Жинақтаушы зейнетақы қоры
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН
РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 7
1. Жинақтаушы зейнетақы қорының экономикалық жүйедегі орны және оның қызмет
ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .7
2. Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
3. Нарықтық экономика жағдайында халықты зейнетақымен қамсыздандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1. Жинақтаушы зейнетақы қорының жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..22
2. Қазақстан Халық банкінің жинақтаушы зейнетақы қорына сипаттама және оның
қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .26
3. Жинақтаушы зейнетақы қорларының халықты қамтамасыз етудегі мəселелерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .32
3. ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ МЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ
ҚОРЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ.. 41
1. Зейнетақы жинақтау қорларындағы тәуекелділіктерді басқару жүйесінің
қызметінің даму
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .41
2. Жинақтық зейнетақы қорларының болашақ даму мәселелері мен негізгі
басымды
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ІЖӨ Ішкі жалпы өнім
ЗАИБЖҰ Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүргізетін
ұйымдар
ЖЗҚ Жинақтаушы зейнетақы қоры
ҚХБ ЖЗҚ Қазақстан халық банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры
МЖЗҚ Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
ЖЗЖ Жинақтаушы зейнетақы жүйесі
ТӘБ ЖЗҚ ТұранӘлем банкінің жинақтаушы зейнетақы жүйесі
ҚҚА Қаржылық қадағалау агенттігі
КІРІСПЕ
Зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен сапасы - халықтың
экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құраушысы болып табылады.
Қазіргі кезде Қазақстанда экономикалық және әлеуметтік салалардың талдануы
халықтың әлеуметтік тұрғыда қажетті деңгейде қорғалмағандығын көрсетеді.
Халықты әлеуметтік қамтамасыз етуде зейнетақымен қамсыздандыру ерекше
орын алады. Бір жағынан зейнетақы кедейлікті азайтуға және кедейшілікті
болдырмауға, яғни кірісітің ең төменгі кепілдік берілген деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған. Екінші жағынан зейнетақы жоғалған жалақыны
өтеуге және зейнетақыны ауыстырудың барабар жеке коэффициентін қамтамасыз
етуге арналған.
Нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірибесіне орай әлеуметтік қорғау
жүйесі мемлекеттік, мемлекеттік емес құрылымдардың, қоғамдық
бірлестіктердің көп жақты жауаптылығының негізінде құрылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаев Н.Ә. Қазақстан
жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында
атты жолдауында Қазақстан тез дамушы елдер қатарына кіру керек, өзінің
азаматтарына өмір сүрудің жоғары стандарттарын қалыптастыру қажет
екендігін алға қойды, сонымен қатар Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Казақстан Республикасының халқына Жолдауында: ...іргелік зейнетақының
мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі
қажеттіліктің 40% деңгейінде сақталуы қамтамасыз етілсін. Осылайша, біз
алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етуін халықаралық
стандарттармен сәйкестендіреміз деп атап өтті. Бұл елбасының ең біріншіден
халықтың тұрмыстық жағдайын көтеру, зейнеткерлерді тұрақты зейнетақымен
қамтамасыз ету,Қазақстанның зейнетақы жүйесін алдыңғы қатарлы елдер
жүйесімен сәйкестендіруге бағытталған.
Жыл сайын елімізде зейнетақыны жоғарылату жүзеге асырылады. Ол 15
мәрте айлық есептік көрсеткіштен 25 мәртеге дейін арттырылды. Зейнетақы
төлемдерінің номиналды өсімі тұтыну бағалар индексінің өсуінен 2%-ға артты.
Елдегі реформалау нәтижесінде аралас зейнетақы жүйесі құрылды. Жарты
миллионнан астам зейнеткерлер зейнетақы төлемдерімен ортақ негізде
қамтамасыз етілуде.
Алайда халықты әлеуметтік қорғаудың сферасына әлеуметтік қамсыздандыру
мен әлеуметтік сақтандыру терминдері сипатты болғанымен бұлар бара-бар
ұғымдар емес. Әлеуметтік қамсыздандыруды халықты әлеуметтік қорғау процесі
деп, ал әлеуметтік сақтандыруды-осы процесті жүзеге асыру нысандарының бірі
деп түсінген жөн.
Зейнетақы қоры – Қазақстан Республикасының заңнамасымен белігленген
тәртіппен зейнетақы жинақтарын алушыларға төлемдерді жүзеге асырушы болып
табылады.
Зейнетақы қоры дербес қаржы-банкі жүйесі ретінде құрылған және оның
қаражаттары мемлекеттік бюджеттің құрамына кірді. 1995 жылдан бастап
Зейнетақы қоры бюджеттен тыс болып саналады.
Зейнетақы жүйесінің қалыптасуы бірден оңай бола қойған жоқ,
біріншіден техникалық инфрақұрылым қалыптасты, мемлекеттік бақылау мен
қадағалаудың құрылымы реттеле бастады, зейнетақы нарығын қалыптасуын
реттейтін нормативтік – құқықтық база құрылды.
Қартайғанда зейнеткерлерді қамтамасыз ету мәселесі халық – шаруашылық
жоспарының негізгі элементі болуда. Жасы ұлғайған шақта көптеген адамдарды
материалды, тұрмыстық, медициналық қамтамасыз ету болашақта мемлекетке
үлкен мәселе туғызуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін жақсы әлемдік
стандарттармен жетістіктерге сәйкестендіріп шаруашылық аймағына ауыстыруға
барлық негіздер бар. Сондықтан диплом жұмысының тақырыбы Жинақтаушы
зейнетақы қоры және оның халықты әлеуметтік қорғау мен қамтамасыз етудегі
ролі қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
• Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктерін толығымен сипаттау;
• жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздерін ашу;
• Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесінің құрылымы мен
қазіргі жағдайын талдау;
• Қазақстандағы зейнетақы қорының инвестициялық қызметін талдау арқылы
бұл саладағы негізгі мәселелерді шешу;
• зейнетақы жүйесіндегі заңдылықтардың өзгеруін талдау;
• жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық қызметтерін талдау және
бағалау;
• халықты зейнетақымен қамтамасыз етудегі мәселелер мен оларды шешу
жолдарын зерттеу.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, 3 тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиет көздері және қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында жалпы Қазақстан Республикасындағы зейнетақы
жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңыздылығы, жинақтаушы зейнетақы
қорының экономикалық жүйедегі орны және оның қызмет ету ерекшеліктері,
зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары,
нарықтық экономика жағдайында халықты зейнетақымен қамсыздандыру
ерекшеліктері қарастырылған; екінші тарауда Қазақстан Республикасының
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметіне, Халық банк ЖЗҚ-ның қаржылық
жағдайына және қазіргі кездегі зейнетақы жүйесіндегі өзгерістерге талдау
жасалған; үшінші тарауда жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі рейтингтік
бағалау, сонымен қатар зейнетақы жүйесінің дамуындағы мүмкіндіктер
сипатталған.
Ақпараттық негіз болып Қазақстан Республикасының зейнетақымен
қамтамасыз ету мәселелеріне байланысты заңдық және нормативтік актілері,
статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің талдау материалдары, отандық және шетелдік ғалымдардың
еңбектері мен оқулықтары, сонымен қатар Қаржы-Қаражат, Рынок ценных
бумаг, Транзитная экономика журналдары пайдаланылды.
1 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЗЕЙНЕТАҚЫ
ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жинақтаушы зейнетақы қорының экономикалық жүйедегі орны және
оның қызмет ету ерекшеліктері
Мемлекет белгілі бір халық қажеттілігін қаржыландыру үшін бюджеттен
тыс қорларды құрады. Бюджеттен тыс қорлар оперативтік дербес негізінде
жұмсайтын ақшалай қаражаттарды қайта бөлу және пайдалану нысандарының бірін
білдіреді. Бұл қорлар қаржы нарығының инвесторлары және қатысушылары
ретінде бола алады, себебі, біріншіден, ақшалай қаражаттарды пайдалану,
оларды жинақтау уақытымен дәл келмейді,ал екіншіден, инвестициядан түсетін
табыстар сол немесе басқа қордың шығынын қаржыландыратын қосымша табыс
болып табылады.
Жалпы бюджеттен тыс қорлардың басты міндеттері:
- зейнетақы мен балаларға жәрдемақы төлеу үшін мақсатты алым және
қаражат жинақтау, оларды қаржыландыруды ұйымдастыру;
- халықты әлеуметтік қолдауға бауланысты республикалық және аймақтық
бағдарламаларды қаржыландыруға келісім шарт негізінде қатысуы;
- өзін-өзі қаржыландыру қағидаларының негізінде қор қаражаттарының
ұдайы өндірісін ұлғайту.
Осындай бюджеттен тыс қорлардың қатарына республикамызда көп
жылдардан бері құрылған және қазір де құрылып келе жатқан жинақтаушы
зейнетақы қорлары жатады.
Бұл қор 1993 жылдан бастап Әлеуметтік қорғау министрлігіне бағынады.
1994 жылы Зейнетақы қоры мемлекеттік бюджеттің құрылымына біріктіріліп, 4
айдан соң қайтадан бөлінген. 1995 жылдан бері зейнетақы қор бюджеттен тыс
болып саналады.
Жалпы зейнетақы – орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан
төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.
Зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт –зейнетақы жарналарымен,
жинақталған қаражаттарымен мен төлемдер алумен байланысты құқықтық
қатынастарды белгілеу,өзгерту немесе тоқтату туралы, бір жағынан жинақтаушы
зейнетақы қоры және екінші жағынан салымшы және (немесе) алушы жасасатын
шарт;
Жинақталған зейнетақы қаражаты дегеніміз – міндетті зейнетақы
жарналарын, ерікті зейнетақы жарналарын және ерікті кәсіптік зейнетақы
жарналарын, инвестициялық кірісті, өсімпұлды және шарттарға, осы заңға,
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де түсімдерді қоса
алғанда, салымшының (алушының) жеке зейнетақы шоттарында есептелетін ақша.
Ал зейнетақы төлемдерін алушы (бұдан әрі – алушы) - орталықтан
зейнетақы төлемдері тағайындалған және жинақтаушы зейнетақы қорынан
төлемдерін алуға құқығы бар жеке адам болып саналады.
Зейнетақы қорының қаражаттары меншік формаларына және қызметіне
байланыссыз жұмыс беретін кәсіпорындардың,мекемелердің,ұйымда рдың, сондай-
ақ кәсіпкерлік қызметпен айналысатын адамдардың сақтандыру жарналарының
аударымдары есебінен құралады. Зейнетақы қорлары мен әлеуметтік сақтандыру
қорына аударылатын жарналар еңбекақы төлеу қорының 30%-ын құрайды.
Жинақталатын жарналардың 85% қаражаты зейнетақы қорына тиесілі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген тәртіппен зейнетақымен қамсыздандырылуға құқылы.
Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар, егер Қазақстан Республикасының заңдарында және
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей зейнетақымен қамсыздандырылу құқығын пайдаланады.
Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан
Республикасында зейнетақымен өзге де нормативтік құқықтық актілерінен
тұрады.
Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта Зейнетақы
туралы заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері
қолданылады.
Мемлекеттік базалық зейнетақы төлемі орталықтан және (немесе)
жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемін, сондай-ақ мүгедектігі
бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуына қарамастан жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік базалық зейнетақы төлемін төлеу Қазақстан Республикасының
Үкіметі айқындайтын тәртіппен бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерін арттыру Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен жыл сайын жүргізіледі.
Мемлекет алушыларға жинақтаушы зейнетақы қорларындағы міндетті
зейнетақы жарналары Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қоры
туралы заңымен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілермен
анықталған, алушының зейнетақы төлемдерін алу құқығы кезіндегі инфляция
деңгейін ескере отырып, іс жүзінде енгізілген міндетті зейнетақы жарналары
мөлшерінде сақталуына кепілдік береді.
Еліміздегі орталықтан төленетін зейнетақы төлемдері заңдық нормативтік
актілерге сәйкес өзгеріп отырылады немесе:
1998 жылғы 1 қаңтардан бастап – еркектерге 61 жасқа толғанда,
әйелдерге 56 жасқа толғанда;
1998 жылғы 1 шілдеден бастап – еркектерге 61,5 жасқа толғанда,
әйелдерге 56,5 жасқа толғанда;
1999 жылғы 1 шілдеден бастап – еркектерге 62 жасқа толғанда,
әйелдерге 57 жасқа толғанда;
2000 жылғы 1 шілдеден бастап – еркектерге 62,5 жасқа толғанда,
әйелдерге 57,5 жасқа толғанда;
2001 жылғы 1 шілдеден бастап – еркектерге 63 жасқа толғанда,
әйелдерге 58 жасқа толғанда тағайындалады.
Зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табысқа еңбекке ақы төлеудің
барлық түрлері және тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін
өзге де табыстар енгізіледі.
Зейнетақы төлемдерін есептеу үшін 3 жылғы жұмыс ішіндегі табыс
қатарынан 36 күнтізбелік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз
алтыға бөлу арқылы анықталады.
Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табыс
тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленетін он бес
еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспауға тиіс.
Орталықтан зейнетақы тағайындау үшін еңбек стажын есептеу кезінде
мыналар есепке алынады:
• еңбек шарты (келісім-шарт) бойынша жеке және заңды тұлғалар ақы төлейтін
жұмыс;
• әскери қызмет;
• құқық қорғау органдарындағы қызмет;
• мемлекеттік қызмет;
• кәсіпкерлік қызмет;
• бірінші топтағы мүгедекке, екінші топтағы жалғызілікті мүгедекке және
өзгенің жәрдем көрсетуіне мұқтаж жасына зейнеткерге, сондай-ақ 80 жасқа
толған қарт адамдарға күтім жасаған уақыт;
• атом сынықтары, экологиялық апаттар салдарынан зардап шеккен не иммундық
тапшылық вируысын жұқтырған не ЖҚТБ- мен ауыратындарға, 16 жасқа дейінгі
мүгедекке күтім жасаған уақыт;
• жұмыс істемейтін ананың жас балаларды бағып күткен, бірақ әрбір бала 3
жасқа толғаннан аспайтын жалпы жиынтығы 12 жыл ішіндегі уақыт;
• қылмыстық жауапқа негізсіз тартылған және қуғын-сүргінге ұшыраған, бірақ
кейін ақталған азаматтардың қамауда болған, бас бостандығынан айыру және
және аудару орындарында жазасын өтеген уақыты;
• жұмыс істемейтін соғыс мүгедектері мен оларға теңестірілген мүгедектердің
мүгедек болған уақыты;
• бұрыңғы кеңес мекемелерінің, Қазақстан Республикасы мекемелері мен
халықаралық ұйымдардың қызметкерлері әйелдерінің (жұбайыларының) шетелде
тұрған кезеңі,бірақ жалпы алғанда 10 жылдан аспауы тиіс;
• офицерлік құрамдағы адамдар, прапорщиктер, мичмандар және мерзімінен тыс
қызмет атқаратын әскери қызметшілер әйелдердің мамандығы бойынша жұмысқа
орналасу мүмкіндігі болмаған жерлерде жұбайларымен бірге тұрған кезеңі,
бірақ 10 жылдан аспауы тиіс;
• Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегі жоғары
және арнаулы орта оқу орындарында, училищелерде, мектептерде және кадрлар
даярлау, біліктілігін арттыру және қайтадан мамандандыру курстарында,
аспирантурада, докторантурада және клиникалық ординатурада, сондай-ақ
күндізгі жоғары және орта діни оқу орындарында оқу және т.б.
1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі кезеңге Орталықтан зейнетақы төлемдерін
есептеу үшін еңбек стажы еңбек кітапшасымен расталады. Еңбек кітапшасы
жоқ немесе онда тиісті жазбалар болмаған кезде еңбек стажы жұмыс туралы
мәліметтерді растайтын құжаттардың негізінде не сот шешімінің негізінде
анықталады.
Қазақстан Республикасында қызмет етуші жинақтаушы зейнетақы қорлары:
1) ашық;
2) корпоративтік болуы мүмкін.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақы алушының жұмыс істейтін
және тұратын жеріне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын
қабылдауды жүзеге асырады.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары сол жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшылары және акционерлері болып табылатын бір немесе
бірнеше ашық тұлғалардың алушы-қызметкерлері үшін құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру
жөніндегі қызметті Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіппен уәкілетті орган лицензиялайды.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензия беру туралы шешім уәкілетті
органның мерзімді баспасөз басылымында мемлекеттік тілде және орыс тілінде
жарияланады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры міндетті түрде мынадай алқалы органдарды
қалыптастырады:
1) директорлар кеңесі- басқару органы;
2) басқарма – атқарушы орган;
3) ішкі аудит қызметі – бақылаушы орган.
Жинақтаушы зейнетақы қорының оқшауланған бөлімшесінің бірінші басшысы
мен бас бухгалтерін қоспағанда,директорлар кеңесінің бірінші басшысы мен
мүшелері, басқарманың бірінші басшысы мен мүшелері жинақтаушы зейнетақы
қорының басшы қызметкерлері болып танылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының ірі қатысушысы жинақтаушы зейнетақы қоры
басқармасының бірінші басшысы лауазымына тағайындала алмайды. Жинақтаушы
зейнетақы қорының директорлар кеңесі құрамының кемінде отыз проценті
тәуелсіз директорлар болуға тиіс.
Директорлар кеңесінің бірінші басшысы және мүшелері лауазымдарына
кандидаттар үшін қаржылық қызмет көрсету және оны реттеу саласында жұмыс
стажының болуы талап етілмейді.
Жинақтаушы зейнетақы қоры қордың басқару органының шешімі негізінде
уәкілетті органның келісімінсіз Қазақстан Республикасының аумағында өзінің
оқшауланған бөлімшелерін- филиалдары мен өкілдіктерін ашуға құқылы.
Жинақтаушы зейнетақы қоры өзінің филиалының және өкілдігінің әділет
органдарында есептік тіркелген күнінен бастап отыз жұмыс күні ішінде:
• жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының және өкілдігінің есептік тіркелуі
туралы куәліктің нотариат куәландырған көшірмесін;
• тіркеген әділет органының белгісі және мөрі қойылған филиал немесе
өкілдік туралы ереженің нотариат куәландырған көшірмесін;
• филиалдың немесе өкілдіктің бірінші басшысына берілген сеінмхаттың
нотариат куәландырған көшірмесін қоса тіркей отырып, олардың ашылғаны
жөнінде уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорының филиалы – жинақтаушы зейнетақы қорының
заңды тұлға болып табылмайтын, жинақтаушы зейнетақы қоры орналасқан жерден
тыс орналасқан,жинақтаушы зейнетақы қорының атынан қызметін жүзеге асыратын
және жинақтаушы зейнетақы қоры берген өкілеттіктер шегінде әрекет ететін
оқшауланған бөлімшесі. Жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының жинақтаушы
зейнетақы қорымен бірыңғай балансы, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорының
атауымен толық сәйкес келетін атауы болады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының өкілдігі – жинақтаушы зейнетақы қорының
заңды тұлға болып табылмайтын, жинақтаушы зейнетақы қоры орналасқан жерден
тыс орналасқан, жинақтаушы зейнетақы қорының атынан және оның тапсырмасы
бойынша әрекет ететін және зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы
төлемдерін жүзеге асыру, зейнетақы активтерін инвестициялық басқару
жөніндегі қызметті жүзеге асырмайтын оқшауланған бөлімшесі.
Қазақстан Республикасының резиденті емес жинақтаушы зейнетақы
қорларының филиалдары мен өкілдіктерін Қазақстан Республикасында ашуға
тыйым салынады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының филиалдарын ашудың міндетті шарттары:
1)соңғы аяқталған қаржы жылының қорытындылары бойынша жинақтаушы
зейнетақы қорының залал шекпеген қызметі;
2) жинақтаушы зейнетақы қорының филиалды ашу туралы шешім қабылдау
алдындағы 3 ай ішінде пруденциялық нормативтерді сақтауы;
3) филиалды әділет органдарында есептік тіркеген күннің алдындағы 3 ай
ішінде жинақтаушы зейнетақы қорына уәкілетті органның ықпал ету шараларын
қолданбауы болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорын қайта құру уәкілетті органның рұқсатымен
акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша біріктіру, бөліп шығару,
жинақтаушы зейнетақы қорының корпоративтік түрден ашық түрге өзгерту
нысанында жүзеге асырылады. Рұқсат беру талаптары мен тәртібі уәкілетті
органның нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Уәкілетті орган жинақтаушы зейнетақы қорын қайта құруға рұқсат алу
туралы өтінішті құжаттардың толық топтамасы табыс етілген күннен бастап бір
ай ішінде қарауға тиіс.
1.2. Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық
алғышарттары
Нарыққа өту жағдайында әлеуметтік саланы реформалауда 1997 жылы
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалау
тұжырымдамасын қабылдаудан басталған зейнетақы реформасының маңызы зор.
Реформалау барысында зейнетақы заңнамасына белгілі бір өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді, осыған орай қазіргі уақытта зейнеткерлер үш санатқа
бөлінеді: - ынтымақты (таратып бөлуші) зейнетақы жүйесіне қатысушылар –
1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнетке шыққан зейнеткерлер; - зейнетақымен
қамсыздандырудың аралас жүйесіне қатысушылар – зейнетақы тағайындау үшін
талап етілетін жұмыс стажы бар және сонымен бірге 1998 жылғы 1 қаңтардан
кейін ЖЗҚ аударымдарды жүзеге асырушы адамдар; - жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне қатысушылар. Сонымен бірге, халықты әлеуметтік қорғау
тұжырымдамасына (2001 ж.) және әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасына сәйкес 2005 жылдан
бастап зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі көп деңгейлі болды.
Бірінші (базалық) деңгей мемлекеттік базалық зейнетақы төлемін
білдіреді. Ол еңбек стажы мен жалақысына қарамастан, зейнетақымен
қамсыздандыру туралы заңнамада белгіленген зейнеткерлік жасына жеткен
Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына төленеді. Осылайша,
әлеуметтік қамсыздандырудың конституциялық кепілі іске асырылады. 2005
жылғы 1 қаңтардан бастап мемлекеттік базалық зейнетақы төлемін енгізу
қарттардың табысын көбейтуде маңызды шараға айналды.
Екінші деңгей: - 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнетақы тағайындау үшін
заңнамада көзделген еңбек стажы болса, ынтымақты зейнетақы жүйесінен
берілетін (мемлекеттік бюджеттен төленетін) зейнетақылар. Ынтымақты
зейнетақыны алушылар зейнетақымен қамсыздандырудың ынтымақты және аралас
жүйесіне қатысушылар болып табылады;міндетті зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақы төлемдері. Зейнетақы
төлемдерінің бұл түрін алушылар аралас және жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
қатысушылар болып табылады.
Үшінші деңгей - аралас және жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
қатысушыларға ерікті және кәсіптік ерікті зейнетақы жарналарының есебінен
берілетін зейнетақылар. Зейнетақы заңнамасын одан әрі жетілдіру
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің барлық деңгейлерін жоспарлы дамытуды
көздейді.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету реформасы
зейнетақымен қамтамасыз етудің сферасында негізгі субъектісі ретінде
мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін басқару
компаниялары және кастодиан – банктерінің пайда болуына, дамуына жағдай
жасады.
Зейнетақы реформасын жүргізілген 1-2 жыл ішінде, жинақтау зейнетақы
қорларының, қажетті талаптары мен мемлекеттік реттеудің деңгейіне
байланысты экономикаға қажетті инвестициямен қамтамасыз етуіне мүмкіншілігі
бар екенін көрсетті.
Зейнетақы реформасының мақсатты бағыты біреу-ақ қарттарды әлеуметтік
қорғау және экономикалық дамуға әсер ету.
Осы уақытқа дейінгі зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қарттарды,
жұмыс істемейтін халықты қамтамасыз етуге мүмкіншілігі болмады.
Қазақстан Республикасында зейнетақы реформасының Үкімет қабылдаған
концепциясы үш деңгейлі зейнетақы жүйесінің даму қажеттігін айқындайды.
Оның ішінде мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі де бар: ол
банкі және сақтандыру жүйесінің қызметтері арқылы, - мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары халықтың қартайған шағында,
жұмысқа қабілеті жойылған кезде материалдық негізін қалауға қажетті
қаражатты жинауға мұқтаждығын қамтамасыз етеді.
Зейнетақы қорларының активтері кәсіпорындар мен ұйымдардың міндетті
зейнетақылық жарналарынан, азаматтардың жеке жарналарынан және де осы
төлемдерді инвестициялаудан түсетін табыстардан құралады.
Зейнетақы жарналарының ерекшелігі – ұзақ мерзімнен кейінгі көп жылдар
есебі бойынша төленеді, сондықтан жарнаның төлену мерзімі мен жиналған
соманың төлену мерзімі айтарлықтай үлкен. Зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесінің жинақтау мерзімін ұзаққа болжамдау осы факторға байланысты.
Сондықтан, қаражатты инфляциядан қорғау мақсатында олар қысқа мерзімді
қаржы инструменттерін қолданып, ұзақ мерзімді активтерге немесе
инвестициялық бағдарламаларға да салуға болады.
Жинақтау зейнетақы қорлары қызметінің ерекшелігіне байланысты ұзақ
мерзімді инвестициялық концепцияларды қолдану қажет, жинақтау зейнетақы
қорлары қаржы нарығының ұзақ мерзімінің секторының қатысушысы болып
табылады.
Нарық экономикасы дамыған мемлекеттерде зейнетақы қорлары ең қуатты,
сенімді және тұрақты жұмыс жасайтын әлеуметтік - қаржы институттары болып
табылады. Ұзақ мерзімде қызмет атқаратын зейнетақы қорларының активтерінің
мөлшері де салмақты.
Қазақстандық зейнетақы жүйесінің үш деңгейі:
Қазақстандағы зейнетақы жүйесі ынтымақтасты және жинақтаушы жүйелердің
тетіктерін біріктіретін үш деңгейден тұрады.
Бірінші деңгей – бұл күйреген КСРО-дан мұраға қалған, зейнетақы
төлемінің негізі халықтың жұмыс істейтін бөлігінің салық және басқа да
төлемдері болып табылатын, бұрынғы ұрпақтар ынтымақтастығы негізінде
құрылған ынтымақтасты зейнетақы жүйесі. Зейнетақы төлемінің мөлшері еңбек
стажымен белгіленеді. Қазір бұл деңгейдің шеңберінде зейнетақы төлемі
зейнетақыға шыққан кезінде, яғни 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін еңбек стажы
алты айдан кем болмағандарға есептеледі.Ынтымақтасты жүйемен қатар
жинақтаушы зейнетақы жүйесі қалыптасып, даму үстінде.
Екінші деңгей – бұл Қазақстан азаматтарының, республикамызда тұрақты
тұратын шетелдіктердің және азаматтығы жоқ тұлғалардың айлық табысының
белгіленген 10 пайызы көлемінде аударылатын міндетті жинақтаушы зейнетақы
жүйесі.
Үшінші деңгей – ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарына
негізделген жинақтаушы жүйе. Отандық зейнетақы жүйесін бұл негізде
жандандыру үшін біршама уақыт керек – жинақтаушы зейнетақы жүйесіне толық
көшу 2040 жылдарға дейін созылады деп болжамдалуда.
Зейнетақы төлемдерінің негізгі көзі әрбір азаматтың жеке есепшотында
жинақтаған қаржысы болып табылатындықтан, жинақтаушы зейнетақы қорлары
зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі жағдайын әркімнің өзі ойластыруын қазірден
міндеттейді. Сондай-ақ әрбір азаматтың ерікті зейнетақы жарнасы есебінен
өзінің салымын ұлғайту, сөйтіп зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі алаңсыз
жағдайын қамтамасыз ету мүмкіндігі.
Қорлардың қызметі республикамыздың еңбекке қабілетті азаматтарын
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тартуға бағытталған. Нәтижесінде
салымшылардың жеке зейнетақы шоттарының саны жылдан жылға өсіп келеді.
Бүгінде жинақтаушы зейнетақы қорларына қатысушылардың саны 9 миллионнан
асты. 2009 жылдың 1 қыркүйегіне алғанда олардың зейнетақы салымдары 1,3
трлн. теңгені ($10 млрд. жуық) құрады. ІЖӨ-ге қатысты алғанда зейнетақы
салымдары 2009 жылы 10% жақындады.
Ерікті зейнетақы салымшыларының саны 2008 жылдың 1 қыркүйегінде 41,5
мың болса, жинақталған қаржы көлемі 941,5 млн. теңгені құрады.
Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы жүйесінің құрылымы үш негізден
тұрады: зейнетақы қорлары, зейнетақы активтеріне инвестициялық басқаруды
жүргізетін ұйымдар (ЗАИБЖҰ) және банк-кастодиандар.
Зейнетақы қорлары зейнетақы жарналарын жинайды, зейнетақы төлемдерін
жүзеге асырады және салымшылардың жеке шоттарының есебін жүргізеді. Олар
сіздердің аударымдарыңыздың операторы ретінде жұмыс жасайды. ЗАИБЖҰ атының
өзі айтып тұрғандай, зейнетақы активтерін басқарады, заң шеңберінде түрлі
жобаларға инвестиция ретінде жұмсайды. Зейнетақы қоры аталмыш компаниямен
шарт жасайды, ол өз тәжірибесі мен стратегиясына сүйене отырып, зейнетақы
салымдарын айналымға шығарады.
Мемлекет бұдан біраз жыл бұрын зейнетақы қорларының зейнетақы
активтерін дербес басқаруына рұқсат берген-ді. Бүгінде 14 қордың 9-ында
осындай рұқсат қағазы бар. ЖЗҚ өз қызметі үшін екі тармақтан тұратын
комиссиялық сыйлық алады:
1. инвестициялық табыстың 15%-нан аспайтын (бұл сома ЖЗҚ мен ЗҚИБЖҰ
арасындағы екіжақты шартқа сәйкес бөлінеді немесе зейнетақы активтерін
өзі басқарған жағдайда ЖЗҚ-ға тиесілі болады);
2. қаржы институты зейнетақы активтерінен ай сайын 0,05% алады.
Үшінші – зейнетақы қаржысын сақтайтын және мақсатты орналастыруын
қадағалайтын банк-кастодиан, ол ЖЗҚ-пен немесе ЗҚИБЖҰ-мен серіктес (жақтас)
болмауы тиіс. Басқарушы компанияның банкте есепшоты болады. ОБ-те сауда
жасаған күнде, ол бұл келісімді рәсімдеуге және белгілі шотқа ақша аударуға
банк-кастодианға тапсырма береді. Қаржы тетіктерінің тізімі қатаң
реттелген, банк-кастодиан салымшылардың қаржысын бұдан тыс ешқайда аудара
алмайды. Сондықтан зейнетақы салымдарының мақсатсыз жұмсалуына жол
берілмейді. Бұл жүйе зейнетақы қаржысымен жұмыс істеуде сенімділіктің
жоғары деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Зейнетақы салымдарының мақсатсыз жұмсалуына жол бермеу үшін ЖЗҚ-ның
төмендегідей қызметпен айналысуына заңмен тыйым салынады:
1. кәсіпкерлікпен айналысуға;
2. мүлік сатып алуға немесе сатуға (өз қажеттігі үшін алынған мүлік пен
ҚҚА белгілеген тізімдегі кейбір қаржылық тетіктерден басқасы);
3. сақтандыру қызметін көрсетуге;
4. зейнетақы активтерін кепілге беруге;бағалы қағаздар шығаруға
(акциялардан басқа).
1.3 Нарықтық экономика жағдайында халықты зейнетақымен
қамсыздандыру ерекшеліктері
Зейнетақымен қамтамасыз ету саласындағы іс-әрекеттер қазіргі кезде кез-
келген мемлекеттің маңызды әлеуметтік қызмет болып табылады. Ол ұлттық
табысты қайта бөлу тетігі арқылы өзінде реттеу құралдарын зейнетақымен
қамтамасыз етуге бағыттайды және соған сәйкес экономикалық қатынастардың
нысаны ретінде қатысады. Себебі, ол қоғамның жұмыс істемейтін мүшелеріне
көмек көрсетудің мүмкіндіктерін және осы көмектердің өлшемдерін анықтайды.
Әлеуметтiк қамсыздандыру, соның iшiнде зейнетақымен қамтамасыз ету
қазiргi түсiнiктеме бойынша тек XІX ғасырдың соңында ғана қалыптасқан. Ең
алғашқы мемлекеттiк зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесi XІX ғасырдың соңында
Германияда тосын жағдайлардан және науқастығы жөнiнде сақтандыру, қарттығы
мен мүгедектiгi бойынша зейнетақы енгiзу туралы, сонан соң Канадада,
Францияда, Италияда, Ұлыбританияда және басқа да мемлекеттерде заңдарды
қабылдауға байланысты құрылған.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақыны қайта құру үрдісі өзара
алмасу тәртібінде өтіп жатыр. Бұл табиғи қарқын. Өз қоғамының қатынастарына
өзге әлеуметтік тетіктерді ендіру ғылыми-техникалық және экономикалық
алмасуды қолдануға қарағанда тиімді екендігін әлемдік тәжірибе көрсетіп
отыр. Айырмашылығы тек қоғамдық тетіктің белгілі бір даму кезеңінде "кері
реакция" көрсетуінде ғана болуы мүмкін. Оған арнайы жасалған бейімделу
тетіктерінің көмегімен қарсы тұруға тура келеді. Бұл жағдай қазақстандық
зейнетақымен қамтамасыз етудегі қайта құру үшін өте маңызды, өйткені
қарастырылатын қарым-қатынаста бұл бәріне тән. Экономистер нарықтық қайта
құрулар жасау кезеңінде ерте ме, кеш пе бейімделудің нақ осы деңгейі қайта
құруда теріс өзгерістерге ұласатындығын айтқан болатын.
Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекет пен зейнетақылық қамтамасыз
етудің өзара әсерлесуінде екі жақты көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан,
либералды экономиканың жақтастары мемлекеттік билік қажетті және жеткілікті
түрдегі ең төменгі бақылаушы қызметтерінің жиынтығын өзіне қалдыруы тиіс
деп санайды. Екінші жағынан, радикалдар-мемлекетшілер, керісінше,
зейнетақымен қамтамасыз етуде мемлекеттің кең көлемде қатысуын, олардың
ұсыныстарын зейнетақы қорларын ұлттандыру деп түсінуін талап етеді.
Нарықтық экономикадағы зейнетақымен қамтамасыз етуде мемлекет
маңызды роль атқарады. Ол қартайғанда табыспен қамтуды қаржыландыру,
басқару және реттеуге байланысты кең көлемдегі мәселелерді қамтиды.
Мемлекет қоғамның көзқарасын жақтаушы ретінде зейнетақылық сақтандыруды
ұйымдастыруда басқарушы роль атқарады. Бірінші кезекте мемлекет азаматтарды
әлеуметтік қорғауда кепіл болуға, зейнетақымен қамтамасыз етуде нормативті-
заңдылық актілердің сақталуына кепіл болуға арналған. Мұның барлығы заң
шығарушы, атқарушы билік органдарының көмегімен орындалады.
Мемлекеттік реттеу мен нарықтық өзін-өзі реттеудің арақатынасы
экономиканың жағдайымен анықталады: өндірістің айтарлықтай төмендеуі,
инфляцияның күшеюі, жұмыссыздықтың өсуі-мемлекеттің ролін нығайтуға алып
келеді; әлеуметтік экономикалық жағдайдың жақсаруы кезінде мемлекеттің
әсері әлсіреп, нарықтық реттегіштер іске қосылады. Зейнетақылық сақтандыру
жүйесін реттеу ерекшелігі осы саладағы өзін-өзі реттеудің нарықтық
тетіктері мен оған мемлекет әсерінің дамыған жүйесінің үйлесуінің
қажеттілігінен туындайды. Нарықтық экономикадағы зейнетақы саласында
мемлекеттің ролі күрделене түседі. Зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеуден
бұрын мемлекеттік зейнетақылық сақтандыру тетігінің өзін қалыптастыру
үрдісінің және оған өту үрдісінің реттеушісі болуы қажет.
Жапония, Германия және бірқатар басқа мемлекеттерде мемлекеттің
араласуы біршама жоғары. Сонымен, Жапония мен Германияда ЖЗҚ үшін өзіндік
инвестициялау шегінің 10%-нан басқа, келесі активтердің түрлеріне
инвестицияланатын құралдардың жоғарғы шектері бекітіледі: өнеркәсіптік
фирмалардың акциялары, мүлік салымдары, шет елдік инвестициялар. Қазіргі
кезде бұл шектер Германия мен Жапонияда сәйкесінше 20 және 30% акциялар
бойынша, 5 және 20% мүліктік инвестициялар бойынша, 4 және 30% шет елдік
инвестициялар бойынша үлестерін құрайды.
Қазіргі және болашақ ұрпақты лайықты қамтамасыз ету үшін
зейнетақымен қамтуды қайта құру мемлекеттің ең күрделі мәселесі болып қала
береді. Зейнетақы нарығының ары қарай табысты өркендеуі зейнетақы қорлары
мен олардың салымшыларының көзқарастарына байланысты көптеген факторларға
тәуелді болады. Зейнетақы құралдарын басқаруда мемлекеттің қатысу дәрежесін
анықтау барынша маңызды.
Ол әр елде әр түрлі:
- нарықтық қағидалар негізінде мемлекеттік басқару. Бұл типтегі
жүйелердің пайда болуы инвестициялық шешімдер қабылдау үрдісіне саяси
ықпалдарды төмендетудің қажеттілігінен туындады. Бұл жағдайда қор
құралдарымен бұрынғысынша мемлекет басқарады. Бірақ, инвестициялық шешімдер
шенеуніктермен емес, мемлекеттік қызметке шақырылған мамандармен
қабылданады. Берілген жоба көп жағдайда тікелей мемлекеттік басқарудан гөрі
әртүрлі инвестициялық стратегиялардың тәуекелділіктерін бағалауды ұйғарады.
Келтірілген жоба бойынша Канаданың мемлекеттік зейнетақы қоры жұмыс
істейді;
- тікелей мемлекеттік басқару (Уганда). Жинақтаушы зейнетақы
шоттарындағы құралдар мемлекеттік бюджеттің бір бөлігін құрайды немесе жеке
қаржыны қалыптастырады. Екі жағдайда да құралдарды инвестициялау туралы
шешім мемлекеттік шенеуніктермен қабылданады. Құралдардың басым бөлігі
елдің мемлекеттік қарыз ақшаларына бөлінеді, мемлекеттік банктердің
депозиттік шоттарына аударылады немесе мемлекеттік инвестициялық жобалар
арасында таратылады;
- қатаң реттеуші тәсілдермен орындалатын сыртқы басқару (Уругвай).
Инвестициялық стратегияларды жасау және қор құралдарын басқару сыртқы
жетекшімен жүзеге асырылады. Бірақ, мемлекет инвестициялық қоржынның
құрылымына қатаң шектеулер қояды. Мөлшерлемелер инвестициялау
стратегияларын таңдауда және қолдағы құралдардың санын айтарлықтай деңгейде
шектейді. Осы сияқты шектеулердің көмегімен мемлекеттік зейнетақы қорларын
тікелей басқарудағыдай нәтижелерге жетуі мүмкін. Бірінші типтегі қорларға
қарағандағы ерекшелігі мұнда инвестициялық қоржын негізіне нарықтық бағалы
қағаздар енеді;
- мемлекеттің өте төмен деңгейде қатысуымен сыртқы басқару
(Австралия). Берілген жүйе бірінші кезекте басқарушылар арасындағы бәсекеге
негізделіп дамыған капиталдар нарығымен халықтың инвестициялық мәдениетін
талап етуге бағытталған басқарудың тиімділігі жоспарында барынша
"ілгеріленген" болып саналады.
Қазақстанның зейнетақы жүйесі әлемдік тәжірибеге сүйене отырып
тиімді үлгіні енгізу арқылы әдістемелік негізін қалыптастыру керек.
Зейнетақы жүйесінің қызмет етуінің әдістемелік жүйесі төмендегі
кестеде берілді.
Кесте 1 - Әлем елдеріндегі тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз
етудің үлгілері
Зейнетақы Әдістемелік Экономикалық тетіктері
жүйесінің негіз
үлгілері
Басқарылуы Зейнетақы төлеу
түрлері
-сақтандыру
АҚШ Америка үлгісі Мемлекеттік компаниялары
реттеу - зейнетақы қорларынан
-мемлекеттік
бағдарламаларынан
Скандинавия Әмбебап және Бір орталықтан -мемлекеттен
елдерінде әлеуметтік үлгі жоспарлау -сақтандыру
компаниялары
Германия Бисмарк үлгісі Үкіметтен реттеу-мемлекеттен
-сақтандыру
компаниялары
Ресей Беверидж үлгісі Бір орталықтан -мемлекеттен
Бисмарк үлгісі жоспарлау -сақтандыру
компаниялары
-жинақтаушы қорларынан
Өзбекстан Кеңестік үлгі Бір орталықтан -мемлекеттен
жоспарлау
Қазақстан Чили үлгісі Мемлекеттік -мемлекеттен
реттеу -ынтымақты
-жинақтаушы
қорларынан
Ұлттық зейнетақымен қамтамасыз етуді құруға байланысты мәселелерді
шешу басқа мемлекеттердегі орын алған зейнетақымен қамтамасыз ету жүйелерін
зерттеусіз мүмкін емес. Қазақстандық ерекшелік үшін барынша қолайлысын
таңдау үшін, экономикалық дамыған мемлекеттердегі зейнетақымен қамтамасыз
ету туралы ақпараттар қажет. Оның бар болуы қалыптасқан тәжірибені
мүмкіндігінше пайдалануға және табыстылығы төмендеу отандық жүйені
жетілдірілген тәжірибесі мол жүйелермен ауыстыруға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындасақ, зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесiнiң әрекет етуi нарықтық экономикалы мемлекеттердiң бәрiне дерлiк
тән. Әлеуметтiк көмекке деген қажеттiлiктiң өсуi әдетте қоғамдағы
экономикалық мәселелердiң өршiгуi мен әлеуметтiк қысымдар жағдайында орын
алады. Әр түрлi мемлекеттердегi әр түрлi кезеңдердегi экономикалық
жағдайларына мәдени тарихи ерекшелiктерiне-саяси мәдениетiнiң, қоғамдық
қозғалыстардың бой алуына байланысты мемлекет халықты әлеуметтiк қорғаудың,
қоғамдық дамуды тұрақтандырудың кейбiр мәселелерiн шешудi өзiне алады.
Әлеуметтiк бағдарламалар, оларды жүзеге асырудың түрлері мен басқару
қағидалары, сонымен қатар мемлекеттiк емес құрылымдардың қатысу дәрежесi
көлемiндегi мемлекеттер бойынша ерекшелiктер өте кең.
Қазақстанда, бұрын еңбек немесе әлеуметтік сыйақысын төлейтін тек
мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету орын алған болса, нарықтық
қатынастарға көшуге байланысты жаңа жинақтаушы нысанды құру қажеттілігі
туды. Оған жұмыс істеулерін жалғастырып жатқан қызметкерлердің
аударымдарын, еңбегі сіңген демалыста жүрген адамдардың бұдан бұрынырақ
еңбекпен тапқандарын, сондай-ақ халықтың әр түрлі жастағы санаттарына
әлеуметтік зейнетақы төлемдерін қоса жазу өте маңызды болды. Мұндай
нысандар институционалдық құрылымдар –дамудың қаржылық және сервистік
институттары болып саналады. Оларға Қазақстанның Даму банкі, Инвестициялық,
Ұлттық жаңартпалы қорлар т.б.жатады.Алайда Қазақстанның қаржы өрісінде
зейнетақылық қорлар ерекше орын алады, олар – шын мәнінде ең ірі ішкі
инвесторлар.
Зейнетақы қорларының ерекшеліктері сонда, олар, зейнетақы активтерін
шоғырландыра отырып, іс жүзінде республиканың бүкіл экономикасында белсенді
халық болып табылатын өзінің салымшылары алдында белгілі бір көп жылдық
міндеттемелерге бағдарланған. Бүгінгі күннен бастап олар келешекті екі
бағытта қамтамасыз етеді:
• коммерциялық сыйақыны қамтамасыз ету есебінен зейнетақы көлемдерін
арттыру;
• ұлттық экономикадағы жеке жобаларды инвестиициялау.
Бұл жайғасымдар жең ұшынан жалғасушылық сияқтыларымен өзара тығыз
байланысты. Біреуінің нәтижелілігі екіншісінің тиімділігіне байланысты және
керісінше. Іс жүзінде барлық тіршілік кеңістігі бұл байланыстың іс-
әрекетіне тәуелді байланысты болады. Атап айтқанда, сондықтан, зейнетақы
саласы жай емес өрістерден қалыптасатын, нақты шартты анықтау үшін шешімнің
көптеген варианттарын және олардың ішінен ең жақсысын таңдап алуды талап
ететін күрделі бір қалыпсыз жүйемен ерекшеленеді. Осы себептен – зейнетақы
қызметтері нарығының қызмет ету және даму заңдылығын зерделеудің
әдіснамалық негізі күрделі жүйелер ретінде берілетін объектілер теориялық
зерттеулер қағидаларының жиынтығымен сипатталатын тек жүйелік көзқарас
бола алады. Оның сөзсіз пайдасы- олар өзара байланысқан элементтер түрінде
берілетін жиынтық зейнетақы қарым-қатынасының таным үдерісін айтарлықтай
ықшамдау.
Зейнетақы жүйесі – белгілі бір қасиеттері бар түпнегізі реттелген
құрамдас бөліктердің жиынтығы.
Лауазымдық саты зейнетақы жүйесінде көп деңгейлі қарым-қатынастармен
өрнектеледі. Қосалқы жүйенің әрбір элементі бүкіл әлеуметтік –экономикалық
үдерістің дамуында белгілі бір орын алады және сәйкес рөл атқарады. Онда
жетекші рөл зейнетақы активтерінің негізін қалайтын үй шаруашылығына
тиесілі, олардың есебінен зейнетақы қорлары зейнетақы қорланымдарын
құрайды, яғни еңбек ресурстары (үй шаруашылықтары) – қаржы қаражаттарының
көзі. Бірінші деңгейі басқару, реттеу және қадағалаудың уәкілетті
мемлекеттік органдарымен берілген. Берілген жағдайда бұлар Реттеу және
қадағалау жөніндегі агенттігі, Ұлттық банк т.б.деңгейлері өзара түрлі
тетіктерімен байланысқан. Лауазымдық сатының әрбір келесі деңгейлері
басқару органдарының жүйені реттеуі мен бағыну байланыстары өсуінің
уәкілеттігінің кему қағидасы бойынша орналасуымен сипатталады.
Болашақ дербес бола тұра, қосалқы жүйенің әрқайсысы сол кезде басқа
қосалқы жүйелермен байланысты. Мұнда тиісінше, бір қосалқы жүйенің шығыс
ақпараты басқасы үшін кіріс болып табылады.
Зейнетақы жинақтаушы жүйесінде мұндай қосалқы жүйе зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары, банкілер, Реттеу және қадағалау жөніндегі
агенттігі т.б. болып есептеледі, олар да жүйенің өзі сияқты үйлесімсіз,
күрделі және бір қалыпсыз болады.
Әрбір қосалқы жүйе -өз қызметі мен құзыретінде жетекші. Бұл нысанды
жеңілдетіп беру оның мәнін түсінбеуге және соның қорытындысында сенімсіз
нәтижелерге әкеледі.
Еліміздің ЖІӨ-нің 25%-на тең болатын жеке меншік нысандарындағы
барлық қазақстандық кәсіпорындардың қаржылары, нақты секторды инвестициялау
арқылы ұлттық табыс құрайды. Қазір бұған зейнетақы қорлары да қатысуда.
Корпорациялық облигациялар нарығын дамыту және халықаралықтарды
қолдаумен мемлекеттік бағалы қағаздар (6-7%-дан 4-5%-ға дейін) мен
корпорациялық облигациялар бойынша (10-13% -дан 7-8%-ға дейін) пайыздық
мөлшерлемелерді әжептәуір төмендетумен, қарызға алу мерзімдерін арттырумен
олар экономиканың нақты секторын қаржыландыру мүмкіндіктерін кеңейте
түседі.
Күрделі жүйелер негізінен жай-күйі, тепе-теңдік, тұрақтылық сияқты
ұғымдармен сипатталады. Зейнетақы жүйесін зерттеген кезде басқа
қасиеттерін де: тұтастығын (зейнетақы қызметтерінің нарығы – құрастыратын
элементтердің негізсіз сомасы емес,бірегей біртұтастығын), қозғалыстың
үздіксіздігін (санның өзгеруі мен құрастырушылар санын,олардың өзара
байланысының сипатын қамтитын күрделі үдерістігін), лауазымдық сатылығын
(басқарудың түрді деңгейлерінің болуын), коммуникативтілігін (өзара және
сыртқы ортамен байланыстың жиынтығымен байланысты,басқа нысандардан жүйе
оқшау бола алмайтындығымен), геобиценоз (жүйенің дамуын), басқаруы арқылы
өзін-өзі ұйымдастыруға қабілеттілігін (заңдық актілер, үкіметтік
бағдарламалар, мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету арқылы) ескерген жөн.
Әлеуметтiк көмектер мен жоғары сапалы қызмет көрсетулердi ұсыну
қағидасына негiзделген, азаматтық қағидаға құрылған Швед үлгісін бүгiнгi
Қазақстанда тек оқшауландырылған болашақтың жобасы ретiнде қабылдауға
болады. Көп жағдайларда Қазақстан үшін мемлекеттiк билiктiң барлық
деңгейiндегi қызметтердің өзара әсерi мен бөлiну қағидасына, сонымен қатар,
жеке секторды бiрқатар әлеуметтiк зейнетақымен қамтамасыз етуді қоса
есептегендегi мәселелердi шешуге негiзделген әлеуметтiк бағдарламалардың
американдық тәжiрибесi жақындау болып келедi.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖИНАҚТАУШЫ
ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 Жинақтаушы зейнетақы қорының жағдайын талдау
Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесі екі жүйеден құралады: ортақ
(мемлекеттік зейнетақы төлеу жөніндегі орталықтан зейнетақымен
қамсыздандыру) және жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы
қорларынан зейнетақымен қамсыздандыру). ҚР-ның қазіргі зейнетақы жүйесі
1997 жылдан, ҚР Үкіметі Елдегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін
реформалау тұжырымдамасын мақұлдап, Қазақстан Республикасындағы
зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР заңы қабылданған кезден бастап
есептеледі. Осы жаңалықты енгізудің негізі ортақ жүйеден біртіндеп бас
тарта отырып, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негіздерін құруда жатыр.
Ортақ зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі жұмыскерлер зейнетке шыққанда
зейнеткерлер үшін кірісті кепілдікті кіріске айырбастауды қамтамасыз ететін
әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру үшін жұмыскерлер (жәненемесе
олардың жұмыс берушілері) жалақының бір бөлігін төлейтін ұрпақтардың бірігу
қағидатына сүйенеді. Осы жүйе ұрпақтардың арасында – іні буыннан аға буынға
өтуге сүйенеді, сондықтан осы жүйе ортақ деп аталады.
Халықтың жұмыс істеп жүргендерінің үлесіндегі зейнетақы жүктемесінің
болжамды өсуін, шамадан тыс артуын төмендету үшін, жұмыс істеп жүргендердің
және зейнеткерлердің өмір сүру деңгейінің төмендеп кетуінің алдын алу үшін,
болашақта зейнетақының үздіксіз төленуін қамтамасыз ету үшін ҚР Үкіметі осы
бір өзекті мәселені шешудің балама жолы ретінде зейнетақы жүйесін
реформалады.
Зейнетақы реформасының негізіне чили моделі алынды. Чилидегі зейнетақы
жүйесінде бөлу механизмі жоқ, ол жұмыскерлердің жеке шоттарындағы
қаражаттарды жинақтауға және жарналарды толық капиталға айналдыруға
негізделген. Жинақтаушы зейнетақы схемасына кірген әрбір тұлға жеке шотқа
ие болады, онда мөлшері белгіленген және тіркелген зейнетақы жарналары
жинақталады. Осы қаражаттарды жеке зейнетақы қорлары жинақтап,
инвестициялайды, ал салымшы зейнеткерлік жасқа келгенде олар зейнетақы
төлемдерінің көзіне айналады. Қазақстан моделі чили жүйесінің негіздерінен
басқа өзге елдердің де тәжірибесін қабылдап, өз ерекшелігіне қарай бейімдеп
алды.
Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін
Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі реттейді.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 14 жинақтаушы зейнетақы қорлары
жұмыс істейді, олардың республика аймақтарында 77 филиалдары жəне 49
өкілдіктері бар.
Қорлардың зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруға лицензия 14
заңды тұлғада бар, оның ішінде 9 қорда зейнетақы активтерін дербес
басқаруға лицензиялары бар.
Кесте 2
Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорлары
№тбАтауы
1 НефтеГаз — Дем жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (ашық)
2 ГРАНТУМ жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (Казкоммерцбанк АҚ еншілес
ұйымы)
3 Қазақстан Халық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры, Қазақстан
Халық Банкі АҚ еншілес ұйымы
4 Атамекен жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ, Нұрбанк АҚ еншілес ұйымы
5 МЖЗҚ жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
6 РЕСПУБЛИКА жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
7 Ұлар Үміт жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
8 Қазақмыс жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (корпоративтік)
9 Капитал ЖЗҚ АҚ — Банк Центр Кредит АҚ еншілес ұйымы
10 Отан ашық жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (АТФ Банк АҚ еншілес
ұйымы)
11 Еуразиялық жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (Еуразиялық банк АҚ
еншілес ұйымы)
12 АМАНАТ ҚАЗАҚСТАН жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (бұрынғы атауы –
Д.А.Қонаев ат. АЖЗҚ АҚ)
13 БТА Қазақстан жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ, ТұранӘлем Банкі АҚ
еншілес ұйымы
14 Қорғау жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (ашық)
2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
реформаларды одан әрі тереңдету бағдарламасына сәйкес 2005 жылғы 1
маусымнан бері ортақ жүйе шеңберінде зейнетақы деңгейін арттыруға, бір
уақытта жас ұрпаққа – жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларына
әлеуметтік кепілдік беруге мүмкіндік беретін мемлекеттік негізгі зейнетақы
төлемі енгізілді. 2009 жылғы 20 мамырға қарай 9 875 теңгені құраған ең
төменгі зейнетақы мөлшері.
Зейнетақы қоры дегеніміз:
• 1998 жылға дейін еңбек өтілі 6 айдан аспайтын азаматтар үшін
зейнетақы төлемдерінің жалғыз өзі;
• зейнетақы жинақтарыңызды инфляциядан қорғай отырып, көбейтуге
көмектесетін жалғыз қаржы институты;
• зейнетақы жинақтарыңыздың сақталуын қамтамасыз ететін жалғыз қаржы
институты.
Зейнетақы дегеніміз:
• ай сайын аударып отыратын жай ғана 10% емес;
• ай сайынғы жарналар және зейнетақы жинақтарын инвестициялау
нәтижесінде алған ––инвестициялық кіріс;
• жинақтау мерзімі неғұрлым ұзақ болған сайын, жалпы жинақтар
сомасындағы инвестициялық кірістің үлесі де соғұрлым үлкен болады.
Зейнетақы жинақтарыңыздың сақталуын қамтамасыз ету қолданыстағы
заңнама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІН
РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 7
1. Жинақтаушы зейнетақы қорының экономикалық жүйедегі орны және оның қызмет
ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .7
2. Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
3. Нарықтық экономика жағдайында халықты зейнетақымен қамсыздандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1. Жинақтаушы зейнетақы қорының жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..22
2. Қазақстан Халық банкінің жинақтаушы зейнетақы қорына сипаттама және оның
қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .26
3. Жинақтаушы зейнетақы қорларының халықты қамтамасыз етудегі мəселелерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .32
3. ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ МЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ
ҚОРЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ.. 41
1. Зейнетақы жинақтау қорларындағы тәуекелділіктерді басқару жүйесінің
қызметінің даму
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .41
2. Жинақтық зейнетақы қорларының болашақ даму мәселелері мен негізгі
басымды
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ІЖӨ Ішкі жалпы өнім
ЗАИБЖҰ Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүргізетін
ұйымдар
ЖЗҚ Жинақтаушы зейнетақы қоры
ҚХБ ЖЗҚ Қазақстан халық банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры
МЖЗҚ Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
ЖЗЖ Жинақтаушы зейнетақы жүйесі
ТӘБ ЖЗҚ ТұранӘлем банкінің жинақтаушы зейнетақы жүйесі
ҚҚА Қаржылық қадағалау агенттігі
КІРІСПЕ
Зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен сапасы - халықтың
экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құраушысы болып табылады.
Қазіргі кезде Қазақстанда экономикалық және әлеуметтік салалардың талдануы
халықтың әлеуметтік тұрғыда қажетті деңгейде қорғалмағандығын көрсетеді.
Халықты әлеуметтік қамтамасыз етуде зейнетақымен қамсыздандыру ерекше
орын алады. Бір жағынан зейнетақы кедейлікті азайтуға және кедейшілікті
болдырмауға, яғни кірісітің ең төменгі кепілдік берілген деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған. Екінші жағынан зейнетақы жоғалған жалақыны
өтеуге және зейнетақыны ауыстырудың барабар жеке коэффициентін қамтамасыз
етуге арналған.
Нарықтық экономикасы бар елдердің тәжірибесіне орай әлеуметтік қорғау
жүйесі мемлекеттік, мемлекеттік емес құрылымдардың, қоғамдық
бірлестіктердің көп жақты жауаптылығының негізінде құрылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаев Н.Ә. Қазақстан
жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында
атты жолдауында Қазақстан тез дамушы елдер қатарына кіру керек, өзінің
азаматтарына өмір сүрудің жоғары стандарттарын қалыптастыру қажет
екендігін алға қойды, сонымен қатар Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Казақстан Республикасының халқына Жолдауында: ...іргелік зейнетақының
мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі
қажеттіліктің 40% деңгейінде сақталуы қамтамасыз етілсін. Осылайша, біз
алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етуін халықаралық
стандарттармен сәйкестендіреміз деп атап өтті. Бұл елбасының ең біріншіден
халықтың тұрмыстық жағдайын көтеру, зейнеткерлерді тұрақты зейнетақымен
қамтамасыз ету,Қазақстанның зейнетақы жүйесін алдыңғы қатарлы елдер
жүйесімен сәйкестендіруге бағытталған.
Жыл сайын елімізде зейнетақыны жоғарылату жүзеге асырылады. Ол 15
мәрте айлық есептік көрсеткіштен 25 мәртеге дейін арттырылды. Зейнетақы
төлемдерінің номиналды өсімі тұтыну бағалар индексінің өсуінен 2%-ға артты.
Елдегі реформалау нәтижесінде аралас зейнетақы жүйесі құрылды. Жарты
миллионнан астам зейнеткерлер зейнетақы төлемдерімен ортақ негізде
қамтамасыз етілуде.
Алайда халықты әлеуметтік қорғаудың сферасына әлеуметтік қамсыздандыру
мен әлеуметтік сақтандыру терминдері сипатты болғанымен бұлар бара-бар
ұғымдар емес. Әлеуметтік қамсыздандыруды халықты әлеуметтік қорғау процесі
деп, ал әлеуметтік сақтандыруды-осы процесті жүзеге асыру нысандарының бірі
деп түсінген жөн.
Зейнетақы қоры – Қазақстан Республикасының заңнамасымен белігленген
тәртіппен зейнетақы жинақтарын алушыларға төлемдерді жүзеге асырушы болып
табылады.
Зейнетақы қоры дербес қаржы-банкі жүйесі ретінде құрылған және оның
қаражаттары мемлекеттік бюджеттің құрамына кірді. 1995 жылдан бастап
Зейнетақы қоры бюджеттен тыс болып саналады.
Зейнетақы жүйесінің қалыптасуы бірден оңай бола қойған жоқ,
біріншіден техникалық инфрақұрылым қалыптасты, мемлекеттік бақылау мен
қадағалаудың құрылымы реттеле бастады, зейнетақы нарығын қалыптасуын
реттейтін нормативтік – құқықтық база құрылды.
Қартайғанда зейнеткерлерді қамтамасыз ету мәселесі халық – шаруашылық
жоспарының негізгі элементі болуда. Жасы ұлғайған шақта көптеген адамдарды
материалды, тұрмыстық, медициналық қамтамасыз ету болашақта мемлекетке
үлкен мәселе туғызуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін жақсы әлемдік
стандарттармен жетістіктерге сәйкестендіріп шаруашылық аймағына ауыстыруға
барлық негіздер бар. Сондықтан диплом жұмысының тақырыбы Жинақтаушы
зейнетақы қоры және оның халықты әлеуметтік қорғау мен қамтамасыз етудегі
ролі қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
• Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктерін толығымен сипаттау;
• жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздерін ашу;
• Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесінің құрылымы мен
қазіргі жағдайын талдау;
• Қазақстандағы зейнетақы қорының инвестициялық қызметін талдау арқылы
бұл саладағы негізгі мәселелерді шешу;
• зейнетақы жүйесіндегі заңдылықтардың өзгеруін талдау;
• жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық қызметтерін талдау және
бағалау;
• халықты зейнетақымен қамтамасыз етудегі мәселелер мен оларды шешу
жолдарын зерттеу.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, 3 тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиет көздері және қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында жалпы Қазақстан Республикасындағы зейнетақы
жүйесінің қалыптасуы, экономикалық маңыздылығы, жинақтаушы зейнетақы
қорының экономикалық жүйедегі орны және оның қызмет ету ерекшеліктері,
зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық алғышарттары,
нарықтық экономика жағдайында халықты зейнетақымен қамсыздандыру
ерекшеліктері қарастырылған; екінші тарауда Қазақстан Республикасының
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметіне, Халық банк ЖЗҚ-ның қаржылық
жағдайына және қазіргі кездегі зейнетақы жүйесіндегі өзгерістерге талдау
жасалған; үшінші тарауда жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі рейтингтік
бағалау, сонымен қатар зейнетақы жүйесінің дамуындағы мүмкіндіктер
сипатталған.
Ақпараттық негіз болып Қазақстан Республикасының зейнетақымен
қамтамасыз ету мәселелеріне байланысты заңдық және нормативтік актілері,
статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің талдау материалдары, отандық және шетелдік ғалымдардың
еңбектері мен оқулықтары, сонымен қатар Қаржы-Қаражат, Рынок ценных
бумаг, Транзитная экономика журналдары пайдаланылды.
1 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЗЕЙНЕТАҚЫ
ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жинақтаушы зейнетақы қорының экономикалық жүйедегі орны және
оның қызмет ету ерекшеліктері
Мемлекет белгілі бір халық қажеттілігін қаржыландыру үшін бюджеттен
тыс қорларды құрады. Бюджеттен тыс қорлар оперативтік дербес негізінде
жұмсайтын ақшалай қаражаттарды қайта бөлу және пайдалану нысандарының бірін
білдіреді. Бұл қорлар қаржы нарығының инвесторлары және қатысушылары
ретінде бола алады, себебі, біріншіден, ақшалай қаражаттарды пайдалану,
оларды жинақтау уақытымен дәл келмейді,ал екіншіден, инвестициядан түсетін
табыстар сол немесе басқа қордың шығынын қаржыландыратын қосымша табыс
болып табылады.
Жалпы бюджеттен тыс қорлардың басты міндеттері:
- зейнетақы мен балаларға жәрдемақы төлеу үшін мақсатты алым және
қаражат жинақтау, оларды қаржыландыруды ұйымдастыру;
- халықты әлеуметтік қолдауға бауланысты республикалық және аймақтық
бағдарламаларды қаржыландыруға келісім шарт негізінде қатысуы;
- өзін-өзі қаржыландыру қағидаларының негізінде қор қаражаттарының
ұдайы өндірісін ұлғайту.
Осындай бюджеттен тыс қорлардың қатарына республикамызда көп
жылдардан бері құрылған және қазір де құрылып келе жатқан жинақтаушы
зейнетақы қорлары жатады.
Бұл қор 1993 жылдан бастап Әлеуметтік қорғау министрлігіне бағынады.
1994 жылы Зейнетақы қоры мемлекеттік бюджеттің құрылымына біріктіріліп, 4
айдан соң қайтадан бөлінген. 1995 жылдан бері зейнетақы қор бюджеттен тыс
болып саналады.
Жалпы зейнетақы – орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан
төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы.
Зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт –зейнетақы жарналарымен,
жинақталған қаражаттарымен мен төлемдер алумен байланысты құқықтық
қатынастарды белгілеу,өзгерту немесе тоқтату туралы, бір жағынан жинақтаушы
зейнетақы қоры және екінші жағынан салымшы және (немесе) алушы жасасатын
шарт;
Жинақталған зейнетақы қаражаты дегеніміз – міндетті зейнетақы
жарналарын, ерікті зейнетақы жарналарын және ерікті кәсіптік зейнетақы
жарналарын, инвестициялық кірісті, өсімпұлды және шарттарға, осы заңға,
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де түсімдерді қоса
алғанда, салымшының (алушының) жеке зейнетақы шоттарында есептелетін ақша.
Ал зейнетақы төлемдерін алушы (бұдан әрі – алушы) - орталықтан
зейнетақы төлемдері тағайындалған және жинақтаушы зейнетақы қорынан
төлемдерін алуға құқығы бар жеке адам болып саналады.
Зейнетақы қорының қаражаттары меншік формаларына және қызметіне
байланыссыз жұмыс беретін кәсіпорындардың,мекемелердің,ұйымда рдың, сондай-
ақ кәсіпкерлік қызметпен айналысатын адамдардың сақтандыру жарналарының
аударымдары есебінен құралады. Зейнетақы қорлары мен әлеуметтік сақтандыру
қорына аударылатын жарналар еңбекақы төлеу қорының 30%-ын құрайды.
Жинақталатын жарналардың 85% қаражаты зейнетақы қорына тиесілі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген тәртіппен зейнетақымен қамсыздандырылуға құқылы.
Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар, егер Қазақстан Республикасының заңдарында және
халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей зейнетақымен қамсыздандырылу құқығын пайдаланады.
Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан
Республикасында зейнетақымен өзге де нормативтік құқықтық актілерінен
тұрады.
Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта Зейнетақы
туралы заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері
қолданылады.
Мемлекеттік базалық зейнетақы төлемі орталықтан және (немесе)
жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемін, сондай-ақ мүгедектігі
бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуына қарамастан жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік базалық зейнетақы төлемін төлеу Қазақстан Республикасының
Үкіметі айқындайтын тәртіппен бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерін арттыру Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен жыл сайын жүргізіледі.
Мемлекет алушыларға жинақтаушы зейнетақы қорларындағы міндетті
зейнетақы жарналары Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қоры
туралы заңымен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілермен
анықталған, алушының зейнетақы төлемдерін алу құқығы кезіндегі инфляция
деңгейін ескере отырып, іс жүзінде енгізілген міндетті зейнетақы жарналары
мөлшерінде сақталуына кепілдік береді.
Еліміздегі орталықтан төленетін зейнетақы төлемдері заңдық нормативтік
актілерге сәйкес өзгеріп отырылады немесе:
1998 жылғы 1 қаңтардан бастап – еркектерге 61 жасқа толғанда,
әйелдерге 56 жасқа толғанда;
1998 жылғы 1 шілдеден бастап – еркектерге 61,5 жасқа толғанда,
әйелдерге 56,5 жасқа толғанда;
1999 жылғы 1 шілдеден бастап – еркектерге 62 жасқа толғанда,
әйелдерге 57 жасқа толғанда;
2000 жылғы 1 шілдеден бастап – еркектерге 62,5 жасқа толғанда,
әйелдерге 57,5 жасқа толғанда;
2001 жылғы 1 шілдеден бастап – еркектерге 63 жасқа толғанда,
әйелдерге 58 жасқа толғанда тағайындалады.
Зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табысқа еңбекке ақы төлеудің
барлық түрлері және тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін
өзге де табыстар енгізіледі.
Зейнетақы төлемдерін есептеу үшін 3 жылғы жұмыс ішіндегі табыс
қатарынан 36 күнтізбелік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз
алтыға бөлу арқылы анықталады.
Орталықтан төленетін зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табыс
тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленетін он бес
еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспауға тиіс.
Орталықтан зейнетақы тағайындау үшін еңбек стажын есептеу кезінде
мыналар есепке алынады:
• еңбек шарты (келісім-шарт) бойынша жеке және заңды тұлғалар ақы төлейтін
жұмыс;
• әскери қызмет;
• құқық қорғау органдарындағы қызмет;
• мемлекеттік қызмет;
• кәсіпкерлік қызмет;
• бірінші топтағы мүгедекке, екінші топтағы жалғызілікті мүгедекке және
өзгенің жәрдем көрсетуіне мұқтаж жасына зейнеткерге, сондай-ақ 80 жасқа
толған қарт адамдарға күтім жасаған уақыт;
• атом сынықтары, экологиялық апаттар салдарынан зардап шеккен не иммундық
тапшылық вируысын жұқтырған не ЖҚТБ- мен ауыратындарға, 16 жасқа дейінгі
мүгедекке күтім жасаған уақыт;
• жұмыс істемейтін ананың жас балаларды бағып күткен, бірақ әрбір бала 3
жасқа толғаннан аспайтын жалпы жиынтығы 12 жыл ішіндегі уақыт;
• қылмыстық жауапқа негізсіз тартылған және қуғын-сүргінге ұшыраған, бірақ
кейін ақталған азаматтардың қамауда болған, бас бостандығынан айыру және
және аудару орындарында жазасын өтеген уақыты;
• жұмыс істемейтін соғыс мүгедектері мен оларға теңестірілген мүгедектердің
мүгедек болған уақыты;
• бұрыңғы кеңес мекемелерінің, Қазақстан Республикасы мекемелері мен
халықаралық ұйымдардың қызметкерлері әйелдерінің (жұбайыларының) шетелде
тұрған кезеңі,бірақ жалпы алғанда 10 жылдан аспауы тиіс;
• офицерлік құрамдағы адамдар, прапорщиктер, мичмандар және мерзімінен тыс
қызмет атқаратын әскери қызметшілер әйелдердің мамандығы бойынша жұмысқа
орналасу мүмкіндігі болмаған жерлерде жұбайларымен бірге тұрған кезеңі,
бірақ 10 жылдан аспауы тиіс;
• Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан тыс жерлердегі жоғары
және арнаулы орта оқу орындарында, училищелерде, мектептерде және кадрлар
даярлау, біліктілігін арттыру және қайтадан мамандандыру курстарында,
аспирантурада, докторантурада және клиникалық ординатурада, сондай-ақ
күндізгі жоғары және орта діни оқу орындарында оқу және т.б.
1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі кезеңге Орталықтан зейнетақы төлемдерін
есептеу үшін еңбек стажы еңбек кітапшасымен расталады. Еңбек кітапшасы
жоқ немесе онда тиісті жазбалар болмаған кезде еңбек стажы жұмыс туралы
мәліметтерді растайтын құжаттардың негізінде не сот шешімінің негізінде
анықталады.
Қазақстан Республикасында қызмет етуші жинақтаушы зейнетақы қорлары:
1) ашық;
2) корпоративтік болуы мүмкін.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақы алушының жұмыс істейтін
және тұратын жеріне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын
қабылдауды жүзеге асырады.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары сол жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшылары және акционерлері болып табылатын бір немесе
бірнеше ашық тұлғалардың алушы-қызметкерлері үшін құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру
жөніндегі қызметті Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
тәртіппен уәкілетті орган лицензиялайды.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензия беру туралы шешім уәкілетті
органның мерзімді баспасөз басылымында мемлекеттік тілде және орыс тілінде
жарияланады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры міндетті түрде мынадай алқалы органдарды
қалыптастырады:
1) директорлар кеңесі- басқару органы;
2) басқарма – атқарушы орган;
3) ішкі аудит қызметі – бақылаушы орган.
Жинақтаушы зейнетақы қорының оқшауланған бөлімшесінің бірінші басшысы
мен бас бухгалтерін қоспағанда,директорлар кеңесінің бірінші басшысы мен
мүшелері, басқарманың бірінші басшысы мен мүшелері жинақтаушы зейнетақы
қорының басшы қызметкерлері болып танылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының ірі қатысушысы жинақтаушы зейнетақы қоры
басқармасының бірінші басшысы лауазымына тағайындала алмайды. Жинақтаушы
зейнетақы қорының директорлар кеңесі құрамының кемінде отыз проценті
тәуелсіз директорлар болуға тиіс.
Директорлар кеңесінің бірінші басшысы және мүшелері лауазымдарына
кандидаттар үшін қаржылық қызмет көрсету және оны реттеу саласында жұмыс
стажының болуы талап етілмейді.
Жинақтаушы зейнетақы қоры қордың басқару органының шешімі негізінде
уәкілетті органның келісімінсіз Қазақстан Республикасының аумағында өзінің
оқшауланған бөлімшелерін- филиалдары мен өкілдіктерін ашуға құқылы.
Жинақтаушы зейнетақы қоры өзінің филиалының және өкілдігінің әділет
органдарында есептік тіркелген күнінен бастап отыз жұмыс күні ішінде:
• жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының және өкілдігінің есептік тіркелуі
туралы куәліктің нотариат куәландырған көшірмесін;
• тіркеген әділет органының белгісі және мөрі қойылған филиал немесе
өкілдік туралы ереженің нотариат куәландырған көшірмесін;
• филиалдың немесе өкілдіктің бірінші басшысына берілген сеінмхаттың
нотариат куәландырған көшірмесін қоса тіркей отырып, олардың ашылғаны
жөнінде уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорының филиалы – жинақтаушы зейнетақы қорының
заңды тұлға болып табылмайтын, жинақтаушы зейнетақы қоры орналасқан жерден
тыс орналасқан,жинақтаушы зейнетақы қорының атынан қызметін жүзеге асыратын
және жинақтаушы зейнетақы қоры берген өкілеттіктер шегінде әрекет ететін
оқшауланған бөлімшесі. Жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының жинақтаушы
зейнетақы қорымен бірыңғай балансы, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорының
атауымен толық сәйкес келетін атауы болады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының өкілдігі – жинақтаушы зейнетақы қорының
заңды тұлға болып табылмайтын, жинақтаушы зейнетақы қоры орналасқан жерден
тыс орналасқан, жинақтаушы зейнетақы қорының атынан және оның тапсырмасы
бойынша әрекет ететін және зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы
төлемдерін жүзеге асыру, зейнетақы активтерін инвестициялық басқару
жөніндегі қызметті жүзеге асырмайтын оқшауланған бөлімшесі.
Қазақстан Республикасының резиденті емес жинақтаушы зейнетақы
қорларының филиалдары мен өкілдіктерін Қазақстан Республикасында ашуға
тыйым салынады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының филиалдарын ашудың міндетті шарттары:
1)соңғы аяқталған қаржы жылының қорытындылары бойынша жинақтаушы
зейнетақы қорының залал шекпеген қызметі;
2) жинақтаушы зейнетақы қорының филиалды ашу туралы шешім қабылдау
алдындағы 3 ай ішінде пруденциялық нормативтерді сақтауы;
3) филиалды әділет органдарында есептік тіркеген күннің алдындағы 3 ай
ішінде жинақтаушы зейнетақы қорына уәкілетті органның ықпал ету шараларын
қолданбауы болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорын қайта құру уәкілетті органның рұқсатымен
акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша біріктіру, бөліп шығару,
жинақтаушы зейнетақы қорының корпоративтік түрден ашық түрге өзгерту
нысанында жүзеге асырылады. Рұқсат беру талаптары мен тәртібі уәкілетті
органның нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Уәкілетті орган жинақтаушы зейнетақы қорын қайта құруға рұқсат алу
туралы өтінішті құжаттардың толық топтамасы табыс етілген күннен бастап бір
ай ішінде қарауға тиіс.
1.2. Зейнетақы жүйесін реформалаудың әлеуметтік экономикалық
алғышарттары
Нарыққа өту жағдайында әлеуметтік саланы реформалауда 1997 жылы
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалау
тұжырымдамасын қабылдаудан басталған зейнетақы реформасының маңызы зор.
Реформалау барысында зейнетақы заңнамасына белгілі бір өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді, осыған орай қазіргі уақытта зейнеткерлер үш санатқа
бөлінеді: - ынтымақты (таратып бөлуші) зейнетақы жүйесіне қатысушылар –
1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнетке шыққан зейнеткерлер; - зейнетақымен
қамсыздандырудың аралас жүйесіне қатысушылар – зейнетақы тағайындау үшін
талап етілетін жұмыс стажы бар және сонымен бірге 1998 жылғы 1 қаңтардан
кейін ЖЗҚ аударымдарды жүзеге асырушы адамдар; - жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне қатысушылар. Сонымен бірге, халықты әлеуметтік қорғау
тұжырымдамасына (2001 ж.) және әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасына сәйкес 2005 жылдан
бастап зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі көп деңгейлі болды.
Бірінші (базалық) деңгей мемлекеттік базалық зейнетақы төлемін
білдіреді. Ол еңбек стажы мен жалақысына қарамастан, зейнетақымен
қамсыздандыру туралы заңнамада белгіленген зейнеткерлік жасына жеткен
Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына төленеді. Осылайша,
әлеуметтік қамсыздандырудың конституциялық кепілі іске асырылады. 2005
жылғы 1 қаңтардан бастап мемлекеттік базалық зейнетақы төлемін енгізу
қарттардың табысын көбейтуде маңызды шараға айналды.
Екінші деңгей: - 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнетақы тағайындау үшін
заңнамада көзделген еңбек стажы болса, ынтымақты зейнетақы жүйесінен
берілетін (мемлекеттік бюджеттен төленетін) зейнетақылар. Ынтымақты
зейнетақыны алушылар зейнетақымен қамсыздандырудың ынтымақты және аралас
жүйесіне қатысушылар болып табылады;міндетті зейнетақы жарналарының
есебінен зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақы төлемдері. Зейнетақы
төлемдерінің бұл түрін алушылар аралас және жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
қатысушылар болып табылады.
Үшінші деңгей - аралас және жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
қатысушыларға ерікті және кәсіптік ерікті зейнетақы жарналарының есебінен
берілетін зейнетақылар. Зейнетақы заңнамасын одан әрі жетілдіру
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің барлық деңгейлерін жоспарлы дамытуды
көздейді.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету реформасы
зейнетақымен қамтамасыз етудің сферасында негізгі субъектісі ретінде
мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін басқару
компаниялары және кастодиан – банктерінің пайда болуына, дамуына жағдай
жасады.
Зейнетақы реформасын жүргізілген 1-2 жыл ішінде, жинақтау зейнетақы
қорларының, қажетті талаптары мен мемлекеттік реттеудің деңгейіне
байланысты экономикаға қажетті инвестициямен қамтамасыз етуіне мүмкіншілігі
бар екенін көрсетті.
Зейнетақы реформасының мақсатты бағыты біреу-ақ қарттарды әлеуметтік
қорғау және экономикалық дамуға әсер ету.
Осы уақытқа дейінгі зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қарттарды,
жұмыс істемейтін халықты қамтамасыз етуге мүмкіншілігі болмады.
Қазақстан Республикасында зейнетақы реформасының Үкімет қабылдаған
концепциясы үш деңгейлі зейнетақы жүйесінің даму қажеттігін айқындайды.
Оның ішінде мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі де бар: ол
банкі және сақтандыру жүйесінің қызметтері арқылы, - мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары халықтың қартайған шағында,
жұмысқа қабілеті жойылған кезде материалдық негізін қалауға қажетті
қаражатты жинауға мұқтаждығын қамтамасыз етеді.
Зейнетақы қорларының активтері кәсіпорындар мен ұйымдардың міндетті
зейнетақылық жарналарынан, азаматтардың жеке жарналарынан және де осы
төлемдерді инвестициялаудан түсетін табыстардан құралады.
Зейнетақы жарналарының ерекшелігі – ұзақ мерзімнен кейінгі көп жылдар
есебі бойынша төленеді, сондықтан жарнаның төлену мерзімі мен жиналған
соманың төлену мерзімі айтарлықтай үлкен. Зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесінің жинақтау мерзімін ұзаққа болжамдау осы факторға байланысты.
Сондықтан, қаражатты инфляциядан қорғау мақсатында олар қысқа мерзімді
қаржы инструменттерін қолданып, ұзақ мерзімді активтерге немесе
инвестициялық бағдарламаларға да салуға болады.
Жинақтау зейнетақы қорлары қызметінің ерекшелігіне байланысты ұзақ
мерзімді инвестициялық концепцияларды қолдану қажет, жинақтау зейнетақы
қорлары қаржы нарығының ұзақ мерзімінің секторының қатысушысы болып
табылады.
Нарық экономикасы дамыған мемлекеттерде зейнетақы қорлары ең қуатты,
сенімді және тұрақты жұмыс жасайтын әлеуметтік - қаржы институттары болып
табылады. Ұзақ мерзімде қызмет атқаратын зейнетақы қорларының активтерінің
мөлшері де салмақты.
Қазақстандық зейнетақы жүйесінің үш деңгейі:
Қазақстандағы зейнетақы жүйесі ынтымақтасты және жинақтаушы жүйелердің
тетіктерін біріктіретін үш деңгейден тұрады.
Бірінші деңгей – бұл күйреген КСРО-дан мұраға қалған, зейнетақы
төлемінің негізі халықтың жұмыс істейтін бөлігінің салық және басқа да
төлемдері болып табылатын, бұрынғы ұрпақтар ынтымақтастығы негізінде
құрылған ынтымақтасты зейнетақы жүйесі. Зейнетақы төлемінің мөлшері еңбек
стажымен белгіленеді. Қазір бұл деңгейдің шеңберінде зейнетақы төлемі
зейнетақыға шыққан кезінде, яғни 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін еңбек стажы
алты айдан кем болмағандарға есептеледі.Ынтымақтасты жүйемен қатар
жинақтаушы зейнетақы жүйесі қалыптасып, даму үстінде.
Екінші деңгей – бұл Қазақстан азаматтарының, республикамызда тұрақты
тұратын шетелдіктердің және азаматтығы жоқ тұлғалардың айлық табысының
белгіленген 10 пайызы көлемінде аударылатын міндетті жинақтаушы зейнетақы
жүйесі.
Үшінші деңгей – ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы жарналарына
негізделген жинақтаушы жүйе. Отандық зейнетақы жүйесін бұл негізде
жандандыру үшін біршама уақыт керек – жинақтаушы зейнетақы жүйесіне толық
көшу 2040 жылдарға дейін созылады деп болжамдалуда.
Зейнетақы төлемдерінің негізгі көзі әрбір азаматтың жеке есепшотында
жинақтаған қаржысы болып табылатындықтан, жинақтаушы зейнетақы қорлары
зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі жағдайын әркімнің өзі ойластыруын қазірден
міндеттейді. Сондай-ақ әрбір азаматтың ерікті зейнетақы жарнасы есебінен
өзінің салымын ұлғайту, сөйтіп зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі алаңсыз
жағдайын қамтамасыз ету мүмкіндігі.
Қорлардың қызметі республикамыздың еңбекке қабілетті азаматтарын
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тартуға бағытталған. Нәтижесінде
салымшылардың жеке зейнетақы шоттарының саны жылдан жылға өсіп келеді.
Бүгінде жинақтаушы зейнетақы қорларына қатысушылардың саны 9 миллионнан
асты. 2009 жылдың 1 қыркүйегіне алғанда олардың зейнетақы салымдары 1,3
трлн. теңгені ($10 млрд. жуық) құрады. ІЖӨ-ге қатысты алғанда зейнетақы
салымдары 2009 жылы 10% жақындады.
Ерікті зейнетақы салымшыларының саны 2008 жылдың 1 қыркүйегінде 41,5
мың болса, жинақталған қаржы көлемі 941,5 млн. теңгені құрады.
Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы жүйесінің құрылымы үш негізден
тұрады: зейнетақы қорлары, зейнетақы активтеріне инвестициялық басқаруды
жүргізетін ұйымдар (ЗАИБЖҰ) және банк-кастодиандар.
Зейнетақы қорлары зейнетақы жарналарын жинайды, зейнетақы төлемдерін
жүзеге асырады және салымшылардың жеке шоттарының есебін жүргізеді. Олар
сіздердің аударымдарыңыздың операторы ретінде жұмыс жасайды. ЗАИБЖҰ атының
өзі айтып тұрғандай, зейнетақы активтерін басқарады, заң шеңберінде түрлі
жобаларға инвестиция ретінде жұмсайды. Зейнетақы қоры аталмыш компаниямен
шарт жасайды, ол өз тәжірибесі мен стратегиясына сүйене отырып, зейнетақы
салымдарын айналымға шығарады.
Мемлекет бұдан біраз жыл бұрын зейнетақы қорларының зейнетақы
активтерін дербес басқаруына рұқсат берген-ді. Бүгінде 14 қордың 9-ында
осындай рұқсат қағазы бар. ЖЗҚ өз қызметі үшін екі тармақтан тұратын
комиссиялық сыйлық алады:
1. инвестициялық табыстың 15%-нан аспайтын (бұл сома ЖЗҚ мен ЗҚИБЖҰ
арасындағы екіжақты шартқа сәйкес бөлінеді немесе зейнетақы активтерін
өзі басқарған жағдайда ЖЗҚ-ға тиесілі болады);
2. қаржы институты зейнетақы активтерінен ай сайын 0,05% алады.
Үшінші – зейнетақы қаржысын сақтайтын және мақсатты орналастыруын
қадағалайтын банк-кастодиан, ол ЖЗҚ-пен немесе ЗҚИБЖҰ-мен серіктес (жақтас)
болмауы тиіс. Басқарушы компанияның банкте есепшоты болады. ОБ-те сауда
жасаған күнде, ол бұл келісімді рәсімдеуге және белгілі шотқа ақша аударуға
банк-кастодианға тапсырма береді. Қаржы тетіктерінің тізімі қатаң
реттелген, банк-кастодиан салымшылардың қаржысын бұдан тыс ешқайда аудара
алмайды. Сондықтан зейнетақы салымдарының мақсатсыз жұмсалуына жол
берілмейді. Бұл жүйе зейнетақы қаржысымен жұмыс істеуде сенімділіктің
жоғары деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Зейнетақы салымдарының мақсатсыз жұмсалуына жол бермеу үшін ЖЗҚ-ның
төмендегідей қызметпен айналысуына заңмен тыйым салынады:
1. кәсіпкерлікпен айналысуға;
2. мүлік сатып алуға немесе сатуға (өз қажеттігі үшін алынған мүлік пен
ҚҚА белгілеген тізімдегі кейбір қаржылық тетіктерден басқасы);
3. сақтандыру қызметін көрсетуге;
4. зейнетақы активтерін кепілге беруге;бағалы қағаздар шығаруға
(акциялардан басқа).
1.3 Нарықтық экономика жағдайында халықты зейнетақымен
қамсыздандыру ерекшеліктері
Зейнетақымен қамтамасыз ету саласындағы іс-әрекеттер қазіргі кезде кез-
келген мемлекеттің маңызды әлеуметтік қызмет болып табылады. Ол ұлттық
табысты қайта бөлу тетігі арқылы өзінде реттеу құралдарын зейнетақымен
қамтамасыз етуге бағыттайды және соған сәйкес экономикалық қатынастардың
нысаны ретінде қатысады. Себебі, ол қоғамның жұмыс істемейтін мүшелеріне
көмек көрсетудің мүмкіндіктерін және осы көмектердің өлшемдерін анықтайды.
Әлеуметтiк қамсыздандыру, соның iшiнде зейнетақымен қамтамасыз ету
қазiргi түсiнiктеме бойынша тек XІX ғасырдың соңында ғана қалыптасқан. Ең
алғашқы мемлекеттiк зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесi XІX ғасырдың соңында
Германияда тосын жағдайлардан және науқастығы жөнiнде сақтандыру, қарттығы
мен мүгедектiгi бойынша зейнетақы енгiзу туралы, сонан соң Канадада,
Францияда, Италияда, Ұлыбританияда және басқа да мемлекеттерде заңдарды
қабылдауға байланысты құрылған.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақыны қайта құру үрдісі өзара
алмасу тәртібінде өтіп жатыр. Бұл табиғи қарқын. Өз қоғамының қатынастарына
өзге әлеуметтік тетіктерді ендіру ғылыми-техникалық және экономикалық
алмасуды қолдануға қарағанда тиімді екендігін әлемдік тәжірибе көрсетіп
отыр. Айырмашылығы тек қоғамдық тетіктің белгілі бір даму кезеңінде "кері
реакция" көрсетуінде ғана болуы мүмкін. Оған арнайы жасалған бейімделу
тетіктерінің көмегімен қарсы тұруға тура келеді. Бұл жағдай қазақстандық
зейнетақымен қамтамасыз етудегі қайта құру үшін өте маңызды, өйткені
қарастырылатын қарым-қатынаста бұл бәріне тән. Экономистер нарықтық қайта
құрулар жасау кезеңінде ерте ме, кеш пе бейімделудің нақ осы деңгейі қайта
құруда теріс өзгерістерге ұласатындығын айтқан болатын.
Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекет пен зейнетақылық қамтамасыз
етудің өзара әсерлесуінде екі жақты көзқарас қалыптасқан. Бір жағынан,
либералды экономиканың жақтастары мемлекеттік билік қажетті және жеткілікті
түрдегі ең төменгі бақылаушы қызметтерінің жиынтығын өзіне қалдыруы тиіс
деп санайды. Екінші жағынан, радикалдар-мемлекетшілер, керісінше,
зейнетақымен қамтамасыз етуде мемлекеттің кең көлемде қатысуын, олардың
ұсыныстарын зейнетақы қорларын ұлттандыру деп түсінуін талап етеді.
Нарықтық экономикадағы зейнетақымен қамтамасыз етуде мемлекет
маңызды роль атқарады. Ол қартайғанда табыспен қамтуды қаржыландыру,
басқару және реттеуге байланысты кең көлемдегі мәселелерді қамтиды.
Мемлекет қоғамның көзқарасын жақтаушы ретінде зейнетақылық сақтандыруды
ұйымдастыруда басқарушы роль атқарады. Бірінші кезекте мемлекет азаматтарды
әлеуметтік қорғауда кепіл болуға, зейнетақымен қамтамасыз етуде нормативті-
заңдылық актілердің сақталуына кепіл болуға арналған. Мұның барлығы заң
шығарушы, атқарушы билік органдарының көмегімен орындалады.
Мемлекеттік реттеу мен нарықтық өзін-өзі реттеудің арақатынасы
экономиканың жағдайымен анықталады: өндірістің айтарлықтай төмендеуі,
инфляцияның күшеюі, жұмыссыздықтың өсуі-мемлекеттің ролін нығайтуға алып
келеді; әлеуметтік экономикалық жағдайдың жақсаруы кезінде мемлекеттің
әсері әлсіреп, нарықтық реттегіштер іске қосылады. Зейнетақылық сақтандыру
жүйесін реттеу ерекшелігі осы саладағы өзін-өзі реттеудің нарықтық
тетіктері мен оған мемлекет әсерінің дамыған жүйесінің үйлесуінің
қажеттілігінен туындайды. Нарықтық экономикадағы зейнетақы саласында
мемлекеттің ролі күрделене түседі. Зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеуден
бұрын мемлекеттік зейнетақылық сақтандыру тетігінің өзін қалыптастыру
үрдісінің және оған өту үрдісінің реттеушісі болуы қажет.
Жапония, Германия және бірқатар басқа мемлекеттерде мемлекеттің
араласуы біршама жоғары. Сонымен, Жапония мен Германияда ЖЗҚ үшін өзіндік
инвестициялау шегінің 10%-нан басқа, келесі активтердің түрлеріне
инвестицияланатын құралдардың жоғарғы шектері бекітіледі: өнеркәсіптік
фирмалардың акциялары, мүлік салымдары, шет елдік инвестициялар. Қазіргі
кезде бұл шектер Германия мен Жапонияда сәйкесінше 20 және 30% акциялар
бойынша, 5 және 20% мүліктік инвестициялар бойынша, 4 және 30% шет елдік
инвестициялар бойынша үлестерін құрайды.
Қазіргі және болашақ ұрпақты лайықты қамтамасыз ету үшін
зейнетақымен қамтуды қайта құру мемлекеттің ең күрделі мәселесі болып қала
береді. Зейнетақы нарығының ары қарай табысты өркендеуі зейнетақы қорлары
мен олардың салымшыларының көзқарастарына байланысты көптеген факторларға
тәуелді болады. Зейнетақы құралдарын басқаруда мемлекеттің қатысу дәрежесін
анықтау барынша маңызды.
Ол әр елде әр түрлі:
- нарықтық қағидалар негізінде мемлекеттік басқару. Бұл типтегі
жүйелердің пайда болуы инвестициялық шешімдер қабылдау үрдісіне саяси
ықпалдарды төмендетудің қажеттілігінен туындады. Бұл жағдайда қор
құралдарымен бұрынғысынша мемлекет басқарады. Бірақ, инвестициялық шешімдер
шенеуніктермен емес, мемлекеттік қызметке шақырылған мамандармен
қабылданады. Берілген жоба көп жағдайда тікелей мемлекеттік басқарудан гөрі
әртүрлі инвестициялық стратегиялардың тәуекелділіктерін бағалауды ұйғарады.
Келтірілген жоба бойынша Канаданың мемлекеттік зейнетақы қоры жұмыс
істейді;
- тікелей мемлекеттік басқару (Уганда). Жинақтаушы зейнетақы
шоттарындағы құралдар мемлекеттік бюджеттің бір бөлігін құрайды немесе жеке
қаржыны қалыптастырады. Екі жағдайда да құралдарды инвестициялау туралы
шешім мемлекеттік шенеуніктермен қабылданады. Құралдардың басым бөлігі
елдің мемлекеттік қарыз ақшаларына бөлінеді, мемлекеттік банктердің
депозиттік шоттарына аударылады немесе мемлекеттік инвестициялық жобалар
арасында таратылады;
- қатаң реттеуші тәсілдермен орындалатын сыртқы басқару (Уругвай).
Инвестициялық стратегияларды жасау және қор құралдарын басқару сыртқы
жетекшімен жүзеге асырылады. Бірақ, мемлекет инвестициялық қоржынның
құрылымына қатаң шектеулер қояды. Мөлшерлемелер инвестициялау
стратегияларын таңдауда және қолдағы құралдардың санын айтарлықтай деңгейде
шектейді. Осы сияқты шектеулердің көмегімен мемлекеттік зейнетақы қорларын
тікелей басқарудағыдай нәтижелерге жетуі мүмкін. Бірінші типтегі қорларға
қарағандағы ерекшелігі мұнда инвестициялық қоржын негізіне нарықтық бағалы
қағаздар енеді;
- мемлекеттің өте төмен деңгейде қатысуымен сыртқы басқару
(Австралия). Берілген жүйе бірінші кезекте басқарушылар арасындағы бәсекеге
негізделіп дамыған капиталдар нарығымен халықтың инвестициялық мәдениетін
талап етуге бағытталған басқарудың тиімділігі жоспарында барынша
"ілгеріленген" болып саналады.
Қазақстанның зейнетақы жүйесі әлемдік тәжірибеге сүйене отырып
тиімді үлгіні енгізу арқылы әдістемелік негізін қалыптастыру керек.
Зейнетақы жүйесінің қызмет етуінің әдістемелік жүйесі төмендегі
кестеде берілді.
Кесте 1 - Әлем елдеріндегі тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз
етудің үлгілері
Зейнетақы Әдістемелік Экономикалық тетіктері
жүйесінің негіз
үлгілері
Басқарылуы Зейнетақы төлеу
түрлері
-сақтандыру
АҚШ Америка үлгісі Мемлекеттік компаниялары
реттеу - зейнетақы қорларынан
-мемлекеттік
бағдарламаларынан
Скандинавия Әмбебап және Бір орталықтан -мемлекеттен
елдерінде әлеуметтік үлгі жоспарлау -сақтандыру
компаниялары
Германия Бисмарк үлгісі Үкіметтен реттеу-мемлекеттен
-сақтандыру
компаниялары
Ресей Беверидж үлгісі Бір орталықтан -мемлекеттен
Бисмарк үлгісі жоспарлау -сақтандыру
компаниялары
-жинақтаушы қорларынан
Өзбекстан Кеңестік үлгі Бір орталықтан -мемлекеттен
жоспарлау
Қазақстан Чили үлгісі Мемлекеттік -мемлекеттен
реттеу -ынтымақты
-жинақтаушы
қорларынан
Ұлттық зейнетақымен қамтамасыз етуді құруға байланысты мәселелерді
шешу басқа мемлекеттердегі орын алған зейнетақымен қамтамасыз ету жүйелерін
зерттеусіз мүмкін емес. Қазақстандық ерекшелік үшін барынша қолайлысын
таңдау үшін, экономикалық дамыған мемлекеттердегі зейнетақымен қамтамасыз
ету туралы ақпараттар қажет. Оның бар болуы қалыптасқан тәжірибені
мүмкіндігінше пайдалануға және табыстылығы төмендеу отандық жүйені
жетілдірілген тәжірибесі мол жүйелермен ауыстыруға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындасақ, зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесiнiң әрекет етуi нарықтық экономикалы мемлекеттердiң бәрiне дерлiк
тән. Әлеуметтiк көмекке деген қажеттiлiктiң өсуi әдетте қоғамдағы
экономикалық мәселелердiң өршiгуi мен әлеуметтiк қысымдар жағдайында орын
алады. Әр түрлi мемлекеттердегi әр түрлi кезеңдердегi экономикалық
жағдайларына мәдени тарихи ерекшелiктерiне-саяси мәдениетiнiң, қоғамдық
қозғалыстардың бой алуына байланысты мемлекет халықты әлеуметтiк қорғаудың,
қоғамдық дамуды тұрақтандырудың кейбiр мәселелерiн шешудi өзiне алады.
Әлеуметтiк бағдарламалар, оларды жүзеге асырудың түрлері мен басқару
қағидалары, сонымен қатар мемлекеттiк емес құрылымдардың қатысу дәрежесi
көлемiндегi мемлекеттер бойынша ерекшелiктер өте кең.
Қазақстанда, бұрын еңбек немесе әлеуметтік сыйақысын төлейтін тек
мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету орын алған болса, нарықтық
қатынастарға көшуге байланысты жаңа жинақтаушы нысанды құру қажеттілігі
туды. Оған жұмыс істеулерін жалғастырып жатқан қызметкерлердің
аударымдарын, еңбегі сіңген демалыста жүрген адамдардың бұдан бұрынырақ
еңбекпен тапқандарын, сондай-ақ халықтың әр түрлі жастағы санаттарына
әлеуметтік зейнетақы төлемдерін қоса жазу өте маңызды болды. Мұндай
нысандар институционалдық құрылымдар –дамудың қаржылық және сервистік
институттары болып саналады. Оларға Қазақстанның Даму банкі, Инвестициялық,
Ұлттық жаңартпалы қорлар т.б.жатады.Алайда Қазақстанның қаржы өрісінде
зейнетақылық қорлар ерекше орын алады, олар – шын мәнінде ең ірі ішкі
инвесторлар.
Зейнетақы қорларының ерекшеліктері сонда, олар, зейнетақы активтерін
шоғырландыра отырып, іс жүзінде республиканың бүкіл экономикасында белсенді
халық болып табылатын өзінің салымшылары алдында белгілі бір көп жылдық
міндеттемелерге бағдарланған. Бүгінгі күннен бастап олар келешекті екі
бағытта қамтамасыз етеді:
• коммерциялық сыйақыны қамтамасыз ету есебінен зейнетақы көлемдерін
арттыру;
• ұлттық экономикадағы жеке жобаларды инвестиициялау.
Бұл жайғасымдар жең ұшынан жалғасушылық сияқтыларымен өзара тығыз
байланысты. Біреуінің нәтижелілігі екіншісінің тиімділігіне байланысты және
керісінше. Іс жүзінде барлық тіршілік кеңістігі бұл байланыстың іс-
әрекетіне тәуелді байланысты болады. Атап айтқанда, сондықтан, зейнетақы
саласы жай емес өрістерден қалыптасатын, нақты шартты анықтау үшін шешімнің
көптеген варианттарын және олардың ішінен ең жақсысын таңдап алуды талап
ететін күрделі бір қалыпсыз жүйемен ерекшеленеді. Осы себептен – зейнетақы
қызметтері нарығының қызмет ету және даму заңдылығын зерделеудің
әдіснамалық негізі күрделі жүйелер ретінде берілетін объектілер теориялық
зерттеулер қағидаларының жиынтығымен сипатталатын тек жүйелік көзқарас
бола алады. Оның сөзсіз пайдасы- олар өзара байланысқан элементтер түрінде
берілетін жиынтық зейнетақы қарым-қатынасының таным үдерісін айтарлықтай
ықшамдау.
Зейнетақы жүйесі – белгілі бір қасиеттері бар түпнегізі реттелген
құрамдас бөліктердің жиынтығы.
Лауазымдық саты зейнетақы жүйесінде көп деңгейлі қарым-қатынастармен
өрнектеледі. Қосалқы жүйенің әрбір элементі бүкіл әлеуметтік –экономикалық
үдерістің дамуында белгілі бір орын алады және сәйкес рөл атқарады. Онда
жетекші рөл зейнетақы активтерінің негізін қалайтын үй шаруашылығына
тиесілі, олардың есебінен зейнетақы қорлары зейнетақы қорланымдарын
құрайды, яғни еңбек ресурстары (үй шаруашылықтары) – қаржы қаражаттарының
көзі. Бірінші деңгейі басқару, реттеу және қадағалаудың уәкілетті
мемлекеттік органдарымен берілген. Берілген жағдайда бұлар Реттеу және
қадағалау жөніндегі агенттігі, Ұлттық банк т.б.деңгейлері өзара түрлі
тетіктерімен байланысқан. Лауазымдық сатының әрбір келесі деңгейлері
басқару органдарының жүйені реттеуі мен бағыну байланыстары өсуінің
уәкілеттігінің кему қағидасы бойынша орналасуымен сипатталады.
Болашақ дербес бола тұра, қосалқы жүйенің әрқайсысы сол кезде басқа
қосалқы жүйелермен байланысты. Мұнда тиісінше, бір қосалқы жүйенің шығыс
ақпараты басқасы үшін кіріс болып табылады.
Зейнетақы жинақтаушы жүйесінде мұндай қосалқы жүйе зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары, банкілер, Реттеу және қадағалау жөніндегі
агенттігі т.б. болып есептеледі, олар да жүйенің өзі сияқты үйлесімсіз,
күрделі және бір қалыпсыз болады.
Әрбір қосалқы жүйе -өз қызметі мен құзыретінде жетекші. Бұл нысанды
жеңілдетіп беру оның мәнін түсінбеуге және соның қорытындысында сенімсіз
нәтижелерге әкеледі.
Еліміздің ЖІӨ-нің 25%-на тең болатын жеке меншік нысандарындағы
барлық қазақстандық кәсіпорындардың қаржылары, нақты секторды инвестициялау
арқылы ұлттық табыс құрайды. Қазір бұған зейнетақы қорлары да қатысуда.
Корпорациялық облигациялар нарығын дамыту және халықаралықтарды
қолдаумен мемлекеттік бағалы қағаздар (6-7%-дан 4-5%-ға дейін) мен
корпорациялық облигациялар бойынша (10-13% -дан 7-8%-ға дейін) пайыздық
мөлшерлемелерді әжептәуір төмендетумен, қарызға алу мерзімдерін арттырумен
олар экономиканың нақты секторын қаржыландыру мүмкіндіктерін кеңейте
түседі.
Күрделі жүйелер негізінен жай-күйі, тепе-теңдік, тұрақтылық сияқты
ұғымдармен сипатталады. Зейнетақы жүйесін зерттеген кезде басқа
қасиеттерін де: тұтастығын (зейнетақы қызметтерінің нарығы – құрастыратын
элементтердің негізсіз сомасы емес,бірегей біртұтастығын), қозғалыстың
үздіксіздігін (санның өзгеруі мен құрастырушылар санын,олардың өзара
байланысының сипатын қамтитын күрделі үдерістігін), лауазымдық сатылығын
(басқарудың түрді деңгейлерінің болуын), коммуникативтілігін (өзара және
сыртқы ортамен байланыстың жиынтығымен байланысты,басқа нысандардан жүйе
оқшау бола алмайтындығымен), геобиценоз (жүйенің дамуын), басқаруы арқылы
өзін-өзі ұйымдастыруға қабілеттілігін (заңдық актілер, үкіметтік
бағдарламалар, мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету арқылы) ескерген жөн.
Әлеуметтiк көмектер мен жоғары сапалы қызмет көрсетулердi ұсыну
қағидасына негiзделген, азаматтық қағидаға құрылған Швед үлгісін бүгiнгi
Қазақстанда тек оқшауландырылған болашақтың жобасы ретiнде қабылдауға
болады. Көп жағдайларда Қазақстан үшін мемлекеттiк билiктiң барлық
деңгейiндегi қызметтердің өзара әсерi мен бөлiну қағидасына, сонымен қатар,
жеке секторды бiрқатар әлеуметтiк зейнетақымен қамтамасыз етуді қоса
есептегендегi мәселелердi шешуге негiзделген әлеуметтiк бағдарламалардың
американдық тәжiрибесi жақындау болып келедi.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖИНАҚТАУШЫ
ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 Жинақтаушы зейнетақы қорының жағдайын талдау
Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесі екі жүйеден құралады: ортақ
(мемлекеттік зейнетақы төлеу жөніндегі орталықтан зейнетақымен
қамсыздандыру) және жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы
қорларынан зейнетақымен қамсыздандыру). ҚР-ның қазіргі зейнетақы жүйесі
1997 жылдан, ҚР Үкіметі Елдегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін
реформалау тұжырымдамасын мақұлдап, Қазақстан Республикасындағы
зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР заңы қабылданған кезден бастап
есептеледі. Осы жаңалықты енгізудің негізі ортақ жүйеден біртіндеп бас
тарта отырып, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негіздерін құруда жатыр.
Ортақ зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі жұмыскерлер зейнетке шыққанда
зейнеткерлер үшін кірісті кепілдікті кіріске айырбастауды қамтамасыз ететін
әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру үшін жұмыскерлер (жәненемесе
олардың жұмыс берушілері) жалақының бір бөлігін төлейтін ұрпақтардың бірігу
қағидатына сүйенеді. Осы жүйе ұрпақтардың арасында – іні буыннан аға буынға
өтуге сүйенеді, сондықтан осы жүйе ортақ деп аталады.
Халықтың жұмыс істеп жүргендерінің үлесіндегі зейнетақы жүктемесінің
болжамды өсуін, шамадан тыс артуын төмендету үшін, жұмыс істеп жүргендердің
және зейнеткерлердің өмір сүру деңгейінің төмендеп кетуінің алдын алу үшін,
болашақта зейнетақының үздіксіз төленуін қамтамасыз ету үшін ҚР Үкіметі осы
бір өзекті мәселені шешудің балама жолы ретінде зейнетақы жүйесін
реформалады.
Зейнетақы реформасының негізіне чили моделі алынды. Чилидегі зейнетақы
жүйесінде бөлу механизмі жоқ, ол жұмыскерлердің жеке шоттарындағы
қаражаттарды жинақтауға және жарналарды толық капиталға айналдыруға
негізделген. Жинақтаушы зейнетақы схемасына кірген әрбір тұлға жеке шотқа
ие болады, онда мөлшері белгіленген және тіркелген зейнетақы жарналары
жинақталады. Осы қаражаттарды жеке зейнетақы қорлары жинақтап,
инвестициялайды, ал салымшы зейнеткерлік жасқа келгенде олар зейнетақы
төлемдерінің көзіне айналады. Қазақстан моделі чили жүйесінің негіздерінен
басқа өзге елдердің де тәжірибесін қабылдап, өз ерекшелігіне қарай бейімдеп
алды.
Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін
Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі реттейді.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 14 жинақтаушы зейнетақы қорлары
жұмыс істейді, олардың республика аймақтарында 77 филиалдары жəне 49
өкілдіктері бар.
Қорлардың зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруға лицензия 14
заңды тұлғада бар, оның ішінде 9 қорда зейнетақы активтерін дербес
басқаруға лицензиялары бар.
Кесте 2
Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорлары
№тбАтауы
1 НефтеГаз — Дем жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (ашық)
2 ГРАНТУМ жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (Казкоммерцбанк АҚ еншілес
ұйымы)
3 Қазақстан Халық Банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры, Қазақстан
Халық Банкі АҚ еншілес ұйымы
4 Атамекен жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ, Нұрбанк АҚ еншілес ұйымы
5 МЖЗҚ жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
6 РЕСПУБЛИКА жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
7 Ұлар Үміт жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
8 Қазақмыс жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (корпоративтік)
9 Капитал ЖЗҚ АҚ — Банк Центр Кредит АҚ еншілес ұйымы
10 Отан ашық жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (АТФ Банк АҚ еншілес
ұйымы)
11 Еуразиялық жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (Еуразиялық банк АҚ
еншілес ұйымы)
12 АМАНАТ ҚАЗАҚСТАН жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (бұрынғы атауы –
Д.А.Қонаев ат. АЖЗҚ АҚ)
13 БТА Қазақстан жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ, ТұранӘлем Банкі АҚ
еншілес ұйымы
14 Қорғау жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (ашық)
2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
реформаларды одан әрі тереңдету бағдарламасына сәйкес 2005 жылғы 1
маусымнан бері ортақ жүйе шеңберінде зейнетақы деңгейін арттыруға, бір
уақытта жас ұрпаққа – жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларына
әлеуметтік кепілдік беруге мүмкіндік беретін мемлекеттік негізгі зейнетақы
төлемі енгізілді. 2009 жылғы 20 мамырға қарай 9 875 теңгені құраған ең
төменгі зейнетақы мөлшері.
Зейнетақы қоры дегеніміз:
• 1998 жылға дейін еңбек өтілі 6 айдан аспайтын азаматтар үшін
зейнетақы төлемдерінің жалғыз өзі;
• зейнетақы жинақтарыңызды инфляциядан қорғай отырып, көбейтуге
көмектесетін жалғыз қаржы институты;
• зейнетақы жинақтарыңыздың сақталуын қамтамасыз ететін жалғыз қаржы
институты.
Зейнетақы дегеніміз:
• ай сайын аударып отыратын жай ғана 10% емес;
• ай сайынғы жарналар және зейнетақы жинақтарын инвестициялау
нәтижесінде алған ––инвестициялық кіріс;
• жинақтау мерзімі неғұрлым ұзақ болған сайын, жалпы жинақтар
сомасындағы инвестициялық кірістің үлесі де соғұрлым үлкен болады.
Зейнетақы жинақтарыңыздың сақталуын қамтамасыз ету қолданыстағы
заңнама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz