылықты, біріншіден, қаржы беретін банк тұрғысынан алғанда
кәсіпорынның тәуекел деңгейін төмендету және оның жүмысының түрақтылығын
арттыру үшін, екіншіден, кәсіпорынның жалпы қаржы жағдайын сипаттау үшін
анықтау қажет. Сонымен, қаржылық тұрақтылық- бұл өз қызметін жүзеге
асыруының материалдық және қаржылық мүмкіндіктерінің жиынтығы мен
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша мерзімінде және толығымен жауап беру
қабілетімен анықталатын көрсеткіш болып табылады.
Кәсіпорын қаржысын басқарудың нәтижелілігі көп жағдайларда кәсіпорын
қызметін ұйымдастыру деңгейі мен ақпараттық қамтамасыздықтың сапасына
байланысты болып келеді. Ақпаратпен қамтамасыз етудің негізгі көздеріне
кәсіпорынның қаржы жағдайына толық сипттама бертін бухгалтерлік есептің
және есеп берулердің мәліметтері жатады.
Шаруашылық субъектілерінің қаржы жағдайы деп оның қаржылық бәсекелік
қабілетін (төлем жасауға деген қабілеттілігі мен несиені қайтаруды
қамтамасыз ету қабілеті), мемлекет және басқа да шаруашылық субъектілері
алдындағы міндеттемелерін орындау мүмкіндіктерін айтады. Ал қаржылық талдау
жүргізудің басты мақсаты- кәсіпорынның нақты қаржы жағдайын анықтау және
алынған нәтижелерді өткен жылдардың нәтижелерімен салыстыру кәсіпорынның
алдын ала жасалған қаржыны басқару саясатын басшылыққа ала отырып, өндіріс
тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін анықтау болып табылады. Мұндай талдаудың
нәтижелері ең алдымен меншік иелеріне, қарыз берушілерге, инвесторларға,
жабдықтаушыларға, менеджерлерге және салық қызметі орындарына қажет.
Қаржылық талдау жүргізудің басты міндеттеріне - қаржы жағдайының
сапасын анықтау, оның ауытқуларының себебін қарастыру, алынған
нәтижелердің негізінде кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын арттыруға
бағытталған шаралар мен үсыныстар енгізу, оны іс жүзінде қолданыс табуын
қадағалау болып табылады. Бүл міндеттер салыстырмалы және нақты қаржы
көрсеткіштерінің өзгерісін зерттеу арқылы жүзеге асырылады және де келесі
блоктарға бөлініп қарастырылады:
- активтер мен пассивтердің құрылымдық талдауы;
- қаржы тұрақтылығын талдау;
- меншікті капиталдың қажетті өсім деңгейін талдау;
Кәсіпорынның қаржы жағдайына талдау жасау барысында бірнеше
мақсаттар алға тартылады:
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы өзгерістерді оның қызмет
ететін ортасының ерекшеліктерін ескере отырып анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі факторларды
анықтау;
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң өзгерістер енгізетін
негізгі көрсеткіштерді анықтау.
Қойылған мақсаттар мен міндеттерді шешу келесі әдістер мен тәсілдерді
қолдану арқылы жұргізіледі:
- көлденең талдау; -
- тікелей талдау;
- трендттік талдау; .
- салыстырмалы көрсеткіштерді талдау.
Талдау жүмыстарын жүргізу барысында екі модульді құрылымды пайдалану
қажет:
- қаржы жағдайына экспресс-талдау жүргізу;
- қаржы жағдайына жан-жақты талдау жүргізу.
Кәсіпорынның қаржы жағдайына жан-жақты талдау жүргізудің мақсаты -оның
мүліктік және қаржылық жағдайына толығымен баға бере отырып, болашақтағы
даму мүмкіндіктерін анықтау болып табылады. Мұндай талдау
экспресс-талдаудың жеке процедураларын нақтылап, нақты шешім қабылдау
мақсатында жасалынады.
Қаржы тұтқасының нәтижесі (ҚТН) - Қаржы тұтқасының нәтижесі - бұл
кәсіпорынның сырттан тартқан қаржыларының төлемділігіне қарамай, оны
пайдалану есебінен алынған меншікті қаржылардың рентабельділігінің өсімі.
Қаржы тұтқасының нәтижелілігі меншікті қаржылардың рентабельділігін
арттыруға арналған.
Қаржылық түрақтылықты анықтау мәселелері революцияға дейін және одан
кейінгі 20-шы жылдардың әкономикалық әдебиеттерінде кеңінен зерттелгендігін
байқауға болады. Мүнда кәсіпорынның қаржылық мәміле жасай алу мүмкіндігі
мен міндеттемелері бойынша дер кезінде және толығымен жауап беру
ықтималдылығының мүмкін болатын көлемін анықтау маңызды болды. Мүнда
қаржылық тұрақтылық, шаруашылықтың түрлі жағдайларға төзімділігі мен
беріктігі, іс жүргізу мен есптеулердің дұрыстығы сияқты қаржылық қабілетті
анықтаудың көптеген көрсеткіштері қолданылып отырған. Шаруашылықтың
қаржылай түрақтылығын анықтау баланстың өтімділігіне баға беруді талдау
арқылы жүзеге асып отрырған. Аталған әдіс өзінің өзектілігін жоғалтпай,
бүгінгі күннің өзекті мәселелелерінің біріне айналып отыр. 70-ші жылдардың
экономикалық әдебиеттерінде "қаржылық тұрақтылық" термині өндірістің
социалистік әдісінде қолдау таппаумен қатар, әкімшілдік-әміршілдік басқару
әдісі жағдайында өзінің өзектілігін жоғалтып алды. Қазіргі кездегі
экономикалық әдебиеттерде қарастырылып отырған мәселе М. Дъяконованың, В.
Захаровтың, М. Сахарованың еңбектерінде теориялық және практикалық тұрғыдан
алып қарағанда тереңірек зерттелген.
Сонымен кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдаудың негізгі мақсаты,
кәсіпорынның өткендегі, қазіргі және болашақтағы қаржы жағдайына баға
беруге қажетті ақпарат жинау болып табылады. Өткен жылдардағы және қазіргі
кездегі қызметіне баға беру болашақты дұрыс болжамдау үшін қажет. Мұнда,
кәсіпорын өзінің қызметіне деген сенімінің деңгейі міндеттемелері бойынша
жауап бере алмауына әсер ететін факторларды жан-жақты қарастыру қажет.
Әлемдік және отандық банк тәжірибесінде көптеген жылдар бойы кәсіпорынның
қаржылық жағдайына әсер ететін факторларды қолданып келді. Бастапқыда ол 3
"Си" ережесі деп аталды. Соңынан қаржылық тұрақтылықты анықтаудың тағы екі
факторы қосылып 5 "Си" ережесіне айналды. Олар келесілер:
- Кәсіпорынның іс-әрекетке. қимылға қабілеттілігі (Сарасііу)
- Кәсіпорынның жоғары беделі (Сһагакіег)
- Капиталдың болуы (Сарііаі)
- Несиенің қайтарылуының қамтамасыздығы (Соііаіегаі)
- Экономикалық коньюнктура жағдайы
Кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі. Қазіргі кездегі
еліміздің жер-жерлеіндегі меншік нысандарының, шарушылық субъектілерінің
заңдық статусының, олардың ұйымдық құрылымының өзгеруі жағдайында банктер
өзінің алушылардың іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігін анықтау шарт. Атап
айтқанда, кәсіпорынның құрылтайшылық құжаттарының (жарғысының, келісім
шартардың, хаттмалардың, заңды тұлға ретінде тіркеу туралы шешімдердің және
т.б.) қазақстан Республикасының заңнамалық кесімдеріне сәйкестігін тексеріп
отыруы тиіс. Кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі кәсіпорынның
қаржы алу үшін құқығының болуы, қаржы келісім шартына қол қою немесе
келісөз жүогізуге өкілеттігінің болуынан көрінеді. Ал жеке тұлғалар үшін
кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі оның кәмелеттік жасқа толуы
және басқа заң жолымен іс-әрекет жасауға құқығының болуы, өз ісіне жауапты
болуы қабілеттілігін білдіреді.
Кәсіпорынның жоғар беделі. Мұнда кәсіпорынның заңды тұлға ретінде және
менеджмерлердің беделі турасында болуы тиіс, яғни қарызды өтеудегі
кәсіпорынның жауапкершілігінің деңгейі, міндеттемелері бойынша алғандағы
пайдаланудың нақты мақсаттары, кәсіпорынныңқаржы саясатына сай келуі. Заңды
тұлға ретіндегі кәсіпорынның беделін анықтау оңай шаруа емес. Сондықтан,
клиент баға беру барысында банктер негізінен міндеттемелерін орындаудағы
өзінің алушылардың қарым-қатынастарын сипаттайтын өздеріндегі мәліметтерге
сүйенуі тиіс. СОнымен, клиент беделі – бұл кәсіпорынның төлем
міндеттемелерін толық және мерзімінде өтеудегі ішкі мүдделілігі болып
табылады.
Капиталдың болуы немесе кәсіпорынның табыс табуға қабілеті. Кәсіпорын
тер кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін төменгі факторларды мұқят
қарастырады. Олар:
а) кәсіпорынның табыс алу мүмкіндігі;
б) активтерді пайдалану;
в) конъюнктура жағадайы.
Бірінші факторд талдау барысында кәсіпорынның қарызды толығымен
өтеуге қажетті ақша қаржыларын таба білу қабілеті анықталады. Мұндай талдау
барысында алынған міндеттемелері бойынша өтеуге мүмкін болатын төрт негізгі
табыс көзін ескереді:
1) табыс;
2) акцияларын сату;
3) атиктверін сату;
4) басқа өзінің берушіден ссуда алу. Мұнда негізгісі тасбыс болып
табылады, өйткені басқа табыс көздері қымбат және тұрақсыз болып табылады.
Мысал, ретінде акцияларды сатуды алатын болсақ, ол қор биржасының
конънктурасына, инфляция деңгейіне, акция шығаратын субъектінің қызметінің
тұрақтылығаны т.б. жағадйларға байланысты болады. Сонымен, бірге ауцияларды
сату ұзақ мерзімге созылуы мүмкін. Сондықтан, банктер негізінен
кәсіпорынның табыс табу қабілетіне көңіл бөлуі тиіс. Ол сату көлеміне әсер
ететін барлық факторлармен анықталады, яғни сату бағасы, шығындар көлемі,
тауар сапасы, жарнама тиімділігі, бәсеке деңгейі, шикізаттың болуы және
оның бағасы, жұмысшылар біліктілігі және моральдық қасиеттері, басқару
сапасы т.б. Басқару факторы деп фирма басшыларының шикізат, капитал және
еңбек ресурстарын басқарып, табыс таба білу қабілетін айтады. Сонымен бірге
кәсіпорынның табыс табу қабілеті білім деңгейіне, денсаулығына,
біліктілігіне, жасына, бір жұмыста үзақ уақыт қызмет ету тұрақтылығына,
жаңалық алу қабілетіне де тікелей байланысты болып келеді.
Ссуданың қайтарылуының қамтамасыздығы деп қаржы келісім шартында
қаралған кәсіпорынның активтерінің құны және қарызды нақты өтеудің қосымша
көздерін (кепіл, кепілдеме, кепіл болушылық, сақтандыру) айтады.
Несиелік келісімнің маңызды әлементтерінің бірі - кәсіпорынның келісімді
қамтамасыз етудегі активтері болып табылады. Сондықтан қандай активтерді
кепіл ретінде беруге болатындығын анықтау қажет. Ол үшін кепілге берілетін
активтердің келесі сипаттамасын қарастыру қажет:
- кепіл бағасын анықтаудағы жеңілдік, кепіл қүнын әр мерзімде қайта
тексеріп отыру маңызды.
- кепілдің қолма-қол ақшаға айналудағы жеңілдігі, яғни өтімділігі
- бақылауға жеңілдігі, яғни кепілдің тұрған жерін білу
- амортизация немесе моральдық тозу
Экономикалық коньюнктура жағдайы - бұл фирмалар және жеке тұлғалар
қызмет ететін орта. Елдегі, аймақтағы, саладағы ағымдық және болжамдық
экономикалық жағдай, саяси жағдайлар кәсіпорынның сыртқы тәуекелінің
деңгейін анықтап, кәсіпорынның ақша ағымдарын, балансының өтімділігін,
капиталының жеткіліктілігін менеджмент деңгейін бағалау кезінде ескеріледі.
Баланс активтерінің қүрамы мен құрылымының динамикасын талдау
-кәсіпорының барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік
береді.[15. 346]
Қаржылық есептің маңызды әлементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды тартылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі қүралдардың баланстық
құнын қүру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың қүнының
өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығы - бұл кәсіпорыңның өзінің
міндеттемесі бойынша толығымен және мерзімінде есептесу мүмкіндігі болып
табылады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының деңгейі кәсіпорынның нақты
қызметімен байланысты жеке тәуекелінің деңгейін көрсетеді.
Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның сапалық сипаттамасы болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықты, біріншіден, қаржы беретін банк тұрғысынан алғанда
кәсіпорынның тәуекел деңгейін төмендету және оның жұмысының тұрақтылығын
арттыру үшін, екіншіден, кәсіпорынның жалпы қаржы жағдайын сипаттау үшін
анықтау қажет. Сонымен, қаржылық тұрақтылық- бүл өз қызметін жүзеге
асыруының материалдық және қаржылық мүмкіндіктеріңің жиынтығы мен
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша мерзімінде және толығымен жауап беру
қабілетімен анықталатын көрсеткіш болып табылады.
Кәсіпорын қаржысын басқарудың нәтижелілігі көп жағдайларда кәсіпорын
қызметін ұйымдастыру деңгейі мен ақпараттық қамтамасыздықтың сапасына
байланысты болып келеді. Ақпаратпен қамтамасыз етудің негізгі көздеріне
кәсіпорынның қаржы жағдайына толық сипттама бертін бухгалтерлік есептің
және есеп берулердің мәліметтері жатады.
Шаруашылық субъектілерінің қаржы жағдайы деп оның қаржылық бәсекелік
қабілетін (төлем жасауға деген қабілеттілігі мен несиені қйтаруды
қамтамасыз ету қабілеті), мемлекет және басқа да шаруашылық субъектілері
алдындағы міндеттемелерін орындау мүмкіндіктерін айтады. Ал қаржылық талдау
жүргізудің басты мақсаты- кәсіпорынның нақты қаржы жағдайын анықтау және
алынған нәтижелерді өткен жылдардың нәтижелерімен салыстыру кәсіпорынның
алдын ала жасалған қаржыны басқару саясатын басшылыққа ала отырып, өндіріс
тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін анықтау болып табылады. Мұндай талдаудың
нәтижелері ең алдымен меншік иелеріне, қарыз берушілерге, инвесторларға,
жабдықтаушыларға, менеджерлерге және салық қызметі орындарына қажет.
Қаржылық талдау жүргізудің басты міндеттеріне - қаржы жағдайының сапасын
анықтау, оның ауытқуларының себебін қарастыру, алынған нәтижелердің
негізінде кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын арттыруға бағытталған шаралар мен
ұсыныстар енгізу, оны іс жұзінде қолданыс табуын қадағалау болып табылады.
Бүл міндеттер салыстырмалы және нақты қаржы көрсеткіштерінің өзгерісін
зерттеу арқылы жұзеге асырылады және де келесі блоктарға бөлініп
қарастырылады:
- активтер мен пассивтердің қүрылымдық талдауы;
- қаржы түрақтылығын талдау;
- меншікті капиталдың қажетті өсім деңгейін талдау.
- кәсіпорынның қаржы жағдайына талдау жасау барысында бірнеше
мақсаттар алға тартылады:
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы өзгерістерді оның қызмет ететін
ортасының ерекшеліктерін ескере отырып анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі факторларды
анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң өзгерістер енгізетін негізгі
көрсеткіштерді анықтау.
Қойылған мақсаттар мен міндеттерді шешу келесі әдістер мен тәсілдерді
қолдану арқылы жүргізіледі:
- көлденең талдау;
- тікелей талдау;
- трендттік талдау;
- салыстырмалы көрсеткіштерді талдау.
Талдау жұмыстарын жүргізу барысында екі модульді құрылымды пайдалану
қажет:
- қаржы жағдайына экспресс-талдау жүргізу;
- қаржы жағдайына жан-жақты талдау жүргізу.
Кәсіпорынның қаржы жағдайына жан-жақты талдау жүргізудің мақсаты -оның
мүліктік және қаржылық жағдайына толығымен баға бере отырып, болашақтағы
даму мүмкіндіктерін анықтау болып табылады. Мұндай талдау экспресс-
талдаудың жеке процедураларын нақтылап, нақты шешім қабылдау мақсатында
жасалынады.
Қаржы тұтқасының нәтижесі (ҚТН). - Қаржы тұтқасының нәтижесі - бұл
кәсіпорынның сырттан тартқан қаржыларының төлемділігіне қарамай, оны
пайдалану есебінен алынған меншікті қаржылардың рентабельділігінің өсімі.
Қаржы түтқасының нәтижелілігі меншікті қаржылардың рентабельділігін
арттыруға арналған.
Қаржылық тұрақтылықты анықтау мәселелері революцияға дейін және одан
кейінгі 20-шы жылдардың экономикалық әдебиеттерінде кеңінен зерттелгендігін
байқауға болады. Мұнда кәсіпорынның қаржылық мәміле жасай алу мүмкіндігі
мен міндеттемелері бойынша дер кезінде және толығымен жауап беру
ықтималдылығының мүмкін болатын көлемін анықтау маңызды болды. Мұнда
қаржылық тұрақтылық, шаруашылықтың түрлі жағдайларға төзімділігі мен
беріктігі, іс жүргізу мен есптеулердің дұрыстығы сияқты қаржылық қабілетті
анықтаудың көптеген көрсеткіштері қолданылып отырған. Шаруашылықтың
қаржылай тұрақтылығын анықтау баланстың өтімділігіне баға беруді талдау
арқылы жүзеге асып отрырған. Аталған әдіс өзінің өзектілігін жоғалтпай,
бүгінгі күннің өзекті мәселелелеріңің біріне айналып отыр. 70-ші жылдардың
экономикалық әдебиеттерінде "қаржылық тұрақтылық" термині өндірістің
социалистік әдісінде қолдау таппаумен қатар, әкімшілдік-әміршілдік басқару
әдісі жағдайында өзінің өзектілігін жоғалтып алды. Қазіргі кездегі
экономикалық әдебиеттерде қарастырылып отырған мәселе Н. Любушинның,
В.Лещеваның еңбектерінде теориялық және практикалық тұрғыдан алып қарағанда
тереңірек зерттелген.
Сонымен кәсіпорынның қаржылық тұақтылығын талдаудың негізгі мақсаты,
кәсіпорынның өткендегі, қазіргі және болашақтағы қаржы жағдайына баға
беруге қажетті ақпарат жинау болып табылады. Өткен жылдардағы және қазіргі
кездегі қызметіне баға беру болашақты дұрыс болжамдау үшін қажет. Мұнда,
кәсіпорын өзінің қызметіне деген сенімінің деңгейі міндеттемелері бойынша
жауап бере алмауына әсер ететін факторларды жан-жақты қарастыру қажет.
Әлемдік және отандық банк тәжірибесінде көптеген жылдар бойы кәсіпорынның
қаржылық жағдайына әсер ететін факторларды қолданып келді.
Кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі. Қазіргі кездегі
еліміздің жер-жерлеріндегі меншік нысандарының, шаруашылық субъектілерінің
заңдық стататусының, олардың ұйымдық құрылымының өзгеруі жағдайында банктер
өзінің алушылардың іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігін анықтауы шарт. Атап
айтқанда, кәсіпорынның құрылтайшылық құжаттарының (жарғысының, келісім
шарттардың, хаттамалардың, заңды тұлға ретінде тіркеу туралы шешімдердің
және т.б.) Қазақстан Республикасының заңнамалық кесімдеріне сәйкестігін
тексеріп отыруы тиіс. Кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі
кәсіпорынның қаржы алу үшін құқығының болуы, қаржы келісім шартына қол қою
немесе келіссөз жүргізуге өкілеттігінің болуынан көрінеді. Ал жеке тұлғалар
үшін кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі оның кәмелеттік жасқа
толуы және басқа да заң жолымен іс-әрекет жасауға қүқығының болуы, өз ісіне
жауапты болуы қабілеттілігін білдіреді.
Кәсіпорынның жоғары беделі. Мұнда әңгіме кәсіпорынның заңды түлға
ретінде және менеджерлердің беделі турасында болуы тиіс, яғни қарызды
өтеудегі кәсіпорынның жауапкершілігінің деңгейі, міндеттемелері бойынша
алғандағы пайдаланудың нақты мақсаттары, кәсіпорынның қаржы саясатына сай
келуі. Заңды түлға ретіндегі кәсіпорынның беделін анықтау оңай шаруа емес.
Сондықтан клиент беделіне баға беру барысында банктер негізінен
міндеттемемелерін орындаудағы өзінің алушылардың қарым-қатынастарын
сипаттайтын өздеріндегі мәліметтерге сүйенуі тиіс. Сонымен, клиент беделі
-бүл кәсіпорынның төлем міндеттемелерін толық және мерзімінде өтеудегі ішкі
мүдделілігі болып табылады.
Капиталдың болуы немесе кәсіпорынның табыс табуға қабілеті. Кәсіпорын
тер кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін төменгі факторларды мұқият
қарастырады. Олар: а) кәсіпорынның табыс алу мүмкіндігі, б) активтерді
пайдалану, в) коньюнктура жағдайы.
Бірінші факторды талдау барысында кәсіпорынның қарызды толығымён өтеуге
қажетті ақша қаржыларын таба білу қабілеті анықталады. Мүндай талдау
барысында алынған міндеттемелері бойынша өтеуге мүмкін болатын төрт негізгі
табыс көзін ескереді: 1) табыс, 2) акцияларын сату, 3) активтерін сату, 4)
басқа өзінің берушіден ссуда алу. Мұнда негізгісі табыс болып табылады,
өйткені басқа табыс көздері қымбат және тұрақсыз болып табылады.
Мысал ретінде акцияларды сатуды алатын болсақ, ол қор биржасының
коньюнктурасына, инфляция деңгейіне, акция шығаратын субъектінің қызметінің
тұрақтылығына т.б. жағдайларға байланысты болады. Сонымен бірге акцияларды
сату ұзақ мерзімге созылуы мүмкін. Сондықтан, банктер негізінен
кәсіпорынның табыс табу қабілетіне көңіл бөлуі тиіс. Ол сату көлеміне әсер
ететін барлық факторлармен анықталады, яғни сату бағасы, шығындар көлемі,
тауар сапасы, жарнама тиімділігі, бәсеке деңгейі, шикізаттың болуы және
оның бағасы, жұмысшылар біліктілігі және моральдық қасиеттері, басқару
сапасы т.б. Басқару факторы деп фирма басшыларының шикізат, капитал және
еңбек ресурстарын басқарып, табыс таб^ білу қабілетін айтады. Сонымен бірге
кәсіпорынның табыс табу қабілеті білім деңгейіңе, денсаулығына,
біліктілігіне, жасына, бір жұмыста үзақ уақыт қызмет ету тұрақтылығына,
жаңалық алу қабілетіне де тікелей байланысты болып келеді.
Ссуданың қайтарылуының қамтамасыздығы деп қаржы келісім шартында
қаралған кәсіпорынның активтерінің қүны және қарызды нақты өтеудің қосымша
көздерін (кепіл, кепілдеме, кепіл болушылық, сақтандыру) айтады.
Несиелік келісімнің маңызды әлементтерінің бірі - кәсіпорынның келісімді
қамтамасыз етудегі активтері болып табылады. Сондықтан қандай активтерді
кепіл ретінде беруге болатындығын анықтау қажет. Ол үшін кепілге берілетін
активтердің келесі сипаттамасын қарастыру қажет:
- кепіл бағасын анықтаудағы жеңілдік, кепіл қүнын әр мерзімде
қайта тексеріп
отыру маңызды.
- кепілдің қолма-қол ақшаға айналудағы жеңілдігі, яғни өтімділігі
- бақылауға жеңілдігі, яғни кепілдің тұрған жерін білу
- амортизация немесе моральдық тозу
Экономикалық коньюнктура жағдайы - бұл фирмалар және жеке тұлғалар
қызмет ететін орта. Елдегі, аймақтағы, саладағы ағымдық және болжамдық
әкономикалық жағдай, саяси жағдайлар кәсіпорынның сыртқы тәуекелінің
деңгейін анықтап, кәсіпорынның ақша ағымдарын, балансының өтімділігін,
капиталының жеткіліктілігін менеджмент деңгейін бағалау кезінде ескеріледі.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
-кәсіпорының барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік
береді.[15.34б]
Қаржылық есептің маңызды әлементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы қүрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды тартылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жүмысының оң нәтижесін сипаттайды. Алайда,
кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі баланстық
есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден айтарлықтай
ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы оның қаржы ресурстарының көлемін, жағдайын,
жайғастырылуын, пайдалануын және де жалпы қаржылық-шаруашылық қызметін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесімен сипатталады. Кәсіпорын деңгейінде
мыналар аса маңызды қаржы-экономикалық көрсеткіштер болып табылады:
- өнімді (жұмысты немсе қызметті) өткізуден түсетін табыс;
- шығындардың көрсеткіштері (өткізілген өнімнің өзіндіқ құны, жеке
элементтердің жалпы шығындар құрамындағы үлес салмағы, кезең
шығыстары);
- жалпы табыс;
- таза табыс;
- рентабелділіктің (табыстылықтың) деңгейі;
- амортизациялық аударымдардың мөлшері;
- өндірістік және әлеуметтік дамудың шаруашылық есеп қорларының ауқымы
(қорлану, тұтыну, резерв, валюта және басқа да қорлар);
- жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен, басқа
ұйымдармен (кредиторлық және дебиторлық берешек, міндеттемелердің
ауықымы, бюджет бойынша берешектер және басқалары) есеп айырысу
жағдайының көрсеткіштері;
- айналым каражаттарының көлемі, сақталымдығы және олардың қалыптасу
көздері;
- айналым қаражаттарына деген қажеттіліктің оның қолда барымен
сәйкестігі;
- негізгі және айналым құралдарын пайдаланудың көрсеткіштері (қор
қайтарымы, өнімнің қор сиымдылығы, айналым қаражаттары айналымдағының
коэффициенті);
- мүлікті жалға алу ақысының мөлшері және басқалары;
- кәсіпорын қаражаттары өтімділігінің көрсеткіштері.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудағы негізгі форма баланс болып
табылады.
Кәсіпорынның рентабельділігін талдау тиімділігі. Рентабельділік және
мүліктерді қолдану тиімділігінің көрсеткіштері кәсіпорынның қызметінің
пайдалылығын сипаттайды және түсірілген пайданың активтердің әр түрлеріне
қатынасы ретінде есептеледі.
Бүл көрсеткіштердің маңызды тобы, оларды талдау меншікті құралдарды
бизнеске салу жайлы шешімді қабылдауға мүмкіндік береді, компания
қызметінде дұрыс бағыт алуға көмек береді.
Сатудың орта деңгейі рентабельділікке байланысты ауытқып түрады және
сондықтан ешқандай нормативке ие емес. Бүл көрсеткіш бір тектес
кәсіпорындармен салыстырғанда маңызды көрсеткіш болып табылады.
Рентабельділік көрсеткішінің қалыптасуы суретте көрсетілген (сурет 3).
Сурет 3 Рентабельділік көрсеткішінің қалыптасуы
Меншікті капиталдың рентабельділігі - кәсіпорынның меншігіндегі мүлікті
- меншікті тиімді қолданудың сипаттайтын кәсіпорындағы маңызды көрсеткіш.
Есептеуде операциялық табыс емес, таза пайда есепке алынады. Таза пайданың
меншікті капиталдық орта жылдық құнына қатынасы есепке алынады.
Құйған қаржының тиімділігін көтеру үшін екі бағытта жүреді.
1. Таза пайданы үлғайту үшін - сату рентабельділігі мен өткізу көлемін
ұлғайту.
2. Меншікті капиталды азайту - ағымдағы активтермен пассивтерді тиімді
басқару, қосымша қаржыландырудағы қажеттілікті төмендету.
Ақша құралдарын салудың дұрастығын бағалау үшін меншікті болжанған
рентабельділігін тәуекелділік факторын ескере отырып тәуелсіз ресурстар
мүмкіндігінің баламасымен салыстыру қажет.
Меншікті капиталдың рентабельділік көрсеткіші ненің есебінен
құрылатындығын түсіну үшін келесі аралық, көрсеткіштерді қарастыру қажет.
Таза активтердің рентабельділігі кәсіпорынның операциялық тиімділігінің
көрсеткіші. Операциялық табыстын таза активтердің орта жылдық көлеміне
қатынасымен есептеледі.
Таза активтер = меншікті капитал + несие (ұзақ мерзімді тере қысқа
мерзімді)
(1)
Екінші жағынан таза активтер рентабельдігі айналымдық пен сатудың
рентабельділігі есебінен қүрылады.
(операциялық пайда сату көлемі) * (сату көлемі таза активтер) =
(операциялық пайда) (таза активтер)
(2)
Таза активтердің рентабельділігі қаржы тұтқасының қаржьшық тиімділігін
бағалауда қолданылады.
Акционерлік қоғам түріндегі кәсіпорын деңгейінде акционерлік капиталдың
ауқымы және дивиденттердің көлемі аса маңызды қаржы-экономикалық көрсеткіш
болып табылады. Кәсіпорын мүлкінің қалыптасуы оның меншікті капиталы мен
сырттан тартылған қаржылары есебінен жүзеге асырылады. Бұл көрсеткіштердің
арақатынасы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Меншікті қапитал ресурстарының жеткіліксіздігі байқалғанда ғана
кәсіпорын сырттан қаржылар тартады.
Кәсіпорынның активтерін қалыптастыру барысына талдау жүргізе отырып,
нақты бір уақытқа жасалған баланс мәліметтері бойынша келесі
коэффициенттерді есептеуге болады:
Қаржылай тәуелсіздігінің коэффициенті (Кн) меншікті капиталдың
авансталған капиталға қатынасы ретінде анықталады:
(3)
мұндағы
СК - меншікті капитал;
АК - авансталған капитал (баланс валютасы, яғни қаржыландырудың жалпы
сомасы) [9, с. 214].
Бұл көрсеткіш кәсіпорынның сырттан тартқан қаржылардан тәуелсіздігін
көрсетеді. Өз меншігіндегі қаржылардың ұлғаюы және аталған коэффициент
мәнінің өсуі кәсіпорынның өз иелігінде қалатын табыс есебінен жүзеге
асырылуы тиіс.
Сырттан тартылған капиталдың жалпы авансталған капиталдың көлеміндегі
үлес салмағы қаржылай тәуелсіздігі коэффициентіне кері көрсеткіш болып
табылады. Оны тәуелділік коэффициенті деп айтады (Кз). Ол келесі формула
бойынша анықталады:
или
(4)
мұндағы
К3 - тәуелділік коэффициенті;
ПК - сырттан тартылған капитал;
АК - алдын ала құйылған (авансталған) капитал (баланс валютасы, яғни
қаржыландырудың жалпы сомасы) [9, с. 212].
(5)
мұндағы
СК - меншікті капитал;
ПК - сырттан тартылған капитал [9, с. 215].
Бұл көреткіш қарыз алушының сырттан тартқан қаржылардан тәуелділігін
көрсетеді. Көрсеткіш мәні төмендегенде клиенттің төлем жасау қабілеті
артады
Шет елдерде қаржыландыру коэффициентіне кері коэффициент қолданыс тапқан
- меншікті және сырттан тартылған қаржылардың қатынарының коэффициенті
(Кзс):
(6)
мұндағы
ПК - сырттан тартылған қаржылар (сырттан тартылған капитал);
СК - меншікті қаржылар (меншікті капитал) [9, с. 216].
Бұл коэффициент кәсіпорынның активтеріне салған 1 теңгесіне қанша
сырттан тартқан қаржы келетіндігін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің қалыпты
деңгейі: К3с 1.
Егер оның мәні бірден жоғары болса, кәсіпорынның тәуелсіздігі мен
тұрақтылылығы өзінің қауіпті шегіне жетеді. Меншікті және сырттан тартылған
қаржылардың арақатынасы салалық ерекшеліктеріне, кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің сипаты мен айналымдылығына байланысты болады. Дебиторлық
берешектің айналымдылығының көрсеткіштері жоғары болған жағдайда дебиторлық
берешектің айналымдылығының көрсеткіштері бірден жоғары болып, кәсіпорынның
қаржылық дербестігіне айтарлықтай әсер етпейді.
Кәсіпорынның сырттан тартылған қаржылардан тәуелділігін сипаттайтын
маңызды көрсеткіштердің біріне қаржылық тұрақтылық коэффициенті жатады. Ол
меншікті және сырттан тартылған қаржылардың жалпы капиталдағы үлесін
көрсетеді және келесі формула бойынша анықтайды:
(7)
мұндағы,
ДО - ұзақ мерзімді міндеттемелер (несиелер^мең заемдар); АК - алдын ала
құйылған (авансталған) капитал (баланс валютасы, яғни қаржыландырудың
жалпы сомасы) [9, с. 217].
Коэффициенттің қалыпты мөлшері - 0,9, қалыпты мөлшері оның 0,75 дейін
төмөмендеуі болып табылады.
Капитал құрылымына сипаттама бере отырып, кәсіпорын сонымен бірге жеке
топтамалардың және оның құралу көздерінің өзгерістерін көрсететін жеке
көрсеткіштерге көңіл бөлгені жөн. Мүндай көрсеткіштерге Ұзақ мерзімді
қарыздарды тарту коәффициенті жатады (Кдо):
(8)
Бұл коэффициент кәсіпорынның меншікті қаржыларымен бірге ұзақ мерзімді
қарыздардың үлесін көрсетеді. Қарыздың жалпы сомасына қысқа мерзімді
міндеттемелер, ұзақ мерзімді міндеттемелер, кейінге қалдырылған салық
төлемдері кіреді. Активтердің жалпы сомасына айналым капиталымен бірге
негізгі капитал және басқа да активтер кіреді. Капитал құрылымының
оңтайлылылығын анықтау үшін сонымен бірге инвестициялау коэффициентін
пайдалануға болады. Ол меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасы
ретінде анықталады. Активтер құрылымын оңтайлы мөлшерде қалыптастырудың
үлгілі нысанына тек қана кәсіпорынның меншікті капиталы барлық негізгі
капиталға тең болғанда ғана қол жеткізуге болады. Икемділік коэффициенті
кәсіпорынның меншікті капиталының қай бөлігі қозғалыста екендігін анықтауға
мүмкіндік береді:
(9)
мұндағы,
СОК - меншікті айналым капиталы;
СК - меншікті капитал [9, с. 218].
Материалдық айналым қорларын өтеу коэффициенті келесі формуламен
есептелінеді (Коз):
(10)
мұндағы
СОК - меншікті айналым капиталы;
З - тауарлы-материалдық қорлар [9, с. 218].
Материалдық айналым қорларын өтеу коэффициенті кәсіпорынның ТМҚ мен
шығындары қаншалықты деңгейде меншікті қаржылармен қамтылады және
қаншалықты сырттан қаржы тарту керектігін көрсетеді. Қалыпты мөлшері
Коз0,6-0,8. Бүл коэффициенттің экономикалық мәні фирманың мерзімінде өз
қарыз міндеттемелерін өтеу мүмкіндігін анықтаудан көрінеді. Ол келесі
факторларға байланысты болады: қарыз көлемі, қолма-қол ақшаның мөлшері,
дебиторлық қарыз, қорлар.
Жоғарыда көрсетілген қаржы көрсеткіштерінің жүйесін екі мақсатта
пайдалануға болады.
Біріншіден, кәсіпорынның қалыптасқан қаржы жағдайына баға беру, яғни
ағымдық қаржы тұрақтылығын сипаттау үшін.
Екіншіден, кәсіпорынның болашақта төлем жасауға қабілетін болжамдау
үшін.
Үзақ жылдар тәжірибесі көрсетіп отырғандай шаруашылық жүргізудің
нарықтық моделі жағдайында мұндай көрсеткіштер жүйесі кәсіпорын басшысына
қаржылық тұрақтылық жайлы толық, шыншыл және сапалық сипаттама береді.
1.3 Тиімділік көрсеткіштерін талдау мәні мен қажеттілігі
Грек тілінен аударғанда талдау сөзінің мағынасы бөлемін,
жіктеймін дегенді білдіреді. Кеңейтілген мағынада талдауды айтатын
болсақ, ол қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды бұтіндей және оны
бөлшектеп немсе жіктелген түрінде тану тәсілдерін және оларды әр алуанды
байланыстарда және өзара байланысқан түрлерде зерттеу.Микро деңгейдегі
экономикалық талдау жеке кәсіпорындарда қолданылатын талдау
Экономикалық талдау пәні болып шаруашылық қызметтердің нәтижелерінің
жасалу жолдарының себептері мен өзгерістері болып табылады. Кәсіпорын
шаруашылық қызметінің себепті-тергеулі байланыстарды тану экономикалық
құбылыстардың мәнін айқындауға рұқсат етеді, және соның негізінде жеткен
нәтижелерге дұрыс баға беруге, өндірістің тиімділігін жоғарлату
резервтерін, жоспарларды дәлелдеуге және басқарушылқ есептерді айқындауға
мүмкіншілік береді
Шаруашылық қызметті талдау объектілері болып шаруашылық қызметтің
экономикалық нәтижелері болып табылады. (өнім өндіру және өткізу көлемі,
өнімнің өзіндік құны, материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарының
қолданылуы, қаржы нәтижелер және қаржы жағдай). Сонымен, шаруашылық
қызметін талдау пәні болып экономикалық құбылыстар мен процесстердің
себепті-тергеулі байланыстар болып табылады.
Шаруашылық қызметті талдау мазмұны ғылыми пән ретінде басқа қосалқы
экономикалық ғылымдарының жүйесінде оның орындайтын функциясына байланысты
болады:
-экономикалық заңдар әрекетінің сипаттарын зерттеу, кәсіпорын нақты
жағдайларындағы процесстер мен экономикалық құбылыстардың заңдылықтар мен
тенденцияларын белгілеу. Мысалы, еңбек өнімділінің жоғарлауының еңбек ақы
деңгейімен салыстырғандағы озып өту заңдалағы тек барлық ұлттық экономика
масштабында ғана орындалуы тиіс емес, сонымен қатар әр бір кәсіпорында;
-ағымдағы және келешектегі жоспарды ғылыми түрде;
-жоспардың және басқару есептердің орындалуын, ресурстарды үнемді
қолданылуын бақылау;
-алдынғы тәжірибелерді зерттеп оқу негізінде және ғылым мен тәжірибенің
жетістіктері негізінде өндірістің тиімділігін жоғарлату резервтерін іздеу;
-жоспар орындалуы бойынша кәсіпорын қызметінің нәтижесін бағалау
- шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді қолдану үшін
шаралар дайындау
Жалпы теориялық экономикалық талдау ғылым ретінде экономисттердің
еңбектерінде өткен жүз жылдықта орын тапса, ал шаруашылық іс әрекеті ғылым
ретінде салыстырмалы түрде жақында ғана ерекешелене бастады.
Экономикалық талдаудың пайда болуы басқа білімдер секілді жалпы
объективті талаптар мен жағдайларға байланысты.
Біріншіден, тәжірбиелік қажеттілікті қанағаттандыру. Ол өндіруші
күштердің дамуы, өндірістік қатынастардың жетілуіне, кәсіпорын аймағының
ұлғаюына байланысты пайда болды. Берекесіз (жер асты) және жартылай
берекесіз кәсіпорынтерде қолданылатын интуициялық талдау, шамаланған
есептер, үлкен кәсіпорын бірліктеріне жарамсыз болып қалды. Кешенді жан
жақты экономикалық талдаусыз күрделі экономикалық процесстерді басқаруға,
тиімді шешім қабылдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 7
1 Кәсіпорын іс-әрекетінің тиімділік көрсеткіштерін талдаудың теориялық
негіздері 9
1.1 Экономикалық және әлеуметтік тиімділік мәні 9
1.2 Кәсіпорын тиімділігінің негізгі көрсеткіштері 13
1.3 Тиімділік көрсеткіштерін талдау мәні мен қажеттілігі 26
2 Казпошта АҚ қаржылық –экономикалық жағдайы мен тиімділік
көрсеткіштерін талдау 35
2.1 Казпошта АҚ жалпы сипаты мен қаржылық –экономикалық жағдайын талдау
35
2.2 Ұйым персоналы мен негізгі қорларын пайдалану тиімділігін талдау 43
2.3 Қаржылық тиімділік көрсеткіштерін талдау 45
3 Кәсіпорын іс-әрекетінің тиімділігін арттыру бағыттары 55
3.1 Қызмет көрсету тиімділігін арттырудың негізгі жолдары 55
3.2. Шығындарды басқару – тиімділікті арттырудың негізгі жолы ретінде 66
Қорытынды 70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
Кіріспе
Соңғы жылдары еліміздің экономикасының нарықтық қатынынастарға өтуіне
байланысты бухгалтерлік есептің әдістемесі мен тәжірибесінде түбегейлі
өзгерістер болды. Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып
көрсетудің дәстүрлі әдістері ескіріп, қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың
сүрақтарға толығынан жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік
шешімдер қабылдау үшін бүл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі
қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер кәсіпорын нәтижесін талдаудың түрлі
әдістерін қолданып, кәсіпорында қабылдаған қаржылық стратегияны іс жүзінде
қолданыс табатын есептік саясатын тандап алып, соны басшылыққа алуда.
Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару әкономикалық
зандардың обьективті заңдылықтары мен талаптарына негізделген. Осы
заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып, және оларды пайдаланудың
нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық
органдар арқылы қоғамдық қаржыны, бағаны, несиені және тағы басқа көздерін
жүмылдыруымен қатар, өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде
басқарады.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізуші субъект ретінде қүқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік және қажылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол
мүмкіншілік ашті. Атап айқанда, ішкі және сыртқы рынокта білікті серікті
тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс - әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты боглады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғарғы жөн
сілтеуімен емес, контрагенттердо (жабдықтаушы, салып алушы, мердігер, банк
және т.б.) Қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер
серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз тандауымен нарықтық қатынастар
негізінде мүмкіндігінше тез және дүрыс бағдар тауып,оны үстануына қарай
жүмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша сөзбен айтқанда,
шаруашылықты жүргізуші субьектілердің қызметінің жетістіктері басқару
деңгейіне,қабылданған шешімдердің обьективтілігі, нақтылығы, шүғылдығы мен
ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді. үйлесімді шешімдердің қабылдануы,
материалдық,еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланып, еліміздің
әкономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Кәсіпорынның тиімділік көрсеткіштерін бағалау, обьективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық тиімділік жағдайын талдау қажет. Тек терең және
ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін обьективті бағалап, Кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Отандық талдау мәселесі аз зерттелуде, сондықтан оның прогрессивті
әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын
қызметінің қаржылық нәтижесі мен әкономикалық дамуына, ең ақырында
еліміздің әкономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Сондықтан менің дипломдық жұмысымның мақсаты - қәсіпорынның тиімділік
жағдайын тереңірек зерттеп теориялық және әдістемелік негіздері туралы
мағлүмат алып, оны ұғып, оларға талдау зерттеудегі дағдыларды ашу.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мен нарықтық
тұрақтылығы туралы дұрыс, ғылыми негізделген баға мен қортынды беруге,
өндірістің өсуі мен оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз етуге,еліміздің
ұзақ мерзімді бірінші кезектегі мақсатына ойдағыдай жету үшін үйлесімді
басқару шешімдерін дайындауға ат салысу.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Кәсіпорын іс-әрекетінің тиімділік көрсеткіштерін талдаудың теориялық
негіздері
1.1 Экономикалық және әлеуметтік тиімділік мәні
Нарықтық жағдайларда экономикалық дамудың әрi қарай жалғастыруда
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттырудың бағыттары, олардың өсу факторы мен
тиiмдiлiктi анықтаудың әдiстерiн таңдау манызды мiндет болып табылады.
Экономикалық тиімділік - бұл өндіріске жұмсаған шығындар мен одан
шыққан нәтижелер арасындағы байланыс, яғни шығын мен табыстың ара қатынасы.
Ол біз өзіміздің қажеттілігімізді қанағаттандыру үшін шығындарымызды
қаншалықты тиімді пайдаланып, нәтиже ала алатынымызды көрсетеді.
Экономикалық тиiмдiлiктiң жалпылама критерийлерiне қоғамдық еңбектiң
өнiмдiлiгi жатады. Ол ұлттық табысты материалдық өндiрiс салаларында жұмыс
iстейтiн адамдардың орташа санына бөлу арқылы анықтайды. Сонымен қатар,
экономикалық тиiмдiлiктiң аса маңызды көрсеткiштерi ретiнде еңбек
сыйымдылығы, материал сыйымдылығы, капитал сиымдылығы және қор сиымдылығы
алынады.
Өнімнің еңбек сиымдылығы– материалдық өндiрiс саласында жұмсалған еңбек
санын шығарылған өнiмнiң жалпы көлемiне бөлу арқылы анықталады.
Материал сиымдылығы– шикзат, материал, отын, энергия және т.б.
шығындарынң көлемiн өндiрiлген өнiмнiң жалпы көлемiне бөлемiз.
Капитал сиымдылығы– халық шаруашылығы капитал салымдарының көлемiн
шығарған өнiмнiң жалпы көлемiнiң өсiмiне бөлу арқылы анықталады. Өнiмнiң
қор сиымдылығы – негiзгi қордың орташа жылдық құнын шығарылған өнiмнiң
жалпы құнына бөлемiз.
Тиiмдiлiк жалпы және салыстырмалы болып бөлiнедi.
Жалпы тиiмдiлiк – шығындарды жұмсау арқылы пайда әкелетiн әсердiң жалпы
көлемiн көрсетедi және оны инвестициялық әрбiр объектiге қатысты есептеуге
болады. Ол тиімділіктің капитал салымына қатынасымен анықталады.
Салыстырмалы тиiмдiлiк – белгiлi бiр өндiрiстiк және шаруашылық
есептердi шешуде екi немесе бiрнеше шешiм варианттарынын iшiнен бiреуiн
таңдап алуда есептелiнедi. Ол бiр варианттың екiншi вариантпен
салыстырғанда экономикалық қолайлығын көрсетедi.
Жалпы тиiмдiлiк көрсеткiштерi мына категориялар бойынша топталады.
1. Өндiрiстiк iс әрекеттiң тиiмдiлiгiн көрсететiн көрсеткiштер. Оған
кәсiпорының пайдалылығын және оның активтерiнiң қолдану мөлшерiн анықтайтын
көрсеткiштер жатады.
2. Өтiмдiлiк көрсеткiштерi. Оған кәсiпорының қысқа мерзiмдi мiндеттердi
орындау мүмкiншiлiктерi және айналым қорын басқаруды сипаттайтын көрсеткiш
жатады.
3. Қаржылық тұрақтылық көрсеткiштерi. Кәсiпорынның активтерiн
қаржыландырудан қолданатын капиталдық құрылым құру әдiстерiне байланысты
болатын тәуелдiлiк деңгейiн анықтайтын көрсеткiш.
Шаруашылық iс-әрекеттiң тиiмдiлiгiн көптеген абсолюттi және
салыстырмалы көрсеткiштер арқылы есептеуге болады. Солардың iшiнде ең
маңыздысы пайда көрсеткiштерi. Осы пайда көрсеткiшке қатысты тиiмдiлiктi
сипаттайтын ең негiзгi көрсеткiш рентабельдiлiк болып табылады. Оның келесi
түрлерi болады.
1. Сату рентабельдiлiгi = есеп беру негiзiнде пайда өнiм өткiзуден
түсетiн түсімі * 100%.
2. Актив рентабельдiлiгi = есеп беру кезiндегi таза пайда есеп
беру кезеңiнiң сонындағы активтер * 100 %.
3. Негiзгi капиталдың рентабельдiгi = есеп беру кезендегi таза
пайда есеп беру кезiнiң соңындағы қорлар – амортизация *100 %.
4. Меншiк капиталдарының рентабелдiгi = есеп беру уақытының
сонындағы меншiктi капитал * 100 %.
Келесі суретте жалпы тиіділіктің негізгі көрсеткіштері мен олардың
анықталу жолын қарастырайық.
1 2 3 4
Пайданың Өндірістің Негізгі Адам санының
өсімшесі өсімшесі өндірістік өсімшесі
қорлардың
өсімшесі
23
12
24
14
Сурет 1 Кәсіпорын өндірісі тиімділігінің құрылымдық –логикалық кескіні
Тиiмділiктiң салыстырмалы көрсеткiштерi:
1. Активтердiң айналымдылығы = сату көлемiактивтердiң орташа жылдық
құны * 100 %.
2. Негiзгi капиталдын айналымдылығы = сату көлемi айналым капиталы
х 100 %.
3. Материалдық өндiрiстiк қорлардың айналым коэффициентi = сату
көлемi материалдық өндiрiстiк қорлар Х 100 %.
4. Айналым қаражаттарының айналым коэффициенті (сату көлеміайналым
капиталы).
Келесі суретте тиімділік мәні мен экономикалық тиімділік көрсеткіштерін
сипаттайық.
Тиімділік түсінігі экономикалық іс-әрекетке қатысты өндіріс
нәтижесінің оны жүзеге асыруға кеткен шығындарға қатысы ретінде
қарастырылады.
Қоғамдық өндірістің экономикалық
тиімділігінің жалпылама критерии Еөж = ЖІӨ х Жсм,
ретінде қоғамдық еңбек ЖІӨ- жалпы ішкі өнім,
өнімділігінің деңгейі болады (Еөж)Жсм – материалды өндіріс
саласындағы жұмыскерлер саны
Экономикалық тиімділіктің басты көрсеткіштері
Еңбек сиымдылығы t=TQ, Т-жұмсалған еңбек саны,
Q - өндірілген өнімнің жалпы
көлемі
Материал сиымдылығы m=MQ, М-материал шығыны
Қор сиымдылығы f=ФQ, Ф- негізгі өндірістік
қорлардың орташа жылдық құны
Жалпы экономикалық тиімділік
Халық шаруашылығының деңгейінде Халық шаруашылық кешендерінде,
Тх.ш. =ΔЖІӨК, К-капитал салымы салаларында, кәсіпорындарында
Тк =ΔПК
Жаңадан салынған объекті бойынша тиімділік көрсеткіші:
Тк=ПК=(Б0- Өқ) ВК,
П-жылдық пайда көлемі, Б0- өнім бірлігінің көтерме бағасы, Өқ - өнім
бірлігінің өзіндік құны, В – натуралды өлшемдегі өнім өндірудің
жылдық көлемі.
Салыстырмалы тиімділіктің негізгі көрсеткіші – келтірілген шығындар
Шi = Ci + EKi,
Шi – i- ші вариант бойынша өнім бірлігіне келтірілген шығындар;
Ci - i- ші вариант бойынша өнім бірлігінің өзіндік құны;
E – нормативті коэффициент;
Ki - i- ші вариант бойынша үлестік капитал салымдары.
Сурет 2 Тиімділік ұғымы мен жалпылама көрсеткіштері
Суреттен, макродеңгейде және кәсіпорын шегінде экономикалық және жалпы
тиімділік мәні мен көрсеткіштерін есептеу әдісі сипатталған, осы
көрсеткіштерді аналитикалық бөлімде талдаймыз.
Өтімділік көрсеткіштері:
- Меншіктік айналым қаражаттарының көлемі немесе таза айналым капиталы
(ағымдағы активтер ағымды міндеттемелер). Кәсіпорынның меншіктік
капиталының қай бөлігі ағымды активтерді жабу көзі болып табылатының
сипаттайды.
- Қолданылып жүрген немесе таза айналым капиталының оңтайлануы (ақша
қаражаттарытаза айналым капиталы). Меншіктік айналым қаражатттарының
ақша түріндегі нысанын, яғни абсолютті өтімділігі бар қаражаттарды
сипаттайды;
- Жабу коэффициенті (ағымдағы активтерағымдағы міндеттемелер). Активтердің
өтімділігінің жалпы бағасын береді.
- Тез өтімділік коэффициенті жабу коэффициенті сияқты есептеледі, бірақ
ағымдағы активтерден өндірістің сақтаулы қоры алынып тасталады:
- Абсолютті өтімділік коэффициенті (ақша қаражаттарыағымдағы
міндеттемелер). Кәсіпорын өтімділігінің ең тұрақты критерийi, қысқа
мерзімді қарыз міндеттемелерінің қай бөлігі тез арада өтеле алатының
көрсетеді.
- Сақтаулы қорды жабуда меншіктік айналым қаражаттарының үлесі (меншіктік
айналым қаражаттарысақтаулы қор мен шығындар).
Әлеуметтік тиімділік бойынша, инвестиция варианттарын таңдауда және
талдау процестерінде, жұмыс жағдайын жақсарту және жеңілдету, оның
қауіпсіздігін арттыру, кәсіпорын қызметкерлерінің мәдени-техникалық
деңгейін өсіру сияқты факторларға көңіл аударылады. Кейбір жағдайларда, осы
факторлар арқылы варианттар таңдау мүмкіншілігі туады.
Өндіріс тиімділігін әлеуметтік талдау жасаудың мақсаты қолданушылар
үшін жоспар варианттарының жарамдылығын анықтау.
Әлеуметтік тиімділікті талдау объектілері:
- Жоба бойынша тұрғындардың мәдени-әлеуметтік және демографиялық
сипаттамасын беру;
- Жобаны іске асыру ауданында халықты ұйымдастыру, жұмыс күшінің саны,
ресурстарды бақылауды қадағалау;
- Жобаның жергілікті мәдениетке сай қолданылуы;
- Жобаның нәтижелерін қолданатын тұрғындар тобы мен ұйымдарды қажетті
міндеттемелермен қамтамасыз ету стратегиясы.
Тиімділікті есептеудегі өндірістің әлеуметтік нәтижелерінің негізгі
түрлері:
- аймақтағы жұмыс орындары санының өзгеруі;
- жұмысшылардың мәдени-тұрмыстық жағдайларының өзгеруі;
- жұмысшылардың жұмыс жағдайының өзгеруі;
- өндірістік персоналдың құрылымының өзгеруі;
- халықты тауарлардың жеке түрлерімен қамтамасыз етудің сенімділігінің
өзгеруі;
- жұмысшылар мен жалпы халықтардың деңсаулық деңгейінің өзгеруі;
- халықтың бос уақытын үнемдеу.
1.2 Кәсіпорын тиімділігінің негізгі көрсеткіштері
Кәсіпорын іс-әрекетінің негізгі көрсеткіштері кәсіпорынның қолындағы
барлық құралдары мен заттарын тиімді пайдаланумен байланысты көрсеткіштер
жатады, оларғаеңбек өнімділігі, қорқайтарымдылы сияқты көрсеткіштермен
қатар ұйымның қаржы жағынан тұрақтылығын, жұмысының тиімділігін сипаттайтын
өтімділік көрсеткіші де үлкен мәнге ие.
Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі
бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен
салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен
топталады, өтімділігі жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге
(актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты
ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару
уақытын жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп
болуы да мүмкін, мысалы батыс европалық елдерде осыны
қолданады.
Кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығы - бұл кәсіпорынның өзінің
міндеттемесі бойынша толығымен және мерзімінде есептесу мүмкіндігі болып
табылады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының деңгейі кәсіпорынның нақты
қызметімен байланысты жеке тәуекелінің деңгейін көрсетеді. Қаржылық
тұрақтылық кәсіпорынның сапалық сипаттамасы болып табылады. Қаржылық
тұрақтылықты, біріншіден, қаржы беретін банк тұрғысынан алғанда
кәсіпорынның тәуекел деңгейін төмендету және оның жүмысының түрақтылығын
арттыру үшін, екіншіден, кәсіпорынның жалпы қаржы жағдайын сипаттау үшін
анықтау қажет. Сонымен, қаржылық тұрақтылық- бұл өз қызметін жүзеге
асыруының материалдық және қаржылық мүмкіндіктерінің жиынтығы мен
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша мерзімінде және толығымен жауап беру
қабілетімен анықталатын көрсеткіш болып табылады.
Кәсіпорын қаржысын басқарудың нәтижелілігі көп жағдайларда кәсіпорын
қызметін ұйымдастыру деңгейі мен ақпараттық қамтамасыздықтың сапасына
байланысты болып келеді. Ақпаратпен қамтамасыз етудің негізгі көздеріне
кәсіпорынның қаржы жағдайына толық сипттама бертін бухгалтерлік есептің
және есеп берулердің мәліметтері жатады.
Шаруашылық субъектілерінің қаржы жағдайы деп оның қаржылық бәсекелік
қабілетін (төлем жасауға деген қабілеттілігі мен несиені қайтаруды
қамтамасыз ету қабілеті), мемлекет және басқа да шаруашылық субъектілері
алдындағы міндеттемелерін орындау мүмкіндіктерін айтады. Ал қаржылық талдау
жүргізудің басты мақсаты- кәсіпорынның нақты қаржы жағдайын анықтау және
алынған нәтижелерді өткен жылдардың нәтижелерімен салыстыру кәсіпорынның
алдын ала жасалған қаржыны басқару саясатын басшылыққа ала отырып, өндіріс
тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін анықтау болып табылады. Мұндай талдаудың
нәтижелері ең алдымен меншік иелеріне, қарыз берушілерге, инвесторларға,
жабдықтаушыларға, менеджерлерге және салық қызметі орындарына қажет.
Қаржылық талдау жүргізудің басты міндеттеріне - қаржы жағдайының
сапасын анықтау, оның ауытқуларының себебін қарастыру, алынған
нәтижелердің негізінде кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын арттыруға
бағытталған шаралар мен үсыныстар енгізу, оны іс жүзінде қолданыс табуын
қадағалау болып табылады. Бүл міндеттер салыстырмалы және нақты қаржы
көрсеткіштерінің өзгерісін зерттеу арқылы жүзеге асырылады және де келесі
блоктарға бөлініп қарастырылады:
- активтер мен пассивтердің құрылымдық талдауы;
- қаржы тұрақтылығын талдау;
- меншікті капиталдың қажетті өсім деңгейін талдау;
Кәсіпорынның қаржы жағдайына талдау жасау барысында бірнеше
мақсаттар алға тартылады:
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы өзгерістерді оның қызмет
ететін ортасының ерекшеліктерін ескере отырып анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі факторларды
анықтау;
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң өзгерістер енгізетін
негізгі көрсеткіштерді анықтау.
Қойылған мақсаттар мен міндеттерді шешу келесі әдістер мен тәсілдерді
қолдану арқылы жұргізіледі:
- көлденең талдау; -
- тікелей талдау;
- трендттік талдау; .
- салыстырмалы көрсеткіштерді талдау.
Талдау жүмыстарын жүргізу барысында екі модульді құрылымды пайдалану
қажет:
- қаржы жағдайына экспресс-талдау жүргізу;
- қаржы жағдайына жан-жақты талдау жүргізу.
Кәсіпорынның қаржы жағдайына жан-жақты талдау жүргізудің мақсаты -оның
мүліктік және қаржылық жағдайына толығымен баға бере отырып, болашақтағы
даму мүмкіндіктерін анықтау болып табылады. Мұндай талдау
экспресс-талдаудың жеке процедураларын нақтылап, нақты шешім қабылдау
мақсатында жасалынады.
Қаржы тұтқасының нәтижесі (ҚТН) - Қаржы тұтқасының нәтижесі - бұл
кәсіпорынның сырттан тартқан қаржыларының төлемділігіне қарамай, оны
пайдалану есебінен алынған меншікті қаржылардың рентабельділігінің өсімі.
Қаржы тұтқасының нәтижелілігі меншікті қаржылардың рентабельділігін
арттыруға арналған.
Қаржылық түрақтылықты анықтау мәселелері революцияға дейін және одан
кейінгі 20-шы жылдардың әкономикалық әдебиеттерінде кеңінен зерттелгендігін
байқауға болады. Мүнда кәсіпорынның қаржылық мәміле жасай алу мүмкіндігі
мен міндеттемелері бойынша дер кезінде және толығымен жауап беру
ықтималдылығының мүмкін болатын көлемін анықтау маңызды болды. Мүнда
қаржылық тұрақтылық, шаруашылықтың түрлі жағдайларға төзімділігі мен
беріктігі, іс жүргізу мен есптеулердің дұрыстығы сияқты қаржылық қабілетті
анықтаудың көптеген көрсеткіштері қолданылып отырған. Шаруашылықтың
қаржылай түрақтылығын анықтау баланстың өтімділігіне баға беруді талдау
арқылы жүзеге асып отрырған. Аталған әдіс өзінің өзектілігін жоғалтпай,
бүгінгі күннің өзекті мәселелелерінің біріне айналып отыр. 70-ші жылдардың
экономикалық әдебиеттерінде "қаржылық тұрақтылық" термині өндірістің
социалистік әдісінде қолдау таппаумен қатар, әкімшілдік-әміршілдік басқару
әдісі жағдайында өзінің өзектілігін жоғалтып алды. Қазіргі кездегі
экономикалық әдебиеттерде қарастырылып отырған мәселе М. Дъяконованың, В.
Захаровтың, М. Сахарованың еңбектерінде теориялық және практикалық тұрғыдан
алып қарағанда тереңірек зерттелген.
Сонымен кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдаудың негізгі мақсаты,
кәсіпорынның өткендегі, қазіргі және болашақтағы қаржы жағдайына баға
беруге қажетті ақпарат жинау болып табылады. Өткен жылдардағы және қазіргі
кездегі қызметіне баға беру болашақты дұрыс болжамдау үшін қажет. Мұнда,
кәсіпорын өзінің қызметіне деген сенімінің деңгейі міндеттемелері бойынша
жауап бере алмауына әсер ететін факторларды жан-жақты қарастыру қажет.
Әлемдік және отандық банк тәжірибесінде көптеген жылдар бойы кәсіпорынның
қаржылық жағдайына әсер ететін факторларды қолданып келді. Бастапқыда ол 3
"Си" ережесі деп аталды. Соңынан қаржылық тұрақтылықты анықтаудың тағы екі
факторы қосылып 5 "Си" ережесіне айналды. Олар келесілер:
- Кәсіпорынның іс-әрекетке. қимылға қабілеттілігі (Сарасііу)
- Кәсіпорынның жоғары беделі (Сһагакіег)
- Капиталдың болуы (Сарііаі)
- Несиенің қайтарылуының қамтамасыздығы (Соііаіегаі)
- Экономикалық коньюнктура жағдайы
Кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі. Қазіргі кездегі
еліміздің жер-жерлеіндегі меншік нысандарының, шарушылық субъектілерінің
заңдық статусының, олардың ұйымдық құрылымының өзгеруі жағдайында банктер
өзінің алушылардың іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігін анықтау шарт. Атап
айтқанда, кәсіпорынның құрылтайшылық құжаттарының (жарғысының, келісім
шартардың, хаттмалардың, заңды тұлға ретінде тіркеу туралы шешімдердің және
т.б.) қазақстан Республикасының заңнамалық кесімдеріне сәйкестігін тексеріп
отыруы тиіс. Кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі кәсіпорынның
қаржы алу үшін құқығының болуы, қаржы келісім шартына қол қою немесе
келісөз жүогізуге өкілеттігінің болуынан көрінеді. Ал жеке тұлғалар үшін
кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі оның кәмелеттік жасқа толуы
және басқа заң жолымен іс-әрекет жасауға құқығының болуы, өз ісіне жауапты
болуы қабілеттілігін білдіреді.
Кәсіпорынның жоғар беделі. Мұнда кәсіпорынның заңды тұлға ретінде және
менеджмерлердің беделі турасында болуы тиіс, яғни қарызды өтеудегі
кәсіпорынның жауапкершілігінің деңгейі, міндеттемелері бойынша алғандағы
пайдаланудың нақты мақсаттары, кәсіпорынныңқаржы саясатына сай келуі. Заңды
тұлға ретіндегі кәсіпорынның беделін анықтау оңай шаруа емес. Сондықтан,
клиент баға беру барысында банктер негізінен міндеттемелерін орындаудағы
өзінің алушылардың қарым-қатынастарын сипаттайтын өздеріндегі мәліметтерге
сүйенуі тиіс. СОнымен, клиент беделі – бұл кәсіпорынның төлем
міндеттемелерін толық және мерзімінде өтеудегі ішкі мүдделілігі болып
табылады.
Капиталдың болуы немесе кәсіпорынның табыс табуға қабілеті. Кәсіпорын
тер кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін төменгі факторларды мұқят
қарастырады. Олар:
а) кәсіпорынның табыс алу мүмкіндігі;
б) активтерді пайдалану;
в) конъюнктура жағадайы.
Бірінші факторд талдау барысында кәсіпорынның қарызды толығымен
өтеуге қажетті ақша қаржыларын таба білу қабілеті анықталады. Мұндай талдау
барысында алынған міндеттемелері бойынша өтеуге мүмкін болатын төрт негізгі
табыс көзін ескереді:
1) табыс;
2) акцияларын сату;
3) атиктверін сату;
4) басқа өзінің берушіден ссуда алу. Мұнда негізгісі тасбыс болып
табылады, өйткені басқа табыс көздері қымбат және тұрақсыз болып табылады.
Мысал, ретінде акцияларды сатуды алатын болсақ, ол қор биржасының
конънктурасына, инфляция деңгейіне, акция шығаратын субъектінің қызметінің
тұрақтылығаны т.б. жағадйларға байланысты болады. Сонымен, бірге ауцияларды
сату ұзақ мерзімге созылуы мүмкін. Сондықтан, банктер негізінен
кәсіпорынның табыс табу қабілетіне көңіл бөлуі тиіс. Ол сату көлеміне әсер
ететін барлық факторлармен анықталады, яғни сату бағасы, шығындар көлемі,
тауар сапасы, жарнама тиімділігі, бәсеке деңгейі, шикізаттың болуы және
оның бағасы, жұмысшылар біліктілігі және моральдық қасиеттері, басқару
сапасы т.б. Басқару факторы деп фирма басшыларының шикізат, капитал және
еңбек ресурстарын басқарып, табыс таба білу қабілетін айтады. Сонымен бірге
кәсіпорынның табыс табу қабілеті білім деңгейіне, денсаулығына,
біліктілігіне, жасына, бір жұмыста үзақ уақыт қызмет ету тұрақтылығына,
жаңалық алу қабілетіне де тікелей байланысты болып келеді.
Ссуданың қайтарылуының қамтамасыздығы деп қаржы келісім шартында
қаралған кәсіпорынның активтерінің құны және қарызды нақты өтеудің қосымша
көздерін (кепіл, кепілдеме, кепіл болушылық, сақтандыру) айтады.
Несиелік келісімнің маңызды әлементтерінің бірі - кәсіпорынның келісімді
қамтамасыз етудегі активтері болып табылады. Сондықтан қандай активтерді
кепіл ретінде беруге болатындығын анықтау қажет. Ол үшін кепілге берілетін
активтердің келесі сипаттамасын қарастыру қажет:
- кепіл бағасын анықтаудағы жеңілдік, кепіл қүнын әр мерзімде қайта
тексеріп отыру маңызды.
- кепілдің қолма-қол ақшаға айналудағы жеңілдігі, яғни өтімділігі
- бақылауға жеңілдігі, яғни кепілдің тұрған жерін білу
- амортизация немесе моральдық тозу
Экономикалық коньюнктура жағдайы - бұл фирмалар және жеке тұлғалар
қызмет ететін орта. Елдегі, аймақтағы, саладағы ағымдық және болжамдық
экономикалық жағдай, саяси жағдайлар кәсіпорынның сыртқы тәуекелінің
деңгейін анықтап, кәсіпорынның ақша ағымдарын, балансының өтімділігін,
капиталының жеткіліктілігін менеджмент деңгейін бағалау кезінде ескеріледі.
Баланс активтерінің қүрамы мен құрылымының динамикасын талдау
-кәсіпорының барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік
береді.[15. 346]
Қаржылық есептің маңызды әлементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды тартылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі қүралдардың баланстық
құнын қүру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың қүнының
өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығы - бұл кәсіпорыңның өзінің
міндеттемесі бойынша толығымен және мерзімінде есептесу мүмкіндігі болып
табылады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының деңгейі кәсіпорынның нақты
қызметімен байланысты жеке тәуекелінің деңгейін көрсетеді.
Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның сапалық сипаттамасы болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықты, біріншіден, қаржы беретін банк тұрғысынан алғанда
кәсіпорынның тәуекел деңгейін төмендету және оның жұмысының тұрақтылығын
арттыру үшін, екіншіден, кәсіпорынның жалпы қаржы жағдайын сипаттау үшін
анықтау қажет. Сонымен, қаржылық тұрақтылық- бүл өз қызметін жүзеге
асыруының материалдық және қаржылық мүмкіндіктеріңің жиынтығы мен
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша мерзімінде және толығымен жауап беру
қабілетімен анықталатын көрсеткіш болып табылады.
Кәсіпорын қаржысын басқарудың нәтижелілігі көп жағдайларда кәсіпорын
қызметін ұйымдастыру деңгейі мен ақпараттық қамтамасыздықтың сапасына
байланысты болып келеді. Ақпаратпен қамтамасыз етудің негізгі көздеріне
кәсіпорынның қаржы жағдайына толық сипттама бертін бухгалтерлік есептің
және есеп берулердің мәліметтері жатады.
Шаруашылық субъектілерінің қаржы жағдайы деп оның қаржылық бәсекелік
қабілетін (төлем жасауға деген қабілеттілігі мен несиені қйтаруды
қамтамасыз ету қабілеті), мемлекет және басқа да шаруашылық субъектілері
алдындағы міндеттемелерін орындау мүмкіндіктерін айтады. Ал қаржылық талдау
жүргізудің басты мақсаты- кәсіпорынның нақты қаржы жағдайын анықтау және
алынған нәтижелерді өткен жылдардың нәтижелерімен салыстыру кәсіпорынның
алдын ала жасалған қаржыны басқару саясатын басшылыққа ала отырып, өндіріс
тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін анықтау болып табылады. Мұндай талдаудың
нәтижелері ең алдымен меншік иелеріне, қарыз берушілерге, инвесторларға,
жабдықтаушыларға, менеджерлерге және салық қызметі орындарына қажет.
Қаржылық талдау жүргізудің басты міндеттеріне - қаржы жағдайының сапасын
анықтау, оның ауытқуларының себебін қарастыру, алынған нәтижелердің
негізінде кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын арттыруға бағытталған шаралар мен
ұсыныстар енгізу, оны іс жұзінде қолданыс табуын қадағалау болып табылады.
Бүл міндеттер салыстырмалы және нақты қаржы көрсеткіштерінің өзгерісін
зерттеу арқылы жұзеге асырылады және де келесі блоктарға бөлініп
қарастырылады:
- активтер мен пассивтердің қүрылымдық талдауы;
- қаржы түрақтылығын талдау;
- меншікті капиталдың қажетті өсім деңгейін талдау.
- кәсіпорынның қаржы жағдайына талдау жасау барысында бірнеше
мақсаттар алға тартылады:
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы өзгерістерді оның қызмет ететін
ортасының ерекшеліктерін ескере отырып анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі факторларды
анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң өзгерістер енгізетін негізгі
көрсеткіштерді анықтау.
Қойылған мақсаттар мен міндеттерді шешу келесі әдістер мен тәсілдерді
қолдану арқылы жүргізіледі:
- көлденең талдау;
- тікелей талдау;
- трендттік талдау;
- салыстырмалы көрсеткіштерді талдау.
Талдау жұмыстарын жүргізу барысында екі модульді құрылымды пайдалану
қажет:
- қаржы жағдайына экспресс-талдау жүргізу;
- қаржы жағдайына жан-жақты талдау жүргізу.
Кәсіпорынның қаржы жағдайына жан-жақты талдау жүргізудің мақсаты -оның
мүліктік және қаржылық жағдайына толығымен баға бере отырып, болашақтағы
даму мүмкіндіктерін анықтау болып табылады. Мұндай талдау экспресс-
талдаудың жеке процедураларын нақтылап, нақты шешім қабылдау мақсатында
жасалынады.
Қаржы тұтқасының нәтижесі (ҚТН). - Қаржы тұтқасының нәтижесі - бұл
кәсіпорынның сырттан тартқан қаржыларының төлемділігіне қарамай, оны
пайдалану есебінен алынған меншікті қаржылардың рентабельділігінің өсімі.
Қаржы түтқасының нәтижелілігі меншікті қаржылардың рентабельділігін
арттыруға арналған.
Қаржылық тұрақтылықты анықтау мәселелері революцияға дейін және одан
кейінгі 20-шы жылдардың экономикалық әдебиеттерінде кеңінен зерттелгендігін
байқауға болады. Мұнда кәсіпорынның қаржылық мәміле жасай алу мүмкіндігі
мен міндеттемелері бойынша дер кезінде және толығымен жауап беру
ықтималдылығының мүмкін болатын көлемін анықтау маңызды болды. Мұнда
қаржылық тұрақтылық, шаруашылықтың түрлі жағдайларға төзімділігі мен
беріктігі, іс жүргізу мен есптеулердің дұрыстығы сияқты қаржылық қабілетті
анықтаудың көптеген көрсеткіштері қолданылып отырған. Шаруашылықтың
қаржылай тұрақтылығын анықтау баланстың өтімділігіне баға беруді талдау
арқылы жүзеге асып отрырған. Аталған әдіс өзінің өзектілігін жоғалтпай,
бүгінгі күннің өзекті мәселелелеріңің біріне айналып отыр. 70-ші жылдардың
экономикалық әдебиеттерінде "қаржылық тұрақтылық" термині өндірістің
социалистік әдісінде қолдау таппаумен қатар, әкімшілдік-әміршілдік басқару
әдісі жағдайында өзінің өзектілігін жоғалтып алды. Қазіргі кездегі
экономикалық әдебиеттерде қарастырылып отырған мәселе Н. Любушинның,
В.Лещеваның еңбектерінде теориялық және практикалық тұрғыдан алып қарағанда
тереңірек зерттелген.
Сонымен кәсіпорынның қаржылық тұақтылығын талдаудың негізгі мақсаты,
кәсіпорынның өткендегі, қазіргі және болашақтағы қаржы жағдайына баға
беруге қажетті ақпарат жинау болып табылады. Өткен жылдардағы және қазіргі
кездегі қызметіне баға беру болашақты дұрыс болжамдау үшін қажет. Мұнда,
кәсіпорын өзінің қызметіне деген сенімінің деңгейі міндеттемелері бойынша
жауап бере алмауына әсер ететін факторларды жан-жақты қарастыру қажет.
Әлемдік және отандық банк тәжірибесінде көптеген жылдар бойы кәсіпорынның
қаржылық жағдайына әсер ететін факторларды қолданып келді.
Кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі. Қазіргі кездегі
еліміздің жер-жерлеріндегі меншік нысандарының, шаруашылық субъектілерінің
заңдық стататусының, олардың ұйымдық құрылымының өзгеруі жағдайында банктер
өзінің алушылардың іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігін анықтауы шарт. Атап
айтқанда, кәсіпорынның құрылтайшылық құжаттарының (жарғысының, келісім
шарттардың, хаттамалардың, заңды тұлға ретінде тіркеу туралы шешімдердің
және т.б.) Қазақстан Республикасының заңнамалық кесімдеріне сәйкестігін
тексеріп отыруы тиіс. Кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі
кәсіпорынның қаржы алу үшін құқығының болуы, қаржы келісім шартына қол қою
немесе келіссөз жүргізуге өкілеттігінің болуынан көрінеді. Ал жеке тұлғалар
үшін кәсіпорынның іс-әрекетке, қимылға қабілеттілігі оның кәмелеттік жасқа
толуы және басқа да заң жолымен іс-әрекет жасауға қүқығының болуы, өз ісіне
жауапты болуы қабілеттілігін білдіреді.
Кәсіпорынның жоғары беделі. Мұнда әңгіме кәсіпорынның заңды түлға
ретінде және менеджерлердің беделі турасында болуы тиіс, яғни қарызды
өтеудегі кәсіпорынның жауапкершілігінің деңгейі, міндеттемелері бойынша
алғандағы пайдаланудың нақты мақсаттары, кәсіпорынның қаржы саясатына сай
келуі. Заңды түлға ретіндегі кәсіпорынның беделін анықтау оңай шаруа емес.
Сондықтан клиент беделіне баға беру барысында банктер негізінен
міндеттемемелерін орындаудағы өзінің алушылардың қарым-қатынастарын
сипаттайтын өздеріндегі мәліметтерге сүйенуі тиіс. Сонымен, клиент беделі
-бүл кәсіпорынның төлем міндеттемелерін толық және мерзімінде өтеудегі ішкі
мүдделілігі болып табылады.
Капиталдың болуы немесе кәсіпорынның табыс табуға қабілеті. Кәсіпорын
тер кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін төменгі факторларды мұқият
қарастырады. Олар: а) кәсіпорынның табыс алу мүмкіндігі, б) активтерді
пайдалану, в) коньюнктура жағдайы.
Бірінші факторды талдау барысында кәсіпорынның қарызды толығымён өтеуге
қажетті ақша қаржыларын таба білу қабілеті анықталады. Мүндай талдау
барысында алынған міндеттемелері бойынша өтеуге мүмкін болатын төрт негізгі
табыс көзін ескереді: 1) табыс, 2) акцияларын сату, 3) активтерін сату, 4)
басқа өзінің берушіден ссуда алу. Мұнда негізгісі табыс болып табылады,
өйткені басқа табыс көздері қымбат және тұрақсыз болып табылады.
Мысал ретінде акцияларды сатуды алатын болсақ, ол қор биржасының
коньюнктурасына, инфляция деңгейіне, акция шығаратын субъектінің қызметінің
тұрақтылығына т.б. жағдайларға байланысты болады. Сонымен бірге акцияларды
сату ұзақ мерзімге созылуы мүмкін. Сондықтан, банктер негізінен
кәсіпорынның табыс табу қабілетіне көңіл бөлуі тиіс. Ол сату көлеміне әсер
ететін барлық факторлармен анықталады, яғни сату бағасы, шығындар көлемі,
тауар сапасы, жарнама тиімділігі, бәсеке деңгейі, шикізаттың болуы және
оның бағасы, жұмысшылар біліктілігі және моральдық қасиеттері, басқару
сапасы т.б. Басқару факторы деп фирма басшыларының шикізат, капитал және
еңбек ресурстарын басқарып, табыс таб^ білу қабілетін айтады. Сонымен бірге
кәсіпорынның табыс табу қабілеті білім деңгейіңе, денсаулығына,
біліктілігіне, жасына, бір жұмыста үзақ уақыт қызмет ету тұрақтылығына,
жаңалық алу қабілетіне де тікелей байланысты болып келеді.
Ссуданың қайтарылуының қамтамасыздығы деп қаржы келісім шартында
қаралған кәсіпорынның активтерінің қүны және қарызды нақты өтеудің қосымша
көздерін (кепіл, кепілдеме, кепіл болушылық, сақтандыру) айтады.
Несиелік келісімнің маңызды әлементтерінің бірі - кәсіпорынның келісімді
қамтамасыз етудегі активтері болып табылады. Сондықтан қандай активтерді
кепіл ретінде беруге болатындығын анықтау қажет. Ол үшін кепілге берілетін
активтердің келесі сипаттамасын қарастыру қажет:
- кепіл бағасын анықтаудағы жеңілдік, кепіл қүнын әр мерзімде
қайта тексеріп
отыру маңызды.
- кепілдің қолма-қол ақшаға айналудағы жеңілдігі, яғни өтімділігі
- бақылауға жеңілдігі, яғни кепілдің тұрған жерін білу
- амортизация немесе моральдық тозу
Экономикалық коньюнктура жағдайы - бұл фирмалар және жеке тұлғалар
қызмет ететін орта. Елдегі, аймақтағы, саладағы ағымдық және болжамдық
әкономикалық жағдай, саяси жағдайлар кәсіпорынның сыртқы тәуекелінің
деңгейін анықтап, кәсіпорынның ақша ағымдарын, балансының өтімділігін,
капиталының жеткіліктілігін менеджмент деңгейін бағалау кезінде ескеріледі.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
-кәсіпорының барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік
береді.[15.34б]
Қаржылық есептің маңызды әлементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы қүрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды тартылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жүмысының оң нәтижесін сипаттайды. Алайда,
кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі баланстық
есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден айтарлықтай
ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы оның қаржы ресурстарының көлемін, жағдайын,
жайғастырылуын, пайдалануын және де жалпы қаржылық-шаруашылық қызметін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесімен сипатталады. Кәсіпорын деңгейінде
мыналар аса маңызды қаржы-экономикалық көрсеткіштер болып табылады:
- өнімді (жұмысты немсе қызметті) өткізуден түсетін табыс;
- шығындардың көрсеткіштері (өткізілген өнімнің өзіндіқ құны, жеке
элементтердің жалпы шығындар құрамындағы үлес салмағы, кезең
шығыстары);
- жалпы табыс;
- таза табыс;
- рентабелділіктің (табыстылықтың) деңгейі;
- амортизациялық аударымдардың мөлшері;
- өндірістік және әлеуметтік дамудың шаруашылық есеп қорларының ауқымы
(қорлану, тұтыну, резерв, валюта және басқа да қорлар);
- жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен, басқа
ұйымдармен (кредиторлық және дебиторлық берешек, міндеттемелердің
ауықымы, бюджет бойынша берешектер және басқалары) есеп айырысу
жағдайының көрсеткіштері;
- айналым каражаттарының көлемі, сақталымдығы және олардың қалыптасу
көздері;
- айналым қаражаттарына деген қажеттіліктің оның қолда барымен
сәйкестігі;
- негізгі және айналым құралдарын пайдаланудың көрсеткіштері (қор
қайтарымы, өнімнің қор сиымдылығы, айналым қаражаттары айналымдағының
коэффициенті);
- мүлікті жалға алу ақысының мөлшері және басқалары;
- кәсіпорын қаражаттары өтімділігінің көрсеткіштері.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудағы негізгі форма баланс болып
табылады.
Кәсіпорынның рентабельділігін талдау тиімділігі. Рентабельділік және
мүліктерді қолдану тиімділігінің көрсеткіштері кәсіпорынның қызметінің
пайдалылығын сипаттайды және түсірілген пайданың активтердің әр түрлеріне
қатынасы ретінде есептеледі.
Бүл көрсеткіштердің маңызды тобы, оларды талдау меншікті құралдарды
бизнеске салу жайлы шешімді қабылдауға мүмкіндік береді, компания
қызметінде дұрыс бағыт алуға көмек береді.
Сатудың орта деңгейі рентабельділікке байланысты ауытқып түрады және
сондықтан ешқандай нормативке ие емес. Бүл көрсеткіш бір тектес
кәсіпорындармен салыстырғанда маңызды көрсеткіш болып табылады.
Рентабельділік көрсеткішінің қалыптасуы суретте көрсетілген (сурет 3).
Сурет 3 Рентабельділік көрсеткішінің қалыптасуы
Меншікті капиталдың рентабельділігі - кәсіпорынның меншігіндегі мүлікті
- меншікті тиімді қолданудың сипаттайтын кәсіпорындағы маңызды көрсеткіш.
Есептеуде операциялық табыс емес, таза пайда есепке алынады. Таза пайданың
меншікті капиталдық орта жылдық құнына қатынасы есепке алынады.
Құйған қаржының тиімділігін көтеру үшін екі бағытта жүреді.
1. Таза пайданы үлғайту үшін - сату рентабельділігі мен өткізу көлемін
ұлғайту.
2. Меншікті капиталды азайту - ағымдағы активтермен пассивтерді тиімді
басқару, қосымша қаржыландырудағы қажеттілікті төмендету.
Ақша құралдарын салудың дұрастығын бағалау үшін меншікті болжанған
рентабельділігін тәуекелділік факторын ескере отырып тәуелсіз ресурстар
мүмкіндігінің баламасымен салыстыру қажет.
Меншікті капиталдың рентабельділік көрсеткіші ненің есебінен
құрылатындығын түсіну үшін келесі аралық, көрсеткіштерді қарастыру қажет.
Таза активтердің рентабельділігі кәсіпорынның операциялық тиімділігінің
көрсеткіші. Операциялық табыстын таза активтердің орта жылдық көлеміне
қатынасымен есептеледі.
Таза активтер = меншікті капитал + несие (ұзақ мерзімді тере қысқа
мерзімді)
(1)
Екінші жағынан таза активтер рентабельдігі айналымдық пен сатудың
рентабельділігі есебінен қүрылады.
(операциялық пайда сату көлемі) * (сату көлемі таза активтер) =
(операциялық пайда) (таза активтер)
(2)
Таза активтердің рентабельділігі қаржы тұтқасының қаржьшық тиімділігін
бағалауда қолданылады.
Акционерлік қоғам түріндегі кәсіпорын деңгейінде акционерлік капиталдың
ауқымы және дивиденттердің көлемі аса маңызды қаржы-экономикалық көрсеткіш
болып табылады. Кәсіпорын мүлкінің қалыптасуы оның меншікті капиталы мен
сырттан тартылған қаржылары есебінен жүзеге асырылады. Бұл көрсеткіштердің
арақатынасы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Меншікті қапитал ресурстарының жеткіліксіздігі байқалғанда ғана
кәсіпорын сырттан қаржылар тартады.
Кәсіпорынның активтерін қалыптастыру барысына талдау жүргізе отырып,
нақты бір уақытқа жасалған баланс мәліметтері бойынша келесі
коэффициенттерді есептеуге болады:
Қаржылай тәуелсіздігінің коэффициенті (Кн) меншікті капиталдың
авансталған капиталға қатынасы ретінде анықталады:
(3)
мұндағы
СК - меншікті капитал;
АК - авансталған капитал (баланс валютасы, яғни қаржыландырудың жалпы
сомасы) [9, с. 214].
Бұл көрсеткіш кәсіпорынның сырттан тартқан қаржылардан тәуелсіздігін
көрсетеді. Өз меншігіндегі қаржылардың ұлғаюы және аталған коэффициент
мәнінің өсуі кәсіпорынның өз иелігінде қалатын табыс есебінен жүзеге
асырылуы тиіс.
Сырттан тартылған капиталдың жалпы авансталған капиталдың көлеміндегі
үлес салмағы қаржылай тәуелсіздігі коэффициентіне кері көрсеткіш болып
табылады. Оны тәуелділік коэффициенті деп айтады (Кз). Ол келесі формула
бойынша анықталады:
или
(4)
мұндағы
К3 - тәуелділік коэффициенті;
ПК - сырттан тартылған капитал;
АК - алдын ала құйылған (авансталған) капитал (баланс валютасы, яғни
қаржыландырудың жалпы сомасы) [9, с. 212].
(5)
мұндағы
СК - меншікті капитал;
ПК - сырттан тартылған капитал [9, с. 215].
Бұл көреткіш қарыз алушының сырттан тартқан қаржылардан тәуелділігін
көрсетеді. Көрсеткіш мәні төмендегенде клиенттің төлем жасау қабілеті
артады
Шет елдерде қаржыландыру коэффициентіне кері коэффициент қолданыс тапқан
- меншікті және сырттан тартылған қаржылардың қатынарының коэффициенті
(Кзс):
(6)
мұндағы
ПК - сырттан тартылған қаржылар (сырттан тартылған капитал);
СК - меншікті қаржылар (меншікті капитал) [9, с. 216].
Бұл коэффициент кәсіпорынның активтеріне салған 1 теңгесіне қанша
сырттан тартқан қаржы келетіндігін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің қалыпты
деңгейі: К3с 1.
Егер оның мәні бірден жоғары болса, кәсіпорынның тәуелсіздігі мен
тұрақтылылығы өзінің қауіпті шегіне жетеді. Меншікті және сырттан тартылған
қаржылардың арақатынасы салалық ерекшеліктеріне, кәсіпорынның шаруашылық
қызметінің сипаты мен айналымдылығына байланысты болады. Дебиторлық
берешектің айналымдылығының көрсеткіштері жоғары болған жағдайда дебиторлық
берешектің айналымдылығының көрсеткіштері бірден жоғары болып, кәсіпорынның
қаржылық дербестігіне айтарлықтай әсер етпейді.
Кәсіпорынның сырттан тартылған қаржылардан тәуелділігін сипаттайтын
маңызды көрсеткіштердің біріне қаржылық тұрақтылық коэффициенті жатады. Ол
меншікті және сырттан тартылған қаржылардың жалпы капиталдағы үлесін
көрсетеді және келесі формула бойынша анықтайды:
(7)
мұндағы,
ДО - ұзақ мерзімді міндеттемелер (несиелер^мең заемдар); АК - алдын ала
құйылған (авансталған) капитал (баланс валютасы, яғни қаржыландырудың
жалпы сомасы) [9, с. 217].
Коэффициенттің қалыпты мөлшері - 0,9, қалыпты мөлшері оның 0,75 дейін
төмөмендеуі болып табылады.
Капитал құрылымына сипаттама бере отырып, кәсіпорын сонымен бірге жеке
топтамалардың және оның құралу көздерінің өзгерістерін көрсететін жеке
көрсеткіштерге көңіл бөлгені жөн. Мүндай көрсеткіштерге Ұзақ мерзімді
қарыздарды тарту коәффициенті жатады (Кдо):
(8)
Бұл коэффициент кәсіпорынның меншікті қаржыларымен бірге ұзақ мерзімді
қарыздардың үлесін көрсетеді. Қарыздың жалпы сомасына қысқа мерзімді
міндеттемелер, ұзақ мерзімді міндеттемелер, кейінге қалдырылған салық
төлемдері кіреді. Активтердің жалпы сомасына айналым капиталымен бірге
негізгі капитал және басқа да активтер кіреді. Капитал құрылымының
оңтайлылылығын анықтау үшін сонымен бірге инвестициялау коэффициентін
пайдалануға болады. Ол меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасы
ретінде анықталады. Активтер құрылымын оңтайлы мөлшерде қалыптастырудың
үлгілі нысанына тек қана кәсіпорынның меншікті капиталы барлық негізгі
капиталға тең болғанда ғана қол жеткізуге болады. Икемділік коэффициенті
кәсіпорынның меншікті капиталының қай бөлігі қозғалыста екендігін анықтауға
мүмкіндік береді:
(9)
мұндағы,
СОК - меншікті айналым капиталы;
СК - меншікті капитал [9, с. 218].
Материалдық айналым қорларын өтеу коэффициенті келесі формуламен
есептелінеді (Коз):
(10)
мұндағы
СОК - меншікті айналым капиталы;
З - тауарлы-материалдық қорлар [9, с. 218].
Материалдық айналым қорларын өтеу коэффициенті кәсіпорынның ТМҚ мен
шығындары қаншалықты деңгейде меншікті қаржылармен қамтылады және
қаншалықты сырттан қаржы тарту керектігін көрсетеді. Қалыпты мөлшері
Коз0,6-0,8. Бүл коэффициенттің экономикалық мәні фирманың мерзімінде өз
қарыз міндеттемелерін өтеу мүмкіндігін анықтаудан көрінеді. Ол келесі
факторларға байланысты болады: қарыз көлемі, қолма-қол ақшаның мөлшері,
дебиторлық қарыз, қорлар.
Жоғарыда көрсетілген қаржы көрсеткіштерінің жүйесін екі мақсатта
пайдалануға болады.
Біріншіден, кәсіпорынның қалыптасқан қаржы жағдайына баға беру, яғни
ағымдық қаржы тұрақтылығын сипаттау үшін.
Екіншіден, кәсіпорынның болашақта төлем жасауға қабілетін болжамдау
үшін.
Үзақ жылдар тәжірибесі көрсетіп отырғандай шаруашылық жүргізудің
нарықтық моделі жағдайында мұндай көрсеткіштер жүйесі кәсіпорын басшысына
қаржылық тұрақтылық жайлы толық, шыншыл және сапалық сипаттама береді.
1.3 Тиімділік көрсеткіштерін талдау мәні мен қажеттілігі
Грек тілінен аударғанда талдау сөзінің мағынасы бөлемін,
жіктеймін дегенді білдіреді. Кеңейтілген мағынада талдауды айтатын
болсақ, ол қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды бұтіндей және оны
бөлшектеп немсе жіктелген түрінде тану тәсілдерін және оларды әр алуанды
байланыстарда және өзара байланысқан түрлерде зерттеу.Микро деңгейдегі
экономикалық талдау жеке кәсіпорындарда қолданылатын талдау
Экономикалық талдау пәні болып шаруашылық қызметтердің нәтижелерінің
жасалу жолдарының себептері мен өзгерістері болып табылады. Кәсіпорын
шаруашылық қызметінің себепті-тергеулі байланыстарды тану экономикалық
құбылыстардың мәнін айқындауға рұқсат етеді, және соның негізінде жеткен
нәтижелерге дұрыс баға беруге, өндірістің тиімділігін жоғарлату
резервтерін, жоспарларды дәлелдеуге және басқарушылқ есептерді айқындауға
мүмкіншілік береді
Шаруашылық қызметті талдау объектілері болып шаруашылық қызметтің
экономикалық нәтижелері болып табылады. (өнім өндіру және өткізу көлемі,
өнімнің өзіндік құны, материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарының
қолданылуы, қаржы нәтижелер және қаржы жағдай). Сонымен, шаруашылық
қызметін талдау пәні болып экономикалық құбылыстар мен процесстердің
себепті-тергеулі байланыстар болып табылады.
Шаруашылық қызметті талдау мазмұны ғылыми пән ретінде басқа қосалқы
экономикалық ғылымдарының жүйесінде оның орындайтын функциясына байланысты
болады:
-экономикалық заңдар әрекетінің сипаттарын зерттеу, кәсіпорын нақты
жағдайларындағы процесстер мен экономикалық құбылыстардың заңдылықтар мен
тенденцияларын белгілеу. Мысалы, еңбек өнімділінің жоғарлауының еңбек ақы
деңгейімен салыстырғандағы озып өту заңдалағы тек барлық ұлттық экономика
масштабында ғана орындалуы тиіс емес, сонымен қатар әр бір кәсіпорында;
-ағымдағы және келешектегі жоспарды ғылыми түрде;
-жоспардың және басқару есептердің орындалуын, ресурстарды үнемді
қолданылуын бақылау;
-алдынғы тәжірибелерді зерттеп оқу негізінде және ғылым мен тәжірибенің
жетістіктері негізінде өндірістің тиімділігін жоғарлату резервтерін іздеу;
-жоспар орындалуы бойынша кәсіпорын қызметінің нәтижесін бағалау
- шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді қолдану үшін
шаралар дайындау
Жалпы теориялық экономикалық талдау ғылым ретінде экономисттердің
еңбектерінде өткен жүз жылдықта орын тапса, ал шаруашылық іс әрекеті ғылым
ретінде салыстырмалы түрде жақында ғана ерекешелене бастады.
Экономикалық талдаудың пайда болуы басқа білімдер секілді жалпы
объективті талаптар мен жағдайларға байланысты.
Біріншіден, тәжірбиелік қажеттілікті қанағаттандыру. Ол өндіруші
күштердің дамуы, өндірістік қатынастардың жетілуіне, кәсіпорын аймағының
ұлғаюына байланысты пайда болды. Берекесіз (жер асты) және жартылай
берекесіз кәсіпорынтерде қолданылатын интуициялық талдау, шамаланған
есептер, үлкен кәсіпорын бірліктеріне жарамсыз болып қалды. Кешенді жан
жақты экономикалық талдаусыз күрделі экономикалық процесстерді басқаруға,
тиімді шешім қабылдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz