Қазақ ономастикасының өзекті мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАБИҒАТЫ 4
1.1 Отандық ономастика ғылымының кезеңдері мен нәтижелері 4
1.2 Қазіргі қазақ ономастикасының қалыптасу кезеңдері мен
өзгерістері ... ... ... 12
1.3 Қазақ ономастикасының мәселелері және оны шешудің жолдары 13
2 ҚАЗАҚ ЭРГОНИМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЗЕРТЕЛУІ 19
2.1.Ономастика саласының эргонимия тарауының жалпы мәселелері 19
2.2 Қазақ эргонимдерінің қалыптасу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Эргонимдердің қолданбалылық және теориялық мәселелері 31
3. ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫНЫҢ ЛИГНВО-СТАТИСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ (АСТАНА-ПАВЛОДАР
ҚАЛАЛАРЫ БОЙЫНША) 47
4.1 Астана қаласындағы мекеме атауларының қазақшалану көрсеткіштері . 47
4.2 Павлодар өңірінің қазіргі ономастикалық келбеті 56
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
ҚОСЫМША 68
КІРІСПЕ
Ономастика – республикамыздағы тіл саясатының басты бағыттарының бірі.
Бүгінде ол ғылыми - практикалық, тарихи- мәдени ғана емес, сонымен қатар
қоғамдық – саяси маңызға ие болып отыр.
Ономастикалық лексиканың ерекшелігі оның тек объектілермен тығыз
байланысынан ғана емес, экстралингвистикалық факторлар арқылы көрінетіні
белгілі. Әр атаудың тағылу уәжі тарихи өтпелі кезеңнің куәсі, ал оларға
лингвистикалык талдау жүргізіп, бір жүйеге келтіру - уақыт талабы. Тіл
тарихы халық тарихымен коян-қолтық тығыз, берік байланыста болатынын, тіл
барлық қоғамдық құбылыс сияқты әрбір қоғамдык формацияға сай өзгеріп
отыратынын, олардын шығу, даму кезендерінде әлеуметтік, тұрмыстық
негіздердің әсерін тигізгенін, ондай тарихи ономастиканың халық тарихымен
байланысына сай өзіндік ерекшеліктері барын айта келіп, ғалым Т.Жанұзақов
былай дейді: " Бұл ретте ономастика ең алдымен тіл тарихына тән
лингвистикалық ғылым. Өйткені оның грамматикалык, әрі фонетикалық заңдылығы
халық тіліне тән. Олар халықтың бай тілінен жасалады. Сондыктан да
кұрамында әр дәуірге тән сөздер кездеседі " 3,9.
Жалқы есімдер төңірегінде мәселелер көне заманнан бастап қазіргі
ғылымдарға дейінгі (лингвистикада, психологияда, философияда т.б.)
салаларда еңбектенген ғалымдарды қызықтырған. Жалқы есімдер аталмыш
объектімен еш байланысы жоқ заттың жәй атауы ма, жоқ әлде сол объектімен
байланысы бар мағыналы сөз бе? Мұндай пікір-таластың шешімі кез келген
атаудың әрқашанда мағыналы және әлеуметтік-мәдени ықлалы болатындығына
келіп тіреледі.
Тіршіліктің барлық саласын қамтитын сан мындаған сөздерді рет-ретімен
жүйелеп, әр түрлі топтарға бөліп, ғылыми түсініктер бере алуымыз керек.
Сонда ғана әрбір топтағы сөздердің сыр-сипаты ашылып, қолданылу
ерекшеліктері айқындала түседі. Сондай сөздердің бір тобы — мекеме, ұйым
атаулары, яғни эргонимдер. Сауда-саттық орындары мен мекеме атауларын
зерттеу қажегтілігі талас тудырмаса керек. Қаладағы атаулар халыктың
тарихынан, оның мәдениетінен хабар беретін баға жетпес қазына, өйткені
ұрпақтардың рухани өмірінен із қалдырады. Олар - тілдің қолданыстан қалған
қайталанбас сөздерді сақтаған ескерткіші. Олардың көбісі мындаған жыл бұрын
өткен ата-бабаларымыздың дауысын естірткендей, ал кейбіреуі жаңа өткен
тарихи кезеңмен сабақтас. Іс жүзінде әр атау — қаланың және елдін тарихи іс
қағазы, куәлігі іспеттес 52 .
Мекеме, ұйым атауларын нысанаға алып зерттеуіміздің өзектілігі бірнеше
себептерге байланысты. Біріншіден, қазақ тіл білімінде осы уақытқа дейін
эргонимдер бойынша арнайы зерттеу нысанасы болмаған. Екіншіден, ұйым
атауларының ономастикадағы өзіне лайык маңызын айқындау, олардың ортақ
зандылыққа бағынатын біртұтас құбылыс екендігін дәлелдеудің тіл білімі
ғылымы, әсіресе ономастика үшін маңызы зор. Төртіншіден, қазір шағын
кәсіпкершіліктін дамуымен байланысты жекеменшік дүкендер, асханалар,
дәмханалар т.б. саны кауырт өсіп келеді. Бұлардың әрқайсысына атау беріп,
айдар тағуының өзіндік ерекшеліктері бар. Әр атау тарихи өтпелі кезеңнің
куәсі. Ал оларды бір жүйеге келтіріп, тілдік табиғат пен
экстралингвистикалык, этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу, дұрыс баға беру
- уақыт талабы екені даусыз. Тід білімінің қазіргі даму дәрежесінде
ономастикаға катысты шешілмей жатқан мәселелер көп десек, оның эргонимдерге
де тікелей қатыстылығы сөзсіз.
1 ОНОМАСТИКА ҒЫЛЫМЫ
1.1 Қазіргі қазақ ономастикасының қалыптасу сипаты
Тәуелсіз мемлекетімізде бір кезде қолдан өзгертілген топонимикалық
атауларды қалпына келтіру немесе қазақшалау қазіргі таңда өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Еліміздегі атаулар ешқашан да кездейсоқ
қойыла салмаған. Оларда сол өлкені мекендеген халықтың тарихы, мәдениеті
бейнеленген.
Топонимдер – ел-жұрттың болмыс-бітімі, тұрмысы, мәдениеті, салт-
дәстүрі, тілі мен діні, ой-санасы туралы хабар береді, яғни есте жоқ ескі
заманның айнасы. Бірақ осы топонимдердің көпшілігі осы күнге дейін сол
қалыпында сақталып қалған жоқ. Бұның бір себебі – отарлау саясаты. Біздің
кең-байтақ елімізге көз тігіп отырған Ресей империясының отарлау саясаты
кезінде көптеген атаулардың орысшаланып кеткені мәлім. Боданындағы елді
ұлттық салт-санасынан, рухани әлемі мен түп-тарихынан ажырату үшін алдымен
жер-су аттарын өзгертуге кірісіп, өз мақсат-мүддесі мен саясатына сай орыс
тіліндегі басқа атаулармен алмастырды.
Еліміз егемендік алғаннан кейін бұл мәселе мемлекет тарапынан қолға
алынып көптеген жер-суға өзінің ежелгі атауы қайтарылды. Бұл жұмыс заман
талабына сай болғандықтан ұрпаққа жүктелген міндет болып отыр. Халқымыздың
тарихын, асыл бай мұрасын біліп, тану үшін осының маңызы өте зор. Қилы
замандарда дүниеге келген көне атаулар өз кезеңінің мәдениеті мен тарихының
куәгері ретінде тарихи ескерткіштер қатарына жатқызылуы тиіс. Қазақтың кең
байтақ жеріндегі әр тау мен тастың, әр өзен-көлдің, әр жазықтың, әр ой-
қырдың, әр орман-тоғайының байырғы өз атауы болған. Қасиетті мекеннің өз
есімдерін қайтыру, яғни қалпына келтіру – ұрпақ парызы. Сондықтан қазіргі
осыған байланысты атқарылып жатқан жұмыстар бір кездегі кеткен
кемшіліктердің орнын толтыру болып табылады. Дегенмен, бұл жұмыстардың
атқарылуында да, кей мәселелердің белең алғаны байқалады.
Қазіргі атауларды қалпына келтіруде кемшіліктерге жол берілуінің
себебі, осы жұмысқа байланысты тәжірибеміздің аздығы, қалыптасқан
механизмнің жоқтығы деп білеміз. Кез-келген атауды қалпына келтірген кезде
ғылыми немесе тарихи түрде дәлел болуға тиіс. Қазақ халқы мал
шаруашылығымен айналысқандықтан көшпелі өмір кешті. Соған байланысты әрбір
тауға, жотаға өзіне тән ат қоятын болған, яғни кездейсоқ ат қоймаған.
Сонымен қатар топоним ұлттық танымымыздың да айнасы. Қазақ елі, тәуелсіз
Қазақстан болғандықтан топонимдер де ана тілінде аталуы тиіс. Көптеген
тарихи оқиғаларды топонимдерден білуге болады. Олар тарихи фактілердің
дәлелі, шежіресі болып табылады. Этнонимдер туралы да осыны айтуға болады.
Бұлар әртүрлі мағынада қойылған белгілі бір тарихи кезеңдерді қамтитындары
да көп. Мысалы, араб, монғол, орыс тілдерімен байланысты жер-су атаулары
осының көрсеткіштері.
Жоғарыда айтқандай атауларды қалпына келтіру кезінде ғылыми зерттеу
тәсілдері қажет. Осыған байланысты А. А. Абдрахманов Тюрская ономастика
жинағына берген мақаласында топонимдерді этимологиялық жақтан зерттеуде
кейбір тәсілдерді ұсынады:
1. Қарапайым-дәстүрлік тәсіл. Бұған мысал ретінде Қапшағайды алайық.
Қапшағай - бұл Алматы облысындағы шатқал және қаланың атауы. Сөздің түбірі
қапқып. Осы түбірден түрік тілінде мынандай сөздер туындаған: Қырғызда –
капчал ‘жартас шатқал’; Капчыгай ‘таулы шатқал’, қазақ тілінде – Қапшағай
‘шатқал’ және т.б. кездеседі. Монғол тілінде хавцал – ‘шатқал’, хавцгай
‘жартас, шың’ болып келеді. Б. Оразбаеваның пікірінше, кап бұл жоғары
айтылған сөздердің туындауына себеп болған етістіктің көне формасы. Оның
байқауынша, бұл түбірден қырғыз тілінде кыпчы ‘ығыстыру’, якут тілінде –
хапчай ‘ығыстыру, жіңішкелеу’, хапчан ‘таршылық шатқал’ және монғол тілінде
хапчіл ‘тар шатқал’ дегенді білдіреді. Б. Оразбаеваның пікірінше қапшағай
деген сөз капчы сөзіне етістіктен зат есімді тудыратын –гай жұрнағын қосу
арқылы туындаған. Қапқып түбірі көне түріктердің сөздерінде кездеседі.
Олар қапуг ‘есік, қақпа’, капчаг ‘өзеннің өзегі’, капга ‘қақпа’.
Қазақ тілінде қапша бел ‘жіңішке бел’ деген сөз тіркесі бар. Мында
қыпша сөзінде сол сияқты қып ‘жіңішке’ синкреттік түбір болады. Жоғарыда
айтқаннан мынандай қорытынды шығаруға болады: Қапшығай қап (түбір)+ша –
етістіктен зат есімді тудыратын жұрнақ, +гай – түрік-монғол тілдерінде есім
сөздерді тудыратын көне жұрнақтың қосылуы арқылы пайда болған.
Осындай ұзақ шығу жолынан өткеннен кейін ғана Қапшығай деген
географиялық термин топонимге айналды.
Келтірілген мысалдардан мынадай түйін шығаруға болады: бұл топонимдер
өзара әр түрлі: бір кезде сөздің семантикасы ашылса, басқаларында – түбір
сөздің фонетикалық өзгеруі байқалады, үшіншіде – топонимнің түгел
компонеттері (түбір, жұрнақ) анықталады. Мысалы: Жем-де оның семантикасы
маңызды рөл атқарса, ал Қапшығай деген географиялық атауда оның
этимологиясы толық ашылады. Бұл зерттеу этимологиялық ізденіс арқылы
қалыптасқан тәсіл арқылы жүргізілгендіктен, біз оны қарапайым-дәстүрлі
тәсіл деп атаймыз.
Шайқұрық – Жамбыл облысындағы Жамбыл ауданындағы ауылдың аты. Топоним
екі компоненттен тұрады: чай оғыз тобындығы әзірбайжан, түркия, түркмен
тілдерінде ‘өзен’; қазақ тілінде сай ‘ор’ – берілген терминнің фонетикалық
нұсқасы + құрық ‘құрғақ, құрғап жатқан’. Құрық сөзінің түбірі құр лексемасы
болады. Бұл түрік-монғол тілдеріне ортақ және одан берілген сөздер
құрылған: куругкуру (ежелгі түркі тілдерінде), куру (түрік), гуру
(әзірбайжан), гуры (түрікмен), куру (қырғыз), құрғақ (қазақ тілінде),
кургак (алтай тілінде), кургак (тува). Осы сөздің ең ежелгі формасы – курук
- өзбек пен ұйғыр тілдерінде сақталған.
Сонымен, оғыз тобындағы тілдерде Шайқұрық топонимінің бірінші
компоненті чайшай ‘өзен, сай’ мағыналарына ие, ал екінші - курук – көне
түрік тілінде ‘құрғақ’ дегенді білдірген. Сонда топоним былай былады:
‘құрғап жатқан өзен’ және ‘құрғақ сай’.
Қазіргі түркі тектес тілдерінің грамматикалық құрылысына сәйкес бұл
атау қуруқчайқұрықшай түрінде болу керек.
Осы орайда лексемалардың керісінше орналасу тәртібін қалай түсіндіруге
болады деген сауал туады.
Бұл сұраққа жауапты проф. Қ. Жұбановтың еңбегінен табуға болады.
Мәселен, Қазақ тілінде сөздердің орналасуы қатаң тәртіппен жасалған.
Анықтауыш сөз анықталатын сөздің алдында, толықтауыш толықтыратын сөздің
алдында және барлық сөйлем мүшелері баяндауыштан бұрын келеді. Бірақ бұл
тәртіп алғашқыда сақталмай жүргені көрінеді.
Зерттеуші өз пікірін дәлелдеу үшін топонимдерді ғана емес кісі аттарын
да (антропонимдерді) мысалға келтіреді: Күнсұлу, Айсұлу, Таңсұлу және т.б.
Олар қазіргі қазақ тілінің синтаксистік нормасына қайшы келеді. Қазіргі
синтаксистік нормада олар Сұлукүн, Сұлуай және т.б. түрінде болу керек.
Автордың пікірінше, мұндай сөздердің тәртібі алғашқы кезде болған. Бұған
дәлел – Шайқұрық топонимі. Себебі, мұндағы анықтауыш (құрық ‘құрғақ’)
анықталытын сөзден кейін (шайтай ‘сай’) тұр.
Бұл этимологияға екі дәлелдемені келтіруге болады: Біріншіден, оғыз
тайпасы VIII-IX ғасырларда Қазақстанның Оңтүстігінде және Сырдарияның
бойында өмір сүрген, Екіншіден, бұл жерде өзеннің ескі арнасы бар. Осы
барлық лингвистикалық, қосымша тарихи және географиялық мәліметтердің
жиынтығы берілген топонимнің этимологиясы дұрыс дәлелденгендігіне көз
жеткізеді. Бұл тәсілді біз спецификалық-топонимикалық тәсіл деп атаймыз.
Келесі тәсіл – комплекстік тәсіл. Мысал ретінде Қордай топонимін
алайық. Қордай – Алматы мен Фрунзе арасындағы Чу-Шлий тауларындағы асу. Г.
Қонқашпаеваның пікіріне сүйенсек, бұл топоним монғолдың хуртай ‘жаңбырлы’
сөзінен шыққан. Біздіңше, қордай сөзінің түбірі хорқарқор (соңғысы
өзбектің нұсқасы) түркі-монғол тілдеріне ортақ. Монғол тілінде хор – қалың
қар, боран, бораннан кейін қалған қарлы тау. Түрік тілінде бұл сөз қарқор
‘қар’ түрінде кездеседі.
Атаудың екінші бөлігі – дай-тай ең көне форма және оның көптеген
нұсқалары бар: лылі, лулу, тыті, дыді, туту және т.б. Қазір олар
туынды сын есімнің жұрнақтары болып келеді. Дайтай формасы монғол тілінде
сақталған. Біз көріп тұрғандай, бұл оронимнің атауы осы жерде қыста жиі қар
басып, боран соғып тұратыны жайлы ақпарат береді. Топоним түркі-монғол
дәуірінде пайда болған. Оған дәлел – көне форма тайдай сақталған. Сол
сияқты, топонимнің этимологиялық мінездемесі мынадай: хорқарқор ‘қар’
+тайдай (бір нәрсеннің бар екенін білдіретін көне сөз тудырушы туынды сын
есімнің жұрнағы). Яғни, ‘қарлы асу’, деген мағына білдіріп тұр.
Объектінің аты географиялық және метерологиялық жақтан орналасуына
байланысты сай келіп тұр [1, 120 б].
Сөз боп тұрған осы үш тәсіл әрбір атауды зерттеуде ғылыми жақтан
қарастырып, нақты дәлел беруге, атауды дұрыс қоюға септігін тигізеді.
Осындай ғылыми жақтан зерттеліп барып қойылған атаулар төңірегінде
келіспеушілік аз болады. Сондай-ақ, даулы мәселелердің туындауына жол
берілмейді. Осы зерттеулер әр түрлі ғылыми салаларды қамтығандықтан, ол
түрлі салалардың өкілдерін қызықтырып, сол жұмысқа ат салысуға ынтасы пайда
болатыны сөзсіз.
Біздіңше жер-су атауларын қалпына келтіру барысында осындай теориялық
еңбектер басшылыққа алынуға тиіс. Мәселен, мемлекеттік ономастикалық
комиссия бекіткен 1990-2004 жылдар аралығындағы атауларды алайық.
Жарияланымдар бойынша 500-ге тарта атау қазақшаға ауыстырылған. Бұны
прогресс деуге болады, бірақ оның ішінде 286 атау қазақшадан қазақшаға
ауыстырылған [2, 111 б].
Оны қалай түсінуге болады? Қазақшадан қазақшаға ауыстырудағы мақсат
не? деген сұрақ мазалайды. Олардың ішінде аударылған атаулар баршалық
болғанымен бұрыс аударылғаны да жеткілікті.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы бойынша 1998 жыл 21 сәуірде
ономастикалық комиссия туралы заң қабылданды.
Әкімшілік-аумақтық бірліктерге ат қою және олардың атын өзгерту,
атауларының транскрипциясын нақтылау жөніндегі жұмысты ретке келтіру
мақсатында Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанынан Ономастика
комиссиясы құрылды [3, 17 б].
Ономастика комиссиясы өз жұмысын негізінен үш бағытта жүргізеді. 1.
Еліміздегі жер-су атауларының байырғы, тарихи атауларын қалпына келтіру; 2.
Айтылуы, жазылуы бұрмаланған атауларды қазақ тілі заңдылығына сай жаңадан
транскрипциялау; 3. Жергілікті ономастикалық комиссиялардың ұсыныстары
бойынша елді мекендер, мәдениет және білім мекемелеріне жаңадан ат беру [4,
4 б].
Айтуға оңай болғанымен, орындалуы өте күрделі мәселе. Әуелі бұл мәселе
жергілікті жерде: аудандық, қалалық, облыстық мәслихаттарда қаралып,
облыстық ономастикалық комиссия тарапынан бекітілуге тиіс. Ал біздің
солтүстік, шығыс облыстарындағы, басқа өңірдегі кейбір аудан,
қалаларымыздағы демографиялық ахуал, жергілікті мәслихаттардың ұлттық
құрамы белгілі емес пе? Павлодар қаласындағы көшелердің біріне академик Қ.
Сәтбаев атын берудің қаншалықты қиындық туғызғанын қалай ұмытамыз?! Бұл
бағытта кейінгі үш-төрт жыл ішінде республикалық ономастикалық комиссия
бірқатар шаруалар атқарды.
Кейінгі үш-төрт жыл ішінде 2-қала, 4-аудан, 250-дей ауыл, 350-дей
білім, мәдениет, мекемелерінің атаулары өзгертіліпті. Атап айтсақ,
Солтүстік Қазақстан облысындағы Совет ауданы – Аққайың, Сергеев ауданы –
Шал ақын, Батыс Қазақстандығы Орда ауданы – Бөкей Ордасы, өткен жылы
Солтүстік Қазақстандағы Целинный ауданы – Ғ. Мүсірепов ауданы болып
өзгерді. Ал Шығыс Қазақстандағы Ленинагорск қаласына ежелгі Риддер атауы
қайта берілді.
Кейінгі екі жылдың ішінде Қазақстанның түрлі облыстарындағы көптеген
елді мекендер бабаларымыз қойған байырғы поэтикалық атауларына қайта ие
болды. Мысалы: Заря – Ақжар, Гиоргиевка – Кеңтүбек, Просторный – Ақой,
Пролетар – Ақтүбек, Жаңатұрмыс – Сынтас, Полевод – Көкжиде, Қызыл әскер –
Аққұм, Вторая Пятилетка – Қасқасу, Галкино – Зертас, Қызыл Октябрь –
Құйған, Большевик – Атақоныс, Ильич – Ақниет, Мичурин – Нұрлыжол болып
өзгерді. Осының бәрінде ескі мен жаңа атаулар үйлесіп, бабалар дәстүрінің
тамаша жалғастығын көрсетіп тұрған жоқ па?
Республикалық ономастикалық комиссияның шешімі арнайы Үкімет
қаулысымен бекітілгеннен кейін ғана күшіне енеді. Жоғарыдағы қазақшаланған
атаулардың бәрі үкімет қаулысымен бекіді. Дегенмен бұл істе де әттеген
айларымыз жоқ емес. Кейбір облыстың ономастика комиссиялары әйтеуір орысша
атаудан құтылсақ болды деген оймен, сол баяғы Жаңатұрмыс, Еңбек, Жаңадәуір,
Қызыләскер, Молшылық, Төңкеріс деген кешегі қызыл идеологияның шылауынан
шыға қоймаған ескі-жаңа атауларды тықпалайды. Біздіңше, жер-су атауларына
ерекше ыждаһаттылық қана емес, тарихи таным мен өлкетанушылық мол білім
тұрғысынан келген жөн. Осы орайда тағы бір ескертетін мәселе – елді
мекендерге кісі есімін беру. Халқымызда жер-су, елді мекенге кісі есімін
беру дәстүрі орнықпаған. Ішінара кездескенімен, онша көп өріс алмаған.
Қайта керісінше, адам аты кей жағдайда туған жеріне орай қойылған. Әйгілі
Жамбыл атамыз өз есімін Жамбыл тауының етегінде туғаны үшін алса, Абай
атамыздың бабалары Ырғызбай, Кеңгірбайлар өздері дүниеге келген өзендерінің
атына сай есім алған. Ономастика комиссиясының жұмыс есебін тыңдай келіп,
Елбасы: Ағылшындар өз қалаларын Шекспир, американдықтар Хэмингуэй деп
өздері өзгертіп жатқан жоқ қой. Біз де осымен тоқтайық. Кісі атымен елді
мекендерді атауды доғарған жөн, - деп шегелеп тұрып тапсырған.
Көптеген елді мекендеріміздің тарихи атаулары сақталғанымен оның
орысша транскрипциясы тіпті түпнұсқа тіліне мүлде жуықтамайтындары да бар.
Әсіресе мұндай кемшілік темір жол станцияларының атауында мол-ақ.
Кейінгі екі жыл ішінде республикамыздағы 22 темір жол станциясы қайта
аталып, оның 70-тен астамының транскрипциясына түзету енгізіліпті. Мысалы:
Солончики – Көкпекті, большая Михайловка – Қарағанөзек, Новый путь –
Саумалкөл, Талдинка – Бүркітті, Поганичник – Тасқұдық, Входной – Бастау,
Новоурицкое – Сарыкөл т. б. темір жол станцияларының атаулары өзгерді.
Бұрынғы Яйсан – Жайсаң, Челкар – Шалқар, Кинжалы – Кенжалы, Дарья –
Дария, Бирюк – Бүйрек, Монадырь – Мыңадыр, Щербакты – Шарбақты болып
өзгерді.
Ономастика комиссиясының жұмысын тыңдай келе Елбасы айтқан мына бір
сөздер ойға оралады. Ол: Халқыма ризамын. Екі мәрте Халық қаһарманына
ұсынды. Талай елді мекен, мектеп, көше атауларына есімімді беруге рұқсат
сұрады. Ниеттеріне рақмет. Халықтың шынайы тілегі солай болса қайтем деп
қарап отыруға болар еді. Біз күллі әлемге елімізді демократиялық, зайырлы
мемлекет деп жариялаған екенбіз, оның биік талаптарына да сай болуымыз
керек. Пендешіліктен жоғары тұрғанымыз жөн. Біздің бағамызды бүгінгінің
жағымпаз жандайшаптары емес, келер ұрпақ береді және ең адал да әділ баға
сол болуға тиіс, - деген еді [5, 23 б].
Шындығында Елбасы өз атымен елді мекен, мектеп, тіпті өзі қызмет
атқарған комбинат пен өзі басқарған қала мен облыс орталығында көше атауға
тыйым салды. Жалпы антропонимдік атауларға аса сақтықпен, нәзіктікпен,
ұлттық әдеп пен дәстүр тұтастығын сақтау арқылы келген жөн және бұл
принциптерді республикалық ономастикалық комиссия болашақта да үнемі
басшылыққа алып отырады деп ойлаймыз.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Тюрская ономастика Алма-ата: Наука, 1984. – 248 с;
2. Ономастикалық хабаршы №1 Астана, 2004. - 111 б.;
3. Терминологиялық жинақ Алматы, 2002. - 471 б.;
4. Атамекен атаулар Астана, 1999. – 95 б.;
5. Салалық терминология: Бүгіні мен болашағы Астана, 2003. – 140 б.
1.2 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ ономастикасының даму бағыттары.
90-жылдардың соңғы тұсы Кеңес Одағындағы қайта құру кезеңімен сәйкес
келіп, ұлттық республикаларда саяси, мәдени реформалар қолға алына бастады.
Қайта құру кезеңі жер-жерде ұлттық сананың бой көтеруіне, рухани жаңғыруға
қозғау болды. Мызғымас Кеңестер Одағының ыдырауы ұлттық республикалардың,
біздің елдің тәуелсіздікке ие болуымен ұласуы, қоғамымызда көптеген игі
өзгерістер ұлттық сана деген ғаламат күштің оянып, тарихи, мәдени сананың
жаңғыруына, ұлттық ономастикаға зор әсерін тигізді. Зиялы қауымның
бастауымен идеологиялық құрсау қыспағынан шығуға бағытталған алғашқы
шаралар – тарихи атауларымызды қайтару, қалпына келтіру ісіне бүкіл халық
болып жабылып, аса ыждһаттылықпен кірісіп те кеттік. Алайда бұның өзі де
уақыт өте, байыппен қараған кісіге маусымдық жұмыс іспеттес көрінеді.
Бастапқы кезде іргелілік тұрғысынан салмақты ғылыми негізде
жүргізілмегендіктен олқылықтар мен асыра сілтеушілік те болды. Басқаша
айтсақ, бұрын Киров, Ленин атаулары жүздеп кездесіп тираждалған болса, енді
қазақтың ұлы тұлғалар атауларын тираждау қаупі туды. Осы абыр-сабыр,
аласапыран кезеңде қазақтың іргелі ономастикасы саласында қыруар жұмыс
жасалды олардың ішінен: Қазақстан географиялық атауларының сөздігі.
Жезқазған облысы (1990), Қазақстан географиялық атаулары. Ақмола облысы
(1998), Т.Жанұзақов авторлығымен Атажұрт, Отечество (1998), В.Н. Папова
авторлығымен Павлодар облысының топонимдік сөздігі (1994), т.б.
еңбектерді атауға болады.
1.3 Отандық ономастика ғылымының кезеңдері мен нәтижелері
Отандық ономастика ғылымының жарты ғасырлық тарихын және осы аралықта
жинақталып сараланған материалдар, жүргізілген зерттеулер, ой түйіндерді
мазмұны мен сипатына қарай 4 кезеңге бөліп қарастыруға болады.
I кезең: 1950-1970 жылдар аралығы;
II кезең: 1970-1990 жылдар;
III кезең: 1990-2000 жылдар арлығы;
IV кезең: XXI ғ. басы, яғни жаңа кезең.
Сөз тәуелсіздік жылдарындағы Отандық ономастика ғылымының дамуы туралы
болмақ. Бұл онжылдық (1990-2000) қазақ ономастикасының фактологиялық-
деректік базасын байытып, әдістемелік және ғылыми-теориялық негіздерін
толықтырған кезең болды.
Бұл кезеңде атқарылған жұмыстарды екі топқа бөліп қарастыруға болады:
1. Қазақ ономастикасының теориялық, 2. практикалық мәселелері. Қазақ
тіліндегі аймақтық топонимдерді зерттеуде жаңа этнолингвистикалық бағыттың
әдіс-тәсілдері кеңінен, ұлттық ономастиконды жалпы әлемдік лингвистиканың
күн тәртібінде тұрған жаңа ғылыми бағыт – антропоцентристік парадигмаға
бет бұруы үлкен жетістік, орысша айтқанда научный прорыв деп бағалаған
жөн.
Қазақ топонимиясын регионалдық бағытта зерттеу барысында қол жеткізген
нәтижелерді қорытып көрелік:
- Қазақстан территориясындағы топонимдік бірліктер толық дерлік
жинақталып, инвентаризацияланды;
- әр аймақтың топонимдік жүйесінің қалыптасуына ықпал еткен тарихи,
географиялық т.б. экстролингвистикалық факторлар біршама толық
сипатталды;
- қазақ мифотопонимдері, діни мазмұндағы онимдік бірліктер кешені қазақ
ономастикасының лексикалық репертуарын байыта түсті;
- ұлттық ономастиконның бет-бейнесін қалыптастыруға қатысатын тарихи,
этномәдени және қоршаған табиғи орта ерекшелігі ұйытқы болатындығы
дәлелденді;
- қазақ елі бастан кешкен түрлі тарихи дәуірлер мен оқиғалар әсерінен,
іргелес жатқан өзге ұлыс, халықтармен ғасырлар бойы мәдени,
экономикалық қарым-қатынас нәтижесінде, өзге тілдерден енген атаулар
мен өзге тілдердің әсерінен қалыптасқан атаулар кездесетіндігі аға
ономаст-ғалымдардың еңбектерінен белгілі жайт. Мәселен, Ресей,
Сібірмен шекаралас өңірдегі топонимикалық жүйесінде сирек кездесетін
аса көне реликтілік архетиптерден өзге орыс отаршылдығы дәуірінен бері
қалыптасқан жер-су атауларында славян тілдерінің әсері мол екендігі
сөзсіз;
- жалқы есімдердің семантикасының құрылымына тән ерекшеліктері,
денотатпен байланыс ерекшелігі айқындалды [2, 26].
Қазақ ономастикасы үшін бұл кезеңді (1990-2000 жж.) ұлттық
ономастиконның фактологиялық базасы ғылыми-теориялық әдістемелік негіздері
біршама жетілген, ғылыми-теориялық аясы күрделеніп, алуандық сипатқа ие
болған, аса нәтижелі де жемісті кезең деп бағалаған орынды болмақ. Соңғы
жылдары Қазақстан республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі, Тіл
комитеті ономастикалық комиссиясының ұйымдастыруымен Ономастикалық
хабаршы жарыққа шықты. Бұл басылым жылына екі рет тұрақты түрде шығарылып
тұрады. Мұнымен бірге Тіл және қоғам альманағында да ономастика
мәселелері жан-жақты қозғалатын болады.
Ендігі жерде XXI ғ. әлемде корпоративтік коммуникация желісінің, жаңа
технологиялардың уақыт озған сайын күрделене түсіп, жеделдеп дамуына
байланысты, жаһандану үрдісі қоғам өмірінің басты салаларына зор ықпал
етуіне орай, сондай-ақ, әлемдік лингвистикада бой көтерген жаңа ғылыми
парадигмаларға сай, ұлттық тіліміз бен оның ономастика саласының да даму
ретіне жаңа талап, міндеттер қойып отыр. Ұлттық ономастика ғылыми саласы
алдында тұрған бұл жаңа мақсат-міндеттерді шешу XXI ғ. бастау алған IV
кезеңінің үлесіне тимек. Қазірдің өзінде жаңа бағыттағы ондаған
диссертациялық тақырыптар ономастиканың түрлі саласы бойынша қолға алынып,
зерттелу үстінде [3, 31].
Қазақ ономастикасының практикалық мәселелері турасында – Тәуелсіздік
алған 1991 жылдан бері Кеңес үкіметі тұсында орыстандыру саясатының
салдарынан қалыптасқан жер-су аттарын қалпына келтіру жұмыстары қолға
алынып, көптеген іс-шаралар жүзеге асырылды. Тек орысшаланған атаулар ғана
емес, кеңестік идеологияның әсерімен, оны дәріптеу мақсатында қойылған
қазақ тіліндегі атаулар да біршама оңтайландырылды. Жер белгілі бір
халықтың ата бабасынан қалған иелігі болғандықтан, оның ономастикалық
атаулары жерігілікті ұлттың тілінде болуы керек екенін ескерсек, бұл
атқарылған шараларды елдігімізге қосылған қомақты үлестердің бірі деп
тануымыз керек.
Алайда, сол атқарылған қыруар жұмысты сапалы сипаты жағынан бағалар
болсақ, көптеген жетістіктермен қатар олқылықтардың да барын байқаймыз.
Сөзіміз дәлелді болу үшін мынандай статистикалық мәліметтерге жүгініп
көрелік.
- 1991-2004 жылдар аралығындағы жалпы саны 649 ауыл, қала, елді мекен
атауы өзгертілді.
- Оралда бір мезетте 32 көше атауы өзгертілді
- Кейінгі үш-төрт жыл ішінде 2-қала, 4-аудан, 250-дей ауыл, 350-дей
білім, мәдениет, мекемелерінің атаулары өзгертіліпті. Атап айтсақ,
Солтүстік Қазақстан облысындағы Совет ауданы – Аққайың, Сергеев ауданы –
Шал ақын, Батыс Қазақстандығы Орда ауданы – Бөкей Ордасы, өткен жылы
Солтүстік Қазақстандағы Целинный ауданы – Ғ. Мүсірепов ауданы болып
өзгерді.
- Кейінгі екі жыл ішінде республикамыздағы 22 темір жол станциясы
қайта аталып, 70-тен астамының транскрипциясына түзету енгізіліпті. Мысалы:
Солончики – Көкпекті, большая Михайловка – Қарағанөзек, Новый путь –
Саумалкөл, Талдинка – Бүркітті, Поганичник – Тасқұдық, Входной – Бастау,
Новоурицкое – Сарыкөл т. б. темір жол станцияларының атаулары өзгерді.
Бұрынғы Яйсан – Жайсаң, Челкар – Шалқар, Кинжалы – Кенжалы, Дарья – Дария,
Бирюк – Бүйрек, Монадырь – Мыңадыр, Щербакты – Шарбақты болып өзгерді.
1.4 Қазақ ономастикасының мәселелері мен шығу жолдары
Қазақ ономастикасының күрмеуі көп проблемалары жеткілікті.
- Солтүстіктегі қалаларымыздың көшелері әлі күнге дейін кеңестік жүйенің
идеологиясы орнықтырған атаулардан арылған жоқ.
- Бірқатар облыстарда тарихи атауларды қайтарудың орнына нысандарға кісі
аттарын беру белең алып барады.
- Төлқұжаттағы аты-жөніміз бір ізге түспей тұр
- Заң бұзушылық. Мәселен, Тіл туралы Заңның 4-тарау, 19-
бабындағы Топонимикалық атауларды, ұйымдардың атауларын пайдалану
тәртібі бойынша Мемлекеттік ұйымдардың, олардың құрылымдық
бөлімшелерінің атаулары мемлекеттік тілде және орыс тілінде беріледі.
Бірлескен, шетелдік ұйымдардың атаулары мемлекеттік тілде және орыс
тілінде транслитерация арқылы беріледі - деп көрсетілген. Қазіргі
кезде Астана қаласы көшелерінің үш тілде беріліп жүргенін қалай
түсінуге болады. Қала көшелерінің бірлескен, шетелдік ұйымдардың
атауы емес екенін ескерсек, бұл Заңның шеңберінен шығу болып
табылады.
- Өмірде болып жатқан кейбір фактілерге қарағанда қайта аталған
немесе
қазақшаланған атаулардың саны бекітілгендерге қарағанда көбірек
секілді, оның қуанатын жағы да, қынжылыс тудыратын жағы да бар.
Қуанататыны көптеп қазақшалануы, қынжылтатыны әркімнің өзім білерменге
салынуы. Бұл көрініс оны тәртіпке келтіретін құзіретті бір орынның
болуын талап етеді.
- Қала ішіндегі өзге тілді менсонимдер қаптап өсіп келеді. Егер
жыртық жамағанымызға мәз болып, жыртып жатқандарда жұмысымыз болмаса,
түбі жоқ шелекпен су тасушыдан айырмамыз қандай? Ондай жұмысқа қаржы
жұмсаудың қажеті қанша?!
- Қазақшадан қазақшаға ауыстыру кезіндегі кейбір әрекеттер кейде
күлкілі секілді көрінеді. Мысалы, Тұрар селосы – Рысқұл ауылы болып,
Мойынқұм ауданы, Амангелді ауылы – Қызылотау ауылы, Мақтаарал ауданы
Арай аудандық округі, Достық ауылы – Жағажай ауылы, Абай ауылы – Азат
ауылы, Әл-Фараби – Елқоныс ауылы, Павлодар облысы, Ақтоғай аудандық,
Қоғалы ауылдық округі Басқамыс ауылдық округі болып өзгертілген. Осы
өзгертулердің қандай мақсатты көздегені белігісіз. Бұл тәуелсіздіктің
алғашқы жылдарында тәжірибесіздіктің салдарынан болып отыр. Алдағы
уақытта осы мәселе турасында тереңірек ойлануымыз керек.
Мәселені шешудің мынандай жолдары бар:
Бірінші, ұлт тарихында орны бар тұлғалар мен тарихи оқиғаларды
анықтайтын (белгілі критерийлер бойынша) білікті комиссия құрып, оның
жинағын кітап етіп жариялау және жұмыс нәтижесін кеңінен насихаттау.
Екінші, Ономастиканың түрлі саласы бойынша көптомдық сөздіктер
әзірлейтін ғалымдар мен ынталылар (маман) тобын құрып, олардың сәтті жұмыс
істеуіне жағдай туғызу.
Үшінші, Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығындағы тәжірибесіздіктен
туындаған жаппай ат қоюшылықтың зардабын жою үшін елді-мекен, жер-су
атауларының тарихи атауынан хабар беретін Қазақ ономастикасының Қызыл
кітабын әзірлеу (Жау қойған, жоңғар қойған атау екен деген
сандырақтарды, белгілі жер атауын батыр есімімен жалаң алмастырған
шешімдерді тыю үшін) .
Төртінші, Республикалық ономастика комиссиясымен қанаттас Ғылыми-
ономастикалық комиссия құру қажет деп білеміз. Соңғы аталған комиссия
топонимиканың, басқа да ономастика саласының атау қою жүйесін ғылыми
тұрғыдан нақтылап берер еді.
Бесіншіден, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін баянды ету жолында Ел
Парламенті кешіктірмей Үкімет әзірлеуі тиіс Ұлттық аты-жөн туралы Заң мен
Ұлттық ономастика туралы Заңды қарап, толықтырып, қабылдауы керек деп
есептейміз. Әлем тәжірибесінде мұндай заңдар болған және олар белгілі елдер
тарихының жауапты кезеңінде қабылданған [1, 29].
Алтыншыдан, Ономастикалық ғылыми бағыттағы ономастиканың өзекті
мәселелері жөнінде және оның салалары бойынша теориялық, ғылыми-практикалық
зерттеулерді жүргізу, дамыту қажет. Мемлекет (Үкімет) тарапынан жасалынған
және бекітілген әкімшілік-аумақтық бірліктер атауларын реттеу, елді
мекендердің аттарын өзгерту немесе қалпына келтіру, Республика
азаматтарының аты-жөнін реттеудің Ережелері ономастикалық жұмыстарды
жүргізу үшін әбден керек екені анық [4, 29].
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақ ономастикасының өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-
практикалық конференцияның материалдары. – Астана: Ақжол-баспа 2004.
– 224 бет.
2. Т. Жанұзақ, Қ. Рысберген. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен
болашағы.- Алматы: Азия баспасы, 2004. 128 бет.
3. Т. Жанұзақов. Қазақ ономастикасы. Казахская ономастика. I том.
–Астана, 1С-Сервис ЖШС, 2006. - 400 бет.
4. Ономастикалық хабаршы №2(4) Астана, 2005. - 84 бет.
2 ЭРГОНИМИЯ ҰҒЫМЫ
2.1.Эргонимия туралы жалпы түсінік.
Эргонимия (эргоним грек тілінен Ёrgо іс, қызмет, еңбек + оnyma,
оnoma есім, ат, атау) — онимнің бір түрі, адамдардың біріккен ісінің,
соның ішінде кеңестің, ұйымның, мекеменің, қоғамның, үйірменің жалқы
есімі[1,166]. Мұның бәрі тіліміздегі терминологияның коғамдық қызметінің
өрісін кеңейтіп отырған құбылыстар. Бұлар бір сала әңгіме де, ал зерттеу
нысанамыз болып отырған министрліктер, кәсіпорындар, ғылыми-зерттеу
мекемелер аттары сәл де болса өзіндік ерекшелігі бар тілдік материал болып
саналады. Бұл бағыттағы зерттеулер енді ғана қолға алынып келеді. Бұл
жағдайда жалқы есімдердің ерекшеліктері ғалымдардың назарынан тыс қалмау
керек. Мысалы, Ақтөбе сырт киім трикотаж фабрикасы— Актюбинская фабрика
верхнего трикотажа. Бұл кәсіпорынның аты орысшасында төрт сөзбен, ал
қазақшасында бес сөзбен беріліп тұр. Қазақша аудармасындағы басы артық
болып тұрған киім сөзі, орысшасында трикотаж сөзінің аясында тұр.
Трикотаж сөзінін дәл мағынасы - жүннен тоқылған киім. Орысшасы ықшамды,
құрылысы күрделі калыптасқан термин. Қазақшасында аударма еркіндігі
байқалады. Термин мұндай шұбалаңқылықты көтермейді. Ақтөбе сырт трикотаж
фабрикасы деп аударсақ, дағдылана келе трикотаж сөзінің аясында киім
деген ұғымның қосақтала жүретінін білеміз. Басқа тілдің
үлгісімен сөз жасау, көбінесе аударма арқылы болатын құбылыс. Актюбинская
фабрика верхнего трикотажа құрама атауында бір ғана сөз (верхний) таза орыс
тілінде, ал фабрика, трикотаж сөздері басқа тілдерден кірген сөздер. Бірақ
басқа тілдерден енген сөздер (фабрика, трикотаж, Ақтөбе) орыс тілінің де,
аударма ретінде қазақ тілінің де грамматикалық нормаларына бағынып тұр.
Мұндай жолмен жасалған мекеме аттары көп-ақ. Мысалы, СССР мемлекеттік
банкінің Қазақ республикалық конторы — Казахская республиканская контора
госбанка СССР. Мұнда бір ғана мемлекет сөзі қазақшаланған. Бұл атаудың
құрамындағы алты сөз — бәрі бірдей терминдік (СССР, мемлекет, банк, қазақ,
республика, контор) атауға жатады. Олар жеке-жеке тұрғанда бір-ақ
атаулық ұғымды білдіреді. Ал тілдің грамматикалық категориялары арқылы
бірімен-бірі қиысып, жанасып яғни грамматикалық байланыста болып, атаулық
ұғымды білдіретін күрделі атаулық мағынаға ие болған. Қазақ ССР Тұтыну
қоғамдар одағының ауылшаруашылық өнімдері мен шикізат дайындау бас
басқармасы— Главное управленне заготовок сельскохозяйственных продуктов и
сырья Казпотребсоюза; Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты —
Казахский научно-исследовательный институт водного хозяйства; Республикалық
бал арасы шаруашылығы тәжірибе станциясы — Республиканская опытная станция
пчеловодства деген мысалдарды қарайық. Бұл көп компонентті күрделі
атаулардың құрамында термин мәніндегі сөздерден гөрі қарапайым лексемалар
көбірек. Жоғарыдағы мысалдан ерекшелігі де сонда. Яғни көп компонентті
күрделі атаулардың бір-екісі ғана термин, ал қалғандары орысшасының дәл
аудармасы. Сөйтіп құрамында бірер ғана жай сөз,
қалғандары термиидерден тұратын күрделі атаулармен қатар, керісінше
құрылған, яғни көпшілігі карапайым сөздер, ішіндс бірді-екілі термин
ұғымындағы күрделі атаулардың да түрлері кездеседі екен. Ал пчеловодства
деген терминің аудармасын бал арасы шаруашылығы деп дәл мағынасын алуды
көздеп түсіндірме іспеттес шұбалаңқылау болып кеткен. Бұл, әрине терминге
қойылатын талапқа сай емес. Алғашында кұлаққа тосын естілсе де, мұны бал
арасы деп қосақтамай-ақ арашаруашылығы деп алған жөн сиякты. Кейде
халықаралық және орыс тіліне тән күрделі терминдер, әсіресе мекеме аттары
құрамында аралас қолданыла береді. Кейбір ойланатын жайлар бекітілген
терминдер қатарынан да шығып калады. Мысалы, Алматы сувенир және сыйлық
бұйымдарының Сувенир фабрикасы — Алма-Атинская фабрика сувенирных и
подарочных изделий Сувенир. Мұнда орысша және қазақша аудармасында да
Сувенир сөзінің мағынасы екі реттен кайталанып тұр. Өйткені күрделі атау
құрамында орысша подарка қазақша сыйлық сөзінің баламасын сувенир
термині атқарып тұр. Егер Алматы сыйлық бұйымдарының Сувенир фабрикасы
десек әрі түсінікті, әрі ықшамды болар еді. Еңбек Қызыл
Ту орденді Қазақ мемлекеттік ауылшаруашылық институты — Казахский
государственный ордена Трудового Красного Знамени сельскохозяйственный
институт; Қ. А. Тимирязев атындағы Ленин және Еңбек Қызыл Ту орденді Москва
ауылшаруашылық академиясы — Московская Ордена Ленина и Трудового Красного
Знамени Сельскохозяйственная академия им. К. А. Тимирязева, Мұндағы құрама
сөз тізбектеріндегі негізгі ойдың иесі де, қазығы да, анықталатын сөзде де
институт пен академия. Оларды (институтті) Еңбек Қызыл Ту орденді,
Қазақ мемлекеттік ауылшаруашылық тәрізді кұранды сөз тізбектерінен болған
үйірлі айқындауыштар анықтап тұр. Сондай-ақ академия сөзін К. А.
Тимирязев атындағы, Ленин және Еңбек Қызыл Ту орденді Москва
ауылшаруашылық сиякты сөз тіркестерінен құралған үйірлі айқындауыштарды
анықтауда. Сонда құрама сөз тізбектерінен жасалған атауларда жетекші және
бірнеше айқындауыш сөздер болады екен. Яғни Айқындауыштың өзінің
айқындауышы, ол айқындауыштың тағы айқындауышы... бола беруі мүмкін. [2,25]
Осындай кұрама сөз тіркестерінің жасалу жолдарына зер салайық. Жоғарғы
мысалдағы бастапқы атауы Ауылшаруашылық академиясы одан кейін Москва
сөзі қосылып, оған К. А. Тимирязев атындағы содан кейін Ленин және
Еңбек Қызыл Ту ордендерімен наградталғаннан кейін олар келіп қосылған.
Осындағы алдыңғы айқындауыш сөз тізбектері еркін байланыста тұр. Егер орнын
ауыстырса, ұғымға ешқандай нұқсан келмейді. Сондай-ақ құрама сөз
тізбектеріндегі үйірлі айқындауыштар өздерінің номинативтік тұтастығын
сақтай отырып, жетекші [3,42] сөзді жан-жақты анықтайды және барлығы бір
ғана атауды білдіреді. Сонымен қатар, күрделі сөздер өзара байланысуда да,
әрбір сөздердің орын тәртібі де әр тілдің грамматикалық заңдарына
сәйкестенеді. Яғни орыс тілінде көптік формасында келетін сөз тіркестері
қазақ тілінде де көпше түрінде беріледі. Мысалы, Совет Министров Казахской
ССР — Қазақ ССР Министрлер Советі. Сондай-ақ, сөз тіркестеріндегі сөздердің
орын тәртібі әр тілдің грамматикалық ерекшеліктеріне сәйкес ыңғайласады.
Мысалы, Президиум Верховного Совета СССР — СССР Жоғарғы Советінің
Президиумі. Бұл күрделі сөз тіркестерінен кұралған атаулар, жүйесіз
топтасқан сөздердің жинағы емес, белгілі грамматикалық заңдылыққа
негізделген, нақтылы ұғымның өзі. Кейбір мекеме, кәсіпорын атаулары
Мемтерминком бекіткенге дейін Қазақтың қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты, Қазақтың машина жасау—сынау станциясы, Ақтөбенің мемлекеттік
облыстық ауылшаруашылық тәжірибе станциясы болып жазылып мемтерминком
бекіткеннен кейін Қазақтың, Ақтөбенің деген сөздерді ілік септігін
түсіріп (ілік жалғауы жасырып тұр) жазатын болды. Сөйтіп Қазақ азаматтық
авиация басқармасы, Қазақ есімдік қорғау ғылыми-зерттеу институты сияқты
атаулар қалыптасты. Қазірде айтуға жеңіл, жазуға ықшамды күрделі сөз
тіркестерінен сәтті жасалған атаулар көпшілікке мүлтіксіз қызмет етуде.
Жетпісінші жылдарға дейін әртүрлі жазылып жүрген Қазақтың мемлекеттік С.
М. Киров атындағы Еңбек Қызыл Ту орденді университеті Қазақтың В. И. Ленин
атындағы политехникалық институты немесе Қазақтын, мемлекеттік Абай
атындағы Ленин орденді академиялық опера жоне балет театры сияқты атаулары
тұрақтандырылды. Атап айтқанда, Қазақтың мемлекеттік сөз тіркесі жетекші
сөздің (университет) негізгі айқындауышы ретінде алдына жылжыды да енді
Қазақ мемлекеттік университеті болып нақтылы атаудың атын айкын көрсетіп
тұр. Сөйтіп Қазақ мемлекеттік уннверситетін Еңбек Қызыл Ту орденді, ал
Еңбек Кызыл Ту ордендіні С. М. Киров атындағы сөз тіркестері айқындап
тұр. Жоғарғы мысалдар да осы тәсілмен өңдеуге түсті.
Қазіргі қазақ тілінде терминдік сөздерді жасау жолдары сан алуан.
Солардың бірі — жұрнақтар арқылы іске асады. Терминдік тіркестерді жасауда
-лық жұрнағы аркылы жасалған жаңа сөздер сөздік қорымыздан лайықты орын
алып келеді. Мысалы, Колхозаралық құрылыс ұйымдарының Қазақ республикалық
советі, СССР Мемлекеттік банкінің қазақ республикалық, конторы, Отан Соғысы
мүгедектерінің Республикалық клиникалық госпиталы тәрізді номенклатуралық
атауларды жасауда сөз тіркестерінің әрқайсысында екі сөзге -лық жұрнағы
колхозаралық, республикалық, мемлекеттік, клиникалық жалғану арқылы
жасалып тұр. Бұл жұрнақтар жалғану арқылы жасалған сөздер тілімізде бірнеше
мағынаны білдіреді. Ал жоғарыдағы -лық жұрнағы арқылы жасалған сөздер бір
заттық басқа бір нәрсеге тәндігін білдіреді.
Кейбір сөз тудыратын жұрнақтар өз орнын таба бермей, мөлшерден артық,
ретсіз қолданылады. Осы олқылықты да мемлекеттік терминология комиссиясының
1973 жылы 20 марттағы мәжілісінде түпкілікті шешті [3, 123]. Мысалы, Абай
атындағы Қазақ педагогикалық институтын — Абай атындағы Қазақ педагогика
институты; Мәншүк Мәметова атындағы Қызылорда қазақ педагогикалық қыздар
училищесін — Мәншүк Мәметова атындағы Қызылорда қазақ педагогика қыздар
училищесі деп жазуды бекітті.
Сөз тіркестерінен жасалған атауларды орысшадан қазақшаға аударғанда
сөздердің орын тәртібі әр тілдің грамматикалық нормаларына сәйкес
орналасады. Мысалы, Ботанический сад Академии наук Казахской ССР — Қазақ
ССР Ғылым академиясының Ботаника бары; Восточное отделение Всесоюзной
академии сельскохозяйственных наук им. В. И. Ленина. В. И. Ленин атындағы
Бүкілодақтық ауылшаруашылық ғылым академиясының Шығыс бөлімі. Орысшасында
Ботанический сад, Восточное отделение негізгі ой қазығы, жетекші сөз
тіркесі сөз басында тұр да оны анықтаушы компоненттері одан кейін
орналасқан. Ал қазақшасында, керісінше, анықтауыш сөз тіркестері (Қазақ ССР
Ғылым академиясының В. И. Ленин атындағы Бүкілодақтық Ауылшаруашылық Ғылым
акадсмиясының) анықталушы сөздерден бұрын (Ботаника бағы, Шығыс бөлімі)
орналасқан. Номенклатуралык атауларды орысшадан аударғанда сөз
тіркестерінің орын тәртібі қазақ тілінің нормасына сәйкес болуы қажет.
Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы мем-лекеттік терминология
комиссиясында қысқа уақыттың ішінде игілікті көп жұмыстар істелді. Дегенмен
бекітілген терминдер мен номенклатуралық атаулардың ішінде әлі де болса
кайта қарауды, іздестіруді, жөндеуді ойластыруды керек ететін терминдер мен
атаулар әзірге баршылық. Мысалы, Государственный комитет Совета Министров
Казахской ССР — по надзору за безопасностным ведением работ в
промышленности и горному надзору — Қазақ ССР Министрлер Советінің
өнеркәсіпте жұмысты қауіпсіз жүргізуді қадағалау және кен қадағалау
жөніндегі мемлекеттік Комитеті дегенде аударма шүбалаңкы, қадағалау екі рет
қайталанып ұйымның аты айқын, дәл тұжырымды берілмеген. Сондай-ақ
Уполномоченный Совета по делам религий при Совета Министров по Казахской
ССР — СССР Министрлер Советі жанындағы Дін істері жөніндегі Советтің Қазақ
ССР-ындағы уәкілі.[4,67] Мерзімді баспасөздерде де,
аудандық, қалалык, облыстық атқару комитеттерінің маңдайшаларында да Халық
депутаттары Шелек аудандық Советі атқару комитеті, Халық депутаттары
Алматы қалалық Советі атқару комитеті, Халық депутаттары Семей облыстық
Советі атқару комитеті деп жазылып жүр. Дұрысында Халықтар депутаттарының
советі емес пе? Сонда Шелек аудандық халық депутаттары Советінің аткару
комитеті, Алматы қалалық халық депутаттары Советінің атқару комитеті,
Семей облыстық халық депутаттары Советінің атқару комитеті деп берілсе
негізгі мекеменің аты ерекшеленіп түсінуге жеңіл, айтуға оңай болар еді.
Оны түзетіп, өзгерту енгізу де Мемтерминкомның келешекте істелетін
жұмыстарының бірі. Көп компонентті күрделі сөз тіркестерінен жасалған
атаулардың сөйлемнен айырмашылығы — Номинативтік кызмет атқаруында. Олар
бір-бірімен еркін байланыса келіп, бір ғана атауды білдіреді.
Атау бір сөзден де күрделі сөз тіркестерінен де тұрады. Екеуінде де белгілі
бір номенклатуралық кызмет атқарады. Олай болса, бір тұтас грамматикалық
байланыста болған күрделі сөз тіркестері ғана атаулық ұғымға ие болады. Ал
күрделі сөз тіркестерінен жасалған атаулар синтаксистік байланыста болса да
сөйлем бола алмайды, тек атаулық ұғымды ғана білдіреді. Күрделі сөз
тіркестері арқылы жасалатын термин ыңғайындағы атаулардың аудармасы және
кейбір жасалу ерекшеліктері туралы мәселе әлі де зерттеле беруге тиіс.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Иманбердиева С. Қала ономастикасының кейбір мәселелері. Алматы,
2004. 136-б.
2 Жұбанов К. Қазақ тілі жөнінде зерттеулер, Алматы, 1966.
3.Жұбанов Қ. Аталған еңбек. Алматы, 1982. 148-б.
4. Қазақ ономастикасының мәселелері. Алматы, 1986. 136-б.
2.2 Қазіргі қазақ эргонимдерінің қалыптасу тарихы
Қазіргі кезде ономастиканың топонимика, астронимика, антропонимика,
зоонимика салалары сияқты эргонимия да мекеме, ұйым, қоғам, кеңес т.б.
жиынтық атауы, соларға қатысты жалкы есімдерді зерттейтін саланың терминдік
атауы ретінде қалыптасып орын ала бастады. Әйтсе де, тіл білімінде
ономастиканың басқа салаларына карағанда эргонимия жете зерттелмеген,
ашылмаған қырлары көп сала. Ал эргонимияның құрамына енетін атаулардың бір
тобы — асхана, мейрамхана, азық-түлік дүкендері, кафе атаулары жайлы
казіргі тіл білімінде сирек те болса кездесетін мақалалар болмаса, арнайы
зерттеулер жоқтың қасы. Эргонимдердің зерттелуі жайлы сөз қозғағанда Ресей
ғалымдары Е.С.Отин, Т.А.Соболева, А.В.Суперанская, Б.Б.Букчина,
Г.А.Золотова, Т.В.Шмелева, Р.А.Москович, М.В.Горбаневский енбектерін айтуға
болады 12-18. Украин ғалымы О.О.Белей эргонимдер туралы арнайы зерттеу
жұмысын жазып, эргонимдер ішіндегі тамақтану орындарының атаулары жайлы
семантикалық-кұрылымдық талдау жасаған 19. Д.А.Яловец-Коновалова өз
еңбегінде Ресей қалаларының коммерциялык орындары атауларын зерттеп,
ономастиканың басқа салаларынан ерекшелігін керсетіп, коммерциялық
орындардын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1 ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАБИҒАТЫ 4
1.1 Отандық ономастика ғылымының кезеңдері мен нәтижелері 4
1.2 Қазіргі қазақ ономастикасының қалыптасу кезеңдері мен
өзгерістері ... ... ... 12
1.3 Қазақ ономастикасының мәселелері және оны шешудің жолдары 13
2 ҚАЗАҚ ЭРГОНИМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЗЕРТЕЛУІ 19
2.1.Ономастика саласының эргонимия тарауының жалпы мәселелері 19
2.2 Қазақ эргонимдерінің қалыптасу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Эргонимдердің қолданбалылық және теориялық мәселелері 31
3. ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫНЫҢ ЛИГНВО-СТАТИСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ (АСТАНА-ПАВЛОДАР
ҚАЛАЛАРЫ БОЙЫНША) 47
4.1 Астана қаласындағы мекеме атауларының қазақшалану көрсеткіштері . 47
4.2 Павлодар өңірінің қазіргі ономастикалық келбеті 56
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
ҚОСЫМША 68
КІРІСПЕ
Ономастика – республикамыздағы тіл саясатының басты бағыттарының бірі.
Бүгінде ол ғылыми - практикалық, тарихи- мәдени ғана емес, сонымен қатар
қоғамдық – саяси маңызға ие болып отыр.
Ономастикалық лексиканың ерекшелігі оның тек объектілермен тығыз
байланысынан ғана емес, экстралингвистикалық факторлар арқылы көрінетіні
белгілі. Әр атаудың тағылу уәжі тарихи өтпелі кезеңнің куәсі, ал оларға
лингвистикалык талдау жүргізіп, бір жүйеге келтіру - уақыт талабы. Тіл
тарихы халық тарихымен коян-қолтық тығыз, берік байланыста болатынын, тіл
барлық қоғамдық құбылыс сияқты әрбір қоғамдык формацияға сай өзгеріп
отыратынын, олардын шығу, даму кезендерінде әлеуметтік, тұрмыстық
негіздердің әсерін тигізгенін, ондай тарихи ономастиканың халық тарихымен
байланысына сай өзіндік ерекшеліктері барын айта келіп, ғалым Т.Жанұзақов
былай дейді: " Бұл ретте ономастика ең алдымен тіл тарихына тән
лингвистикалық ғылым. Өйткені оның грамматикалык, әрі фонетикалық заңдылығы
халық тіліне тән. Олар халықтың бай тілінен жасалады. Сондыктан да
кұрамында әр дәуірге тән сөздер кездеседі " 3,9.
Жалқы есімдер төңірегінде мәселелер көне заманнан бастап қазіргі
ғылымдарға дейінгі (лингвистикада, психологияда, философияда т.б.)
салаларда еңбектенген ғалымдарды қызықтырған. Жалқы есімдер аталмыш
объектімен еш байланысы жоқ заттың жәй атауы ма, жоқ әлде сол объектімен
байланысы бар мағыналы сөз бе? Мұндай пікір-таластың шешімі кез келген
атаудың әрқашанда мағыналы және әлеуметтік-мәдени ықлалы болатындығына
келіп тіреледі.
Тіршіліктің барлық саласын қамтитын сан мындаған сөздерді рет-ретімен
жүйелеп, әр түрлі топтарға бөліп, ғылыми түсініктер бере алуымыз керек.
Сонда ғана әрбір топтағы сөздердің сыр-сипаты ашылып, қолданылу
ерекшеліктері айқындала түседі. Сондай сөздердің бір тобы — мекеме, ұйым
атаулары, яғни эргонимдер. Сауда-саттық орындары мен мекеме атауларын
зерттеу қажегтілігі талас тудырмаса керек. Қаладағы атаулар халыктың
тарихынан, оның мәдениетінен хабар беретін баға жетпес қазына, өйткені
ұрпақтардың рухани өмірінен із қалдырады. Олар - тілдің қолданыстан қалған
қайталанбас сөздерді сақтаған ескерткіші. Олардың көбісі мындаған жыл бұрын
өткен ата-бабаларымыздың дауысын естірткендей, ал кейбіреуі жаңа өткен
тарихи кезеңмен сабақтас. Іс жүзінде әр атау — қаланың және елдін тарихи іс
қағазы, куәлігі іспеттес 52 .
Мекеме, ұйым атауларын нысанаға алып зерттеуіміздің өзектілігі бірнеше
себептерге байланысты. Біріншіден, қазақ тіл білімінде осы уақытқа дейін
эргонимдер бойынша арнайы зерттеу нысанасы болмаған. Екіншіден, ұйым
атауларының ономастикадағы өзіне лайык маңызын айқындау, олардың ортақ
зандылыққа бағынатын біртұтас құбылыс екендігін дәлелдеудің тіл білімі
ғылымы, әсіресе ономастика үшін маңызы зор. Төртіншіден, қазір шағын
кәсіпкершіліктін дамуымен байланысты жекеменшік дүкендер, асханалар,
дәмханалар т.б. саны кауырт өсіп келеді. Бұлардың әрқайсысына атау беріп,
айдар тағуының өзіндік ерекшеліктері бар. Әр атау тарихи өтпелі кезеңнің
куәсі. Ал оларды бір жүйеге келтіріп, тілдік табиғат пен
экстралингвистикалык, этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу, дұрыс баға беру
- уақыт талабы екені даусыз. Тід білімінің қазіргі даму дәрежесінде
ономастикаға катысты шешілмей жатқан мәселелер көп десек, оның эргонимдерге
де тікелей қатыстылығы сөзсіз.
1 ОНОМАСТИКА ҒЫЛЫМЫ
1.1 Қазіргі қазақ ономастикасының қалыптасу сипаты
Тәуелсіз мемлекетімізде бір кезде қолдан өзгертілген топонимикалық
атауларды қалпына келтіру немесе қазақшалау қазіргі таңда өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Еліміздегі атаулар ешқашан да кездейсоқ
қойыла салмаған. Оларда сол өлкені мекендеген халықтың тарихы, мәдениеті
бейнеленген.
Топонимдер – ел-жұрттың болмыс-бітімі, тұрмысы, мәдениеті, салт-
дәстүрі, тілі мен діні, ой-санасы туралы хабар береді, яғни есте жоқ ескі
заманның айнасы. Бірақ осы топонимдердің көпшілігі осы күнге дейін сол
қалыпында сақталып қалған жоқ. Бұның бір себебі – отарлау саясаты. Біздің
кең-байтақ елімізге көз тігіп отырған Ресей империясының отарлау саясаты
кезінде көптеген атаулардың орысшаланып кеткені мәлім. Боданындағы елді
ұлттық салт-санасынан, рухани әлемі мен түп-тарихынан ажырату үшін алдымен
жер-су аттарын өзгертуге кірісіп, өз мақсат-мүддесі мен саясатына сай орыс
тіліндегі басқа атаулармен алмастырды.
Еліміз егемендік алғаннан кейін бұл мәселе мемлекет тарапынан қолға
алынып көптеген жер-суға өзінің ежелгі атауы қайтарылды. Бұл жұмыс заман
талабына сай болғандықтан ұрпаққа жүктелген міндет болып отыр. Халқымыздың
тарихын, асыл бай мұрасын біліп, тану үшін осының маңызы өте зор. Қилы
замандарда дүниеге келген көне атаулар өз кезеңінің мәдениеті мен тарихының
куәгері ретінде тарихи ескерткіштер қатарына жатқызылуы тиіс. Қазақтың кең
байтақ жеріндегі әр тау мен тастың, әр өзен-көлдің, әр жазықтың, әр ой-
қырдың, әр орман-тоғайының байырғы өз атауы болған. Қасиетті мекеннің өз
есімдерін қайтыру, яғни қалпына келтіру – ұрпақ парызы. Сондықтан қазіргі
осыған байланысты атқарылып жатқан жұмыстар бір кездегі кеткен
кемшіліктердің орнын толтыру болып табылады. Дегенмен, бұл жұмыстардың
атқарылуында да, кей мәселелердің белең алғаны байқалады.
Қазіргі атауларды қалпына келтіруде кемшіліктерге жол берілуінің
себебі, осы жұмысқа байланысты тәжірибеміздің аздығы, қалыптасқан
механизмнің жоқтығы деп білеміз. Кез-келген атауды қалпына келтірген кезде
ғылыми немесе тарихи түрде дәлел болуға тиіс. Қазақ халқы мал
шаруашылығымен айналысқандықтан көшпелі өмір кешті. Соған байланысты әрбір
тауға, жотаға өзіне тән ат қоятын болған, яғни кездейсоқ ат қоймаған.
Сонымен қатар топоним ұлттық танымымыздың да айнасы. Қазақ елі, тәуелсіз
Қазақстан болғандықтан топонимдер де ана тілінде аталуы тиіс. Көптеген
тарихи оқиғаларды топонимдерден білуге болады. Олар тарихи фактілердің
дәлелі, шежіресі болып табылады. Этнонимдер туралы да осыны айтуға болады.
Бұлар әртүрлі мағынада қойылған белгілі бір тарихи кезеңдерді қамтитындары
да көп. Мысалы, араб, монғол, орыс тілдерімен байланысты жер-су атаулары
осының көрсеткіштері.
Жоғарыда айтқандай атауларды қалпына келтіру кезінде ғылыми зерттеу
тәсілдері қажет. Осыған байланысты А. А. Абдрахманов Тюрская ономастика
жинағына берген мақаласында топонимдерді этимологиялық жақтан зерттеуде
кейбір тәсілдерді ұсынады:
1. Қарапайым-дәстүрлік тәсіл. Бұған мысал ретінде Қапшағайды алайық.
Қапшағай - бұл Алматы облысындағы шатқал және қаланың атауы. Сөздің түбірі
қапқып. Осы түбірден түрік тілінде мынандай сөздер туындаған: Қырғызда –
капчал ‘жартас шатқал’; Капчыгай ‘таулы шатқал’, қазақ тілінде – Қапшағай
‘шатқал’ және т.б. кездеседі. Монғол тілінде хавцал – ‘шатқал’, хавцгай
‘жартас, шың’ болып келеді. Б. Оразбаеваның пікірінше, кап бұл жоғары
айтылған сөздердің туындауына себеп болған етістіктің көне формасы. Оның
байқауынша, бұл түбірден қырғыз тілінде кыпчы ‘ығыстыру’, якут тілінде –
хапчай ‘ығыстыру, жіңішкелеу’, хапчан ‘таршылық шатқал’ және монғол тілінде
хапчіл ‘тар шатқал’ дегенді білдіреді. Б. Оразбаеваның пікірінше қапшағай
деген сөз капчы сөзіне етістіктен зат есімді тудыратын –гай жұрнағын қосу
арқылы туындаған. Қапқып түбірі көне түріктердің сөздерінде кездеседі.
Олар қапуг ‘есік, қақпа’, капчаг ‘өзеннің өзегі’, капга ‘қақпа’.
Қазақ тілінде қапша бел ‘жіңішке бел’ деген сөз тіркесі бар. Мында
қыпша сөзінде сол сияқты қып ‘жіңішке’ синкреттік түбір болады. Жоғарыда
айтқаннан мынандай қорытынды шығаруға болады: Қапшығай қап (түбір)+ша –
етістіктен зат есімді тудыратын жұрнақ, +гай – түрік-монғол тілдерінде есім
сөздерді тудыратын көне жұрнақтың қосылуы арқылы пайда болған.
Осындай ұзақ шығу жолынан өткеннен кейін ғана Қапшығай деген
географиялық термин топонимге айналды.
Келтірілген мысалдардан мынадай түйін шығаруға болады: бұл топонимдер
өзара әр түрлі: бір кезде сөздің семантикасы ашылса, басқаларында – түбір
сөздің фонетикалық өзгеруі байқалады, үшіншіде – топонимнің түгел
компонеттері (түбір, жұрнақ) анықталады. Мысалы: Жем-де оның семантикасы
маңызды рөл атқарса, ал Қапшығай деген географиялық атауда оның
этимологиясы толық ашылады. Бұл зерттеу этимологиялық ізденіс арқылы
қалыптасқан тәсіл арқылы жүргізілгендіктен, біз оны қарапайым-дәстүрлі
тәсіл деп атаймыз.
Шайқұрық – Жамбыл облысындағы Жамбыл ауданындағы ауылдың аты. Топоним
екі компоненттен тұрады: чай оғыз тобындығы әзірбайжан, түркия, түркмен
тілдерінде ‘өзен’; қазақ тілінде сай ‘ор’ – берілген терминнің фонетикалық
нұсқасы + құрық ‘құрғақ, құрғап жатқан’. Құрық сөзінің түбірі құр лексемасы
болады. Бұл түрік-монғол тілдеріне ортақ және одан берілген сөздер
құрылған: куругкуру (ежелгі түркі тілдерінде), куру (түрік), гуру
(әзірбайжан), гуры (түрікмен), куру (қырғыз), құрғақ (қазақ тілінде),
кургак (алтай тілінде), кургак (тува). Осы сөздің ең ежелгі формасы – курук
- өзбек пен ұйғыр тілдерінде сақталған.
Сонымен, оғыз тобындағы тілдерде Шайқұрық топонимінің бірінші
компоненті чайшай ‘өзен, сай’ мағыналарына ие, ал екінші - курук – көне
түрік тілінде ‘құрғақ’ дегенді білдірген. Сонда топоним былай былады:
‘құрғап жатқан өзен’ және ‘құрғақ сай’.
Қазіргі түркі тектес тілдерінің грамматикалық құрылысына сәйкес бұл
атау қуруқчайқұрықшай түрінде болу керек.
Осы орайда лексемалардың керісінше орналасу тәртібін қалай түсіндіруге
болады деген сауал туады.
Бұл сұраққа жауапты проф. Қ. Жұбановтың еңбегінен табуға болады.
Мәселен, Қазақ тілінде сөздердің орналасуы қатаң тәртіппен жасалған.
Анықтауыш сөз анықталатын сөздің алдында, толықтауыш толықтыратын сөздің
алдында және барлық сөйлем мүшелері баяндауыштан бұрын келеді. Бірақ бұл
тәртіп алғашқыда сақталмай жүргені көрінеді.
Зерттеуші өз пікірін дәлелдеу үшін топонимдерді ғана емес кісі аттарын
да (антропонимдерді) мысалға келтіреді: Күнсұлу, Айсұлу, Таңсұлу және т.б.
Олар қазіргі қазақ тілінің синтаксистік нормасына қайшы келеді. Қазіргі
синтаксистік нормада олар Сұлукүн, Сұлуай және т.б. түрінде болу керек.
Автордың пікірінше, мұндай сөздердің тәртібі алғашқы кезде болған. Бұған
дәлел – Шайқұрық топонимі. Себебі, мұндағы анықтауыш (құрық ‘құрғақ’)
анықталытын сөзден кейін (шайтай ‘сай’) тұр.
Бұл этимологияға екі дәлелдемені келтіруге болады: Біріншіден, оғыз
тайпасы VIII-IX ғасырларда Қазақстанның Оңтүстігінде және Сырдарияның
бойында өмір сүрген, Екіншіден, бұл жерде өзеннің ескі арнасы бар. Осы
барлық лингвистикалық, қосымша тарихи және географиялық мәліметтердің
жиынтығы берілген топонимнің этимологиясы дұрыс дәлелденгендігіне көз
жеткізеді. Бұл тәсілді біз спецификалық-топонимикалық тәсіл деп атаймыз.
Келесі тәсіл – комплекстік тәсіл. Мысал ретінде Қордай топонимін
алайық. Қордай – Алматы мен Фрунзе арасындағы Чу-Шлий тауларындағы асу. Г.
Қонқашпаеваның пікіріне сүйенсек, бұл топоним монғолдың хуртай ‘жаңбырлы’
сөзінен шыққан. Біздіңше, қордай сөзінің түбірі хорқарқор (соңғысы
өзбектің нұсқасы) түркі-монғол тілдеріне ортақ. Монғол тілінде хор – қалың
қар, боран, бораннан кейін қалған қарлы тау. Түрік тілінде бұл сөз қарқор
‘қар’ түрінде кездеседі.
Атаудың екінші бөлігі – дай-тай ең көне форма және оның көптеген
нұсқалары бар: лылі, лулу, тыті, дыді, туту және т.б. Қазір олар
туынды сын есімнің жұрнақтары болып келеді. Дайтай формасы монғол тілінде
сақталған. Біз көріп тұрғандай, бұл оронимнің атауы осы жерде қыста жиі қар
басып, боран соғып тұратыны жайлы ақпарат береді. Топоним түркі-монғол
дәуірінде пайда болған. Оған дәлел – көне форма тайдай сақталған. Сол
сияқты, топонимнің этимологиялық мінездемесі мынадай: хорқарқор ‘қар’
+тайдай (бір нәрсеннің бар екенін білдіретін көне сөз тудырушы туынды сын
есімнің жұрнағы). Яғни, ‘қарлы асу’, деген мағына білдіріп тұр.
Объектінің аты географиялық және метерологиялық жақтан орналасуына
байланысты сай келіп тұр [1, 120 б].
Сөз боп тұрған осы үш тәсіл әрбір атауды зерттеуде ғылыми жақтан
қарастырып, нақты дәлел беруге, атауды дұрыс қоюға септігін тигізеді.
Осындай ғылыми жақтан зерттеліп барып қойылған атаулар төңірегінде
келіспеушілік аз болады. Сондай-ақ, даулы мәселелердің туындауына жол
берілмейді. Осы зерттеулер әр түрлі ғылыми салаларды қамтығандықтан, ол
түрлі салалардың өкілдерін қызықтырып, сол жұмысқа ат салысуға ынтасы пайда
болатыны сөзсіз.
Біздіңше жер-су атауларын қалпына келтіру барысында осындай теориялық
еңбектер басшылыққа алынуға тиіс. Мәселен, мемлекеттік ономастикалық
комиссия бекіткен 1990-2004 жылдар аралығындағы атауларды алайық.
Жарияланымдар бойынша 500-ге тарта атау қазақшаға ауыстырылған. Бұны
прогресс деуге болады, бірақ оның ішінде 286 атау қазақшадан қазақшаға
ауыстырылған [2, 111 б].
Оны қалай түсінуге болады? Қазақшадан қазақшаға ауыстырудағы мақсат
не? деген сұрақ мазалайды. Олардың ішінде аударылған атаулар баршалық
болғанымен бұрыс аударылғаны да жеткілікті.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы бойынша 1998 жыл 21 сәуірде
ономастикалық комиссия туралы заң қабылданды.
Әкімшілік-аумақтық бірліктерге ат қою және олардың атын өзгерту,
атауларының транскрипциясын нақтылау жөніндегі жұмысты ретке келтіру
мақсатында Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанынан Ономастика
комиссиясы құрылды [3, 17 б].
Ономастика комиссиясы өз жұмысын негізінен үш бағытта жүргізеді. 1.
Еліміздегі жер-су атауларының байырғы, тарихи атауларын қалпына келтіру; 2.
Айтылуы, жазылуы бұрмаланған атауларды қазақ тілі заңдылығына сай жаңадан
транскрипциялау; 3. Жергілікті ономастикалық комиссиялардың ұсыныстары
бойынша елді мекендер, мәдениет және білім мекемелеріне жаңадан ат беру [4,
4 б].
Айтуға оңай болғанымен, орындалуы өте күрделі мәселе. Әуелі бұл мәселе
жергілікті жерде: аудандық, қалалық, облыстық мәслихаттарда қаралып,
облыстық ономастикалық комиссия тарапынан бекітілуге тиіс. Ал біздің
солтүстік, шығыс облыстарындағы, басқа өңірдегі кейбір аудан,
қалаларымыздағы демографиялық ахуал, жергілікті мәслихаттардың ұлттық
құрамы белгілі емес пе? Павлодар қаласындағы көшелердің біріне академик Қ.
Сәтбаев атын берудің қаншалықты қиындық туғызғанын қалай ұмытамыз?! Бұл
бағытта кейінгі үш-төрт жыл ішінде республикалық ономастикалық комиссия
бірқатар шаруалар атқарды.
Кейінгі үш-төрт жыл ішінде 2-қала, 4-аудан, 250-дей ауыл, 350-дей
білім, мәдениет, мекемелерінің атаулары өзгертіліпті. Атап айтсақ,
Солтүстік Қазақстан облысындағы Совет ауданы – Аққайың, Сергеев ауданы –
Шал ақын, Батыс Қазақстандығы Орда ауданы – Бөкей Ордасы, өткен жылы
Солтүстік Қазақстандағы Целинный ауданы – Ғ. Мүсірепов ауданы болып
өзгерді. Ал Шығыс Қазақстандағы Ленинагорск қаласына ежелгі Риддер атауы
қайта берілді.
Кейінгі екі жылдың ішінде Қазақстанның түрлі облыстарындағы көптеген
елді мекендер бабаларымыз қойған байырғы поэтикалық атауларына қайта ие
болды. Мысалы: Заря – Ақжар, Гиоргиевка – Кеңтүбек, Просторный – Ақой,
Пролетар – Ақтүбек, Жаңатұрмыс – Сынтас, Полевод – Көкжиде, Қызыл әскер –
Аққұм, Вторая Пятилетка – Қасқасу, Галкино – Зертас, Қызыл Октябрь –
Құйған, Большевик – Атақоныс, Ильич – Ақниет, Мичурин – Нұрлыжол болып
өзгерді. Осының бәрінде ескі мен жаңа атаулар үйлесіп, бабалар дәстүрінің
тамаша жалғастығын көрсетіп тұрған жоқ па?
Республикалық ономастикалық комиссияның шешімі арнайы Үкімет
қаулысымен бекітілгеннен кейін ғана күшіне енеді. Жоғарыдағы қазақшаланған
атаулардың бәрі үкімет қаулысымен бекіді. Дегенмен бұл істе де әттеген
айларымыз жоқ емес. Кейбір облыстың ономастика комиссиялары әйтеуір орысша
атаудан құтылсақ болды деген оймен, сол баяғы Жаңатұрмыс, Еңбек, Жаңадәуір,
Қызыләскер, Молшылық, Төңкеріс деген кешегі қызыл идеологияның шылауынан
шыға қоймаған ескі-жаңа атауларды тықпалайды. Біздіңше, жер-су атауларына
ерекше ыждаһаттылық қана емес, тарихи таным мен өлкетанушылық мол білім
тұрғысынан келген жөн. Осы орайда тағы бір ескертетін мәселе – елді
мекендерге кісі есімін беру. Халқымызда жер-су, елді мекенге кісі есімін
беру дәстүрі орнықпаған. Ішінара кездескенімен, онша көп өріс алмаған.
Қайта керісінше, адам аты кей жағдайда туған жеріне орай қойылған. Әйгілі
Жамбыл атамыз өз есімін Жамбыл тауының етегінде туғаны үшін алса, Абай
атамыздың бабалары Ырғызбай, Кеңгірбайлар өздері дүниеге келген өзендерінің
атына сай есім алған. Ономастика комиссиясының жұмыс есебін тыңдай келіп,
Елбасы: Ағылшындар өз қалаларын Шекспир, американдықтар Хэмингуэй деп
өздері өзгертіп жатқан жоқ қой. Біз де осымен тоқтайық. Кісі атымен елді
мекендерді атауды доғарған жөн, - деп шегелеп тұрып тапсырған.
Көптеген елді мекендеріміздің тарихи атаулары сақталғанымен оның
орысша транскрипциясы тіпті түпнұсқа тіліне мүлде жуықтамайтындары да бар.
Әсіресе мұндай кемшілік темір жол станцияларының атауында мол-ақ.
Кейінгі екі жыл ішінде республикамыздағы 22 темір жол станциясы қайта
аталып, оның 70-тен астамының транскрипциясына түзету енгізіліпті. Мысалы:
Солончики – Көкпекті, большая Михайловка – Қарағанөзек, Новый путь –
Саумалкөл, Талдинка – Бүркітті, Поганичник – Тасқұдық, Входной – Бастау,
Новоурицкое – Сарыкөл т. б. темір жол станцияларының атаулары өзгерді.
Бұрынғы Яйсан – Жайсаң, Челкар – Шалқар, Кинжалы – Кенжалы, Дарья –
Дария, Бирюк – Бүйрек, Монадырь – Мыңадыр, Щербакты – Шарбақты болып
өзгерді.
Ономастика комиссиясының жұмысын тыңдай келе Елбасы айтқан мына бір
сөздер ойға оралады. Ол: Халқыма ризамын. Екі мәрте Халық қаһарманына
ұсынды. Талай елді мекен, мектеп, көше атауларына есімімді беруге рұқсат
сұрады. Ниеттеріне рақмет. Халықтың шынайы тілегі солай болса қайтем деп
қарап отыруға болар еді. Біз күллі әлемге елімізді демократиялық, зайырлы
мемлекет деп жариялаған екенбіз, оның биік талаптарына да сай болуымыз
керек. Пендешіліктен жоғары тұрғанымыз жөн. Біздің бағамызды бүгінгінің
жағымпаз жандайшаптары емес, келер ұрпақ береді және ең адал да әділ баға
сол болуға тиіс, - деген еді [5, 23 б].
Шындығында Елбасы өз атымен елді мекен, мектеп, тіпті өзі қызмет
атқарған комбинат пен өзі басқарған қала мен облыс орталығында көше атауға
тыйым салды. Жалпы антропонимдік атауларға аса сақтықпен, нәзіктікпен,
ұлттық әдеп пен дәстүр тұтастығын сақтау арқылы келген жөн және бұл
принциптерді республикалық ономастикалық комиссия болашақта да үнемі
басшылыққа алып отырады деп ойлаймыз.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Тюрская ономастика Алма-ата: Наука, 1984. – 248 с;
2. Ономастикалық хабаршы №1 Астана, 2004. - 111 б.;
3. Терминологиялық жинақ Алматы, 2002. - 471 б.;
4. Атамекен атаулар Астана, 1999. – 95 б.;
5. Салалық терминология: Бүгіні мен болашағы Астана, 2003. – 140 б.
1.2 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ ономастикасының даму бағыттары.
90-жылдардың соңғы тұсы Кеңес Одағындағы қайта құру кезеңімен сәйкес
келіп, ұлттық республикаларда саяси, мәдени реформалар қолға алына бастады.
Қайта құру кезеңі жер-жерде ұлттық сананың бой көтеруіне, рухани жаңғыруға
қозғау болды. Мызғымас Кеңестер Одағының ыдырауы ұлттық республикалардың,
біздің елдің тәуелсіздікке ие болуымен ұласуы, қоғамымызда көптеген игі
өзгерістер ұлттық сана деген ғаламат күштің оянып, тарихи, мәдени сананың
жаңғыруына, ұлттық ономастикаға зор әсерін тигізді. Зиялы қауымның
бастауымен идеологиялық құрсау қыспағынан шығуға бағытталған алғашқы
шаралар – тарихи атауларымызды қайтару, қалпына келтіру ісіне бүкіл халық
болып жабылып, аса ыждһаттылықпен кірісіп те кеттік. Алайда бұның өзі де
уақыт өте, байыппен қараған кісіге маусымдық жұмыс іспеттес көрінеді.
Бастапқы кезде іргелілік тұрғысынан салмақты ғылыми негізде
жүргізілмегендіктен олқылықтар мен асыра сілтеушілік те болды. Басқаша
айтсақ, бұрын Киров, Ленин атаулары жүздеп кездесіп тираждалған болса, енді
қазақтың ұлы тұлғалар атауларын тираждау қаупі туды. Осы абыр-сабыр,
аласапыран кезеңде қазақтың іргелі ономастикасы саласында қыруар жұмыс
жасалды олардың ішінен: Қазақстан географиялық атауларының сөздігі.
Жезқазған облысы (1990), Қазақстан географиялық атаулары. Ақмола облысы
(1998), Т.Жанұзақов авторлығымен Атажұрт, Отечество (1998), В.Н. Папова
авторлығымен Павлодар облысының топонимдік сөздігі (1994), т.б.
еңбектерді атауға болады.
1.3 Отандық ономастика ғылымының кезеңдері мен нәтижелері
Отандық ономастика ғылымының жарты ғасырлық тарихын және осы аралықта
жинақталып сараланған материалдар, жүргізілген зерттеулер, ой түйіндерді
мазмұны мен сипатына қарай 4 кезеңге бөліп қарастыруға болады.
I кезең: 1950-1970 жылдар аралығы;
II кезең: 1970-1990 жылдар;
III кезең: 1990-2000 жылдар арлығы;
IV кезең: XXI ғ. басы, яғни жаңа кезең.
Сөз тәуелсіздік жылдарындағы Отандық ономастика ғылымының дамуы туралы
болмақ. Бұл онжылдық (1990-2000) қазақ ономастикасының фактологиялық-
деректік базасын байытып, әдістемелік және ғылыми-теориялық негіздерін
толықтырған кезең болды.
Бұл кезеңде атқарылған жұмыстарды екі топқа бөліп қарастыруға болады:
1. Қазақ ономастикасының теориялық, 2. практикалық мәселелері. Қазақ
тіліндегі аймақтық топонимдерді зерттеуде жаңа этнолингвистикалық бағыттың
әдіс-тәсілдері кеңінен, ұлттық ономастиконды жалпы әлемдік лингвистиканың
күн тәртібінде тұрған жаңа ғылыми бағыт – антропоцентристік парадигмаға
бет бұруы үлкен жетістік, орысша айтқанда научный прорыв деп бағалаған
жөн.
Қазақ топонимиясын регионалдық бағытта зерттеу барысында қол жеткізген
нәтижелерді қорытып көрелік:
- Қазақстан территориясындағы топонимдік бірліктер толық дерлік
жинақталып, инвентаризацияланды;
- әр аймақтың топонимдік жүйесінің қалыптасуына ықпал еткен тарихи,
географиялық т.б. экстролингвистикалық факторлар біршама толық
сипатталды;
- қазақ мифотопонимдері, діни мазмұндағы онимдік бірліктер кешені қазақ
ономастикасының лексикалық репертуарын байыта түсті;
- ұлттық ономастиконның бет-бейнесін қалыптастыруға қатысатын тарихи,
этномәдени және қоршаған табиғи орта ерекшелігі ұйытқы болатындығы
дәлелденді;
- қазақ елі бастан кешкен түрлі тарихи дәуірлер мен оқиғалар әсерінен,
іргелес жатқан өзге ұлыс, халықтармен ғасырлар бойы мәдени,
экономикалық қарым-қатынас нәтижесінде, өзге тілдерден енген атаулар
мен өзге тілдердің әсерінен қалыптасқан атаулар кездесетіндігі аға
ономаст-ғалымдардың еңбектерінен белгілі жайт. Мәселен, Ресей,
Сібірмен шекаралас өңірдегі топонимикалық жүйесінде сирек кездесетін
аса көне реликтілік архетиптерден өзге орыс отаршылдығы дәуірінен бері
қалыптасқан жер-су атауларында славян тілдерінің әсері мол екендігі
сөзсіз;
- жалқы есімдердің семантикасының құрылымына тән ерекшеліктері,
денотатпен байланыс ерекшелігі айқындалды [2, 26].
Қазақ ономастикасы үшін бұл кезеңді (1990-2000 жж.) ұлттық
ономастиконның фактологиялық базасы ғылыми-теориялық әдістемелік негіздері
біршама жетілген, ғылыми-теориялық аясы күрделеніп, алуандық сипатқа ие
болған, аса нәтижелі де жемісті кезең деп бағалаған орынды болмақ. Соңғы
жылдары Қазақстан республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі, Тіл
комитеті ономастикалық комиссиясының ұйымдастыруымен Ономастикалық
хабаршы жарыққа шықты. Бұл басылым жылына екі рет тұрақты түрде шығарылып
тұрады. Мұнымен бірге Тіл және қоғам альманағында да ономастика
мәселелері жан-жақты қозғалатын болады.
Ендігі жерде XXI ғ. әлемде корпоративтік коммуникация желісінің, жаңа
технологиялардың уақыт озған сайын күрделене түсіп, жеделдеп дамуына
байланысты, жаһандану үрдісі қоғам өмірінің басты салаларына зор ықпал
етуіне орай, сондай-ақ, әлемдік лингвистикада бой көтерген жаңа ғылыми
парадигмаларға сай, ұлттық тіліміз бен оның ономастика саласының да даму
ретіне жаңа талап, міндеттер қойып отыр. Ұлттық ономастика ғылыми саласы
алдында тұрған бұл жаңа мақсат-міндеттерді шешу XXI ғ. бастау алған IV
кезеңінің үлесіне тимек. Қазірдің өзінде жаңа бағыттағы ондаған
диссертациялық тақырыптар ономастиканың түрлі саласы бойынша қолға алынып,
зерттелу үстінде [3, 31].
Қазақ ономастикасының практикалық мәселелері турасында – Тәуелсіздік
алған 1991 жылдан бері Кеңес үкіметі тұсында орыстандыру саясатының
салдарынан қалыптасқан жер-су аттарын қалпына келтіру жұмыстары қолға
алынып, көптеген іс-шаралар жүзеге асырылды. Тек орысшаланған атаулар ғана
емес, кеңестік идеологияның әсерімен, оны дәріптеу мақсатында қойылған
қазақ тіліндегі атаулар да біршама оңтайландырылды. Жер белгілі бір
халықтың ата бабасынан қалған иелігі болғандықтан, оның ономастикалық
атаулары жерігілікті ұлттың тілінде болуы керек екенін ескерсек, бұл
атқарылған шараларды елдігімізге қосылған қомақты үлестердің бірі деп
тануымыз керек.
Алайда, сол атқарылған қыруар жұмысты сапалы сипаты жағынан бағалар
болсақ, көптеген жетістіктермен қатар олқылықтардың да барын байқаймыз.
Сөзіміз дәлелді болу үшін мынандай статистикалық мәліметтерге жүгініп
көрелік.
- 1991-2004 жылдар аралығындағы жалпы саны 649 ауыл, қала, елді мекен
атауы өзгертілді.
- Оралда бір мезетте 32 көше атауы өзгертілді
- Кейінгі үш-төрт жыл ішінде 2-қала, 4-аудан, 250-дей ауыл, 350-дей
білім, мәдениет, мекемелерінің атаулары өзгертіліпті. Атап айтсақ,
Солтүстік Қазақстан облысындағы Совет ауданы – Аққайың, Сергеев ауданы –
Шал ақын, Батыс Қазақстандығы Орда ауданы – Бөкей Ордасы, өткен жылы
Солтүстік Қазақстандағы Целинный ауданы – Ғ. Мүсірепов ауданы болып
өзгерді.
- Кейінгі екі жыл ішінде республикамыздағы 22 темір жол станциясы
қайта аталып, 70-тен астамының транскрипциясына түзету енгізіліпті. Мысалы:
Солончики – Көкпекті, большая Михайловка – Қарағанөзек, Новый путь –
Саумалкөл, Талдинка – Бүркітті, Поганичник – Тасқұдық, Входной – Бастау,
Новоурицкое – Сарыкөл т. б. темір жол станцияларының атаулары өзгерді.
Бұрынғы Яйсан – Жайсаң, Челкар – Шалқар, Кинжалы – Кенжалы, Дарья – Дария,
Бирюк – Бүйрек, Монадырь – Мыңадыр, Щербакты – Шарбақты болып өзгерді.
1.4 Қазақ ономастикасының мәселелері мен шығу жолдары
Қазақ ономастикасының күрмеуі көп проблемалары жеткілікті.
- Солтүстіктегі қалаларымыздың көшелері әлі күнге дейін кеңестік жүйенің
идеологиясы орнықтырған атаулардан арылған жоқ.
- Бірқатар облыстарда тарихи атауларды қайтарудың орнына нысандарға кісі
аттарын беру белең алып барады.
- Төлқұжаттағы аты-жөніміз бір ізге түспей тұр
- Заң бұзушылық. Мәселен, Тіл туралы Заңның 4-тарау, 19-
бабындағы Топонимикалық атауларды, ұйымдардың атауларын пайдалану
тәртібі бойынша Мемлекеттік ұйымдардың, олардың құрылымдық
бөлімшелерінің атаулары мемлекеттік тілде және орыс тілінде беріледі.
Бірлескен, шетелдік ұйымдардың атаулары мемлекеттік тілде және орыс
тілінде транслитерация арқылы беріледі - деп көрсетілген. Қазіргі
кезде Астана қаласы көшелерінің үш тілде беріліп жүргенін қалай
түсінуге болады. Қала көшелерінің бірлескен, шетелдік ұйымдардың
атауы емес екенін ескерсек, бұл Заңның шеңберінен шығу болып
табылады.
- Өмірде болып жатқан кейбір фактілерге қарағанда қайта аталған
немесе
қазақшаланған атаулардың саны бекітілгендерге қарағанда көбірек
секілді, оның қуанатын жағы да, қынжылыс тудыратын жағы да бар.
Қуанататыны көптеп қазақшалануы, қынжылтатыны әркімнің өзім білерменге
салынуы. Бұл көрініс оны тәртіпке келтіретін құзіретті бір орынның
болуын талап етеді.
- Қала ішіндегі өзге тілді менсонимдер қаптап өсіп келеді. Егер
жыртық жамағанымызға мәз болып, жыртып жатқандарда жұмысымыз болмаса,
түбі жоқ шелекпен су тасушыдан айырмамыз қандай? Ондай жұмысқа қаржы
жұмсаудың қажеті қанша?!
- Қазақшадан қазақшаға ауыстыру кезіндегі кейбір әрекеттер кейде
күлкілі секілді көрінеді. Мысалы, Тұрар селосы – Рысқұл ауылы болып,
Мойынқұм ауданы, Амангелді ауылы – Қызылотау ауылы, Мақтаарал ауданы
Арай аудандық округі, Достық ауылы – Жағажай ауылы, Абай ауылы – Азат
ауылы, Әл-Фараби – Елқоныс ауылы, Павлодар облысы, Ақтоғай аудандық,
Қоғалы ауылдық округі Басқамыс ауылдық округі болып өзгертілген. Осы
өзгертулердің қандай мақсатты көздегені белігісіз. Бұл тәуелсіздіктің
алғашқы жылдарында тәжірибесіздіктің салдарынан болып отыр. Алдағы
уақытта осы мәселе турасында тереңірек ойлануымыз керек.
Мәселені шешудің мынандай жолдары бар:
Бірінші, ұлт тарихында орны бар тұлғалар мен тарихи оқиғаларды
анықтайтын (белгілі критерийлер бойынша) білікті комиссия құрып, оның
жинағын кітап етіп жариялау және жұмыс нәтижесін кеңінен насихаттау.
Екінші, Ономастиканың түрлі саласы бойынша көптомдық сөздіктер
әзірлейтін ғалымдар мен ынталылар (маман) тобын құрып, олардың сәтті жұмыс
істеуіне жағдай туғызу.
Үшінші, Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығындағы тәжірибесіздіктен
туындаған жаппай ат қоюшылықтың зардабын жою үшін елді-мекен, жер-су
атауларының тарихи атауынан хабар беретін Қазақ ономастикасының Қызыл
кітабын әзірлеу (Жау қойған, жоңғар қойған атау екен деген
сандырақтарды, белгілі жер атауын батыр есімімен жалаң алмастырған
шешімдерді тыю үшін) .
Төртінші, Республикалық ономастика комиссиясымен қанаттас Ғылыми-
ономастикалық комиссия құру қажет деп білеміз. Соңғы аталған комиссия
топонимиканың, басқа да ономастика саласының атау қою жүйесін ғылыми
тұрғыдан нақтылап берер еді.
Бесіншіден, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін баянды ету жолында Ел
Парламенті кешіктірмей Үкімет әзірлеуі тиіс Ұлттық аты-жөн туралы Заң мен
Ұлттық ономастика туралы Заңды қарап, толықтырып, қабылдауы керек деп
есептейміз. Әлем тәжірибесінде мұндай заңдар болған және олар белгілі елдер
тарихының жауапты кезеңінде қабылданған [1, 29].
Алтыншыдан, Ономастикалық ғылыми бағыттағы ономастиканың өзекті
мәселелері жөнінде және оның салалары бойынша теориялық, ғылыми-практикалық
зерттеулерді жүргізу, дамыту қажет. Мемлекет (Үкімет) тарапынан жасалынған
және бекітілген әкімшілік-аумақтық бірліктер атауларын реттеу, елді
мекендердің аттарын өзгерту немесе қалпына келтіру, Республика
азаматтарының аты-жөнін реттеудің Ережелері ономастикалық жұмыстарды
жүргізу үшін әбден керек екені анық [4, 29].
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақ ономастикасының өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-
практикалық конференцияның материалдары. – Астана: Ақжол-баспа 2004.
– 224 бет.
2. Т. Жанұзақ, Қ. Рысберген. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен
болашағы.- Алматы: Азия баспасы, 2004. 128 бет.
3. Т. Жанұзақов. Қазақ ономастикасы. Казахская ономастика. I том.
–Астана, 1С-Сервис ЖШС, 2006. - 400 бет.
4. Ономастикалық хабаршы №2(4) Астана, 2005. - 84 бет.
2 ЭРГОНИМИЯ ҰҒЫМЫ
2.1.Эргонимия туралы жалпы түсінік.
Эргонимия (эргоним грек тілінен Ёrgо іс, қызмет, еңбек + оnyma,
оnoma есім, ат, атау) — онимнің бір түрі, адамдардың біріккен ісінің,
соның ішінде кеңестің, ұйымның, мекеменің, қоғамның, үйірменің жалқы
есімі[1,166]. Мұның бәрі тіліміздегі терминологияның коғамдық қызметінің
өрісін кеңейтіп отырған құбылыстар. Бұлар бір сала әңгіме де, ал зерттеу
нысанамыз болып отырған министрліктер, кәсіпорындар, ғылыми-зерттеу
мекемелер аттары сәл де болса өзіндік ерекшелігі бар тілдік материал болып
саналады. Бұл бағыттағы зерттеулер енді ғана қолға алынып келеді. Бұл
жағдайда жалқы есімдердің ерекшеліктері ғалымдардың назарынан тыс қалмау
керек. Мысалы, Ақтөбе сырт киім трикотаж фабрикасы— Актюбинская фабрика
верхнего трикотажа. Бұл кәсіпорынның аты орысшасында төрт сөзбен, ал
қазақшасында бес сөзбен беріліп тұр. Қазақша аудармасындағы басы артық
болып тұрған киім сөзі, орысшасында трикотаж сөзінің аясында тұр.
Трикотаж сөзінін дәл мағынасы - жүннен тоқылған киім. Орысшасы ықшамды,
құрылысы күрделі калыптасқан термин. Қазақшасында аударма еркіндігі
байқалады. Термин мұндай шұбалаңқылықты көтермейді. Ақтөбе сырт трикотаж
фабрикасы деп аударсақ, дағдылана келе трикотаж сөзінің аясында киім
деген ұғымның қосақтала жүретінін білеміз. Басқа тілдің
үлгісімен сөз жасау, көбінесе аударма арқылы болатын құбылыс. Актюбинская
фабрика верхнего трикотажа құрама атауында бір ғана сөз (верхний) таза орыс
тілінде, ал фабрика, трикотаж сөздері басқа тілдерден кірген сөздер. Бірақ
басқа тілдерден енген сөздер (фабрика, трикотаж, Ақтөбе) орыс тілінің де,
аударма ретінде қазақ тілінің де грамматикалық нормаларына бағынып тұр.
Мұндай жолмен жасалған мекеме аттары көп-ақ. Мысалы, СССР мемлекеттік
банкінің Қазақ республикалық конторы — Казахская республиканская контора
госбанка СССР. Мұнда бір ғана мемлекет сөзі қазақшаланған. Бұл атаудың
құрамындағы алты сөз — бәрі бірдей терминдік (СССР, мемлекет, банк, қазақ,
республика, контор) атауға жатады. Олар жеке-жеке тұрғанда бір-ақ
атаулық ұғымды білдіреді. Ал тілдің грамматикалық категориялары арқылы
бірімен-бірі қиысып, жанасып яғни грамматикалық байланыста болып, атаулық
ұғымды білдіретін күрделі атаулық мағынаға ие болған. Қазақ ССР Тұтыну
қоғамдар одағының ауылшаруашылық өнімдері мен шикізат дайындау бас
басқармасы— Главное управленне заготовок сельскохозяйственных продуктов и
сырья Казпотребсоюза; Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты —
Казахский научно-исследовательный институт водного хозяйства; Республикалық
бал арасы шаруашылығы тәжірибе станциясы — Республиканская опытная станция
пчеловодства деген мысалдарды қарайық. Бұл көп компонентті күрделі
атаулардың құрамында термин мәніндегі сөздерден гөрі қарапайым лексемалар
көбірек. Жоғарыдағы мысалдан ерекшелігі де сонда. Яғни көп компонентті
күрделі атаулардың бір-екісі ғана термин, ал қалғандары орысшасының дәл
аудармасы. Сөйтіп құрамында бірер ғана жай сөз,
қалғандары термиидерден тұратын күрделі атаулармен қатар, керісінше
құрылған, яғни көпшілігі карапайым сөздер, ішіндс бірді-екілі термин
ұғымындағы күрделі атаулардың да түрлері кездеседі екен. Ал пчеловодства
деген терминің аудармасын бал арасы шаруашылығы деп дәл мағынасын алуды
көздеп түсіндірме іспеттес шұбалаңқылау болып кеткен. Бұл, әрине терминге
қойылатын талапқа сай емес. Алғашында кұлаққа тосын естілсе де, мұны бал
арасы деп қосақтамай-ақ арашаруашылығы деп алған жөн сиякты. Кейде
халықаралық және орыс тіліне тән күрделі терминдер, әсіресе мекеме аттары
құрамында аралас қолданыла береді. Кейбір ойланатын жайлар бекітілген
терминдер қатарынан да шығып калады. Мысалы, Алматы сувенир және сыйлық
бұйымдарының Сувенир фабрикасы — Алма-Атинская фабрика сувенирных и
подарочных изделий Сувенир. Мұнда орысша және қазақша аудармасында да
Сувенир сөзінің мағынасы екі реттен кайталанып тұр. Өйткені күрделі атау
құрамында орысша подарка қазақша сыйлық сөзінің баламасын сувенир
термині атқарып тұр. Егер Алматы сыйлық бұйымдарының Сувенир фабрикасы
десек әрі түсінікті, әрі ықшамды болар еді. Еңбек Қызыл
Ту орденді Қазақ мемлекеттік ауылшаруашылық институты — Казахский
государственный ордена Трудового Красного Знамени сельскохозяйственный
институт; Қ. А. Тимирязев атындағы Ленин және Еңбек Қызыл Ту орденді Москва
ауылшаруашылық академиясы — Московская Ордена Ленина и Трудового Красного
Знамени Сельскохозяйственная академия им. К. А. Тимирязева, Мұндағы құрама
сөз тізбектеріндегі негізгі ойдың иесі де, қазығы да, анықталатын сөзде де
институт пен академия. Оларды (институтті) Еңбек Қызыл Ту орденді,
Қазақ мемлекеттік ауылшаруашылық тәрізді кұранды сөз тізбектерінен болған
үйірлі айқындауыштар анықтап тұр. Сондай-ақ академия сөзін К. А.
Тимирязев атындағы, Ленин және Еңбек Қызыл Ту орденді Москва
ауылшаруашылық сиякты сөз тіркестерінен құралған үйірлі айқындауыштарды
анықтауда. Сонда құрама сөз тізбектерінен жасалған атауларда жетекші және
бірнеше айқындауыш сөздер болады екен. Яғни Айқындауыштың өзінің
айқындауышы, ол айқындауыштың тағы айқындауышы... бола беруі мүмкін. [2,25]
Осындай кұрама сөз тіркестерінің жасалу жолдарына зер салайық. Жоғарғы
мысалдағы бастапқы атауы Ауылшаруашылық академиясы одан кейін Москва
сөзі қосылып, оған К. А. Тимирязев атындағы содан кейін Ленин және
Еңбек Қызыл Ту ордендерімен наградталғаннан кейін олар келіп қосылған.
Осындағы алдыңғы айқындауыш сөз тізбектері еркін байланыста тұр. Егер орнын
ауыстырса, ұғымға ешқандай нұқсан келмейді. Сондай-ақ құрама сөз
тізбектеріндегі үйірлі айқындауыштар өздерінің номинативтік тұтастығын
сақтай отырып, жетекші [3,42] сөзді жан-жақты анықтайды және барлығы бір
ғана атауды білдіреді. Сонымен қатар, күрделі сөздер өзара байланысуда да,
әрбір сөздердің орын тәртібі де әр тілдің грамматикалық заңдарына
сәйкестенеді. Яғни орыс тілінде көптік формасында келетін сөз тіркестері
қазақ тілінде де көпше түрінде беріледі. Мысалы, Совет Министров Казахской
ССР — Қазақ ССР Министрлер Советі. Сондай-ақ, сөз тіркестеріндегі сөздердің
орын тәртібі әр тілдің грамматикалық ерекшеліктеріне сәйкес ыңғайласады.
Мысалы, Президиум Верховного Совета СССР — СССР Жоғарғы Советінің
Президиумі. Бұл күрделі сөз тіркестерінен кұралған атаулар, жүйесіз
топтасқан сөздердің жинағы емес, белгілі грамматикалық заңдылыққа
негізделген, нақтылы ұғымның өзі. Кейбір мекеме, кәсіпорын атаулары
Мемтерминком бекіткенге дейін Қазақтың қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты, Қазақтың машина жасау—сынау станциясы, Ақтөбенің мемлекеттік
облыстық ауылшаруашылық тәжірибе станциясы болып жазылып мемтерминком
бекіткеннен кейін Қазақтың, Ақтөбенің деген сөздерді ілік септігін
түсіріп (ілік жалғауы жасырып тұр) жазатын болды. Сөйтіп Қазақ азаматтық
авиация басқармасы, Қазақ есімдік қорғау ғылыми-зерттеу институты сияқты
атаулар қалыптасты. Қазірде айтуға жеңіл, жазуға ықшамды күрделі сөз
тіркестерінен сәтті жасалған атаулар көпшілікке мүлтіксіз қызмет етуде.
Жетпісінші жылдарға дейін әртүрлі жазылып жүрген Қазақтың мемлекеттік С.
М. Киров атындағы Еңбек Қызыл Ту орденді университеті Қазақтың В. И. Ленин
атындағы политехникалық институты немесе Қазақтын, мемлекеттік Абай
атындағы Ленин орденді академиялық опера жоне балет театры сияқты атаулары
тұрақтандырылды. Атап айтқанда, Қазақтың мемлекеттік сөз тіркесі жетекші
сөздің (университет) негізгі айқындауышы ретінде алдына жылжыды да енді
Қазақ мемлекеттік университеті болып нақтылы атаудың атын айкын көрсетіп
тұр. Сөйтіп Қазақ мемлекеттік уннверситетін Еңбек Қызыл Ту орденді, ал
Еңбек Кызыл Ту ордендіні С. М. Киров атындағы сөз тіркестері айқындап
тұр. Жоғарғы мысалдар да осы тәсілмен өңдеуге түсті.
Қазіргі қазақ тілінде терминдік сөздерді жасау жолдары сан алуан.
Солардың бірі — жұрнақтар арқылы іске асады. Терминдік тіркестерді жасауда
-лық жұрнағы аркылы жасалған жаңа сөздер сөздік қорымыздан лайықты орын
алып келеді. Мысалы, Колхозаралық құрылыс ұйымдарының Қазақ республикалық
советі, СССР Мемлекеттік банкінің қазақ республикалық, конторы, Отан Соғысы
мүгедектерінің Республикалық клиникалық госпиталы тәрізді номенклатуралық
атауларды жасауда сөз тіркестерінің әрқайсысында екі сөзге -лық жұрнағы
колхозаралық, республикалық, мемлекеттік, клиникалық жалғану арқылы
жасалып тұр. Бұл жұрнақтар жалғану арқылы жасалған сөздер тілімізде бірнеше
мағынаны білдіреді. Ал жоғарыдағы -лық жұрнағы арқылы жасалған сөздер бір
заттық басқа бір нәрсеге тәндігін білдіреді.
Кейбір сөз тудыратын жұрнақтар өз орнын таба бермей, мөлшерден артық,
ретсіз қолданылады. Осы олқылықты да мемлекеттік терминология комиссиясының
1973 жылы 20 марттағы мәжілісінде түпкілікті шешті [3, 123]. Мысалы, Абай
атындағы Қазақ педагогикалық институтын — Абай атындағы Қазақ педагогика
институты; Мәншүк Мәметова атындағы Қызылорда қазақ педагогикалық қыздар
училищесін — Мәншүк Мәметова атындағы Қызылорда қазақ педагогика қыздар
училищесі деп жазуды бекітті.
Сөз тіркестерінен жасалған атауларды орысшадан қазақшаға аударғанда
сөздердің орын тәртібі әр тілдің грамматикалық нормаларына сәйкес
орналасады. Мысалы, Ботанический сад Академии наук Казахской ССР — Қазақ
ССР Ғылым академиясының Ботаника бары; Восточное отделение Всесоюзной
академии сельскохозяйственных наук им. В. И. Ленина. В. И. Ленин атындағы
Бүкілодақтық ауылшаруашылық ғылым академиясының Шығыс бөлімі. Орысшасында
Ботанический сад, Восточное отделение негізгі ой қазығы, жетекші сөз
тіркесі сөз басында тұр да оны анықтаушы компоненттері одан кейін
орналасқан. Ал қазақшасында, керісінше, анықтауыш сөз тіркестері (Қазақ ССР
Ғылым академиясының В. И. Ленин атындағы Бүкілодақтық Ауылшаруашылық Ғылым
акадсмиясының) анықталушы сөздерден бұрын (Ботаника бағы, Шығыс бөлімі)
орналасқан. Номенклатуралык атауларды орысшадан аударғанда сөз
тіркестерінің орын тәртібі қазақ тілінің нормасына сәйкес болуы қажет.
Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы мем-лекеттік терминология
комиссиясында қысқа уақыттың ішінде игілікті көп жұмыстар істелді. Дегенмен
бекітілген терминдер мен номенклатуралық атаулардың ішінде әлі де болса
кайта қарауды, іздестіруді, жөндеуді ойластыруды керек ететін терминдер мен
атаулар әзірге баршылық. Мысалы, Государственный комитет Совета Министров
Казахской ССР — по надзору за безопасностным ведением работ в
промышленности и горному надзору — Қазақ ССР Министрлер Советінің
өнеркәсіпте жұмысты қауіпсіз жүргізуді қадағалау және кен қадағалау
жөніндегі мемлекеттік Комитеті дегенде аударма шүбалаңкы, қадағалау екі рет
қайталанып ұйымның аты айқын, дәл тұжырымды берілмеген. Сондай-ақ
Уполномоченный Совета по делам религий при Совета Министров по Казахской
ССР — СССР Министрлер Советі жанындағы Дін істері жөніндегі Советтің Қазақ
ССР-ындағы уәкілі.[4,67] Мерзімді баспасөздерде де,
аудандық, қалалык, облыстық атқару комитеттерінің маңдайшаларында да Халық
депутаттары Шелек аудандық Советі атқару комитеті, Халық депутаттары
Алматы қалалық Советі атқару комитеті, Халық депутаттары Семей облыстық
Советі атқару комитеті деп жазылып жүр. Дұрысында Халықтар депутаттарының
советі емес пе? Сонда Шелек аудандық халық депутаттары Советінің аткару
комитеті, Алматы қалалық халық депутаттары Советінің атқару комитеті,
Семей облыстық халық депутаттары Советінің атқару комитеті деп берілсе
негізгі мекеменің аты ерекшеленіп түсінуге жеңіл, айтуға оңай болар еді.
Оны түзетіп, өзгерту енгізу де Мемтерминкомның келешекте істелетін
жұмыстарының бірі. Көп компонентті күрделі сөз тіркестерінен жасалған
атаулардың сөйлемнен айырмашылығы — Номинативтік кызмет атқаруында. Олар
бір-бірімен еркін байланыса келіп, бір ғана атауды білдіреді.
Атау бір сөзден де күрделі сөз тіркестерінен де тұрады. Екеуінде де белгілі
бір номенклатуралық кызмет атқарады. Олай болса, бір тұтас грамматикалық
байланыста болған күрделі сөз тіркестері ғана атаулық ұғымға ие болады. Ал
күрделі сөз тіркестерінен жасалған атаулар синтаксистік байланыста болса да
сөйлем бола алмайды, тек атаулық ұғымды ғана білдіреді. Күрделі сөз
тіркестері арқылы жасалатын термин ыңғайындағы атаулардың аудармасы және
кейбір жасалу ерекшеліктері туралы мәселе әлі де зерттеле беруге тиіс.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Иманбердиева С. Қала ономастикасының кейбір мәселелері. Алматы,
2004. 136-б.
2 Жұбанов К. Қазақ тілі жөнінде зерттеулер, Алматы, 1966.
3.Жұбанов Қ. Аталған еңбек. Алматы, 1982. 148-б.
4. Қазақ ономастикасының мәселелері. Алматы, 1986. 136-б.
2.2 Қазіргі қазақ эргонимдерінің қалыптасу тарихы
Қазіргі кезде ономастиканың топонимика, астронимика, антропонимика,
зоонимика салалары сияқты эргонимия да мекеме, ұйым, қоғам, кеңес т.б.
жиынтық атауы, соларға қатысты жалкы есімдерді зерттейтін саланың терминдік
атауы ретінде қалыптасып орын ала бастады. Әйтсе де, тіл білімінде
ономастиканың басқа салаларына карағанда эргонимия жете зерттелмеген,
ашылмаған қырлары көп сала. Ал эргонимияның құрамына енетін атаулардың бір
тобы — асхана, мейрамхана, азық-түлік дүкендері, кафе атаулары жайлы
казіргі тіл білімінде сирек те болса кездесетін мақалалар болмаса, арнайы
зерттеулер жоқтың қасы. Эргонимдердің зерттелуі жайлы сөз қозғағанда Ресей
ғалымдары Е.С.Отин, Т.А.Соболева, А.В.Суперанская, Б.Б.Букчина,
Г.А.Золотова, Т.В.Шмелева, Р.А.Москович, М.В.Горбаневский енбектерін айтуға
болады 12-18. Украин ғалымы О.О.Белей эргонимдер туралы арнайы зерттеу
жұмысын жазып, эргонимдер ішіндегі тамақтану орындарының атаулары жайлы
семантикалық-кұрылымдық талдау жасаған 19. Д.А.Яловец-Коновалова өз
еңбегінде Ресей қалаларының коммерциялык орындары атауларын зерттеп,
ономастиканың басқа салаларынан ерекшелігін керсетіп, коммерциялық
орындардын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz