ҚАЗАҚ ЕСІМДЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ГЕНДЕРЛІК МӘНІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ...
ҚАЗАҚ ЕСІМДЕРІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН
I. МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қазақ антропонимдерінің әлеуметтік 7
1.1 сипаты ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Этноесімдердің қалыптасуының әлеуметтік – гендерлік
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.3 Гендерлік 30
антропонимдер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
II. ҚАЗАҚ ЕСІМДЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ГЕНДЕРЛІК
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 46
... ... ... ..
2.1 Қазақ эпосындағы кейіпкерлер 46
есімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2.2. Прецеденттік есімдер мен киелі есімдер 50
қолданысы ... ... ... ...
Лақап есімдердің өзіндік 62
2.3. сипаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 72

ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Қазіргі тіл білімінде ұлттың рухани және мәдени қазынасы ретіндегі
тілді зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі, әр тіл – өз бойында ұлт
тарихын, мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен
салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтай білген таңбалық жүйе.
Әрбір халықтың тілі арқылы сол халықтың өмірінің рухани қазынасын,
мәдениетін білуге болады. Бұл жөнінде академик Ә.Қайдаров: Әрбір халықтың
тілі, тек қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар, рухани болмысы мен
мәдени байлығының күдері барлық болмысы мен өмір тіршілігін, дүниетанымы
мен әдет-ғұрпын бойына сіңіріп, ата мұрасын, асыл қазынасы ретінде ұрпақтан
- ұрпаққа жеткізіп, отыратын қасиеті бар деп тілге анықтама берген. (
Қайдаров Ә. Қазақ тілінің тарихи ликсикологиясы: проблемалары мен
міндеттері. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы,
Ғылым, 1988.)
Қазіргі қазақ қоғамында ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық
мүдделі мақсаттың бірі – халық рухын, оның өзегі – гендерлікті жаңғырту.
Көрнекті гендерліктанушы ғалымдардың пікірінше, гендерлік – адамның
ақыл – ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері дәлірек айтқанда, материалдық
және рухани құндылықтар. (Э. Тэйлор); гендерлік – дүниенің бөлшектері
болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, өнер, дін және
т.б. негізде құрылатын семиотикалық жүйе ( Ю. Лотман). Осымен байланысты
гендерліктің таңбалық негізі тіл арқылы көрініп, рәміздік жүйедегі ұлттық
психологиялық түрімен сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл –
тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге адам болмысының оның
гендерлігінің көрінісі. Өйткені гендерліктің этнотаңбалық белгісі тілден
тыс көріне алмайды. Осыған орай гендерлікпен сабақтастықта қарастырылатын
тіл тек диноктативті коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге
коннатативті ( белгілі бір әлеуметтік гендерлік, танымдық мәні бар) құрал.

Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік қарым –
қатынас негізінде гендерлік анықтайтын кешенді ұғым ретінде мемлекеттік
гендерлік мұра бағдарламасының өзекті арқауын құрайды.
Сонын ішінде гендерліктің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына
сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы,
танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске асатыны қазіргі тіл
білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде нақты дәйектелуде.
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен гендерлік сабақтастығына негізделген
қағидаға сәйкес жүргізіліп жатқан зерттеулепден гендерліктің өзі метатіл
деп анықталып, оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік қызметтерін
талдауға қазақ тіл білімінде ерекше назар аударылуда. Осы тұрғыдан
қарағанда, гендерлік метатілін этно гендердік негізде сипаттайтын өзекті
арнаның бірі – жалқы есімдердің ( есімдердің ) лингвистикалық гендерлік,
әлеуметтанымдық сипаты.
Жалқы есімдер тарихи қалыптасқан тілдік бірлік бола отырып,
жалпы есім сөз сияқты өзіндік уәжділігі бар және сол уәжділік қолданыс
барысында қалыптасып бекіген тілдік бірлік. Жалпылай алар болсақ,
объективті шындықты бейнелейтін, объективті өмірдегі заттардың атауын
білдіретін лексикалық мағынасы бар тілдік бірлік. Демек, антропонимдер
адамның объективті не субъективті шындыққа деген көзқарасының тілдегі
көрінісі.
Антропонимдердің тілдік аспектісі оны ұлттық белгі ретінде
айқындайды. Антропоним бір тілге қатыстылығы тұрғысынан ғана қарастырылмай,
сонымен қатар, оның шығу тарихы, қолданылу аумағы, сол есімді қолданған
халықтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпы, тарихы мен әлеуметтік жағдайы
жайлы көптеген маңызды мағлұмат беретін тілдік бірлік ретінде
қарастырылады.
Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулиетке мұра болып
ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен дәстүрдің бірі осы ат қоюмен
байланысты. Бұл қазіргі тіл біліміндегі соның ішінде қазақ тіл біліміндегі
тілді сол тілде сөйлеушінің гендерлікетімен, тарихымен т.б. тығыз
байланысты зерттейтін антропоцентристік бағытқа, соның ішіндегі
лингвистикалық гендерлікті тануға сай келеді.
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында
байланысы бар екені ономастикада дәлелденген. Ал оның этно гендерлік мәні
ерекше екенін жоғарыда атап өтілген. Мұны қазақ тіл біліміндегі
антропоцентристік бағыттағы лингвистикалық гендерліктанымдық,
этнолингвистикалық, әлеуметтанымдық зерттеулер дәлелдеп отыр. Мысалы,
балаға ат қоюды ерте кездің өзінен- ақ ырым мен әдет-ғұрыпты сақтаушылық
болған. Ал, ырым мен әдет-ғұрып Ш. Уалиханов атап көрсеткендей, салт-
санаға тән. Мысалы: ұлы жоқ үйлерде қыз туатын болса, онда ол қызға Ұлтуған
немесе Ұлболсын деп ат қояды, ондағысы кейінгі бала ұл бала болса деген
ырым сенім.
Демек, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани гендерлік
өмірімен, әдет-ғұрпы, салт-дәстиүрімен тығыз байланысты. Ал, ұлттық тарих,
әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген ұғымдар гендерлікпен тығыз байланысты.
Гендерлік дегеніміз адамдардың өмірі мен іс әрекетін ұйымдастыру тәсілінен,
сондай-ақ олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін
қоғам мен адамның белігілі бір тарихи даму дәрежесі.
Есімдер атауы тіл ғылымының заңдарына бағынғандықтан, соның
ликсикология тобына жатады. Лингвистиканың өзге категорияларынан гөрі
өзіндік ерекшелігімен сипатталатын бір бөлігі болып табылады. Олардың
мазмұн-мағыналарын сөз туралы ұғым тұрғысынан ғана ажыратуға болады.
Есімдер мен атаулар - әр дәуірдің ескерткіші, ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасатын құнды шежіре, ұлттық ерекшелігімізді әйгілей түскен тарих
айнасы (Қожанов О. Қазақ ономастикасының нормативтік актілерінің жай-күйі
Қазақ ономастикасының өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-
практикалық конференция материалдары. – Астана: Ақжол-Баспа2004-224 бет.
105-106 беттер). Осы және де басқа себептерге байланысты жалқы есімдерді
зерттеу жалпы алғанда тарих үшін оның ішінде тіл тарихы үшін өте маңызды.
Ономастика ғылымының зерттеу нәтижелері тіл білімі тарихы үшін, халықтың
тарихы үшін диалектология, этнография, археология, география, философия
ғылымдары үшін құнды да маңызды дереккөз болып табылады.
Антропонимиканың теориялық негіздері В. Д. Бондалетов, Н. А.
Баскаков, С. И. Зинин, Ю. А. Карпенко, А. А. Реформаторский, М. А. Селищев,
О. Н. Трубачев, Н. Н. Тупиков, В. П. Морошкин, В. К. Чичагов, Л. В.
Успенский, А. А. Белецкий, В. А. Никонов, Н. В. Подольская, А. В.
Суперанская, Р. Г. Алеев, Г. Ф. Саттаров, К. М. Мусаев, Т. Ж. Жанұзақов
сияқты ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылған.
Антропонимика саласы жалпы тіл білімі мен түркітану саласында, оның
ішінде қазақ тіл білімінде көптеп зерттеліп келеді. Қазақ ономастикасы
тақырыбына Т. Ж. Жанұзақовтың, А. Т. Қайдаровтың, Г. Б. Мадиеваның, Б. М.
Тілеубердиевтің кешенді еңбектері арналған.
Қазіргі таңда тіл білімі ғылымының жан-жақты дамуымен қатар
ономастика ғылымының да қарқынды дамуы байқалуда. Қазіргі ономастика ғылымы
тілдің ономастика бірліктерін салыстырмалы, салғастырмалы және типологиялық
тұрғадан зерттеу өрістеп келеді. Мұндай зерттеулер әр тілдің өзіндік
антропонимикалық жүйесін, қорын, лингвомәдени ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік туғызады.
Тақырыптың өзектілігі: Бұл арнадағы зерттеу жұмыстары, жалпы тарихи
дереккөздердегі, эпостық жырлар мен фольклордағы, прецеденттік жүйедегі
тілдік деректердің ұлт санасындағы ізін анықтау мәселесі- қазіргі тіл
біліміндегі анторпоцентристік бағыттағы зерттелудің негізгі арқауы.
Осымен байланысты ұлт пен тіл, ұлт пен гендерлік сабақтастығын
қарастыратын үрдіс тіл табиғатын зерттеуде жаңа сапаға көтерілуде.
Соның ішінде тарихи этникалық үрдісті сипаттайтын, рухани – тарихи
ақпарат көзінің бірі-есімдер сипатын лингвистикалық гендерлік тұрғыдан
анықтаудың мәні ерекше. Бұл тек лингвистикалық жаңғырту емес, этно
гендерлік сипаттағы тарихи танымымыздың да көкжиегін кеңейтпек. Осымен
бюайланысты қазіргі қазақ қоғамындағы ұлттық сананың жаңа деңгейде
жаңғыруы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне байланысты қызметінің
жандануына қатысты ұлттық мүддеге сәйкес тілдің этно гендерлік және
әлеуметтік қызметін айғақтайтын, деректейтін, дәйектейтін негіздер
қатарынан қазақ есімдерінің лингвистикалық гендерлік сипаты да орын алуы
тиіс.
Зерттеу мақсаты: Қазақ тіліндегі антропонимдердің қалыптасуы, тілдік
құрылымы мен құрылысын, лексикосемантикалық ерекшеліктері мен тілдік
варианттарын анықтау, қазақ эпостық шығармаларындағы кісі аттары, ресми
қаратпалар, ресми емес есімдер және олардың құрылымы мен жасалу жолдарын
есімдердің мәнін, олардың гендерлік табиғатына тереңдеу арқылы тарихи
сабақтастақты анықтай отырып барынша ашып көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- қазақ тіл біліміндегі ономастика сипатының, антропономика саласын
зерттелуіне тарихи – лингвистикалық сипаттағы ғылыми шолу жасау;
- қазақ есімдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың лингвистикалық
гендерлік бағытына мән беру. Оның жалпы тіл білімі, түркітану мен
қазақ тіл біліміндегі теориялық - әдіснамалық негізін сипаттау;
- эпостық жырлардағы, фразеологиялық және прецеденттік жүйедегі,
көркем мәтін кестесіндегі есімдердің тілдік қолданысын
лингвистикалық гендерлік сипатта түсіндіру;
- этноесімдердің тарихи – этникалық үрдіс пен сабақтастығын нақты
этнодеректерді талау арқылы дәйектеу;
- қазақ тіліндегі есімдердің лингвистикалық гендерлік негізінің көне
түркілік сабақтастығының оның орыс жылнамаларындағы деректерімен
салыстыру арқылы анықтау, кей тұстарда этимологиялық талдаулар
жүргізу.
Зерттеу нысаны мен пәні: Қазақ есімдерінің тарихи – гендерлік
қызметін сипаттайтын лингвистикалық гендерлік бірліктер.
Зерттеу болжамы: Қазақ есімдерінің гендерлік лингвистикалық
ерекшелігін зерттеу арқылы есім атауларының әлеуметтік лингвистикалық
лингомәдениеттанымдық сипатын бағалау.
Зерттеудің дерек көздері: Диплом жұмысын жазу барысында Т. Ж.
Жанұзақов ( 1965, 1971, 2006), В. У. Махпиров ( 1990, 1997), Г. Б.
Мадиева ( 2003-2004), В. А. Никонов ( 1974), А. В. Суперанская ( 1973,
1986) сияқты ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды.
Қажетті тілдік деректер қазақ есімдеріне байланысты лексикогрфиялық
еңбектерден, мерзімді басылым беттерінде жарияланған материалдар мен
ақпараттар, әдеби шығармалар сияқты дерек көздерден жиналды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері:
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Диплом жұмысының нәтижелерін
лингвистикалық гендерлікеттану антропономика бойынша қазақ есімдерінің
мағыналық атауларының сөздігін жасауда, оқу-тәрбие үдерісіндегі
пәнаралық байланыс деңгейінде тақырыптық сабақтар үлгісінде және қазақ
антропономикасының өзекті мәселелерін қарастырған арнайы семинарлар мен
оқу сағаттарында пайдануға болады.
Зерттеу әдістері ретінде тарихи салыстырмалы сипаттамалық әдіс
сөздіктерді салдыстыру құрылымдық талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

I. Қазақ есімдерінің шығу тарихы мен қазіргі жағдайы
1.1. Қазақ антропонимдерінің әлеуметтік сипаты

Қазақ тіл білімінде социолингвистика ғылымы тілді зерттеудің бір
саласы ретінде кейінгі кезде қалыптасқаны белгілі, бірақ бұл бағыттың қазақ
тілінде негізі бар екеніне Ахмет Байтұрсынұлының, Қ.Жұбановтың еңбектерінде
назар аударылды. Бүгінгі таңда социолингвистика – (қазақша-әлеумет тік
лингвистика) – тіл білімі, әлеуметтану (социология), әлеуметтік психология
және этнография ғылымдарының қиылысқан жерінде дамитын, тілдің әлеуметтік
табиғаты мен қоғамдық қызметін, әлеуметтік фактордың тілге әсер ету тетігін
және қоғам өміріндегі тілдің қарым-қатынас құралы ретіндегі коммуникативтік
қызметін зерттейтін тіл ғылымының бір саласы ретінде қалыптасты. Осы
тұрғыдан А.Байтұрсыновтың осыдан 85 жыл бұрын тілге берген анықтамасы
социолингвистикалық сипатты деп бағалауға болады: Тіл – адамның адамдық
белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі, - деді. (А.Байтұрсынұлы. Тіл
тағылымы. – Алматы, Ана тілі, 1999. -141 б.)
Себебі қоғамдағы тілдің мәні мен қызметін күнделікті өмірден өзінің
ерекше тілдік тұлғалық зердесімен байқаған, сезе білген Ахмет
Байтұрсынұлының тілдің әлеуметтік қызметін айрықша қабылдауы, түйсінуі –
заңды құбылыс. Ал, социолингвистика болса, тіл мен қоғамның өзара
байланысын динамикада, қызмет барысында зерттейді.
Сондықтан да әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш
бағытта анықтаса, (тілдің таңбалануы (графизация), тілдің жаңаруы
(модернизация) және тілдің қалыпқа түсуі, нормалануы (стандартизация) Ахмет
Байтұрсынұлы тіл дамытарлық осы үш бағытта бірдей қалам тартты.
Осымен байланысты кез келген тілдің лексикалық қорының мәнді бір
қабатын жалқы есімдер құрайды. Оларсыз адамзат қоғамының қарым-қатынас
қызметі іске аса алмайды.
Тіл қызметінің ерекше бір саласы - ономастика. Жалқы есімдердің
жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зерттейтін ғылым
ономасиология деп аталады. Ономастика – кез келген жанды және жансыз
заттарды не құбылыстардың есімін зерттейді. Ономастика грек сөзі ономия
(грек тілінде оnomа есім, ат) onomastika - ат қою өнері, яғни атауларды
зерттейтін ғылыми сала. Ономастиканы (кісі аттарын, жер, су, ру, тайпа
аттары т.б.) зерттеудің теориялық - әдістанымдық негіздері мен тілмен
сабақтастықта қарастырылатын ұлттық этно гендерлік, әлеуметтік сипатын
анықтаудың қажеттілігін В.В.Радлов, В.В.Бартольд, Н.Катанов,
А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков,
Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ә.Қайдар, Т.Жанұзақов,
Ә.Абдрахманов, Е.Жанпейісов, Қ.Рысбергенова, Г.Мадиева, А.Жартыбаев т.б.
ғалымдар өздерінің еңбектерінде жан-жақты көрсетті. Ономастика өз ішінде
бірнеше салаға бөлінеді: топонимика (жер, су, қала атауларын зерттейтін
ғылым), антропонимика (адам аттарын зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел,
халық аттарын зерттейтін ғылым), зоонимика (хайуандар аттары), гидронимия
(теңіз,өзен, су, көл атауларын зерттейді) т.б.
Түркі тіл білімінде жан-жақты зерттеліп, ғылыми негізі қаланған
ономастиканың күрделі бір саласы – антропонимика. Антропонимика кісі
аттары, әке аты patronim (отчество), фамилиялар, лақап аттар (прозвища),
бүркеншік аттарды (псевдонимы) зерттейтін ономастиканың бір саласы.
Қазақ ономастикасының зерттелу тарихына аналитикалық шолу
жасалған еңбекте бұл саладағы зерттеулер 4 кезеңге бөлінген. Соның ішінде
жалқы есімдерге қатыстылары мыналар:
1 кезең: 1950 – 1970ж.ж. (Т.Жанұзақов Лично-собственные имена в
казахском языке 1961ж; Қазақ тіліндегі жалқы есімдер 1965ж; Қазақ
есімдерінің тарихы 1971ж.)
2 кезең: 1970 – 1990ж.ж. (Т.Жанұзақов Очерк казахской
ономастики 1982ж; Е.Керімбаев Атаулар сыры 1986; Қазақ емісдері 1988;
В.Махпиров Собственые имена в памятнике Х в. Дивану лугат ат-турк Махмуда
Кашгарского 1980ж канд. дисс. )
3 кезең: 1990-2000ж.ж. (В.Махпиров Имена далеких предков 1997;
М.Мұсабаева Қазақ тіліндегі антропонимиялық аталымдардың
этнолингвистикалық сипаты 1995ж канд. дисс.; У.Мусабекова Мотивационный
аспект антропонимов казахского и русского языков 1996 канд. дисс.
Е.Керімбаев Этнокультурные основы номинации и функционирования казахских
собственных имен 1992ж. док. дисс.; К.Головина Сопоставительный анализ
идиоэтнических топонимов и антропонимов русского и казахского языков;
К.Жаппар Эстетические функции имен собственных в поэзии О.Сулейменова
2000ж; ).
4 кезең: ХХІ ғасырдың басы, жаңа кезең (Б.Көшімова Қазақ
лексикасындағы бейонимдену үрдісі 2001ж; Б.Досжанов Қазақ тіліндегі көне
есімдер 2003ж; Д.Керімбаев Қазақ фольклорындағы жалқы есімдердің құрамы
мен этнолингвистикалық сипаты, 2004ж; Г.Аубакирова Идиоэтническая
семантика и лингвистикалықстилистические функции собственных имен в
художественном тексте 2004; А.Бахамова Уйгурские прозвища и их
этнолингвистическая характеристика 2004; ).
Сонымен бірге ономастикалық лингвистикалықкультуремалардың ұлттық
гендерлік ерекшеліктерді танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі
ономастика өзінің бойына лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және
гендерлік деректерді жинаған ерекше лингвистикалық гендерлік бірліктер
сипаты болып табылады. Олар халықтың бітім болмысы мен өмірге қөзқарасынан
хабар береді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов, Қ.Рысбергенова т.б. ономаст-
ғалымдардың еңбектерінде арнайы зерттелген.
Қазақтың кең даласы - гендерлік пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып,
салт-сана тұтастығының негізі. Мысалы, бұл қөзқарас қазақтардың балаға ат
қоюында өзіндік ерекшеліктерінің бар болмысымен көрінеді. Себебі олар бұл
рәсімде ұлт болмысының барлық этно гендерлік, әлеуметтік сипатын басшылыққа
алып отырған.
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте
қарғыстан, балаларын мақтаудан қорыққан. Соның нәтижесінде Kүшікбай,
Жаманбала, Салбыр, Қасым, Сағал, Kенесары сынды жалқы есімдер дүниеге
келген. Олар көз тимесін, балам аман болсын деген ырымнан туған болуы
керек. Немесе дүниеге келген балаға Артықбай, Несібелі, Бекенбай Мырзагелді
сияқты ат қою арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарытуды көздеген мақсат
қойылған. Ал, Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Есенгелді
лингвистикалықкультуремалары ұл куту, бала тілеу, балалары тұрақталмаған
себебінен туған есімдер.
Антропонимика (кісі аттары) - тіл тарихын, ұлт гендерлігін
зерттеуде құнды да бағалы мұра. Есімдер сипаты адамдардың өткендегі
тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік құрылысын және материалдық әрі гендерлік
өмірдің құбылыстарын да көрсете алады. Олардың кейбір топтары қазақ
ауылының ертедегі тіршілік, іс-әрекетінен және шаруашылық күйінен мағлұмат
береді. Мәселен, төрт түлік малға, шаруашылық, тұрмыстық сөздерге
байланысты есімдер. Немесе қазақ халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндер
күйеуінің жақын туыстарының, ата-енесінің аттарын атамайтын. Сөйтіп жас
келін күйеуінің ағасын, інісін я қарындасын тура атымен атай алмай, жанама
ат қойып алатын. Атап айтқанда, қайынсіңлілерін – шырайлым, бикеш,
бойжеткен, әке қыз, еркем, ержеткен, ерке қыз, ал ер адамдарды төрем,
шырақ, мырза жігіт, молда жігіт т.б. деп атайды. Тіпті күйеуінің
құрдастарының аттарын атауды да ұят санап құрдас, замандас немесе аттас деп
атау дәстүр ұстаған.
Осымен байланысты эвфемизм мен табу ерекше назар аударады да,
есімдердің лингвистикалық гендерлік, әлеуметтік т.б. аспектілерінің
архетиптік сипатын көрсетеді. Яғни, эвфемизм - бір затты немесе құбылысты
тікелей өз атымен емес басқа сөзбен атау. Айтуға дөрекі, қолайсыз сөзді
сыпайы сөзбен ауыстырып айтудың негізінде шыққан. Оның тілдік көріністері
қазіргі қазақ тілінде көптеп кездеседі. Мысалы өтірік айту - қосып айту,
ұрланыпты - қолды болыпты, өлді - қайтыс болды, үзілді т.б.
Ал, табу ерте замандардағы адамдардың мифтік танымына сәйкес
кейбір заттардың аттарын тікелей айтуға қорқып, тыйым салынуынан
қалыптасқан. Бұл құбылыс әдетте табу деп аталады. Бұл проблеманың қазақ
және түркі тілдегі табиғаты, тілдік көрінісі Ә.Ахметовтің еңбегінде арнайы
зерттелген. (Ә.Ахметов. Түркі тіліндегі табу мен
эвфемизмдер.Доктор.дисс.автореферат ы. – Алматы, 1995. – 8 б.) Солардың
нәтижесінде оның дәстүрлі гендерлікпен сабақтастығы, оның генезисі
анықталады.
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың
қалыптасып баю барысындағы тарихи тұрғыдан семантикалық тәсіл қатарында
қарастырып, нақты есімдерге қатысты былай деп көрсетеді: - кісі аттарына
байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: ауылдағы үлкен кісінің аты
Жаман болса - Соқпақ жол, Сүттібай болса - Желінді уыз, Бұқабай - Сүзербай,
Өгізбай, Қарабас - Боран шеке, Сарыбас - Шикіл шеке, Сары - Шикіл, Бейсембі
- Күн жұма аттас, Көжекбай - Қоян ата, Үзікбай - Дөдеге, Жамантай - Жайсыз
тай, Ақбай - Қылаң ата, Түңлікбай - Қайырма, Қозыбақ - Кене, Жусанбай -
Сыбақ, Қойлыбай - Жандық ата, Қамшыбек - Ат жүргіш, Бүйенбай - Жуан ішек,
Еламан - Халық есен, Асубай - Тарпаң, Асыл - Бекзат ата, Ақылбай - Ой ата,
Мергенбай - Атқышыл, Жылқыбай - Туар т.б. (Хасенов Ә. Тіл білімінің
теориялық және практикалық мәселелері. – Алматы, Мектеп, 1985. – 66 б.)
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы
есімдердің көбі табуға айналған. Ш.Садиевтің мәліметі бойынша, әзірбайжанда
күні бүгінге дейін шын аттар жасырын болған. Түркіменстанда әр баланың
чын ады - шын аты және ямен ады - жасырын аты бар. Сібірдің солтүстігінде
ер адамдарда екі ат болды, оның бірі - шын ат, ол сирек қолданылса, ал
екіншісі күнделікті қолданыстағы ат болып саналған. Қазақ жалқы есімдерін -
есімдерді зерттеуші Т.Жанұзақ былай дейді: Запрет некоторых слов (табу)
имел свое влияние и в сфере лично- собственных имен. Казахские замужние
женщины давали свои имена Төрем, Шырақ, Жарқын, Тетелес, Мырзажігіт,
Шырайлым, Бикеш и др.
Оңтүстік Сібірдегі түркілердің дәстүрлі дүниетанымын А.Самойловичтен
кейінгі зерттеушілер күйеуі мен оның туыстарының атын айтуға тыйым салыну
некелік қарым-қатынастың сипатына байланысты деп есептейді. Әйел басқа
тектен (әлемнен) болғандықтан күйеуінің жағында оған бірқатар сөздік
тыйымдар салынады: Большинство запретов, которыми было окружено ее
поведение во время сватовства и свадьбы, постепенно снимались, но оставался
минимум символов, который на протяжении всей ее жизни на земле мужа
подчеркивал особый статус женщины - пришелицы, единственного существа со
стороны, находившегося в роде. Она не имела права произносить в слух имена
своих старших родственников. Для нее их имен словно бы не существовало,
равно как имена мужа. (Самойлович А.Н. Заветные слова в языке казак –
киргизской замужней женщины Живая старина. Петроград, 1915. - 151 стр.)
Есімдер мен жалқы есімдерді қолданған кезде мұндай сөздік тыйымдар
(табу), жоғарыда атап өткендей, қазақ әйелінің де сөздік ғұрпында болған.
Қазақ әйелінің сөзіндегі табуға айналған жалқы есімдер эвфемизмдермен
алмастырылған. Профессор Т. Жанұзақ былай деп жазады: Личные имена
заменялись нарицательными по определенной системе. Мужчин старше мужа
женщины называли қайынаға (деверь). При запрете личное имя определенного
человека употреблялось в искаженной форме, например вместо Али-Сали, Турсын-
Мурсын. Для замужней женщины являлись запретными и нарицательные имена .
Акад. А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ бұл проблеманың
әлеуметтік, этно гендерлік аспектісіне мән беріп, түркітанудың болашағы
өзекті мәселелерінің бірі ретінде мән берген: чтобы исследователи разных
тюркских народов обратили особое внимание на личные имена, о том, что
следовало бы составлять полные алфавитные списки личных имен, как мужских,
так и женских, по отдельным народам и племенам с подробными указаниями, в
каких случаях, в какую историческую эпоху, кому и почему давалось то или
иное имя, что в последствии позволило бы произвести весьма интересные в
культурно-историческом отношении сравнительное исследование личных имен
всех тюркоязычных народов .
Қазіргі қазақ тіліндегі есімдерді тарихи-этно гендерлік, әлеуметтік
тұрғыдан анықтап, зерттеу олардың тамырының көне түркі (қыпшақ) кезеңімен
сабақтасып қана қоймай, түркі тілдерінің басқа халықтарымен гендерлік-
тарихи байланысын, қарым-қатынасын да деректейді. Сондықтан белгілі ономаст-
ғалым В.А.Никонов антропонимика саласының негізгі міндеттерін кезінде былай
деп анықтаған: Антропонимия может служит драгоценным источником, помогая
выяснить былой этннический состав и миграции населения в прошлом,
датировать, локализовать письменные памятники и т. д... Антропонимика
образует в языке особую подсистему, разобраться в которой бессильны методы
только лингвистики без неразрывного единства с этнографией, историей,
социологией, правом. (Никонов В.А. Имя и общество-Москва:Наука,1974 – 56
стр.)
Осымен байланысты екінші тарауды біз орыс жылнамаларындағы түркизм
есімдерді, олардың қазіргі түркі тілдеріндегі антропоним сипатымен
лингвистикалық гендерлік сабақтастығын анықтауға арнадық.
В.Гумбольдттың концепцияларын басшылыққа ала отырып, оны одан әрі
дамытқан американдық ғалым Э.Сепирдың мына пікірі: тіл әлеуметтік шындықты
түсіндірудің құралы адамдар белгілі мөлшерде, өз тілінің ықпалында болады,
тіл мінез-құлық нормасына да әсер етеді, халықтың гендерлік дәрежесін,
оның тілін зерттемей тұрып түсіні мүмкін емес, тіл әлеуметтік шындықты
түсіндірудің жетекші құралы дегенге саяды. Бұл мәселе өткен ғасырдың ІІ
жартысында орыс ғалымдары Н.Буслаев, А.Н.Афанасьевтердің еңбектерінде
алғашқы рет сөз болды. Олар тіл ерекшеліктерін пайдалана отырып, орыс
халқындағы табиғи құбылыстарға байланысты пайда болған әртүрлі наным-
сенімдерді зерттеу негізінде көптеген мифтеріне талдау жасады.
Атап айтқанда, антропонимдік зерттеулердің басы ертеден басталып,
даму барысында әртүрлі сипатта қарастырылған. Мысалы, Қазанда 1905 жылы
жарық көрген В.К.Магницкийдің Чувашские языческие имена кітабында, акад.
К.Мусаевтың көрсетуінше, 10587 ер адамның аты (фонетикалық варианттармен
қоса) берілген. (Мусаев К.Н. Лексикология тюрских языков.
-Москва,Наука.1984 - 205 стр. )
Қырғыз есімдерін зерттеген А.Идрисовтың (кыргыз тилиндеги ысымдар.
Фрунзе, 1971) еңбегінде есімдердің қалыптасу кезеңдері қоғамның тарихи-
экономикалық даму кезеңдеріне сәйкес анықталды:1) Алтай дәуіріне дейінгі
ежелгі кезең. Оған жануарлармен, құстармен, географиялық атаулармен
байланысты есімдер жатады. 2) Хун дәуірінде қалыптасқан есімдер (б.э.д.
ІІ, ІІІ-VІ б.ғ.) Оған мал жануар, құс, өсімдік, жәндік, аспан денелері т.б.
байланысты аттар жатады. 3) Көне түркі кезең (V-Хғ.) Алдындағы кезеңдердегі
есімдермен қоса, мысал ретінде ескі түркі ескерткіштеріндегі есімдер – Чур,
Барс, Шумкар, Арстан т.б. келтіреді. 4) Ортағасырлық кезеңдегі (Х-XVғғ.)
аттарға араб есімдері қосылады. 5) Жаңатүркі кезеңде (ХV-ХХғғ.) бұрынғы
есімдерге ескіеврей (библиялық) араб, парсы аттары қосылады. 6) Октябрьден
кейінгі кезең аттарының қатарында революционерлер, әдеби кейіпкерлер,
мемлекеттік ресми тұлғалар атауларымен сипатталған. (Идрисов А. Кыргыз
тилиндеги ысымдар.- Фрунзе, 1971.- 17-37 б.)
Қазақ тіл біліміндегі ономастика, антропонимика саласын
қалыптастырушы ғалым Т.Жанұзақовтың есімдердің қалыптасуын, даму кезеңдерін
басқаша жіктегенін байқаймыз. Атап айтқанда: 1) Ескі түркі кезеңі (V-Хғғ.)
пұтқа табынуға байланысты жалқы есімдер. 2) Ортағасырлық кезең (Х-ХVІІғғ.)
- туыстық атаулар, тайпа, ру атауларымен, жануар мен өсімдіктер,
астрономиялық атаулар, қымбат тастар мен материалдық гендерлікет пен
тұрмыс, әлеуметтік-саяси терминдермен байланысты. 3) ХVІІ-ХІХғғ. кезең -
негізінен аппелятивтік лексикамен байланысты қалыптасқан жаңа атаулар:
Жібек, Баршын, Қамқа, Шекер, Алуа т.б. 4) Совет кезеңі - жаңа дәуірге
сәйкес жаңа ұғымдармен байланысты есімдер көріп отырғанымыздай, бұл
зерттеудің нәтижесі, тілдік деректердің мазмұны нақтылығымен дәйектелген.
(Джанузаков Т.Дж.Основные проблемы ономастики казахского языка:
Автореф.дисс.доктора филол.наук – Алма - Ата, 1976.-15-24 стр)
Сонымен бірге Г.Ф. Саттаровтың мақаласында татар тілінің
антропонимиясының ежелгі қабаты көне түркі және ежелгі бұлғар кезеңіне
қатысты анықталып, ежелгі түркілердің наным-сенімдеріне сәйкес - аспанға
табиғатқа табынуды сипаттайтын есімдерімен көрсетіледі: Таштемир, Бикташ,
Тәңгеребирде, Кугәй, (Кук+ай), Айсылу, Чулпан т.б. (Саттаров Г.Ф. Некоторые
вопросы татарской антропонимии.Вопросы истории философии и педагогики.-
Казань-1965,-вып.1.)
Cол сияқты түрікмен тілінде де ежелгі есімдер ретінде атмосфералық
ылғал, күн, ай, флора мен фаунаға байланысты қалыптасқан есімдер
көрсетіледі. Мысалы, Ягмур, (жаңбыр) ХІғ. түркіменің қолбасшысының аты.
Академик В.А.Гордлевскийдің түркі есімдер сипатынің түркі қабатын
мұсылмандыққа дейінгі деп анықтауы көптеген түркі тілдері бойынша
антропонимист ғалымдардың пікірлерінде қолдау тауып жалғасты. Нақты
айтқанда, осы зерттеулердің нәтижесінде танымдық, мифотанымдық сипаттама
космонимдік лақап аттардың т.б. негізі осы қабатқа тән. ( Гордлевский В. А.
К личной ономастики у османцев.Москва,1968 - 131-136 стр)
Башқұрт антропонимиясындағы қыпшақ қабатын зерттеуші Г.М.Гариповтың
пікірінше, барлық түркі тілдеріне ортақ, байырғы, түсінікті этностың терең
қайнарларынан деректер беретін тарихи көздер.( Гарипов Г.М. О древних
кыпчакских именах в антропонимии башкир . Ономастика Поволжья.-Уфа, 1973,
- 3 стр.)
Түркі тілдерінің лексикологиясын салыстырмалы түрде зерттеуші
К.Мусаевтың еңбегін антропонимияға қатысты топтастырудың 7 принципін
береді. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып,
рудан-руға, ұрпақтан - ұрпаққа жеткен дәстүрдің бірі осы ат қоюмен
байланысты. Бұл қазіргі тіл біліміндегі, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі
тілді сол тілде сөйлеушінің гендерлігіімен, тарихымен т.б. тығыз
байланысты зерттейтін антропоцентристік бағытқа, оның ішіндегі
лингвистикалық гендерлікеттануға, этнолингвистикаға сай келеді.
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында
байланысы бар екені ономастикада дәлелденген. Ал оның этно гендерлік мәні
ерекше екенін жоғарыда атап өтілген. Мұны қазақ тіл біліміндегі
антропоцентристік бағыттағы лингвистикалық гендерліктанымдық,
этнолингвистикалық, әлеуметтанымдық зерттеулер дәлелдеп отыр. Мысалы,
балаға ат қоюда ерте кездің өзінен-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты сақтаушылық
болған. Ал, ырым мен әдет-ғұрып Ш.Уәлиханов атап көрсеткендей, салт-санаға
тән. (Валиханов Ч. Избранные произв едения. - Алма-Ата, Том.1, 1958.-17 стр)
Мысалы: ұлы жоқ үйлерде қыз туатын болса, онда ол қызға Ұлтуған немесе
Ұлбосын деп ат қояды. Ондағысы кейінгі бала ұл болса” деген ырым-сенім.
Демек, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани гендерлік
өмірімен, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен тығыз байланысты. Ал, ұлттық тарих,
әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген ұғымдар гендерлікпен байланысты. Гендерлік
- дегеніміз адамдардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, сондай-
ақ олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен
адамның белгілі тарихи даму дәрежесі.
Тіл мен гендерлік сабақтас зерттейтін ғалымдар соның ішінде қазақ
ғалымдары Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова т.б. гендерлік
тілден бөліп алып қарамай, тіл - гендерліктің бір көрінісі, ол екеуінің
арақатынасы ерекше де маңызды деп санайды. (Манкеева Ж. Гендерлік
лексиканың ұлттық сипаты. - Алматы, Ғылым, 1997. -282 б.) Себебі, кез
келген гендерлікеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнелеп көрінетіні,
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт айтқандай: Ұлттың
өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып,
сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл.(Фон Гумбольдт В. Язык и
философия культуры. -Москва:1985. – 349 стр)
Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында, тілді зерттеудің барысында
ұлттық гендерлік, дәстүрлердің ерекшеліктері ескеріледі. Әсіресе, ұлттық
рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз қайта жанданып жатқан қазіргі қазақ
қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты дұрыс бағалап, негізін түсіну үшін
осындай тілдің дамуының ішкі формасынан туындайтын жалпы заңдылықтарды адам
рухымен байланысты түсіне білудің маңызы зор. Себебі, дәстүр әркімнің жеке
басының жағдайына байланысты емес, ол халықтың әлеуметтік-психологиялық,
гендерлік, тұрмыстық, дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасқан –
жалпыхалықтық құбылыс. Екіншіден, дәстүрдің тағы бір сипаты – оның
тұрақтылығы. Ол оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа
беріледі. Сол арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізіледі. Сол себепті әртүрлі ұрпақ болғанмен, бірін-бірі түсініп бір
ұлтқа жатады. Осы жайт түркі соның ішінде қазақ есімдерінің тілдік
табиғатына да тікелей қатысты.
Осымен байланысты тіл мен гендерлікті біріктіріп қарастыратын сала
- лингвистикалық гендерліктану (лингвистикалықкультурология). В.Воробьев
лингвистикалық гендерліктітануға мынандай ғылыми анықтама береді:
Лингвистикалықкультурология – это комплексная научная дисциплина
синтизирующего типа, изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и
языка в его функционировании и отражающая этот процесс как целостную
структуру единицу в единстве их языкового и внеязыкового (культурного)
содержания при помощи системных методов с ориентацией на современные
приоритеты и культурные установления (система норм и общечеловеческих
ценностей) . Ғалым В.А.Масловa бұл пәнді халық гендерлікті танытушы ғылым
деп санап, былайша анықтайды: Лингвистикалықкультурология – это наука,
возникшая на стыке лингвистики и культурологии и исследующая проявления
культуры народа, которые отразились и закрепились в языке .
Тіл ғылымында лингвистикалық гендерліктану – лингвистика мен
гендерліктанудың, соның ішінде есімдерге қатысты жағын ортақтастыратын
жаңа ғылым. Сонымен, лингвистикалық гендерліктану – ұлттық сипаты бар деп
танылатын әлеуметтік, танымдық, этникалық, эстетикалық, саяси,
адамгершілік, руханилық, тұрмыстық қағидалармен заңдылықтарды тілдік
құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл білімнің бағыты. Лингвистикалық
гендерліктанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық болмыстың тілдегі
көріністерін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этика-эстетикалық
категориялары арқылы рухани гендерлікті танытып, олардың қызметі мен орнын
анықтау деп түйіндеуге болады. Лингвистикалық гендерліктану пәнінің зерттеу
деректері мен дәйектері ұлттық гендерліктің және рухани құндылықтардың
тілдегі көрінісі әдебиет, фольклорда т.б. Қазақ тіл білімінде
лингвистикалық гендерліктану ғылымы пәніне қатысты деректер Ш.Уәлиханов,
М.Әуезов еңбектерінен бастап, Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық,
Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева,
Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдар еңбектерінде көрсетіледі.
Бүгінде лингвистикалық гендерліктану ұлттық тілді танудың да негізі
екені соңғы кездегі біраз зерттеулерде (Г.Смағұлова, А.Алдашева,
А.Сейсенова, Г.Қажығалиева, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева т.б.) анықталып,
лингвистикалық гендерлікеттану ғылымының пән ретінде қалыптасуынан қазақ
тіл білімінде жеке сала ретінде қарастырылуынан көрінеді.
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвистикалық гендерліктану пәнінің
ерекшелігін былайша көрсетеді: Лингвистикалық гендерліктану бұл тіл – ұлт –
гендерлік дейтін үштік (триада лингвистикалық гендерліктану пәнін зерттеу
нысаны болмақ). (Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық гендерлік
аспектілері . – Алматы, Ғылым, 1988. – 196 б.)
А.Салқынбайдың пікірі бойынша, тілдік деректерді лингвистикалық
гендерлік аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами,
гуманитарлық, гендерлік, өркениеттік қырларды айқындау болып табылады.
Табиғаттағы әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, әрі де тілде өз
көрінісін табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвистикалық
гендерлік аспектіде қарастырылады. (Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. – Алматы,
Қазақ университеті,1999. – 309 б.)
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
лингвистика ғылымымен ортақтығын лингвистикалық гендерліктанудың ауқымы өте
кең, ол әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық
тілімен бірге жасасып келе жатқан ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген
сөз ұлттық әлеуметтік, этникалық, адамгершілік, гендерлік, тұрмыстық
нормаларға сай деп тұжырымдайды. (Алдашева А. Аударматану:
лингвистикалық және лингвистикалық гендерлік мәселелері. Алматы, Арыс,
1998.-215 б.)
А.Сейсенова лингвистикалық гендерліктану гендерліктің тілдік жүйеге
қалай әсер ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың
байланысын қарастырады. (Сейсенова А. Лингвистикалық гендірліктану:
этикет формаларына салыстырмалы тал дау. Филол.ғылым.дисс. Авторефераты .-
Алматы, 1998. - 22 б.)
Сол сияқты тіл мен гендерліктің сабақтастығының көркем мәтіндегі
көріністері Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Г.Абдрахманова, Ф.Қожахметова, А
Әмірбекова, т.б. зерттеулеріне арқау болған.
Мысалы, Г.Ж.Снасапова Ғ.Мүсіреповтің Ұлпан повесіндегі
лингвистикалық гендерлік бірліктер ретінде ономастикалық
лингвистикалықкультуремаларды қарастырады. Солардың қатарында есімдердің
лингвистикалық гендерлік коннотацияларын талдайды. Осы тұрғыдан қазақтардың
балаға ат қоюында белгілі бір ырымдардың негіз болуы сөздің құдіретті
күшіне сенуді көрсетеді: Жаманбала, Күшікбай, Салбыр, Сүйір, Сағал т.б.
есімдер көз тимесін, балам аман болсын деген мәнді аңғартса, Тілеуімбет,
Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Ұлпан т.б. лингвистикалықкультуремалардың
прототипі ұл күту, бала тілеу тәрізді тілек мәнді семантиканы білдіретін
есімдер. Артықбай, Бақберді, Байдалы, Қайыргелді, Несібелі т.б. жалқы
есімдердің прототипі дүниеге келген балаға ат қою арқылы оған белгілі бір
қасиеттерді дарыту дегенге меңзейді.
Лингвистикалық гендерлікеттану пәні басқа халықтардың өмірінен де
гендерлік ақпарат береді яғни бір ұлттың көршілес ұлтпен туыстығын немесе
дәстүр ұқсастығын салыстыруды да мақсат етеді. Басқаны айтпағанда, мұның
гендерлікаралық коммуникация, оның тіларалық коммуникацияның көріністері
ретіндегі есімдердің тілдік табиғатын тануға тікелей қатысы бар.
Тіл мен гендерлікті зерттейтін пәнд ердің қатарына лингвистикалықелтан у,
лингвистикалықөлкетану, лингвистикалықг гендерліктану,
этнолингвистика, этно гендерліктану т.б. жатады. Аталған пәндердің
зерттеу нысаны ортақ болып қоймай, кей жағдайда олардың зерттеу әдіс-
тәсілдері, кейбір теориялық принциптері мен негіздері ұқсас болып келеді.
Жалпы тіл арқылы гендерліктанудың ғылыми үлгілері: этнолингвистиканың,
этно гендерліктанудың, елтанудың, лингвистикалық гендерліктанудың пән
ретіндегі жалпы және ұқсас мақсаттары мен міндеттері – ұлт тілі арқылы
ұлтты тану, ойлау сипатынің ерекшеліктерін анықтау, қысқаша айтқанда,
ұлттық менталитетті айқындау, басқалардың айырмашылығын көрсету. (Снапасова
Г. Ғ.Мүсіреповтың Ұлпан повесіндегі лингвистикалық гендерлік
бірліктер.Филол.ғылым.канд. дисс. - Алматы, 2003.-22 б.)
Осымен байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ
тілінің рухани гендерлікет лексикасына талдау жасаған С.Жанпейісованың,
Қ.Қайырбаеваның, Ш.Елемесованың, Ф.Қожахметованың т.б. рухани гендерлік
лексикасының негізгі тақырыптық топтарын және олардың қалыптасу көздерін
анықтау, лексиканың бұл аталмыш қабатын, этнолингвистикалық аспектілерін
халқымыздың этно гендерлік өміріне қатысы тұрғысынан алып қарастырып,
рухани гендерлікетпен байланысты түрлі тілдік номинациялардың жасау
тәсілдерімен даму жолдарын айқындап көрсетуіне арналған зерттеу
жұмыстарында жан-жақты ашылған, дәйектелген.
Қазақ тіліндегі есімдердің лингвистикалық гендерлік сипатын ашуға
арналған жұмысымызда тіл мен гендерлік мәселесі төңірегінде қазақ тіл
біліміндегі А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық,
Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Қ.Рысбергенова, Б.Тілеубердиев т.б.
жалпы тіл білімі мен орыс тіл біліміндегі В.фон Гумбольдт, А.Потебня,
Э.Сепир, Б.Уорф, К.Леви-Стросс, Е.Верещагин, В.Воробьев, В.Маслова,
И.Толстой, С.Толстая т.б. ғалымдардың теориялық ой-пікірлерін басшылыққа
алып, сүйенеміз.
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың тілі арқылы сол
халықтың өмірінің рухани қазынасын, гендерлікетін білуге болады. Бұл
жөнінде академик Ә.Қайдаров: Әрбір халықтың тілі-тек қатынас құралы ғана
емес сонымен қатар рухани болмысы мен гендерлік байлығының күзгері барлық
болмысы мен өмір тіршілігін, дүниетанымы мен әдет-ғұрпын бойына сіңіріп,
ата мұрасын, асыл қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, отыратын
қасиеті бар деп тілге анықтама береді . Сондықтан да халықтың тілі рухани
болмысы және гендерлік байлығы бірімен-бірі тығыз байланысты. Бұл жөнінде
көптеген зерттеуші ғалымдардың пікірлері бір ізділік табады.
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның
гендерлік өмірімен, салт-сана, әдет-ғұрыпымен байланыстыра зерттеу жөнінде
алғашқы пікір ХVII ғасырдың соңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы
және әдебиетшісі Иоганн Гердердің поэзияға байланысты зерттеулерінде, одан
кейінгі кезде В.Гумбольдт еңбегінде кездеседі. Бірақ тіл мәселесін
гендерлікет, әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл
бөлу, оған тіл білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау ХХ ғасырдың 20-30
жылдарда белең алды. В.Гумбольдт дүниені тану, білу процесінде тілдің
атқаратын рөлін түсіндіре келе, тілге мынандай түсініктеме береді: Язык и
духовная сила народа развиваются не отдельно друг от друга и не
последовательно одни за другим, а составляют исключительно не раздельно
одно и тоже действие интеллектуальной способности. Хотя мы разграничиваем
интеллектуальную деятельность и язык, в действительности такого разделения
не существует .
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық,
этнографиялық және тарихи- гендерлік мәліметтерді пайдалану тіл үшін
нәтижелер беретінін дәлелдеп береді. Ол бір еңбегінде тіл мен мифологияның
байланысы мен өзіндік ерекшеліктеріне мынадай анықтама береді: ... язык это
основной слой народности, мифология народная словестность в которой и
выражена вся совокупность верований, преданий нравов и обычаев народа .
Сонымен коммуникативтік қызметімен ерекшеленетін есімдердің
әлеуметтік мәнін ашу қазіргі тіл біліміндегі антропоөзектік бағытпен
сабақтасады. Ономастиканың теориясы мен практикасын осы бағытпен бір
байланыста қарастырған ғалым Г.Мадиеваның еңбегінде осы сабақтастық былайша
көрсетілген:
- тіл қызметін іске асыратын нақты тілдік социум мүшелерінің жалқы
есімдерді қабылдауы;
- тілдік тұлғаның санасындағы жалқы есімнің қызметі;
- ұжымдық санадағы жалқы есімдердің қызметі;
- жалқы есімдердегі ұлттық танымда бекітілуінің әдісін сипаттау;
- жалқы есімдердің инварианттары мен варианттылығын анықтау;
- тілдік санада ұлттық когнитивтік қорды құрайтын өзекті жалқы есімдерді
анықтау;
- жалқы есімдер сипатынің ұлттық қорының негізгі элементтері мен
стереотиптерін жіктеу;
- жалқы есімдер мен мифтік танымның байланысы, т.б. (Г.Б.Мадиева Теория
и практика ономастики.-Алматы: 2003, - 28-29 стр)

1.2 Этноесімдердің қалыптасуының әлеуметтік - гендерлік негізі

Есімдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік құрлысын
және материалдық әрі гендерлік өмірдің құбылыстарын да көрсете алды. Біз
зерттеу нысанымызда тікелей қатысы бар профессор Т.Жанұзақов зерттеулеріне
ерекше назар аудардық. Профессор Т.Жанұзаков зерттеулерінен бастап, кейінгі
Қ.Рысбергенова, С.Оңайбаева, Ұ.Ержанова, М.Мұсабаева, Б.Бияров,
З.Жанғабылова, А.Арысбаев, Г.Мадиева, А.Жартыбаев, Б.Тілеубердиев т.с.с.
ғалымдардың зерттеулері қазақ антропонимиясына тән бір ерекшелік ретінде
оның тақырыптық шеңберінің өте кең екенін көрсетті.
Қазақ есімдерінің де өзіне тән тарихы, шығу пайда болу жолы бар. Кісі
есімдерінің шығу, қойылу тарихы өте көне замандарға, алғашқы рулық қоғамға
барып тіреледі. Әуелде ру, тайпа аттарының, содан кейін кісі атттарын
шыққаны күні бүгінде ғылымда белгілі болып отыр.
К.Маркс, Ф.Энгельс неке мен отбасы қалыптасуы туралы еңбегінде
алғашқы қоғамдағы рулардың шығуын, олардың есімдерінің койылу тарихын
ғылыми түрде кеңінен сипаттайды:
Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі ғана пайдалана
алады, ендеше әрбір мүшесінің есімі де оның қай рудың адамы екенін
көрсетеді - дейді Ф.Энгельс.(Энгельс Ф. Семьяның, жекеменшіктің және
мемлекеттің шығуы.- Алматы, 1967. 47 - 49 б.) Осымен бірге, ертедегі рулар
аттарының хайуандар аттарымен байланысты болғанын көреміз. Ол туралы
Ф.Энгельс: Кейбір рулардың аттары хайуандар аттарымен де аталатын болған.
Сенеке тайпасында қасқыр, аю, тасбақа, құндыз, бұғы, балықшы, көкқұтан,
бүркіт деген сегіз ру бар екен. Халық аузындағы аңыз бойынша, басқа рулар
аю мен бұғы атты рулардан тараған көрінеді. Бұл хайуандар аттары әрі сол
ру басының есімдері ретінде жұмсалған. Кейінгі этаптарда осы ру аттары адам
аттарына ауысып отырған.
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнайы ат беріледі. Ол ат
бала туғаннан соң жеті күннен кейін қойылатын. Бастапқы кездегі аттардың
ана тіліміздің төл сөздерінен қойылғандығы байқалады. Мысалы: Бөрібай,
Қойлыбай, Жетібай, Алтын, Kүміс, Kүмісбек, Бектай, Барыс, Құтжан, Темірбек,
Kүнбек т.б. Байқап отырғанымыздай, бұл есімдердің қойылуынан этно гендерлік
уәж анықталады. Атап айтқанда, ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып
сыйынуға сәйкес мифтік таным негізінде қалыптасқан есімдер мыналар еді:
Айсұлу, Айхан, Айдай, Kүнай, Күнбек, Айкүн, Таутай, Таубай, Kөлбай, Kөлтай,
Бөрібай т.б.
Бұл жай туралы түрікмен ономастикасын зерттеуші З.Б.Мұхаммедова:
древнейшими, на наш взгляд, следует считать имена, восходящие к названиям
атмосферных осадков, солнце, луны, растений, и животных деп жазса, өзбек
антропонимикасы туралы Э.Бегметов: Имена, Тангриберген, Тангриберди,
Тангриқүл, Қуанышбек, Ойзада, Ойкон связаны с культом неба, солнца, и луны,
являются ярким свидетельством поклонения и почитания людьми этих небесных и
наземных божеств, - дейді. (Бегметов Э. Антропонимика узбекского языка. –
Ташкент,1965- 18. стр )
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың
зерттеуінде қазақ есімдері туралы мақалалар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
шыға бастағаны, ондай алғашқы мақалаларға А.Е.Алекторовтың, А.Диваевтың
көлемі жағынан тым шағын мақалалары жататыны көрсетілген.
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі академик
І.Кеңесбаев қаламынан туған. Бірақ бұл мақалада қазақ есімдерінің таза
лингвистикалық сипаты, атап айтқанда, дара, біріккен тұлғалары, араб-иран
тілдерінен енгендер, фамилиялардың қосымшалары және олардың жазылуы,
орфографиясы сөз болады. Ал, қазақ есімдерінің этно гендерлік әлеуметтік
мәнін ашатын тілдік деректер академик І.Кенесбаевтың Фразеологиялық
сөздігінде молынан кездесетіні белгілі. Ол жұмыс зерттеу барысында дәйек
ретінде пайдаланылды. (Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.
Алматы, - 1977. - 82 б.)
Профессор С.Аманжоловтың мақаласы кісі аттарының сөздік қорға
тәндігі, жеке зерттеу объектісі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.