Қабатты сұйықтықпен жару
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 6
1.1 Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кен орнына жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2.1 Кен орнының кеніштерін игеру кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2.2 Тұз үсті қабаттарында ұңғылар тілмесін игеру жүйелеріне бөлу ... ... ..
12
1.2.3 Тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.2.4 Стратиграфиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Қабаттағы мұнай мен газдардың және судың құрамы мен қасиеттері ... ...19
1 4 Мұнай-газды қабатттардың колллекторлық қасиеттері ... ... ... ... ... ... .23
2 ТЕХНИКАЛЫҚ-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1 Кеңқияқ тұз үсті кенішінде өндіру ұңғысын пайдалану тәсілдері ... ... ... 26
2.2 Кеңкияқ кен орнының ұңғыларда кездесетін қиыншылықтар
және кері әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Ұңғыманы күрделі жөндеу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3.1 Ұңғыны күрделі жөндеуге дайындау жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3.2 Құбырларды дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.4 Құмды тығындардың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.5 Ұңғыманы құм тығынынан тазалау жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.5.1 Ұңғыманы жуу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.5.2 Ұңғыны БӘЗ қосылған аэрозольді сұйықтықпен жуу ... ... ... ... ... ... .41
2.5.3 Ұңғымаларды көбікпен тазарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.6 Ұңғыдағы құм тығындарын жуу есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.7 Ұңғыға құмның келуін алдын алатын шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.7.1 Якорьлер қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.7.2 Фильтрлерді қолдану және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.7.3 Ұңғы түп аймағын химиялық әдіспен бекіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3 ЕҢБЕК ПЕН ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ, ТЕХНИКA ҚАУІПСІЗДІГІ БӨЛІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.1 Нысанада еңбек ету жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.2 Ұңғыны жер асты жөндеу жұмысы кезінде қауіпсіздік техникасы ... ... ...62
3.3 Санитарлық- гигиеналық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
3.4 Электр қауiпсiздiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
3.5 Өртке қарсы іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.6 Қоршаған ортаны қорғауға негізгі қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ...65
3.7 Ластаушылардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.7.1 Атмосфераны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
3.7.2 Гидросфераны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
3.7.3 Литосфераны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
4.1 "Кеңқияқмұнайгаз" МГӨБ-н ұйымдастырудың сипаттамасы ... ... ... ... 71
4.1.1 Негізгі және көмекші өндірісті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
4.1.2 "Кеңқияқ МГӨБ-да" еңбекті ұйымдастыру және жалақы алу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...72
4.2 Кенқияқ кен орнының техникалық басшылық органдары ... ... ... ... ... .73
4.3 Кеңқияқ кен орнын игерудің негізгі техника-экономикалық
көрсеткіштердің талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
4.4 Жаңа техника-технология енгізудегі жылдық өндірістік
шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
4.5 Күрделі жөндеу жұмысы кезінде экономикалық тиімділікті есептеу ... ... 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның тақырыбы Кенкияқ кен орнында өндіру ұңғылар жұмысына
құм көрінісінің әсері және олардың жұмысын жақсарту шаралары.
Кеңқияқ мұнай кен орыны Қазақстан Республикасының солтүстік-
батысындағы ірі кен орын болып саналады. Бұл кен орынның мұнайлылығының
қимасы екі қабаттан тұрады, яғни тұз үсті және тұз асты. Кеңқияқ кен
орынының тұз үсті қабатын 1966 жылдан мезазой (бор, юра, триас) кенішін
игерілуде.ұл тақырыпта кен орынында мұнайды өндіру кезінде туындайтын
қиыншылықтарды жою немесе оларды болдыртпау шаралары қарастырылған. Қазіргі
таңда басты қиыншылық туғыздырып тұрған бұл мұнайды өндіру кезінде мұнаймен
бірге құмның шығуы. Бұл мұнайды өндіру кезінде басты қиыншылықтар
туғыздырады, яғни қолданылып жатқан қондырғылардың құмның әсерінен тез
істен шығуы. Бұл деген үлкен қаражат және шығынға әкеледі. Құмның мұнаймен
бірге шығуы көбінесе ұңғыны ұзақ мерзімге тоқтатуы мүмкін. Бұл деген ұңғыға
күрделі жұмыс жүргізілуі тиіс.
Жобада осы мәселені шешу үшін,құмның ұңғыға келуін азайтатын немесе
болдыртпайтын қондырғылар , яғни фильтрлер, якорьлер және ұңғы түп аймағын
әр түрлі бекіту әдістері көрсетілген. Осы әдістердің тиімділігі артық
шылығы және кемшіліктері кеңінен жазылған. Келесі бір мәселе шешімі болып
ол ұңғының тоқтап қалу кезінде, бұл жерде құм тығынын жою шаралары кеңінен
жазылған.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Әдеби шолу
Дипломдық жобаның тақырыбы: Кеңкияқ кен орнында өндіру ұңғылар
жұмысына құм көрінісінің әсері және олардың жұмысын жақсарту шаралары.
Дипломдық жобаны жазу барысында бірқатар ғылыми әдебиеттер, интернет
жүйесінен және мерзімдік басылымдардан алынған мәліметтер қарастырылды.
Ұңғыны пайдалану кезінде туындайтын негізгі қиыншылықтар қатарына ұңғы
түбінде парафин, тұз шөгінділерінің жиналуын, құм тығындарының пайда болуын
жатқызуға болады. Парафин шөгінділерінің алдын алу үшін және ұңғының
қалыпты жұмыс жасауы үшін әр түрлі әдістер қолданылады. Олар – механикалық,
жылулық әдістері, әйнекті немесе эмальды жабынды СКҚ-лар қолдану және
еріткіштер қолдану болып табылады.Тұз шөгінділерімен күресуді химиялық және
механикалық әдістермен жүргізеді [1; 262].
Кеңқияқ кен орны терригенді тау жыныстарынан құрылғандықтан және
қазіргі таңда өнімділігінің аз болуына байланысты ұңғыны пайдалануда,
штангалік тереңдік сорапты және батырмалы бұрандалы электрлік сорап
қондырғылары қолданылады.
Мұнай ұңғыларын тереңдік сораптармен пайдалану мұнай кәсібіндегі
негізгі және жүргізуші әдіс болып табылады. Тереңдік сорапты пайдалану
келесі себептерден қолданылады: барлық қондырғының конструкциясы қарапайым,
мұнайды шығаруға кететін энергияның аз мөлшері шығындалуы [1; 300].
Батырмалы бұрандалы электр сорабы мұнай ұңғыларынан жоғары тұтқырлы
қабат сұйықтығын сорып алуға арналған қондырғы. Осыған қоса, бұл
қондырғыларды тұрақты тұтқырлықты және тұрақты газ құрамдас мұнайды
өндіруде қолданады.
Егер кен орында басқа қондырғыларды қолдану тиімсіз немесе мүмкін емес
болса, онда пайдалануды жоғарыда айтылған сорапты қондырғыны қолдану тиімді
[1; 367].
Ұңғының қалыпты жұмыс жасауы қабаттан құмның келуінен бұзылуы мүмкін.
Соның әсерінен ұңғының белгілі интервалында құмды тығындар пайда болады.
Қабаттар борпылдақ құмды жыныстармен құрылған ұңғыларда құмды тығындардың
ұзындығы 200-400 м-ге дейін жетуі мүмкін.
Құмды тығындарды жою үшін оларды бұрғылау ерітіндісімен, сумен,
мұнаймен, газды-сұйықтықты қоспалармен, көбікпен және ауаны айдау әдісін
қолданады. Тығындарды жууға арналған сұйықтықтарды таңдаудың негізгі шарты:
тығындарды жою жұмыстары жүргізіліп жатқан уақытта ашық фонтандауды
болдырмау және қабаттың түп аралық аймағын ластамау, бұл ұңғының
өнімділігін төмендетуі мүмкін [2; 448].
Ұңғыларды қиын жағдайда штангілі сораптармен пайдаланған кезде арнайы
қорғаушы аспаптар немесе технологиялық әдістер қолданады. Бұлар сораптың
қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді. Көбінесе қиыншылықтар ұңғыны
пайдаланғанда өндірілетін өнімнің құрамында газ немесе құм кездескенде
пайда болады. Мұнаймен бірге қабаттан келген құм сорапқа барады. Бұл сорап
бөлшектерінің жылдам тозуына әсер етеді және цилиндр ішіндегі плунжердің
жұмысын қиындатады.
Құмның зиян әсерінен сақтау үшін негізгі технологиялық шаралар:
1. Ұңғыдан алынатын сұйықтықтың мөлшерін реттеу;
2. Арнайы типті плунжері бар сораптарды қолдану;
3. Сұйықтық ағысындағы құмның концентрациясын азайту. Бұл мақсатта
сақиналы кеңістікке мұнайды құяды. Осының нәтижесінде сораптан өтетін
сұйықтықтың ағысы жоғарылайды;
3. Құбырлы штангілілерді қолдану.
Технологиялық шаралармен қоса сепарациялық (якорьлер) және фильтрлеуші
(фильтрлер) әдістер қолданылады.
Көп сатылы якорь бұл параллель жұмыс жасайтын, қарапайым, бір корпусты
якорьлер жүйесі. Өнеркәсіпте көбіне үшкорпусты 89 мм-лі якорьлер қолданады.
В. Ф. Троицки және В. В. Сазонов жасаған тарелкалы якорь өнеркәсіпте
кеңінен қолданылады. Басқа якорьлердің құрылымымен салыстырғанда бұл
якорьдің сору құбыршасы толассыз. Бұл оның ішінде құмның жиналуының алдын
алады [3; 133].
Фильтрлер жасалу әдісі бойынша 2 топқа бөлінеді:
1. Жер бетінде жасалып, ұңғыға дайын күйінде түсірілетін фильтрлер;
2. Тікелей ұңғыда жасалынатын фильтрлер.
Құрылысы бойынша фильтрлер 2 негізгі типке бөлінеді:
1. Ұзындығы немесе ені бойынша орналасқан тесікті саңылаулары бар
құбыр.
2. Қорғаушы торы бар тығындармен жабдықталған немесе арнайы сыммен
оратылған, саңылауы бар құбыр.
Бірінші типті фильтрлер саңылаулары құбырдың ені немесе ұзындығы
бойынша орналасқан және құбыр ішілік кескін бойынша трапециалы формаға ие.
Бұл, фильтрден өткен құмның саңылауды тығындамауы үшін жасалынады.
Сурет 1. Сымды фильтр
Екінші типті фильтрлердің құрылымына келесілер жатады:
1. Сымды фильтрлер, бұл 5-8 мм диаметрлі саңылауы бар
перфорацияланған, никель, болат немесе қоладан жасалатын сыммен оратылған
құбыр.
2. Әр түрлі өлшемде тігінен орналасқан тіліктері бар дөңгелек
пластинкалар орнатылатын, саңылаулары бар құбыр түріндегі фильтрлер [4;
107].
Қазіргі кездегі жаңа фильтрлер қатарына, PMC, PPK және т.б. фильтрлер
жатады. Олар әлемдік деңгейдегі қондырғылар болып саналады. 2009 жылдың
алғашқы айларының мәліметтері бойынша ұңғыларда қолданылатын фильтрлердің
жалпы ұзындығы бүкіл әлем бойынша 300000 метрден жоғары, ал осы фильтрлерді
қолданған ұңғылар саны 800-ден астам болды.
Мысалы, PPS ұңғылық фильтрі мұнай-газ кен орындары ұңғыларын пайдалану
кезінде құмның және басқа да бөлшектердің шығуының алдын алу үшін,
борпылдақ жынысты ұңғылар үшін, сонымен қатар битумды және су жинағыш
ұңғылар үшін пайдаланылады.
Өнімді қабат әлсізцементтелген құмшықтар мен алевролиттерден құралған
жағдайда кезекті ұңғылық фильтрді түсіруден бұрын ұңғыны ашық түбімен
жабдықтайды. Борпылдақ жыныстарды ашуда құмның еніп кетуін болдырмау үшін
қосымша фильтрлерді орнатады.
Бұл фильтр перфорацияланған құбырдан, даттанбайтын болаттан жасалынған
қорғаушы тесікті қаптаудан және бекіткіш сақинадан тұрады. Қорғаушы тесікті
қаптауы мен бекіткіш сақина құбырға дәнекерленеді. Жұмыс кезінде қабат
құмдары қорғаушы тесікті қаптаумен ұсталынады, ал флюид ағыны қаптау
тесіктерінен перфорацияланған құбырға қарай оңай өтеді. Осылайша құмнан
қорғау мақсаты іске асырылады [5].
1.2 Кен орнына жалпы шолу
Кеңқияқ мұнай кеніші Қазақстан Республикасының Ақтөбе обылысында
орналасқан. Кеніш Ақтөбе қаласынан 220 км, Темір қаласынан 70км қашықтықта
оңтүстікке қарай орналасқан. Кенішке жақын орналасқан Кеңқияқ және Саркөл
елді мекені бар. Кеніш аумағын Темір өзені кесіп өтеді. Кеңқияқ кенішінен
Россияның Орск қаласына ұзындығы 115 км мұнай айдау құбыры тартылған.
Кеніштің тұз үсті мұнай комплексінің аумағы 2673,8 га ( 27,27 км2).
Географиялық жағдайы жазық, жартылай шөлейтті аймақ. Рельефі теңіз
деңгейінен 170-230 м биіктікте, жазық-қыратты. Ауа-райы қатаң континентік,
жазғы орташа температура +34 – 400С, қысқы орташа температура –35 – 400С.
Желдің негізгі бағыттары шығыстан, оңтүстүк-шығыстан батысқа қарай. Орташа
жылдамдығы 5-6 мсек, кейбірде 28 мсек жылдамдыққа дейін қатты желдер
соғады. Қыста қардың орташа қалыңдығы 17 см, тоңның қалыңдығы 1,8м. Жылдық
ылғал көлемі 250 мм.
1932 жылы ашылған Кеңқияқ кұрылымында геологиялық барлау жұмыстары
1956 жылы басталды, бірінші мұнай ағыны 1959жылы төменгі триас (К-34
ұнғысы) және орта юра (К-17 ұнғымасы) екі құрылымдық-іздеу ұнғыларынан
алынады. Сол жылдан бастап 1961жылға дейін барлау- бұрғылау жұмыстары
жүргізіледі, соның ішінде барлығы 42 барлау ұнғылары, 1 параметрлік ұнғысы
және 21 құрылымдық-іздеу ұнғылары бұрғылынады. Нәтижесінде жоғарғы пермь,
төменгі триас, орта юра және бор шөгінді кабаттарынан мұнай кеніштері
табылды.
Бұрғыланған ұңғылар нәтижесі бойынша кен орынының мұнай қоры
есептелді, кейін 1962 жылы сол есептеулер КСРО ГКЗ-сінде
В+С1+С 2
категориялары бойынша 110,9 млн.тонна болып бекітілді.
1966 жылы кен орының сынақтық игеру басталды. Бұрғыланған 210
ұнғылары нәтижесінде “Ембімұнай” жасаған дәлірек есептеулер бойынша мұнай
қоры көлемі өзгертіліп, 1970 жылы А+Б+ С1+ С 2 котегориялары бойынша 100,6
млн. тонна мөлшерінде бекітілді.
1.2.1 Кен орнының кеніштерін игеру кезеңдері
Кен орнын игеруге берген 1966 жыл мен 2006 жыл аралығында кенішті
игеру тарихын 4 кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең- (1966-1971ж) кен орнын табиғи режиммен игеру кезеңі
болып табылады. Бұл кезеңде кенішті игеру көрсеткіштері былай сипатталады:
ұңғылардың тәуліктік өнімі жоғары- 3,9-5,3т; өнімнің сулануы төмен- 0-6,5%,
көтеру дәрежесі- 0,87%, аралас сулануы- 3,6%.
Екінші кезең-(1972-1982ж), қабатқа бу айдау арқылы әсер ету жұмыстары
жүргізілді, жылына 19,9-30,1 мың тонна бу айдалды. Кенішті игеру
көрсеткіштері өнімнің сулануының жоғарлауымен- 9,6- 54,9%, (1972-1978ж),
мұнайды тәуліктік өндіру 4,6-1,6 тоннаға дейін төмендеді. (1972-
1982ж).Мұнайды өндірудің жылдық көрсеткіші- 302мың тоннадан 425 мың тонна
аралығында болды. Өнімнің аралас сулануы- 29,7% құрады.
Үшінші кезең- (1983-1996ж) кенішті игеру қабатқа бу айдау арқылы
жүргізілді.
Оңтүстік қанаттың батыс бөлігінде кенішті игеру жаппай бу айдау
арқылы жүргізілді, ал солтүстік қанатта және оңтүстік қанаттың шығыс
бөлігінде кен орны табиғи режиммен игерілді.Көптеген ұңғылардың бу айдау
арқылы игерілуі нәтижесінде, жылдық мұнай өндіру көрсеткіштері- 281,3 мың
тоннаны құрады, бірақ мұнай өндіру (1983ж)- 1,7тоннадан (1986ж)- 0,9тоннаға
дейін түсті. Қабатқа жаппай су айдау нәтижесінде өнімнің сулануы
жоғарылады. Аралас сулану-49,7% құрады.
Төртінші кезең- (1997-2006ж) кенішті игеруді бақылау кезеңі болып
табылады. Бұл кезеңде өнімі суланған ұңғылардың бірталай бөлігі жабылып
қана қоймай, қабатқа су айдау ұңғылары да тоқтатылды.
Пайдалану ұңғыларының саны 420-430 құрады, тәуліктік мұнай өндіру-
(1,3-1,7т), сулану- 54,4% құрады.
1.2.2 Тұз үсті қабаттарында ұңғылар тілмесін игеру жүйелеріне бөлу
Геологиялық көрсеткіштері және өндірістік жағдайларға байланысты кен
орнының тұз үсті қабаттарын игеру жүйелеріне бөлу тәртіптерітмен негіздері
мынадай:
1) Баррем ярусының геологиялық қоры 13664мың тоннаны құрайды, мұнай
қабатының орташа қалыңдығы- 7,4м, кейбір аймақтарда 10метрге дейін
жетеді.Готерив кенішінің қалыңдығы 3м, игеруге тиімсіз, сондықтан
баррем жүйесін игеру кенішті игеру жүйесіне тәуелсіз болып келеді.
2) Ю-I аймағының мұнайлы қабатының қалыңдығы 5метрді құрайды және негізгі
мұнайлы аймақтар қатарына жатады. Саз қабаттарының орналасуы
бірқалыпты болып келеді, сондықтан бұл аймақты Ю-I I аймағымен бірге
игеруге келмейді.
3) Ю-I I аймағының мұнай қоры-62696 мың тоннаны құрайды, мұнайлы қабаттың
қалыңдығы Ю-II (А+Б+В) және Ю-II (Г) 9,9-7,5м құрайды. Олардың
арасында қалыңдығы 4 метрге жететін сазды қабат жатыр.
4) Ю-III қабатының 17006 мың тоннаны құрайды, орташа қалыңдығы 9м, Г
аймағынан игеру мүмкіндігі жоғары болғандықтан, Ю-II (Г) қабатымен
бірге игеруге болады.
5) Төменгі юра жүйесінің мұнай қоры 2005 мың тоннаны құрайды,
6) Мұнайлы қабаттың қалыңдығы 3,8м, 638, 717, 774, 710, 830, және 636
ұңғыларынң айналасында ғана дамыған, сондықтан Г және Ю-III
қабаттарын қосымша қабаттар қатарына жатқызуға болады. Ю-II және Ю-III
аймақтары бойынша екі ұңғылар сеткасын орнатуға болады.
7) Төменгі перм солтүстік-шығыс қанатта Т-10, 143, 145, 2740 ұңғыларында
ғана дамыған, мұнай қоры- 1603 мың тонна (жалпы қордың 1,8%), мұнайлы
қабаттың қалыңдығы 10метрді құрайды, игеруге ыңғайлы аймақтарды бір
жүйемен игеруге болады.
8) Жоғарғы перм бөлімінің мұнайлы қабаты солтүстік қанаттың шығыс
бөлігінде және тұз дөңесінің оңтүстік қанатында орын алған. Тұз
дөңесінің мұнайының геологиялық қоры-1786 мың тоннаны құрайды, мұнайлы
аймақтар 143, 145, 2740 ұңғыларының аймағында кеңінен тараған. Жоғарғы
перм бөлімінің мұнайлы қабатының орналасу тереңдігі500метр, қалыңдығы
15,5метрді құрайды. Оңтүстік қанаттағы мұнайдың геологиялық қоры 7016
мың тонна, мұнайлы қабаттың орналасу тереңдігі 1600м, қалыңдығы 31м,
сондықтан игеруге ыңғайлы аймақты бір жүйемен игеруге болады.
Кесте 1.2.2.1
Тұз үсті кеніштерінің көрсеткіштері
ҚабаМұнай Мұнайлы Мұнайлы Геологиялық
т лы қабаттар ауданы, қабаттың қоры, мың. т
км2 қалың
дығы,м
1. Пайдалану фонды762 780 оның Тоқтап тұрған 14 ұңғы іске
ішінде 1-і қосылады.
Жақсымай 498,1049,106,1117,1155,1156,115
К.О. 7,2615,2638,250,85,1118,2915,13
54.
3 ұңғы бұрғыланда 6015,6001
HW,6101. Г-104 ұңғы шегерілді.
1.1 Бұлардың ішінде470 514 Тоқтап тұрған 24 ұңғы іске
жүріп қосылды
тұрғаны Г-15,394, 1230, 2718, 2106,
2285, 907, 1008, т.б.
1.2 Меңгерілуде Г-113 Г-104, 6010, 6011, 6012, 6013,
6014 ұңғы іске қосылды.
1.3 Меңгерілуі 8 1 ұңғы ГП
тиісті кумсай
2 Айдай 80 80
ұңғы
3 Бу айдау 50 50
ұңғы
4 Бақылау 14 14
ұңғы
5 Жұту 3 3
ұңғы
6 Тоқтатылған 102 102
7 Бұрғылауға 2 Г-234, 6102
берілген
1.2.3 Тектоникасы
Ақтөбе, Прикаспий, Тұрлан, Іле геофизиқалық экспедициялар
зерттеулеріне жүгінсек, Кеңқияқ құрылымының платформалы қабатынан мынадай
көрнекті аймақтарды бөлуге болады:
III – неоком қабатының табан көрнекі аймағы
V – триас қабатының жуылған көрнекі аймағы
Д – төменгі триас көрнекі аймағы
VI – кунгур ярусына дейінгі полезой жыныстарының аймағы
П2 – орта таскөмірдің әктас аймағы
Ф - өте төмеңгі қабатта, тереңде орналасқан фундамент аймағы
Мезозой түзілімдеріндегі мұнай шоғырларындағы Кеңқияқ тұз күмбезді
көтерілімі Каспий маңы ойпаңындағы аса ірі кен орыны болып табылады. Тұзды
массив тік солтүстік және біршама жазық оңтүстік беткейлі ендік созылымның
сопақ пішініне ие. Массивтің ұшар басында тұздар жабындыларының тереңдігі
460 метрде жатыр, оңтүстік және солтүстік беткейлерде -1450-3000 м. Мезозой
түзілімдеріндегі тұзды күмбез тұзды массивке ұқсас пішін мен созылымға ие
және 35 м дейінгі амплитудалармен көлденең және бойлай дизъюнкті
бұзызылыстарға бөлінген.
Кеңқияқ тұз асты дөнесі сейсмикалық зерттеулерге қарасақ, тұзды
құрылым болып келеді. П1- көрнекті аймағында дөңес жақсы үлкен аймақты
болып келеді, ұзындығы-10 км, ені-8 км, амплитудасы-300 м-ді құрайды.
П2- көрнекі аймағы дөңестің көтерінкі жерлерінде 4,6 км тереңдікте
жатыр.
1969 жылы бұрғыланған 88-п ұңғы тұз астындағы артин қабаттарын 3780м
тереңдікте ашты. Бұрғыланғаннан кейін, сейсмиктер мен бұрғылау
нәтижелерінің 380 м келіспеушіліктерін туғызды.
Геологиялық, геофизиқалық мәліметтеріне сүйене отырып, тектоникалық
аймақтарды үш негізгі құрылымға бөлуге болады.
1. Тұз астындағы палеозой дөңестері.
2. Мезозой – кайназой қабаттарындағы тұзды күмбездер.
3. Жоғарғы пермдегі күмбез аралық дөңестер.
1.2.4 Стратиграфиясы
Кеңқияқ кен орнында перм жүйесі кеңінен тараған және көптеген ұңғылар
тілмесінде ашылған. Көпеген құрылыс – барлау ұңғыларында тұз дөңестерінен
кунгур ярусының қабаттары ашылған. Перм қабаттары қатты, қоңыр терригенді
және сульфатты – галогенді жыныстармен төменгі пермде кездеседі. Төменгі
перм ужим, казан және татар ярустарына бөлініп, қызыл түсті терригенді және
сульфатты – галогенді қабаттардан тұрады.
Кеңқияқ көп қабатты кен орнында тұзүстілік, тұзды (галогенді) және
тұзастылық түзілімдерде мұнайлылықтың кең стратиграфиялықтың диапазоны бар.
Кенорыны Каспий маңы ойпатының шығыс ернеулік белдемінің батыс бөлігінде
аттас тектоникалық сатысында орналасқан. Мұнай шоғырлары тұзүстілік альб
түзілімдерінің, кунгур жік қабатының галогенді қатқабаттарының терригенді
сульфатты қатшаларында, артин ассель құм сазды тау жыныстарының және кашир
кейінгі визей жасындағы карбонатты тау жыныстарының құрамынан табылады.
Мезозой түзілімдеріндегі өнеркәсіптік мәні бар мұнай шоғырлары құрылымдық
іздеу жұмыстарын жүргізу жағдайында 1958 жылы ашылды. К 17 ұңғымасында
майлы мұнайдың ағыны ортаңғы юра лагуна континенттік түзілімдерден, ал К
134 ұңғымадан төменгі триастың соркөл свитасының континентті түзілімдері
алынды.
Бұл қабатты өсімдік қалдықтарымен қапталған альевритті, қатпарлы
әктасты, қатты – қоңыр аргиллиттер құрайды.
Фораминифер қалдықтары бар құмтастар – қоңыр, полимикті, әктасты,
қатпарлы, өте ұсақ, қатты болып келеді.
Қоңыр және жасыл, сұры гравиттер-полимикті, ұсақ және орта мөлшерлі
болумен қатар, құмды-әктасты цементпен цементтелген кварц, кремді
жыныстардың бөлшектерінен тұрады. Жыныстардың құлау бұрыштары 4-12 градус
құрады.
Қызыл түсті континентті жоғарғы қабаттары кен орнында кеңінен
қолданылады. Екі литологиялық қабатқа бөлінеді. Сульфатты–терригенді және
тұзды. Сульфатты – терригенді қабаттар ақ және қызғылт-ақ түсті
ангидриттерден тұрады, кейбір қабаттарда сазды, ұсақ кристаллды, массивті,
қатты, кейде жарықты қоңыр-қызғылт және сұры аргилиттерден тұрады. Қабат
қалыңдығы 120-220 м құрайды. Тұзды қабаттар ақ және қызғылт түсті тас
тұзынан тұрады.
Қоңыр түсті континентальды триас қабаттары кен орнында көп кездеседі.
Остракоз фауналары және полеонтологиялық зерттеулер бойынша триас жүйесі
төменгі және жоғарғы бөлімдерге бөлінеді. Орта триас жыныстары әзірше
ұңғылар тілмесінде ашылмаған. Соңғы кезде орта триас жыныстарын ашып
қөрсетуді қолға алу көзделіп отыр.
Төменгі триас қабаттары тұз дөңестерінің көтеріңкі жерлерінде кунгур
ярусына бұрышты және эрозинды ауытқулармен орналасады. Сонымен де бірге
жоғарғы перм қабаттарымен де жапсарласа ауытқушылықпен ораналасады.
Литологиялық құрамы бойынша төменгі триас жыныстары бірқалыпты, яғни
аргелитті, құмды, альевролитті болып келеді. Бірақ палеоптологиялық
минералдың құрамына және өндірістік-геофизиқалық көрсеткіштер бойынша олар
иінді және оленекті ярустарға бөлініуі мүмкін.
Жоғарғы бөлімді қызғылт-қоңыр альевролиттер, ұсақ құмтастар, ақшыл-
қызғылт арголиттер құрайды. Қабат қалыңдығы 45-60 м болып келеді.
Кен орнында юра жүйесінің қабаттары төменгі және орта бөлімдердің
терригенді жыныстарынан тұратын және жоғарғы бөлімнің терригенді-корбанатты
жыныстарынан тұрады.
Кеңқияқ аумағында қоңыр түсті төменгі және жоғарғы триас, қызыл
түсті жоғарғы перм жыныстарына және сульфаты-терригенді кунгур жыныстарына
бұрышты және стратеографиялық ауытқумен төменгі юра қабаттары орналасады.
Қабаттың өзгешелігі құмды және сазды-құм қабаттарының ақшыл тусті болып
келеді.
Литологиялық құрамы және геофизиқалық зерттеулер көрсеткіштеріне
байланысты төменгі юра қабаттары екі топқа бөлінеді; құмды – галечникті
және сазды. Құмды-галечникті қабат тілменің төменгі жағында орналасқан.
Құмды қабат қалыңдығы 12-91м құрап, олигомикті, кварц, дала шпатты,
ұсақ және орта түйірлі, жақсы іріктелген, қатпарсыз, кварц галкалы, құмшық
линзалы болып келеді. Сазды қабат құмды қабатқа ауытқушылықпен орналасады
және өткізбейтін қабат болып келеді. Ол альевритті өсімдік қалдықтарының
ізі қалған ақшыл қабат қалындығы 12-90м.
Орта юра қабаттары эрозионды ауытқумен орналасады. Орта юра қабаттары
литологиялық құрамы жөнінен бірқалапты болып және органикалық қалдықтар өзі
айқындалмағандықтан оларды бөлу мүмкін емес.
Негізгі құрамын қатты-сұры газдар, әр түрлі түсті, құмды, әктассыз,
катпарссыз, кисық қабатты, тығыз, өсімдік қалдықтарымен, көмір және линза
араласқан болып келеді. Кейбір қабаттарында құмдар да кездеседі.
Құмдар қоңыр, қоңыр-сары және қоңыр-жасыл, полимикті, әртүрлі газды,
өте ұсақтан ірі түйіршікті болып келеді. Құмның құрамында кварц, дала
шпаты, кремнийлі және кварцитті жыныстар 70-80%-ды құрайды. Түйіршіктер
мөлшері 0,1-0,5 мм болады.
Жоғарғы юра қабаттары өте сирек кездеседі. Ашық-қоңыр сазды, қатпарлы,
мергелдерден және жасыл-қоңыр, альевритті, қорбонатты, тығыз, өсімдік және
органикалық қалдықтар іздері бар саздардан тұрады. Саздардың құрамында 0,25-
1 мм ден 7% - ға дейін, 0,1-0,01 мм ден 24% - ға дейін, 0,01 мм ден 75% -
ға дейін фракциялар бар.
Бор қабаттары кеңінен тараған және төменгі, жоғарғы бөлімнен тұрады.
Жасыл-қоңыр және жасыл, альевролитті, әктасты, қатпарлы, тығыз, пелеципод
фаунасынан, өсімдік қалдықтарымен және сидерит қабатымен араласқан
саздардан тұрады. Құмдар, құмшықтар қоңыр-жасыл, полимитті, сазды, әктасты,
ұсақ және орташа тұйіршікті, жақсы цементтелген болып келеді.
Төменгі бор жыныстары көптеген шыңыраулар тілмесіндегі әр түрлі
құрылысымен көрсетілген. Төменгі бор тілмесін валанж, готерив, баррем, апт,
альб ярустарынан тұрады және өздерінің жеке ерекшеліктерімен көзге түседі,
электрлі коротажды мінездемесімен және әр түрлі органикалық қалдықтарымен
бір-бірінен бөлінетін жыныстардан тұрады.
Жоғарғы бөлім қабаттары кеңінен тараған және барлық ярустармен
қамтылған. Бірақ ярус тілмелері толық ашылмаған, өйткені жоғарғы қабаттар
жауып жатыр.
Альб ярусының жыныстары литологиялық құрамы жағынан әр түрлі, құмды
және сазды қабаттардың араласып, кезектесуінен тұрады.
Өткізіштік коэффициенті – 1913млд. мұнайлығы 72-80% - ды қамтиды.
1.3 Қабаттағы мұнай мен газдардың және судың құрамы мен қасиеттері
Зерттеулер стандартты аппаратурада, мемлекеттік стандартқа сәйкес
жүргізілген. Юра және бор жүйелеріндегі мұнайлар ауыр мұнайлар түріне
жатады, ал пермь және триас жүйелерінің мұнайлары төмен тұтқырлы мұнайлар
түріне жатады.
Қабаттық шарттағы юра және бор мұнайларының көрсеткіштері:
тұтқырлықтары 154-869 мПа.с арлығында, тығыздығы 0,8984-0,9116 гсм3,
қанығу қысымы 0,9-0,97Мпа, газ факторы 1,22-2,72м3м3, бастапқы көлемдік
коэффициенті 1,011-1,032.
Кесте 1.3.1
Кен орнының қабаттық шарттағы мұнайының қасиеттері.
Горизонт К1Һ J-ІІ J-ІІІ Т1-І Р2
Үлгіні алу уақыты 1999 1999-2004 1999-2004 1999 1999
Ұнғыма түбінің 15 18,8 20,0 20,6 22,8
температурасы, 0С
Қабат қысымы, Мпа 1,95 2,82 2,85 3,77 3,99
Қанығу қысымы, Мпа 0,9 0,96 0,97 1,11 1,78
Газ факторы, м3м3 1,22 2,72 2,4 2,23 3,75
Мұнайдың көлемдік 1,011 1,022 1,032 1,019 1,021
коэффициенті
Қабаттық мұнай 0,8984 0,9053 0,9116 0,8914 0,8760
тығыздығы, гсм3
Қабаттық мұнай 154,4 268,8 252,2 50,6 41,8
тұтқырлығы, мПа.с
Еріген газдардың негізгі компонентік құрамы (мольдік үлестері):
1. Метан –91,97%
2. Этан – 1,96%
3. Пропан – 0,18%
4. Бутан – 1,43%
5. Пентан – 0,46%
6. Гексан және одан жоғары – 0,04%
7. Көмірқышқыл газдар – 1,78%
8. Азот және инертті газдар – 0,5%
Күкіртсутегісі – жоқ.
Кесте 1.3.2
Кен орынының газсызданған мұнайының физикалық-химиялық қасиеттері
Қабат К1br К1Һ
КР1 Жөндеу-айыру жұмыстары Жобаланған жұмыс
КР1-1 Қабаттың суланған аралықтарын сөндіру көлемін орындау,
өнімнің сулануын
КР1-2 Бөлек қабаттарды сөндіру төмендету
Сөндірілетін қабат
аралығындағы тізбек,
цемент сақинасының
немесе пакерлеуші
КР1-3 Цемент сақинасының саңылауын жою қондырғының
саңылаусыздығы
Өндірістік-геофизикал
ық зерттеулермен
дәлелденіп,
жобаланған жұмыс
көлемін орындау,
Пайдалану тізбегі сыртындағы цемент мұнай дебитін сақтау
сақинасын арттыру немесе арттыру
КР1-4 кезінде өнімнің
сулануын төмендету
Сұйықтық пен газдың
беттік шығуын және
тізбек сыртына өтуін
болдырмау
Пайдалану тізбегінің саңылауын жою Сынау кезінде
КР2 тізбектің
саңылаусыздығы
Бос бекітілген түп аймағы жыныстарын Ұңғыманы пайдалану
КР3 бекіту барысында құм
шынымының болмауы
(төмендеуі)
КР4 Ұңғыманы пайдалану және жөндеу барысында Жобаланған жұмыс
болған апаттарды жою (БОТЭС, СКҚ шығару, көлемін орындау,
оқпанды тазалау, т.б.) қажетті тереңдікке
дейін шаблон жүргізу
Басқа қабаттарға көшу және қабаттарды
КР5 біріктіру Жобаланған жұмыс
КР5-1 Басқа қабатқа көшу көлемін орындау
өнімнің сулануын
КР5-2 Қабаттарды біріктіру төмендету және мұнай
дебитін арттыру
КР6 Ұңғымаларды категориядан арнаулы Жобаланған жұмыс
категорияға ауыстыру көлемін орындау
КР7 Ажыратқыш-пакерлермен (ОРЗ,ОРЭ) Жобаланған жұмыс
жабдықталған ұңғымаларды жөндеу көлемін орындау,
пакер саңылаусыздығы.
Мұнай дедитін арттыру
КР8 Екінші оқпанды кесу және бұрғылау Жобаланған жұмыс
көлемін орындау
КР9 Айдау ұңғымаларын жөндеу Жобаланған жұмыс
көлемін орындау,
тізбек пен
кондуктордың
саңылаусыздығы.
Қоршаған ортаны
қорғау.
КР10 Жұтатын және артезианды ұңғымаларды Жобаланған жұмыс
жөндеу көлемін орындау
КР11 Өнімді қабаттың қанығуын зерттеу, Жобаланған жұмыс
ұңғыманың геологиялық қимасын нақтылау, көлемін орындау
пайдалану тізбегінің технологиялық
жағдайын бағалау
КР12 Ұңғыманың өнімбергіштігін арттыру және
КР12-1 қалпына келтіру
Қышқылмен өңдеу Жобаланған жұмыс
көлемін орындау
КР12-2 Қабатты сұйықтықпен жару Мұнай ұңғымаларының
өнімбергіштігін және
КР12-3 ГПП жүргізу айдау ұңғымаларының
қабылдағыштығын
КР12-4 Түп аймақты дірілмен өңдеу арттыру
КР12-5 Түп аймақты термо өңдеу
КР12-6 Түп аймақты еріткіштермен жуу
КР12-7 Түп аймақты БӘЗ-бен жуу
Қабылдау профилін тегістеу Жобаланған жұмыс
көлемін орындау
КР13 Суспензиямен өңдеу Су айдаудың
Коагулянтпен өңдеу тегіссіздік деңгейін
КР13-1 Полимер және смоламен өңдеу азайту
КР13-2
КР13-3
КР14 Қосымша перфорациялау және торпеділеу Жобаланған жұмыс
көлемін орындау
2.3.2 Құбырларды дайындау
Құбырларды дайындау келесілерден тұрады. Құбырларды ұңғымаға
тасымалдау үшін арнайы транспорт қолданылады. Оларды түсіру және жинау
кезінде муфталық шеттері ұңғыма сағасына қаратылып тұруы керек. Құбырларды
лақтыруға, бір-біріне үйкелеуге, аунатуға және т.б. болмайды.
Ұңғымада сырттай қарау арқылы құбыр, муфта және олардың бұрандалық
байланысының жағдайын анықтайды. Көпіршеден алынып, ұңғымаға түсірілетін
құбырды шаблондайды. Егер шаблон құбырда тұрып қалса, құбырға қызыл түспен
жарамсыз деп жазады.
Дайын құбырларды стеллажға ұңғымаға түсірілу реті бойынша араларына
ағаш қойып орналастырады. Резервтік құбырлар бөлек жиналады.
Диаметрлер мен құрылымдары әртүрлі құбырларды қолданғанда оларды түрі
мен өлшеміне байланысты топтастыру керек. Аударманы соңғы түсірілетін
құбыр муфтасымен алдын ала жалғаған жөн.
2.4 Құмды тығындардың пайда болуы
Құмнан және құмшықтардан тұратын мұнайлы қабаттарды пайдалану кезінде
мұнай мен газдың қабаттан ұңғыға қозғалуының белгілі бір жылдамдығында құм
мұнайымен, газбен бірге ұңғыға барады.
Дұрыс емес жабдықталған түпте құм мөлшері өте көп болуы мүмкін. Егер
ұңғының жұмыс режимі реттелмеген болса, онда ұңғы оқпаны бойында және
көтергіш құбырларда қозғалып келе жатқан сұйықтықтың жылдамдығы қабаттан
ұңғыға өткен құмның барлығын жоғарыға шығара алмайды. Осының әсерінен
құмның тұнуы болады және нәтижесінде құм тығыны пайда болады. Құм тығының
пайда болуының ең көп таралған себебінің бірі – пайдаланылып жатқан
ұңғылардың тоқтатылуы. Тоқтатылу уақытында сұйықтың ағысының жоғарыға
көтерілу жылдамдығы тоқтатылады, тұнады және тығын пайда болады. Тығын ұңғы
оқпанында және көтергіш компрессорлы және сорапты құбырларда пайда болуы
мүмкін. Тығынның пайда болуымен күресу 3 әдіспен жүреді:
1) Ұңғы түбін арнайы сүзгілермен жабдықтайды;
2) Ұңғы жұмысын реттеп отырады, яғни ұңғыға құм өтпейтіндей жылдамдықтың
және жұмысшы ағын тудырады;
3) Ұңғыға құмды шығарып алатын көтергіш түсіреді.
Егер құм тығыңы ұңғыны пайдалану кезінде пайда болған болса, онда
компрессорлы және сорапты құбырларды шығару және ұңғы ішінде құмды тығынды
тазалау қажет. Тазалау қажеттілігі өнімділіктің төмендеуі кезінде
байқалады.
Тығындар әртүрлі қуаттылықта болады және 200-300м-ге дейін жетеді.
Биіктік бойынша тығын тығыздығы бірдей болмайды. Тығындар көбінесе
тегіс болады, яғни тегіс оқпанды құмнан тұрады. Кейде бұндай тығындарды
түптік деп атайды.
Кей жағдайда түптік тығындардан басқа кейбір биіктікте көп мөлшерде
құмның жиналуы болады. Соның ішінде құмшықты массалар бір-бірінен газды
мұнайлы қабықшамен бөлінген; бұндай тығындар өндірісте патронды деп
аталады.
Кейбір ұңғыларда құмды тазалауына қарамастан тығын деңгейі
төмендемейді, ал кейде жоғарылайды. Бұндай тығындар жоғарлаушы деп аталады.
Ұңғыны тығыннан әртүрлі науалар арқылы немесе жуу жолымен тазалауға болады.
5. Ұңғыманы құм тығынынан тазалау жұмыстары
Әлсіз цементтелген бос (әсіресе құмды) қабаттардан мұнайды өндіру
кезінде үгітілу болады. Бұл жағдайда сұйық пен газ қабат арасында
қозғалыста болып, бұрғы аппаратының ішіне көп мөлшерде еніп кетеді. Егер
сұйықтық жылдамдығы құмды өзімен бірге көтеруге қауқарсыз болса, құм түпте
қала береді. Қала береді де құм тығынын туғызып, ұңғының сүзгісін жауып
қалады да, қабаттардан сұйықтың шығуына кедергі жасайды. Кейде мұндай тығын
ондаған-жүздеген метрге жетеді. Ұңғыманың жұмысын қалыпты жағдайға келтіру
үшін түпті жиналып қалған тығыннан міндетті түрде тазалап отыру керек.
2.5.1 Ұңғыманы жуу
Ұңғыманы жуу үш түрлі жолмен жасалады: тура, кері, аралас
(комбинированный).
Тура жуу. Жуу құбырларына сұйықтық құйылып, жуылған құм құбыр
аралығындағы кеңістікпен жоғары шығарылады. Кері жуу жолында, керісінше,
сұйықтық құбырлар арасындағы кеңістікке құйылып, жуылған құм жуу құбырлары
арқылы көтеріледі.
Cурет 2.5.1.1 Тура жуу әдісі.
Аралас жуу алғашқы екі тәсілдің де қосындысынан тұрады.
Жуу жылдамдығы мен әсері оны жууға алынған сұйықтықтың сапасына, жуу
тәсіліне, өндіру тізбегінің диаметріне, тығын сипатына байланысты. Құмды
тығындарды жою үшін үш түрлі сұйықтық пайдаланылады, олар – мұнай, су, саз
ерітінді: мұнай – таза мұнайлы ұңғымалар үшін, су – таза мұнай және су
араласқан мұнай үшін, сазды ерітінді – қабат қысымы гидростатикалық
қысымнан жоғары жерде қолданылады. Жуу сұйықтығы ретінде мұнай мен сазды
ерітіндіні қолданған кезде арнаулы науа жүйесі мен шығарылған құмды
сұйықтықтан ажырататын тұндырғыш қажет болады. Тура жуу кезінде тірек,
жууға арналған құбыр вертлюг арқылы тура жуу тәсілімен сұйықтықты құбырға
сораппен айдайды. Көтеріліп келе жатқан ағын жуылған тығынмен бірге құбыр
арасындағы кеңістік арқылы сыртқа шығады.
Вертлюг ұңғыма аузына жеткенше жуу құбырларын төмен түсіреді.
Сосын сұйықтықты тазаланған тығын жоғары таза суға көтерілгенше қайта
айдайды да, жаңа құбырмен ұңғыманы жууды жалғастырады. Тура жуудың әсерін
күшейту үшін түрлі қондырғылар (мундштук-перо, фреза, Мельников фрезері,
карандаш-мундштук, т.б.) қолданылады. Бұлар жуу сұйықтығының бұзып-жару
әсерін күшейтеді.
Кері жуу. Кері жуу кезінде сұйықтық жуылған құммен бірге жуу құбыры
бойымен үлкен жылдамдықпен көтеріліп, сыртқа үлкен мөлшерде ірі құмдарды
шығарады. Бұл жуу процесін жылдамдатады. Кері жууда ұңғыма сағасының
саңлаусыздығы үшін қайта жуу сальнигі қолданылады. Бұл сальник өзінен-өзі
бекемделетін поршень сияқты. Жұмыс орнының жоғары шығып сыртқа төгілетін
жуу сұйықтығымен ластанбауы үшін жоғарғы жағында сыртқа шығару тетігі
бар.
Кері жуу тәсілінің негізгі артықшылықтары: сұйықтықтың үлкен
жылдамдықпен шығуынан құбыр бойы үнемі толық тазаланып тұратындығы, құбыр
жалғау кезінде жуу процесінің аз үзілісте болатындығы
Жуудың бұл әдісінің негізгі кемшіліктері: сұйықтықтың атылып ағу
жылдамдығының төмендігі, жуылған құмның жоғарыға жай көтерілуі, құбыр
жалғаған сайын ұңғыманы міндетті тазалап жуу қажеттілігі, әр процесс
арасындағы үзілістердің көптігі, т.б.
Бұл тәсілдің негізгі кемшіліктері: құбырдағы ағын жылдамдығының
жоғарылығы әсерінен түптегі қысымның үлкен мәнде болуы, бұл қабаттарға жуу
сұйығының мол мөлшерде енуіне жағдай жасайды. Ұңғымадағы жуу сұйығын
сіңіріп алатын сүзгінің толық ашылуына мүмкіндік бермейді. Бұдай жағдайда
Сурет 2.5.2-Кері жуудың сальнигі. аралас тәсілді қолдануға тура
келеді.
Аралас (комбинированный) жуу. Жуудың аралас әдісінде инж.
Б.И.Арутюновтың ПУ-1 жуу қондырғысы қолданылады. Бұл қондырғы екі
циркуляциялық муфтадан, сақиналы кеңістіктен құбырға сұйықтықты бағыттау
үшін ұзыны мен көлденеңінде тесіктері бар және керісінше жұмыс атқарады.
Жуу қондырғысы ПУ-1-мен жұмыс мына тәртіппен жүреді. Ұңғымаға жуу
құбырларын түсіреді, сосын оған осы қондырғыны жалғастырады, жоғарғы жағын
құбырмен мықтап винттеп ұңғымаға түсіреді. Жуу құбырларының башмағы құм
тығынынан 15-20 м жоғары тұру керек. Тізбектен шығатын жуу құбырларындағы
сұйықтықты сыртқа шығаруға отводной головканы пайдаланады. Қайта жуу
сальнигін ұңғыманың сағасына орнатып сол арқылы жуу сұйығын құбыр арты
кеңістігіне айдайды. Жуылған тығын қоспасы құбыр арты кеңістігі арқылы
циркуляциялық муфтаға шығарылады да, жуу құбырларына құйылып барып сыртқа
шығарылады.
Құбырды жуып болғаннан кейін тізбекті құбырларды элеватор сальникке
отырғызады, 1-2 м3 сұйықтықты айдайды (жуылған тығынды қауіпсіз биіктікке
көтеру үшін, сосын жаңа құбарды жалғастырады). Бұл операциялар тығынның
қуатына байлынысты бірнеше рет қайталанады. Жуып біткеннен кейін сағадағы
сальникті орнынан алып құбырларды жуу құрылғысынан шығарады.
ПУ-1-ді ұңғыға түсірмес бұрын мыналарды тексеру керек: арнайы
муфталардың тұрықпен резьбалық байланысының мықтылығын; циркуяциялық муфта
мен тұрықты, құбырлы жеткізуші мен циркуляциялық муфтаны, көлденең және
ұзына бойы тесіктердің байланысын, резиналы манжетаны қысу гайкасының мықты
ұстап тұрғандығын анықтау және ол ішкі бетінен тұрыққа тығыз
орналасқандыған, ал төменгі беті сақиналы қону жылғасына кіргендігін. ПУ-1-
ді ұңғыға түсірмес бұрын резиналық манжетаға тавот жағу керек.
Ұңғымадағы сұйықтықты бойына тартып алатын құмды тығындарды жою.
Қабат қысымы төмен болған ұңғыларды жуу кезінде сүзгілік аймақта жуу
сұйығын сіңіру процесі жиі кездеседі. Осыдан кейін шығым азайып кетеді.
Таза мұнайлы ұңғыманы сумен жуу кезінде бірінші кезеңде мұнай шығымы
тез азайып, ал кейбір жағдайда ұңғы бірнеше күн су беріп тұрады, сосын
сұйық ағынында пленка тәріздес мұнай пайда бола бастайды.
Қайталап жуу кезінде де осылай болу жиі кездеседі. Пайдалану құбырын
тесу кезінде төменгі қабатқа түскен құм ұңғыманы игеру кезінде ыңғайсыздық
туғызады. Құм тығындарын жою кезінде жуу сұйыған қабатқа жібермес үшін аз
қысымды ұңғыларда келесі әдістер қолданылады: қауға көмегімен, ауа үрлеу не
ПАВ қосылған аэрозольді сұйықпен жуу және т.б.
Ұңғыманы қысылған ауамен тазарту. Бұл әдістің маңызы мынада: қысылған
ауа сақиналық кеңістік арқылы түпке беріледі де тығынды босатып, оны жоғары
қарай ұңғы ішіндегі сұйықтықпен шығарып тастайды. Сұйықты құбырдан сыртқа
шығару үшін жуу головкасын қолданады. Қалыпты қысымды есептеуші манометр
орналасқан ауа айдаушы сызықты сальникпен жалғастырады. Қысылған ауаның
берілуін винтильмен реттеп отырады.
Терең сорапты ұңғыларда тығандарды жою үшін құбыр сорғышының
плунжерін, не өзін пайдаланады.
Ұңғыны сығылған ауамен тазалау мына ретпен болады: пайдалану тізбегі
мен жуу құбырларының арасындағы сақиналы кеңістікпен айдалған ауа құбырдағы
сұйықтықты шығарып тастайды. Сұйық деңгейін түсіре отырып құбырды тығынға
дейін жеткізеді және қалыпты қысымды бақылай отырып ауаны айдауды
жалғастырады. Ескерту үшін кіру тесіктерінен 10-15 см-лік 4,6 шелді басының
ұшынан оны айналдыра тесіп шығады. Сүзгіні бірте-бірте аша отырып жуу
құбырын түпке түсіреді. Ұңғымаға ауа жіберуді тоқтатып сақиналы
кеңістіктегі қысымды төмендетпей құбырды көтере бастайды. Терең сорапты
ұңғымаларда ұңғыма қысымды жайлап төмендетеді.
2.5.2 Ұңғыны БӘЗ қосылған аэрозольді сұйықтықпен жуу
Бұл әдісті жуу суларын бойына сіңірген, тығындар жиі пайда болатын
қысымы төмен қабаттардағы ұңғыманы жуу үшін пайдаланады. Қабаттардың жуу
суларын сіңірмеуі үшін сулы-ауа қосындысын БӘЗ-бен бірге пайдаланады. БӘЗ
мұнай су жапсарындағы беттік керілуді төмендету үшін қолданылады. Суға ол
әрі түптік аймақтағы судың тез толық жойылуын да қамтамассыз етеді.
Ұңғыманы жуу үшін қолданылған өлі су жер асты қабаттарына терең еніп
су мұнайды түптік аймақтан алыстатады. Осының әсерінен кеуек кеңістіктің
бір бөлігіндегі су мұнайға өту жолын әлсіретеді. Түптік аймақтағы мұнай
қабаттарын өндіруге кері әсерін тигізіп ұңғыманың шығымын төмендетеді. БӘЗ-
дың біренеше түрлері бар: Сульфанол, сульфанатрий тұзы, т.б. аэрозольді
сұйықтықпен жуу үшін құралды ұңғыма сағасына орналастыру жолдары мана
суретте көрсетілген. Ұңғымаға жуу құбырын (10) түсіреді, ол құмды тығынан
10-15 м жоғары (12) тұрады. Вертлюгке жалғастырылған жоғарғы құбыр кері
клапанға бекітілген (9). Аэраторға (5) ауа және су жіберіп тұратын
клапандар (4) орнатылған. Ұңғыма сағасы сальникпен саңлаусыздандыралған.
БӘЗ-бен өңделген су жуу агрегаты сораптың көмегімен (13) аэраторға түседі.
Жуу процесін бақылау мен реттеу вентил (3), шыған өлшегіш (2), манометр (7)
және шығару тетігі (6) арқылы жүргізіледі. Құбыр аралық кеңістік арқылы
жоғары көтерілген жуылған тығын сызық (11) арқылы сыртқа шығарылады.
Жуар алдында БӘЗ-ды жеке ыдыста не агрегат ыдысында дайындайды. БӘЗ-ды
су қосу арқылы (% суда) даярлау мөлшері:
Сульфанол — 0,1-0,3
Сульфанатрий тұзы — 1,0-2,0
ОП-7 және ОП-10 — 0,05-0,1
ДС-РАС — 0,5-1,0
Су мен ауаның мөлшерінің арақатынасы ұңғыманың аймақтық өткізу
қабілеті мен қысымына байланысты болады. Агрегат сорабын іске қосып, ауа
винтилін ашып, БӘЗ-бен өңделген сұйықтың аэрациялық процесін реттеп
отырады.
Циркуляциясын қалыпқа келтірген соң ұңғыманы жууға кіріседі. Су мен
ауаның арақатынасын реттеген соң жуу құбырларын жалғастырып отыру қиындық
тудырмайды.
1-құбыр; 2- шыған өлшегіш; 3- реттеу вентил; 4- клапандар; 5-аэратор;
6- шығару тетігі; 7- манометр; 9-клапан; 10-жуу құбыры; 11- жуылған тығын
сызық ;12-құмды тығын; 13-сорап; 14-сыйымдылық.
2.5.2.1-сурет. БӘЗ қосылған аэрозольді ерітіндімен ұңғыманы жуудағы
жабдықтардың орналасу сұлбасы
2.5.3 Ұңғымаларды көбікпен тазарту
БӘЗ-дың сумен белгілі дәрежедегі концентрациясын жасап алған соң (5 кг
сульфанол 1м3 суға) бұл қоспаның ауамен қатынасында (1:20 — 1:40) тұрақты
көбік пайда болады да, оны ұңғыманы жууға пайдаланады. Ұңғыманы көбікпен
жуудың технологиялық процесі аэрозольді сұйықтың БӘЗ-бен қосындысымен жуу
тәсілі сияқты жүргізіледі. Аэрозольді сұйыққа қарағанда көбіктің
артықшылықтары бар: түптегі сұйықтың қысымы жуу процесі кезінде әлдеқайда
төмен болады — себебі көбіктің тығыздығы төмен, көбік тығынды жақсы
тазалайды, бұл жуу процесін жылдамдатады, көбік қабатқа сіңбейді.
Түптік аймақ қабаттарында бұзылуды болдырмау үшін жуудың үзіліссіз жуу
қондырғысын пайдалану керек. Ол үшін ұңғыға құмды тығыннан 15 м биік 63 мм
құбырды түсіріп ал ішіне штангамен 38 мм құбыр жібереді. 38 мм-лік құбырдың
ұзындығы құмды тығынның биіктігінен 10-15 м биікте болу керек.
Тройникке планшайба орналастырылып, 38 мм-лік құбыр түсіріледі. Ең
соңғысына манжета және тесікті ауыстырғыш кигізіледі. Сосын штанга
түсіріліп, муфта мен сағалық білік орнатылады.
Көбік 63 мм-лік компрессорлық сорапты құбырға беріледі, аудармадағы
тесік арқылы 38 мм-лік жуу құбырына енеді де, құбыр аралық кеңістік
арқылы жоғары көтеріледі. Штангалар тоқтаусыз көбік жіберуін жалғастырады.
Құмды тығындарды көбік арқылы жою процесі мына тәртіппен іске
асырылады: ұңғы сағасын берілген схема-сурет (IV-10) бойынша реттейді.
Түсірілген жуу құбырларында (құмды тығыннан 10 м жоғары) тура жууды сулы
БӘЗ қоспасымен іске асырады. Егер ұңғымада мұнай болса, алдын ала сулы БӘЗ
қоспасымен сәйкес ыдыстарға итеріп шығарады да, бірте-бірте айдау сызығымен
смеситель арқылы ауа береді. Пайда болған көбік жуу құбырына айдалады.
Көбіктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 6
1.1 Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кен орнына жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.2.1 Кен орнының кеніштерін игеру кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2.2 Тұз үсті қабаттарында ұңғылар тілмесін игеру жүйелеріне бөлу ... ... ..
12
1.2.3 Тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.2.4 Стратиграфиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Қабаттағы мұнай мен газдардың және судың құрамы мен қасиеттері ... ...19
1 4 Мұнай-газды қабатттардың колллекторлық қасиеттері ... ... ... ... ... ... .23
2 ТЕХНИКАЛЫҚ-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1 Кеңқияқ тұз үсті кенішінде өндіру ұңғысын пайдалану тәсілдері ... ... ... 26
2.2 Кеңкияқ кен орнының ұңғыларда кездесетін қиыншылықтар
және кері әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Ұңғыманы күрделі жөндеу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3.1 Ұңғыны күрделі жөндеуге дайындау жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3.2 Құбырларды дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.4 Құмды тығындардың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.5 Ұңғыманы құм тығынынан тазалау жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.5.1 Ұңғыманы жуу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.5.2 Ұңғыны БӘЗ қосылған аэрозольді сұйықтықпен жуу ... ... ... ... ... ... .41
2.5.3 Ұңғымаларды көбікпен тазарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.6 Ұңғыдағы құм тығындарын жуу есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.7 Ұңғыға құмның келуін алдын алатын шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.7.1 Якорьлер қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.7.2 Фильтрлерді қолдану және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.7.3 Ұңғы түп аймағын химиялық әдіспен бекіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3 ЕҢБЕК ПЕН ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ, ТЕХНИКA ҚАУІПСІЗДІГІ БӨЛІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.1 Нысанада еңбек ету жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.2 Ұңғыны жер асты жөндеу жұмысы кезінде қауіпсіздік техникасы ... ... ...62
3.3 Санитарлық- гигиеналық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
3.4 Электр қауiпсiздiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
3.5 Өртке қарсы іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.6 Қоршаған ортаны қорғауға негізгі қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ...65
3.7 Ластаушылардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.7.1 Атмосфераны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
3.7.2 Гидросфераны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
3.7.3 Литосфераны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
4.1 "Кеңқияқмұнайгаз" МГӨБ-н ұйымдастырудың сипаттамасы ... ... ... ... 71
4.1.1 Негізгі және көмекші өндірісті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
4.1.2 "Кеңқияқ МГӨБ-да" еңбекті ұйымдастыру және жалақы алу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...72
4.2 Кенқияқ кен орнының техникалық басшылық органдары ... ... ... ... ... .73
4.3 Кеңқияқ кен орнын игерудің негізгі техника-экономикалық
көрсеткіштердің талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
4.4 Жаңа техника-технология енгізудегі жылдық өндірістік
шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
4.5 Күрделі жөндеу жұмысы кезінде экономикалық тиімділікті есептеу ... ... 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның тақырыбы Кенкияқ кен орнында өндіру ұңғылар жұмысына
құм көрінісінің әсері және олардың жұмысын жақсарту шаралары.
Кеңқияқ мұнай кен орыны Қазақстан Республикасының солтүстік-
батысындағы ірі кен орын болып саналады. Бұл кен орынның мұнайлылығының
қимасы екі қабаттан тұрады, яғни тұз үсті және тұз асты. Кеңқияқ кен
орынының тұз үсті қабатын 1966 жылдан мезазой (бор, юра, триас) кенішін
игерілуде.ұл тақырыпта кен орынында мұнайды өндіру кезінде туындайтын
қиыншылықтарды жою немесе оларды болдыртпау шаралары қарастырылған. Қазіргі
таңда басты қиыншылық туғыздырып тұрған бұл мұнайды өндіру кезінде мұнаймен
бірге құмның шығуы. Бұл мұнайды өндіру кезінде басты қиыншылықтар
туғыздырады, яғни қолданылып жатқан қондырғылардың құмның әсерінен тез
істен шығуы. Бұл деген үлкен қаражат және шығынға әкеледі. Құмның мұнаймен
бірге шығуы көбінесе ұңғыны ұзақ мерзімге тоқтатуы мүмкін. Бұл деген ұңғыға
күрделі жұмыс жүргізілуі тиіс.
Жобада осы мәселені шешу үшін,құмның ұңғыға келуін азайтатын немесе
болдыртпайтын қондырғылар , яғни фильтрлер, якорьлер және ұңғы түп аймағын
әр түрлі бекіту әдістері көрсетілген. Осы әдістердің тиімділігі артық
шылығы және кемшіліктері кеңінен жазылған. Келесі бір мәселе шешімі болып
ол ұңғының тоқтап қалу кезінде, бұл жерде құм тығынын жою шаралары кеңінен
жазылған.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Әдеби шолу
Дипломдық жобаның тақырыбы: Кеңкияқ кен орнында өндіру ұңғылар
жұмысына құм көрінісінің әсері және олардың жұмысын жақсарту шаралары.
Дипломдық жобаны жазу барысында бірқатар ғылыми әдебиеттер, интернет
жүйесінен және мерзімдік басылымдардан алынған мәліметтер қарастырылды.
Ұңғыны пайдалану кезінде туындайтын негізгі қиыншылықтар қатарына ұңғы
түбінде парафин, тұз шөгінділерінің жиналуын, құм тығындарының пайда болуын
жатқызуға болады. Парафин шөгінділерінің алдын алу үшін және ұңғының
қалыпты жұмыс жасауы үшін әр түрлі әдістер қолданылады. Олар – механикалық,
жылулық әдістері, әйнекті немесе эмальды жабынды СКҚ-лар қолдану және
еріткіштер қолдану болып табылады.Тұз шөгінділерімен күресуді химиялық және
механикалық әдістермен жүргізеді [1; 262].
Кеңқияқ кен орны терригенді тау жыныстарынан құрылғандықтан және
қазіргі таңда өнімділігінің аз болуына байланысты ұңғыны пайдалануда,
штангалік тереңдік сорапты және батырмалы бұрандалы электрлік сорап
қондырғылары қолданылады.
Мұнай ұңғыларын тереңдік сораптармен пайдалану мұнай кәсібіндегі
негізгі және жүргізуші әдіс болып табылады. Тереңдік сорапты пайдалану
келесі себептерден қолданылады: барлық қондырғының конструкциясы қарапайым,
мұнайды шығаруға кететін энергияның аз мөлшері шығындалуы [1; 300].
Батырмалы бұрандалы электр сорабы мұнай ұңғыларынан жоғары тұтқырлы
қабат сұйықтығын сорып алуға арналған қондырғы. Осыған қоса, бұл
қондырғыларды тұрақты тұтқырлықты және тұрақты газ құрамдас мұнайды
өндіруде қолданады.
Егер кен орында басқа қондырғыларды қолдану тиімсіз немесе мүмкін емес
болса, онда пайдалануды жоғарыда айтылған сорапты қондырғыны қолдану тиімді
[1; 367].
Ұңғының қалыпты жұмыс жасауы қабаттан құмның келуінен бұзылуы мүмкін.
Соның әсерінен ұңғының белгілі интервалында құмды тығындар пайда болады.
Қабаттар борпылдақ құмды жыныстармен құрылған ұңғыларда құмды тығындардың
ұзындығы 200-400 м-ге дейін жетуі мүмкін.
Құмды тығындарды жою үшін оларды бұрғылау ерітіндісімен, сумен,
мұнаймен, газды-сұйықтықты қоспалармен, көбікпен және ауаны айдау әдісін
қолданады. Тығындарды жууға арналған сұйықтықтарды таңдаудың негізгі шарты:
тығындарды жою жұмыстары жүргізіліп жатқан уақытта ашық фонтандауды
болдырмау және қабаттың түп аралық аймағын ластамау, бұл ұңғының
өнімділігін төмендетуі мүмкін [2; 448].
Ұңғыларды қиын жағдайда штангілі сораптармен пайдаланған кезде арнайы
қорғаушы аспаптар немесе технологиялық әдістер қолданады. Бұлар сораптың
қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді. Көбінесе қиыншылықтар ұңғыны
пайдаланғанда өндірілетін өнімнің құрамында газ немесе құм кездескенде
пайда болады. Мұнаймен бірге қабаттан келген құм сорапқа барады. Бұл сорап
бөлшектерінің жылдам тозуына әсер етеді және цилиндр ішіндегі плунжердің
жұмысын қиындатады.
Құмның зиян әсерінен сақтау үшін негізгі технологиялық шаралар:
1. Ұңғыдан алынатын сұйықтықтың мөлшерін реттеу;
2. Арнайы типті плунжері бар сораптарды қолдану;
3. Сұйықтық ағысындағы құмның концентрациясын азайту. Бұл мақсатта
сақиналы кеңістікке мұнайды құяды. Осының нәтижесінде сораптан өтетін
сұйықтықтың ағысы жоғарылайды;
3. Құбырлы штангілілерді қолдану.
Технологиялық шаралармен қоса сепарациялық (якорьлер) және фильтрлеуші
(фильтрлер) әдістер қолданылады.
Көп сатылы якорь бұл параллель жұмыс жасайтын, қарапайым, бір корпусты
якорьлер жүйесі. Өнеркәсіпте көбіне үшкорпусты 89 мм-лі якорьлер қолданады.
В. Ф. Троицки және В. В. Сазонов жасаған тарелкалы якорь өнеркәсіпте
кеңінен қолданылады. Басқа якорьлердің құрылымымен салыстырғанда бұл
якорьдің сору құбыршасы толассыз. Бұл оның ішінде құмның жиналуының алдын
алады [3; 133].
Фильтрлер жасалу әдісі бойынша 2 топқа бөлінеді:
1. Жер бетінде жасалып, ұңғыға дайын күйінде түсірілетін фильтрлер;
2. Тікелей ұңғыда жасалынатын фильтрлер.
Құрылысы бойынша фильтрлер 2 негізгі типке бөлінеді:
1. Ұзындығы немесе ені бойынша орналасқан тесікті саңылаулары бар
құбыр.
2. Қорғаушы торы бар тығындармен жабдықталған немесе арнайы сыммен
оратылған, саңылауы бар құбыр.
Бірінші типті фильтрлер саңылаулары құбырдың ені немесе ұзындығы
бойынша орналасқан және құбыр ішілік кескін бойынша трапециалы формаға ие.
Бұл, фильтрден өткен құмның саңылауды тығындамауы үшін жасалынады.
Сурет 1. Сымды фильтр
Екінші типті фильтрлердің құрылымына келесілер жатады:
1. Сымды фильтрлер, бұл 5-8 мм диаметрлі саңылауы бар
перфорацияланған, никель, болат немесе қоладан жасалатын сыммен оратылған
құбыр.
2. Әр түрлі өлшемде тігінен орналасқан тіліктері бар дөңгелек
пластинкалар орнатылатын, саңылаулары бар құбыр түріндегі фильтрлер [4;
107].
Қазіргі кездегі жаңа фильтрлер қатарына, PMC, PPK және т.б. фильтрлер
жатады. Олар әлемдік деңгейдегі қондырғылар болып саналады. 2009 жылдың
алғашқы айларының мәліметтері бойынша ұңғыларда қолданылатын фильтрлердің
жалпы ұзындығы бүкіл әлем бойынша 300000 метрден жоғары, ал осы фильтрлерді
қолданған ұңғылар саны 800-ден астам болды.
Мысалы, PPS ұңғылық фильтрі мұнай-газ кен орындары ұңғыларын пайдалану
кезінде құмның және басқа да бөлшектердің шығуының алдын алу үшін,
борпылдақ жынысты ұңғылар үшін, сонымен қатар битумды және су жинағыш
ұңғылар үшін пайдаланылады.
Өнімді қабат әлсізцементтелген құмшықтар мен алевролиттерден құралған
жағдайда кезекті ұңғылық фильтрді түсіруден бұрын ұңғыны ашық түбімен
жабдықтайды. Борпылдақ жыныстарды ашуда құмның еніп кетуін болдырмау үшін
қосымша фильтрлерді орнатады.
Бұл фильтр перфорацияланған құбырдан, даттанбайтын болаттан жасалынған
қорғаушы тесікті қаптаудан және бекіткіш сақинадан тұрады. Қорғаушы тесікті
қаптауы мен бекіткіш сақина құбырға дәнекерленеді. Жұмыс кезінде қабат
құмдары қорғаушы тесікті қаптаумен ұсталынады, ал флюид ағыны қаптау
тесіктерінен перфорацияланған құбырға қарай оңай өтеді. Осылайша құмнан
қорғау мақсаты іске асырылады [5].
1.2 Кен орнына жалпы шолу
Кеңқияқ мұнай кеніші Қазақстан Республикасының Ақтөбе обылысында
орналасқан. Кеніш Ақтөбе қаласынан 220 км, Темір қаласынан 70км қашықтықта
оңтүстікке қарай орналасқан. Кенішке жақын орналасқан Кеңқияқ және Саркөл
елді мекені бар. Кеніш аумағын Темір өзені кесіп өтеді. Кеңқияқ кенішінен
Россияның Орск қаласына ұзындығы 115 км мұнай айдау құбыры тартылған.
Кеніштің тұз үсті мұнай комплексінің аумағы 2673,8 га ( 27,27 км2).
Географиялық жағдайы жазық, жартылай шөлейтті аймақ. Рельефі теңіз
деңгейінен 170-230 м биіктікте, жазық-қыратты. Ауа-райы қатаң континентік,
жазғы орташа температура +34 – 400С, қысқы орташа температура –35 – 400С.
Желдің негізгі бағыттары шығыстан, оңтүстүк-шығыстан батысқа қарай. Орташа
жылдамдығы 5-6 мсек, кейбірде 28 мсек жылдамдыққа дейін қатты желдер
соғады. Қыста қардың орташа қалыңдығы 17 см, тоңның қалыңдығы 1,8м. Жылдық
ылғал көлемі 250 мм.
1932 жылы ашылған Кеңқияқ кұрылымында геологиялық барлау жұмыстары
1956 жылы басталды, бірінші мұнай ағыны 1959жылы төменгі триас (К-34
ұнғысы) және орта юра (К-17 ұнғымасы) екі құрылымдық-іздеу ұнғыларынан
алынады. Сол жылдан бастап 1961жылға дейін барлау- бұрғылау жұмыстары
жүргізіледі, соның ішінде барлығы 42 барлау ұнғылары, 1 параметрлік ұнғысы
және 21 құрылымдық-іздеу ұнғылары бұрғылынады. Нәтижесінде жоғарғы пермь,
төменгі триас, орта юра және бор шөгінді кабаттарынан мұнай кеніштері
табылды.
Бұрғыланған ұңғылар нәтижесі бойынша кен орынының мұнай қоры
есептелді, кейін 1962 жылы сол есептеулер КСРО ГКЗ-сінде
В+С1+С 2
категориялары бойынша 110,9 млн.тонна болып бекітілді.
1966 жылы кен орының сынақтық игеру басталды. Бұрғыланған 210
ұнғылары нәтижесінде “Ембімұнай” жасаған дәлірек есептеулер бойынша мұнай
қоры көлемі өзгертіліп, 1970 жылы А+Б+ С1+ С 2 котегориялары бойынша 100,6
млн. тонна мөлшерінде бекітілді.
1.2.1 Кен орнының кеніштерін игеру кезеңдері
Кен орнын игеруге берген 1966 жыл мен 2006 жыл аралығында кенішті
игеру тарихын 4 кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең- (1966-1971ж) кен орнын табиғи режиммен игеру кезеңі
болып табылады. Бұл кезеңде кенішті игеру көрсеткіштері былай сипатталады:
ұңғылардың тәуліктік өнімі жоғары- 3,9-5,3т; өнімнің сулануы төмен- 0-6,5%,
көтеру дәрежесі- 0,87%, аралас сулануы- 3,6%.
Екінші кезең-(1972-1982ж), қабатқа бу айдау арқылы әсер ету жұмыстары
жүргізілді, жылына 19,9-30,1 мың тонна бу айдалды. Кенішті игеру
көрсеткіштері өнімнің сулануының жоғарлауымен- 9,6- 54,9%, (1972-1978ж),
мұнайды тәуліктік өндіру 4,6-1,6 тоннаға дейін төмендеді. (1972-
1982ж).Мұнайды өндірудің жылдық көрсеткіші- 302мың тоннадан 425 мың тонна
аралығында болды. Өнімнің аралас сулануы- 29,7% құрады.
Үшінші кезең- (1983-1996ж) кенішті игеру қабатқа бу айдау арқылы
жүргізілді.
Оңтүстік қанаттың батыс бөлігінде кенішті игеру жаппай бу айдау
арқылы жүргізілді, ал солтүстік қанатта және оңтүстік қанаттың шығыс
бөлігінде кен орны табиғи режиммен игерілді.Көптеген ұңғылардың бу айдау
арқылы игерілуі нәтижесінде, жылдық мұнай өндіру көрсеткіштері- 281,3 мың
тоннаны құрады, бірақ мұнай өндіру (1983ж)- 1,7тоннадан (1986ж)- 0,9тоннаға
дейін түсті. Қабатқа жаппай су айдау нәтижесінде өнімнің сулануы
жоғарылады. Аралас сулану-49,7% құрады.
Төртінші кезең- (1997-2006ж) кенішті игеруді бақылау кезеңі болып
табылады. Бұл кезеңде өнімі суланған ұңғылардың бірталай бөлігі жабылып
қана қоймай, қабатқа су айдау ұңғылары да тоқтатылды.
Пайдалану ұңғыларының саны 420-430 құрады, тәуліктік мұнай өндіру-
(1,3-1,7т), сулану- 54,4% құрады.
1.2.2 Тұз үсті қабаттарында ұңғылар тілмесін игеру жүйелеріне бөлу
Геологиялық көрсеткіштері және өндірістік жағдайларға байланысты кен
орнының тұз үсті қабаттарын игеру жүйелеріне бөлу тәртіптерітмен негіздері
мынадай:
1) Баррем ярусының геологиялық қоры 13664мың тоннаны құрайды, мұнай
қабатының орташа қалыңдығы- 7,4м, кейбір аймақтарда 10метрге дейін
жетеді.Готерив кенішінің қалыңдығы 3м, игеруге тиімсіз, сондықтан
баррем жүйесін игеру кенішті игеру жүйесіне тәуелсіз болып келеді.
2) Ю-I аймағының мұнайлы қабатының қалыңдығы 5метрді құрайды және негізгі
мұнайлы аймақтар қатарына жатады. Саз қабаттарының орналасуы
бірқалыпты болып келеді, сондықтан бұл аймақты Ю-I I аймағымен бірге
игеруге келмейді.
3) Ю-I I аймағының мұнай қоры-62696 мың тоннаны құрайды, мұнайлы қабаттың
қалыңдығы Ю-II (А+Б+В) және Ю-II (Г) 9,9-7,5м құрайды. Олардың
арасында қалыңдығы 4 метрге жететін сазды қабат жатыр.
4) Ю-III қабатының 17006 мың тоннаны құрайды, орташа қалыңдығы 9м, Г
аймағынан игеру мүмкіндігі жоғары болғандықтан, Ю-II (Г) қабатымен
бірге игеруге болады.
5) Төменгі юра жүйесінің мұнай қоры 2005 мың тоннаны құрайды,
6) Мұнайлы қабаттың қалыңдығы 3,8м, 638, 717, 774, 710, 830, және 636
ұңғыларынң айналасында ғана дамыған, сондықтан Г және Ю-III
қабаттарын қосымша қабаттар қатарына жатқызуға болады. Ю-II және Ю-III
аймақтары бойынша екі ұңғылар сеткасын орнатуға болады.
7) Төменгі перм солтүстік-шығыс қанатта Т-10, 143, 145, 2740 ұңғыларында
ғана дамыған, мұнай қоры- 1603 мың тонна (жалпы қордың 1,8%), мұнайлы
қабаттың қалыңдығы 10метрді құрайды, игеруге ыңғайлы аймақтарды бір
жүйемен игеруге болады.
8) Жоғарғы перм бөлімінің мұнайлы қабаты солтүстік қанаттың шығыс
бөлігінде және тұз дөңесінің оңтүстік қанатында орын алған. Тұз
дөңесінің мұнайының геологиялық қоры-1786 мың тоннаны құрайды, мұнайлы
аймақтар 143, 145, 2740 ұңғыларының аймағында кеңінен тараған. Жоғарғы
перм бөлімінің мұнайлы қабатының орналасу тереңдігі500метр, қалыңдығы
15,5метрді құрайды. Оңтүстік қанаттағы мұнайдың геологиялық қоры 7016
мың тонна, мұнайлы қабаттың орналасу тереңдігі 1600м, қалыңдығы 31м,
сондықтан игеруге ыңғайлы аймақты бір жүйемен игеруге болады.
Кесте 1.2.2.1
Тұз үсті кеніштерінің көрсеткіштері
ҚабаМұнай Мұнайлы Мұнайлы Геологиялық
т лы қабаттар ауданы, қабаттың қоры, мың. т
км2 қалың
дығы,м
1. Пайдалану фонды762 780 оның Тоқтап тұрған 14 ұңғы іске
ішінде 1-і қосылады.
Жақсымай 498,1049,106,1117,1155,1156,115
К.О. 7,2615,2638,250,85,1118,2915,13
54.
3 ұңғы бұрғыланда 6015,6001
HW,6101. Г-104 ұңғы шегерілді.
1.1 Бұлардың ішінде470 514 Тоқтап тұрған 24 ұңғы іске
жүріп қосылды
тұрғаны Г-15,394, 1230, 2718, 2106,
2285, 907, 1008, т.б.
1.2 Меңгерілуде Г-113 Г-104, 6010, 6011, 6012, 6013,
6014 ұңғы іске қосылды.
1.3 Меңгерілуі 8 1 ұңғы ГП
тиісті кумсай
2 Айдай 80 80
ұңғы
3 Бу айдау 50 50
ұңғы
4 Бақылау 14 14
ұңғы
5 Жұту 3 3
ұңғы
6 Тоқтатылған 102 102
7 Бұрғылауға 2 Г-234, 6102
берілген
1.2.3 Тектоникасы
Ақтөбе, Прикаспий, Тұрлан, Іле геофизиқалық экспедициялар
зерттеулеріне жүгінсек, Кеңқияқ құрылымының платформалы қабатынан мынадай
көрнекті аймақтарды бөлуге болады:
III – неоком қабатының табан көрнекі аймағы
V – триас қабатының жуылған көрнекі аймағы
Д – төменгі триас көрнекі аймағы
VI – кунгур ярусына дейінгі полезой жыныстарының аймағы
П2 – орта таскөмірдің әктас аймағы
Ф - өте төмеңгі қабатта, тереңде орналасқан фундамент аймағы
Мезозой түзілімдеріндегі мұнай шоғырларындағы Кеңқияқ тұз күмбезді
көтерілімі Каспий маңы ойпаңындағы аса ірі кен орыны болып табылады. Тұзды
массив тік солтүстік және біршама жазық оңтүстік беткейлі ендік созылымның
сопақ пішініне ие. Массивтің ұшар басында тұздар жабындыларының тереңдігі
460 метрде жатыр, оңтүстік және солтүстік беткейлерде -1450-3000 м. Мезозой
түзілімдеріндегі тұзды күмбез тұзды массивке ұқсас пішін мен созылымға ие
және 35 м дейінгі амплитудалармен көлденең және бойлай дизъюнкті
бұзызылыстарға бөлінген.
Кеңқияқ тұз асты дөнесі сейсмикалық зерттеулерге қарасақ, тұзды
құрылым болып келеді. П1- көрнекті аймағында дөңес жақсы үлкен аймақты
болып келеді, ұзындығы-10 км, ені-8 км, амплитудасы-300 м-ді құрайды.
П2- көрнекі аймағы дөңестің көтерінкі жерлерінде 4,6 км тереңдікте
жатыр.
1969 жылы бұрғыланған 88-п ұңғы тұз астындағы артин қабаттарын 3780м
тереңдікте ашты. Бұрғыланғаннан кейін, сейсмиктер мен бұрғылау
нәтижелерінің 380 м келіспеушіліктерін туғызды.
Геологиялық, геофизиқалық мәліметтеріне сүйене отырып, тектоникалық
аймақтарды үш негізгі құрылымға бөлуге болады.
1. Тұз астындағы палеозой дөңестері.
2. Мезозой – кайназой қабаттарындағы тұзды күмбездер.
3. Жоғарғы пермдегі күмбез аралық дөңестер.
1.2.4 Стратиграфиясы
Кеңқияқ кен орнында перм жүйесі кеңінен тараған және көптеген ұңғылар
тілмесінде ашылған. Көпеген құрылыс – барлау ұңғыларында тұз дөңестерінен
кунгур ярусының қабаттары ашылған. Перм қабаттары қатты, қоңыр терригенді
және сульфатты – галогенді жыныстармен төменгі пермде кездеседі. Төменгі
перм ужим, казан және татар ярустарына бөлініп, қызыл түсті терригенді және
сульфатты – галогенді қабаттардан тұрады.
Кеңқияқ көп қабатты кен орнында тұзүстілік, тұзды (галогенді) және
тұзастылық түзілімдерде мұнайлылықтың кең стратиграфиялықтың диапазоны бар.
Кенорыны Каспий маңы ойпатының шығыс ернеулік белдемінің батыс бөлігінде
аттас тектоникалық сатысында орналасқан. Мұнай шоғырлары тұзүстілік альб
түзілімдерінің, кунгур жік қабатының галогенді қатқабаттарының терригенді
сульфатты қатшаларында, артин ассель құм сазды тау жыныстарының және кашир
кейінгі визей жасындағы карбонатты тау жыныстарының құрамынан табылады.
Мезозой түзілімдеріндегі өнеркәсіптік мәні бар мұнай шоғырлары құрылымдық
іздеу жұмыстарын жүргізу жағдайында 1958 жылы ашылды. К 17 ұңғымасында
майлы мұнайдың ағыны ортаңғы юра лагуна континенттік түзілімдерден, ал К
134 ұңғымадан төменгі триастың соркөл свитасының континентті түзілімдері
алынды.
Бұл қабатты өсімдік қалдықтарымен қапталған альевритті, қатпарлы
әктасты, қатты – қоңыр аргиллиттер құрайды.
Фораминифер қалдықтары бар құмтастар – қоңыр, полимикті, әктасты,
қатпарлы, өте ұсақ, қатты болып келеді.
Қоңыр және жасыл, сұры гравиттер-полимикті, ұсақ және орта мөлшерлі
болумен қатар, құмды-әктасты цементпен цементтелген кварц, кремді
жыныстардың бөлшектерінен тұрады. Жыныстардың құлау бұрыштары 4-12 градус
құрады.
Қызыл түсті континентті жоғарғы қабаттары кен орнында кеңінен
қолданылады. Екі литологиялық қабатқа бөлінеді. Сульфатты–терригенді және
тұзды. Сульфатты – терригенді қабаттар ақ және қызғылт-ақ түсті
ангидриттерден тұрады, кейбір қабаттарда сазды, ұсақ кристаллды, массивті,
қатты, кейде жарықты қоңыр-қызғылт және сұры аргилиттерден тұрады. Қабат
қалыңдығы 120-220 м құрайды. Тұзды қабаттар ақ және қызғылт түсті тас
тұзынан тұрады.
Қоңыр түсті континентальды триас қабаттары кен орнында көп кездеседі.
Остракоз фауналары және полеонтологиялық зерттеулер бойынша триас жүйесі
төменгі және жоғарғы бөлімдерге бөлінеді. Орта триас жыныстары әзірше
ұңғылар тілмесінде ашылмаған. Соңғы кезде орта триас жыныстарын ашып
қөрсетуді қолға алу көзделіп отыр.
Төменгі триас қабаттары тұз дөңестерінің көтеріңкі жерлерінде кунгур
ярусына бұрышты және эрозинды ауытқулармен орналасады. Сонымен де бірге
жоғарғы перм қабаттарымен де жапсарласа ауытқушылықпен ораналасады.
Литологиялық құрамы бойынша төменгі триас жыныстары бірқалыпты, яғни
аргелитті, құмды, альевролитті болып келеді. Бірақ палеоптологиялық
минералдың құрамына және өндірістік-геофизиқалық көрсеткіштер бойынша олар
иінді және оленекті ярустарға бөлініуі мүмкін.
Жоғарғы бөлімді қызғылт-қоңыр альевролиттер, ұсақ құмтастар, ақшыл-
қызғылт арголиттер құрайды. Қабат қалыңдығы 45-60 м болып келеді.
Кен орнында юра жүйесінің қабаттары төменгі және орта бөлімдердің
терригенді жыныстарынан тұратын және жоғарғы бөлімнің терригенді-корбанатты
жыныстарынан тұрады.
Кеңқияқ аумағында қоңыр түсті төменгі және жоғарғы триас, қызыл
түсті жоғарғы перм жыныстарына және сульфаты-терригенді кунгур жыныстарына
бұрышты және стратеографиялық ауытқумен төменгі юра қабаттары орналасады.
Қабаттың өзгешелігі құмды және сазды-құм қабаттарының ақшыл тусті болып
келеді.
Литологиялық құрамы және геофизиқалық зерттеулер көрсеткіштеріне
байланысты төменгі юра қабаттары екі топқа бөлінеді; құмды – галечникті
және сазды. Құмды-галечникті қабат тілменің төменгі жағында орналасқан.
Құмды қабат қалыңдығы 12-91м құрап, олигомикті, кварц, дала шпатты,
ұсақ және орта түйірлі, жақсы іріктелген, қатпарсыз, кварц галкалы, құмшық
линзалы болып келеді. Сазды қабат құмды қабатқа ауытқушылықпен орналасады
және өткізбейтін қабат болып келеді. Ол альевритті өсімдік қалдықтарының
ізі қалған ақшыл қабат қалындығы 12-90м.
Орта юра қабаттары эрозионды ауытқумен орналасады. Орта юра қабаттары
литологиялық құрамы жөнінен бірқалапты болып және органикалық қалдықтар өзі
айқындалмағандықтан оларды бөлу мүмкін емес.
Негізгі құрамын қатты-сұры газдар, әр түрлі түсті, құмды, әктассыз,
катпарссыз, кисық қабатты, тығыз, өсімдік қалдықтарымен, көмір және линза
араласқан болып келеді. Кейбір қабаттарында құмдар да кездеседі.
Құмдар қоңыр, қоңыр-сары және қоңыр-жасыл, полимикті, әртүрлі газды,
өте ұсақтан ірі түйіршікті болып келеді. Құмның құрамында кварц, дала
шпаты, кремнийлі және кварцитті жыныстар 70-80%-ды құрайды. Түйіршіктер
мөлшері 0,1-0,5 мм болады.
Жоғарғы юра қабаттары өте сирек кездеседі. Ашық-қоңыр сазды, қатпарлы,
мергелдерден және жасыл-қоңыр, альевритті, қорбонатты, тығыз, өсімдік және
органикалық қалдықтар іздері бар саздардан тұрады. Саздардың құрамында 0,25-
1 мм ден 7% - ға дейін, 0,1-0,01 мм ден 24% - ға дейін, 0,01 мм ден 75% -
ға дейін фракциялар бар.
Бор қабаттары кеңінен тараған және төменгі, жоғарғы бөлімнен тұрады.
Жасыл-қоңыр және жасыл, альевролитті, әктасты, қатпарлы, тығыз, пелеципод
фаунасынан, өсімдік қалдықтарымен және сидерит қабатымен араласқан
саздардан тұрады. Құмдар, құмшықтар қоңыр-жасыл, полимитті, сазды, әктасты,
ұсақ және орташа тұйіршікті, жақсы цементтелген болып келеді.
Төменгі бор жыныстары көптеген шыңыраулар тілмесіндегі әр түрлі
құрылысымен көрсетілген. Төменгі бор тілмесін валанж, готерив, баррем, апт,
альб ярустарынан тұрады және өздерінің жеке ерекшеліктерімен көзге түседі,
электрлі коротажды мінездемесімен және әр түрлі органикалық қалдықтарымен
бір-бірінен бөлінетін жыныстардан тұрады.
Жоғарғы бөлім қабаттары кеңінен тараған және барлық ярустармен
қамтылған. Бірақ ярус тілмелері толық ашылмаған, өйткені жоғарғы қабаттар
жауып жатыр.
Альб ярусының жыныстары литологиялық құрамы жағынан әр түрлі, құмды
және сазды қабаттардың араласып, кезектесуінен тұрады.
Өткізіштік коэффициенті – 1913млд. мұнайлығы 72-80% - ды қамтиды.
1.3 Қабаттағы мұнай мен газдардың және судың құрамы мен қасиеттері
Зерттеулер стандартты аппаратурада, мемлекеттік стандартқа сәйкес
жүргізілген. Юра және бор жүйелеріндегі мұнайлар ауыр мұнайлар түріне
жатады, ал пермь және триас жүйелерінің мұнайлары төмен тұтқырлы мұнайлар
түріне жатады.
Қабаттық шарттағы юра және бор мұнайларының көрсеткіштері:
тұтқырлықтары 154-869 мПа.с арлығында, тығыздығы 0,8984-0,9116 гсм3,
қанығу қысымы 0,9-0,97Мпа, газ факторы 1,22-2,72м3м3, бастапқы көлемдік
коэффициенті 1,011-1,032.
Кесте 1.3.1
Кен орнының қабаттық шарттағы мұнайының қасиеттері.
Горизонт К1Һ J-ІІ J-ІІІ Т1-І Р2
Үлгіні алу уақыты 1999 1999-2004 1999-2004 1999 1999
Ұнғыма түбінің 15 18,8 20,0 20,6 22,8
температурасы, 0С
Қабат қысымы, Мпа 1,95 2,82 2,85 3,77 3,99
Қанығу қысымы, Мпа 0,9 0,96 0,97 1,11 1,78
Газ факторы, м3м3 1,22 2,72 2,4 2,23 3,75
Мұнайдың көлемдік 1,011 1,022 1,032 1,019 1,021
коэффициенті
Қабаттық мұнай 0,8984 0,9053 0,9116 0,8914 0,8760
тығыздығы, гсм3
Қабаттық мұнай 154,4 268,8 252,2 50,6 41,8
тұтқырлығы, мПа.с
Еріген газдардың негізгі компонентік құрамы (мольдік үлестері):
1. Метан –91,97%
2. Этан – 1,96%
3. Пропан – 0,18%
4. Бутан – 1,43%
5. Пентан – 0,46%
6. Гексан және одан жоғары – 0,04%
7. Көмірқышқыл газдар – 1,78%
8. Азот және инертті газдар – 0,5%
Күкіртсутегісі – жоқ.
Кесте 1.3.2
Кен орынының газсызданған мұнайының физикалық-химиялық қасиеттері
Қабат К1br К1Һ
КР1 Жөндеу-айыру жұмыстары Жобаланған жұмыс
КР1-1 Қабаттың суланған аралықтарын сөндіру көлемін орындау,
өнімнің сулануын
КР1-2 Бөлек қабаттарды сөндіру төмендету
Сөндірілетін қабат
аралығындағы тізбек,
цемент сақинасының
немесе пакерлеуші
КР1-3 Цемент сақинасының саңылауын жою қондырғының
саңылаусыздығы
Өндірістік-геофизикал
ық зерттеулермен
дәлелденіп,
жобаланған жұмыс
көлемін орындау,
Пайдалану тізбегі сыртындағы цемент мұнай дебитін сақтау
сақинасын арттыру немесе арттыру
КР1-4 кезінде өнімнің
сулануын төмендету
Сұйықтық пен газдың
беттік шығуын және
тізбек сыртына өтуін
болдырмау
Пайдалану тізбегінің саңылауын жою Сынау кезінде
КР2 тізбектің
саңылаусыздығы
Бос бекітілген түп аймағы жыныстарын Ұңғыманы пайдалану
КР3 бекіту барысында құм
шынымының болмауы
(төмендеуі)
КР4 Ұңғыманы пайдалану және жөндеу барысында Жобаланған жұмыс
болған апаттарды жою (БОТЭС, СКҚ шығару, көлемін орындау,
оқпанды тазалау, т.б.) қажетті тереңдікке
дейін шаблон жүргізу
Басқа қабаттарға көшу және қабаттарды
КР5 біріктіру Жобаланған жұмыс
КР5-1 Басқа қабатқа көшу көлемін орындау
өнімнің сулануын
КР5-2 Қабаттарды біріктіру төмендету және мұнай
дебитін арттыру
КР6 Ұңғымаларды категориядан арнаулы Жобаланған жұмыс
категорияға ауыстыру көлемін орындау
КР7 Ажыратқыш-пакерлермен (ОРЗ,ОРЭ) Жобаланған жұмыс
жабдықталған ұңғымаларды жөндеу көлемін орындау,
пакер саңылаусыздығы.
Мұнай дедитін арттыру
КР8 Екінші оқпанды кесу және бұрғылау Жобаланған жұмыс
көлемін орындау
КР9 Айдау ұңғымаларын жөндеу Жобаланған жұмыс
көлемін орындау,
тізбек пен
кондуктордың
саңылаусыздығы.
Қоршаған ортаны
қорғау.
КР10 Жұтатын және артезианды ұңғымаларды Жобаланған жұмыс
жөндеу көлемін орындау
КР11 Өнімді қабаттың қанығуын зерттеу, Жобаланған жұмыс
ұңғыманың геологиялық қимасын нақтылау, көлемін орындау
пайдалану тізбегінің технологиялық
жағдайын бағалау
КР12 Ұңғыманың өнімбергіштігін арттыру және
КР12-1 қалпына келтіру
Қышқылмен өңдеу Жобаланған жұмыс
көлемін орындау
КР12-2 Қабатты сұйықтықпен жару Мұнай ұңғымаларының
өнімбергіштігін және
КР12-3 ГПП жүргізу айдау ұңғымаларының
қабылдағыштығын
КР12-4 Түп аймақты дірілмен өңдеу арттыру
КР12-5 Түп аймақты термо өңдеу
КР12-6 Түп аймақты еріткіштермен жуу
КР12-7 Түп аймақты БӘЗ-бен жуу
Қабылдау профилін тегістеу Жобаланған жұмыс
көлемін орындау
КР13 Суспензиямен өңдеу Су айдаудың
Коагулянтпен өңдеу тегіссіздік деңгейін
КР13-1 Полимер және смоламен өңдеу азайту
КР13-2
КР13-3
КР14 Қосымша перфорациялау және торпеділеу Жобаланған жұмыс
көлемін орындау
2.3.2 Құбырларды дайындау
Құбырларды дайындау келесілерден тұрады. Құбырларды ұңғымаға
тасымалдау үшін арнайы транспорт қолданылады. Оларды түсіру және жинау
кезінде муфталық шеттері ұңғыма сағасына қаратылып тұруы керек. Құбырларды
лақтыруға, бір-біріне үйкелеуге, аунатуға және т.б. болмайды.
Ұңғымада сырттай қарау арқылы құбыр, муфта және олардың бұрандалық
байланысының жағдайын анықтайды. Көпіршеден алынып, ұңғымаға түсірілетін
құбырды шаблондайды. Егер шаблон құбырда тұрып қалса, құбырға қызыл түспен
жарамсыз деп жазады.
Дайын құбырларды стеллажға ұңғымаға түсірілу реті бойынша араларына
ағаш қойып орналастырады. Резервтік құбырлар бөлек жиналады.
Диаметрлер мен құрылымдары әртүрлі құбырларды қолданғанда оларды түрі
мен өлшеміне байланысты топтастыру керек. Аударманы соңғы түсірілетін
құбыр муфтасымен алдын ала жалғаған жөн.
2.4 Құмды тығындардың пайда болуы
Құмнан және құмшықтардан тұратын мұнайлы қабаттарды пайдалану кезінде
мұнай мен газдың қабаттан ұңғыға қозғалуының белгілі бір жылдамдығында құм
мұнайымен, газбен бірге ұңғыға барады.
Дұрыс емес жабдықталған түпте құм мөлшері өте көп болуы мүмкін. Егер
ұңғының жұмыс режимі реттелмеген болса, онда ұңғы оқпаны бойында және
көтергіш құбырларда қозғалып келе жатқан сұйықтықтың жылдамдығы қабаттан
ұңғыға өткен құмның барлығын жоғарыға шығара алмайды. Осының әсерінен
құмның тұнуы болады және нәтижесінде құм тығыны пайда болады. Құм тығының
пайда болуының ең көп таралған себебінің бірі – пайдаланылып жатқан
ұңғылардың тоқтатылуы. Тоқтатылу уақытында сұйықтың ағысының жоғарыға
көтерілу жылдамдығы тоқтатылады, тұнады және тығын пайда болады. Тығын ұңғы
оқпанында және көтергіш компрессорлы және сорапты құбырларда пайда болуы
мүмкін. Тығынның пайда болуымен күресу 3 әдіспен жүреді:
1) Ұңғы түбін арнайы сүзгілермен жабдықтайды;
2) Ұңғы жұмысын реттеп отырады, яғни ұңғыға құм өтпейтіндей жылдамдықтың
және жұмысшы ағын тудырады;
3) Ұңғыға құмды шығарып алатын көтергіш түсіреді.
Егер құм тығыңы ұңғыны пайдалану кезінде пайда болған болса, онда
компрессорлы және сорапты құбырларды шығару және ұңғы ішінде құмды тығынды
тазалау қажет. Тазалау қажеттілігі өнімділіктің төмендеуі кезінде
байқалады.
Тығындар әртүрлі қуаттылықта болады және 200-300м-ге дейін жетеді.
Биіктік бойынша тығын тығыздығы бірдей болмайды. Тығындар көбінесе
тегіс болады, яғни тегіс оқпанды құмнан тұрады. Кейде бұндай тығындарды
түптік деп атайды.
Кей жағдайда түптік тығындардан басқа кейбір биіктікте көп мөлшерде
құмның жиналуы болады. Соның ішінде құмшықты массалар бір-бірінен газды
мұнайлы қабықшамен бөлінген; бұндай тығындар өндірісте патронды деп
аталады.
Кейбір ұңғыларда құмды тазалауына қарамастан тығын деңгейі
төмендемейді, ал кейде жоғарылайды. Бұндай тығындар жоғарлаушы деп аталады.
Ұңғыны тығыннан әртүрлі науалар арқылы немесе жуу жолымен тазалауға болады.
5. Ұңғыманы құм тығынынан тазалау жұмыстары
Әлсіз цементтелген бос (әсіресе құмды) қабаттардан мұнайды өндіру
кезінде үгітілу болады. Бұл жағдайда сұйық пен газ қабат арасында
қозғалыста болып, бұрғы аппаратының ішіне көп мөлшерде еніп кетеді. Егер
сұйықтық жылдамдығы құмды өзімен бірге көтеруге қауқарсыз болса, құм түпте
қала береді. Қала береді де құм тығынын туғызып, ұңғының сүзгісін жауып
қалады да, қабаттардан сұйықтың шығуына кедергі жасайды. Кейде мұндай тығын
ондаған-жүздеген метрге жетеді. Ұңғыманың жұмысын қалыпты жағдайға келтіру
үшін түпті жиналып қалған тығыннан міндетті түрде тазалап отыру керек.
2.5.1 Ұңғыманы жуу
Ұңғыманы жуу үш түрлі жолмен жасалады: тура, кері, аралас
(комбинированный).
Тура жуу. Жуу құбырларына сұйықтық құйылып, жуылған құм құбыр
аралығындағы кеңістікпен жоғары шығарылады. Кері жуу жолында, керісінше,
сұйықтық құбырлар арасындағы кеңістікке құйылып, жуылған құм жуу құбырлары
арқылы көтеріледі.
Cурет 2.5.1.1 Тура жуу әдісі.
Аралас жуу алғашқы екі тәсілдің де қосындысынан тұрады.
Жуу жылдамдығы мен әсері оны жууға алынған сұйықтықтың сапасына, жуу
тәсіліне, өндіру тізбегінің диаметріне, тығын сипатына байланысты. Құмды
тығындарды жою үшін үш түрлі сұйықтық пайдаланылады, олар – мұнай, су, саз
ерітінді: мұнай – таза мұнайлы ұңғымалар үшін, су – таза мұнай және су
араласқан мұнай үшін, сазды ерітінді – қабат қысымы гидростатикалық
қысымнан жоғары жерде қолданылады. Жуу сұйықтығы ретінде мұнай мен сазды
ерітіндіні қолданған кезде арнаулы науа жүйесі мен шығарылған құмды
сұйықтықтан ажырататын тұндырғыш қажет болады. Тура жуу кезінде тірек,
жууға арналған құбыр вертлюг арқылы тура жуу тәсілімен сұйықтықты құбырға
сораппен айдайды. Көтеріліп келе жатқан ағын жуылған тығынмен бірге құбыр
арасындағы кеңістік арқылы сыртқа шығады.
Вертлюг ұңғыма аузына жеткенше жуу құбырларын төмен түсіреді.
Сосын сұйықтықты тазаланған тығын жоғары таза суға көтерілгенше қайта
айдайды да, жаңа құбырмен ұңғыманы жууды жалғастырады. Тура жуудың әсерін
күшейту үшін түрлі қондырғылар (мундштук-перо, фреза, Мельников фрезері,
карандаш-мундштук, т.б.) қолданылады. Бұлар жуу сұйықтығының бұзып-жару
әсерін күшейтеді.
Кері жуу. Кері жуу кезінде сұйықтық жуылған құммен бірге жуу құбыры
бойымен үлкен жылдамдықпен көтеріліп, сыртқа үлкен мөлшерде ірі құмдарды
шығарады. Бұл жуу процесін жылдамдатады. Кері жууда ұңғыма сағасының
саңлаусыздығы үшін қайта жуу сальнигі қолданылады. Бұл сальник өзінен-өзі
бекемделетін поршень сияқты. Жұмыс орнының жоғары шығып сыртқа төгілетін
жуу сұйықтығымен ластанбауы үшін жоғарғы жағында сыртқа шығару тетігі
бар.
Кері жуу тәсілінің негізгі артықшылықтары: сұйықтықтың үлкен
жылдамдықпен шығуынан құбыр бойы үнемі толық тазаланып тұратындығы, құбыр
жалғау кезінде жуу процесінің аз үзілісте болатындығы
Жуудың бұл әдісінің негізгі кемшіліктері: сұйықтықтың атылып ағу
жылдамдығының төмендігі, жуылған құмның жоғарыға жай көтерілуі, құбыр
жалғаған сайын ұңғыманы міндетті тазалап жуу қажеттілігі, әр процесс
арасындағы үзілістердің көптігі, т.б.
Бұл тәсілдің негізгі кемшіліктері: құбырдағы ағын жылдамдығының
жоғарылығы әсерінен түптегі қысымның үлкен мәнде болуы, бұл қабаттарға жуу
сұйығының мол мөлшерде енуіне жағдай жасайды. Ұңғымадағы жуу сұйығын
сіңіріп алатын сүзгінің толық ашылуына мүмкіндік бермейді. Бұдай жағдайда
Сурет 2.5.2-Кері жуудың сальнигі. аралас тәсілді қолдануға тура
келеді.
Аралас (комбинированный) жуу. Жуудың аралас әдісінде инж.
Б.И.Арутюновтың ПУ-1 жуу қондырғысы қолданылады. Бұл қондырғы екі
циркуляциялық муфтадан, сақиналы кеңістіктен құбырға сұйықтықты бағыттау
үшін ұзыны мен көлденеңінде тесіктері бар және керісінше жұмыс атқарады.
Жуу қондырғысы ПУ-1-мен жұмыс мына тәртіппен жүреді. Ұңғымаға жуу
құбырларын түсіреді, сосын оған осы қондырғыны жалғастырады, жоғарғы жағын
құбырмен мықтап винттеп ұңғымаға түсіреді. Жуу құбырларының башмағы құм
тығынынан 15-20 м жоғары тұру керек. Тізбектен шығатын жуу құбырларындағы
сұйықтықты сыртқа шығаруға отводной головканы пайдаланады. Қайта жуу
сальнигін ұңғыманың сағасына орнатып сол арқылы жуу сұйығын құбыр арты
кеңістігіне айдайды. Жуылған тығын қоспасы құбыр арты кеңістігі арқылы
циркуляциялық муфтаға шығарылады да, жуу құбырларына құйылып барып сыртқа
шығарылады.
Құбырды жуып болғаннан кейін тізбекті құбырларды элеватор сальникке
отырғызады, 1-2 м3 сұйықтықты айдайды (жуылған тығынды қауіпсіз биіктікке
көтеру үшін, сосын жаңа құбарды жалғастырады). Бұл операциялар тығынның
қуатына байлынысты бірнеше рет қайталанады. Жуып біткеннен кейін сағадағы
сальникті орнынан алып құбырларды жуу құрылғысынан шығарады.
ПУ-1-ді ұңғыға түсірмес бұрын мыналарды тексеру керек: арнайы
муфталардың тұрықпен резьбалық байланысының мықтылығын; циркуяциялық муфта
мен тұрықты, құбырлы жеткізуші мен циркуляциялық муфтаны, көлденең және
ұзына бойы тесіктердің байланысын, резиналы манжетаны қысу гайкасының мықты
ұстап тұрғандығын анықтау және ол ішкі бетінен тұрыққа тығыз
орналасқандыған, ал төменгі беті сақиналы қону жылғасына кіргендігін. ПУ-1-
ді ұңғыға түсірмес бұрын резиналық манжетаға тавот жағу керек.
Ұңғымадағы сұйықтықты бойына тартып алатын құмды тығындарды жою.
Қабат қысымы төмен болған ұңғыларды жуу кезінде сүзгілік аймақта жуу
сұйығын сіңіру процесі жиі кездеседі. Осыдан кейін шығым азайып кетеді.
Таза мұнайлы ұңғыманы сумен жуу кезінде бірінші кезеңде мұнай шығымы
тез азайып, ал кейбір жағдайда ұңғы бірнеше күн су беріп тұрады, сосын
сұйық ағынында пленка тәріздес мұнай пайда бола бастайды.
Қайталап жуу кезінде де осылай болу жиі кездеседі. Пайдалану құбырын
тесу кезінде төменгі қабатқа түскен құм ұңғыманы игеру кезінде ыңғайсыздық
туғызады. Құм тығындарын жою кезінде жуу сұйыған қабатқа жібермес үшін аз
қысымды ұңғыларда келесі әдістер қолданылады: қауға көмегімен, ауа үрлеу не
ПАВ қосылған аэрозольді сұйықпен жуу және т.б.
Ұңғыманы қысылған ауамен тазарту. Бұл әдістің маңызы мынада: қысылған
ауа сақиналық кеңістік арқылы түпке беріледі де тығынды босатып, оны жоғары
қарай ұңғы ішіндегі сұйықтықпен шығарып тастайды. Сұйықты құбырдан сыртқа
шығару үшін жуу головкасын қолданады. Қалыпты қысымды есептеуші манометр
орналасқан ауа айдаушы сызықты сальникпен жалғастырады. Қысылған ауаның
берілуін винтильмен реттеп отырады.
Терең сорапты ұңғыларда тығандарды жою үшін құбыр сорғышының
плунжерін, не өзін пайдаланады.
Ұңғыны сығылған ауамен тазалау мына ретпен болады: пайдалану тізбегі
мен жуу құбырларының арасындағы сақиналы кеңістікпен айдалған ауа құбырдағы
сұйықтықты шығарып тастайды. Сұйық деңгейін түсіре отырып құбырды тығынға
дейін жеткізеді және қалыпты қысымды бақылай отырып ауаны айдауды
жалғастырады. Ескерту үшін кіру тесіктерінен 10-15 см-лік 4,6 шелді басының
ұшынан оны айналдыра тесіп шығады. Сүзгіні бірте-бірте аша отырып жуу
құбырын түпке түсіреді. Ұңғымаға ауа жіберуді тоқтатып сақиналы
кеңістіктегі қысымды төмендетпей құбырды көтере бастайды. Терең сорапты
ұңғымаларда ұңғыма қысымды жайлап төмендетеді.
2.5.2 Ұңғыны БӘЗ қосылған аэрозольді сұйықтықпен жуу
Бұл әдісті жуу суларын бойына сіңірген, тығындар жиі пайда болатын
қысымы төмен қабаттардағы ұңғыманы жуу үшін пайдаланады. Қабаттардың жуу
суларын сіңірмеуі үшін сулы-ауа қосындысын БӘЗ-бен бірге пайдаланады. БӘЗ
мұнай су жапсарындағы беттік керілуді төмендету үшін қолданылады. Суға ол
әрі түптік аймақтағы судың тез толық жойылуын да қамтамассыз етеді.
Ұңғыманы жуу үшін қолданылған өлі су жер асты қабаттарына терең еніп
су мұнайды түптік аймақтан алыстатады. Осының әсерінен кеуек кеңістіктің
бір бөлігіндегі су мұнайға өту жолын әлсіретеді. Түптік аймақтағы мұнай
қабаттарын өндіруге кері әсерін тигізіп ұңғыманың шығымын төмендетеді. БӘЗ-
дың біренеше түрлері бар: Сульфанол, сульфанатрий тұзы, т.б. аэрозольді
сұйықтықпен жуу үшін құралды ұңғыма сағасына орналастыру жолдары мана
суретте көрсетілген. Ұңғымаға жуу құбырын (10) түсіреді, ол құмды тығынан
10-15 м жоғары (12) тұрады. Вертлюгке жалғастырылған жоғарғы құбыр кері
клапанға бекітілген (9). Аэраторға (5) ауа және су жіберіп тұратын
клапандар (4) орнатылған. Ұңғыма сағасы сальникпен саңлаусыздандыралған.
БӘЗ-бен өңделген су жуу агрегаты сораптың көмегімен (13) аэраторға түседі.
Жуу процесін бақылау мен реттеу вентил (3), шыған өлшегіш (2), манометр (7)
және шығару тетігі (6) арқылы жүргізіледі. Құбыр аралық кеңістік арқылы
жоғары көтерілген жуылған тығын сызық (11) арқылы сыртқа шығарылады.
Жуар алдында БӘЗ-ды жеке ыдыста не агрегат ыдысында дайындайды. БӘЗ-ды
су қосу арқылы (% суда) даярлау мөлшері:
Сульфанол — 0,1-0,3
Сульфанатрий тұзы — 1,0-2,0
ОП-7 және ОП-10 — 0,05-0,1
ДС-РАС — 0,5-1,0
Су мен ауаның мөлшерінің арақатынасы ұңғыманың аймақтық өткізу
қабілеті мен қысымына байланысты болады. Агрегат сорабын іске қосып, ауа
винтилін ашып, БӘЗ-бен өңделген сұйықтың аэрациялық процесін реттеп
отырады.
Циркуляциясын қалыпқа келтірген соң ұңғыманы жууға кіріседі. Су мен
ауаның арақатынасын реттеген соң жуу құбырларын жалғастырып отыру қиындық
тудырмайды.
1-құбыр; 2- шыған өлшегіш; 3- реттеу вентил; 4- клапандар; 5-аэратор;
6- шығару тетігі; 7- манометр; 9-клапан; 10-жуу құбыры; 11- жуылған тығын
сызық ;12-құмды тығын; 13-сорап; 14-сыйымдылық.
2.5.2.1-сурет. БӘЗ қосылған аэрозольді ерітіндімен ұңғыманы жуудағы
жабдықтардың орналасу сұлбасы
2.5.3 Ұңғымаларды көбікпен тазарту
БӘЗ-дың сумен белгілі дәрежедегі концентрациясын жасап алған соң (5 кг
сульфанол 1м3 суға) бұл қоспаның ауамен қатынасында (1:20 — 1:40) тұрақты
көбік пайда болады да, оны ұңғыманы жууға пайдаланады. Ұңғыманы көбікпен
жуудың технологиялық процесі аэрозольді сұйықтың БӘЗ-бен қосындысымен жуу
тәсілі сияқты жүргізіледі. Аэрозольді сұйыққа қарағанда көбіктің
артықшылықтары бар: түптегі сұйықтың қысымы жуу процесі кезінде әлдеқайда
төмен болады — себебі көбіктің тығыздығы төмен, көбік тығынды жақсы
тазалайды, бұл жуу процесін жылдамдатады, көбік қабатқа сіңбейді.
Түптік аймақ қабаттарында бұзылуды болдырмау үшін жуудың үзіліссіз жуу
қондырғысын пайдалану керек. Ол үшін ұңғыға құмды тығыннан 15 м биік 63 мм
құбырды түсіріп ал ішіне штангамен 38 мм құбыр жібереді. 38 мм-лік құбырдың
ұзындығы құмды тығынның биіктігінен 10-15 м биікте болу керек.
Тройникке планшайба орналастырылып, 38 мм-лік құбыр түсіріледі. Ең
соңғысына манжета және тесікті ауыстырғыш кигізіледі. Сосын штанга
түсіріліп, муфта мен сағалық білік орнатылады.
Көбік 63 мм-лік компрессорлық сорапты құбырға беріледі, аудармадағы
тесік арқылы 38 мм-лік жуу құбырына енеді де, құбыр аралық кеңістік
арқылы жоғары көтеріледі. Штангалар тоқтаусыз көбік жіберуін жалғастырады.
Құмды тығындарды көбік арқылы жою процесі мына тәртіппен іске
асырылады: ұңғы сағасын берілген схема-сурет (IV-10) бойынша реттейді.
Түсірілген жуу құбырларында (құмды тығыннан 10 м жоғары) тура жууды сулы
БӘЗ қоспасымен іске асырады. Егер ұңғымада мұнай болса, алдын ала сулы БӘЗ
қоспасымен сәйкес ыдыстарға итеріп шығарады да, бірте-бірте айдау сызығымен
смеситель арқылы ауа береді. Пайда болған көбік жуу құбырына айдалады.
Көбіктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz