ҚАЗАҚТЫҢ АЙТЫС ӨНЕРІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3 бет
І Тарау. Қазақтың айтыс өнері мен ұлттық музыкалық
дәстүрлерді насихаттаудың оқушыларды Отандық рухта
тәрбиелеудегі алатын орны.
1.1. Халықтық этномәдени дәстүрлерді бастауыш мектепте7 бет
оқыту ұлттық тәрбиенің қайнар бастауы ... ... ..
1.2.Бастауыш мектептің музыка 14 бет
пәні ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ІІ Тарау. Қазақ халқының айтыс өнерін бастауыш
мектепте насихаттау.
2.1. Айтыс өнерінің 23 бет
табиғаты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.2. Сыр бойының айтыскер ақындары мен дауласкер 36 бет
күйшілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.3. Айтыс өнері мен күй жарысын мектепте оқыту 57 бет
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 71 бет
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 73 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқы ертеден қалыптасқан ежелгі
халықтардың бірі. Көптеген ғасырдан бері ана әлдиінен тәлім алып, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып келе жатқан халықтың тәрбие дәстүрі әлі күнге дейін өз
мәнін жойған жоқ, жоймақ та емес.
Еліміз егемендік алуымен ұлттық құндылықтарымызды ұлықтау өнер,
мәдениет, ұлттық тіл тәрбие салаларынан көрініс таба бастады.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы жасалып, онда білім беру жүйесін
ақпараттандыра отырып, білім берудің сапасын анықтаудың ұлттық жүйесі
тәрізді мәселелер қарастырылды [1].
Қазіргі таңда білім беретін мектептің алдында әдебиеттің, көркем
өнердің, музыканың мүмкіндіктерін пайдалана отырып, оқушылар бойында
әсемдікті сезе білетін, өнер шығармаларын дұрыс қабылдап түсіне, түйсіне
білетін, бойында ұлттық Отаншылдық рухы мықты жаңа ұрпақ тәрбиелеу міндеті
тұр.
Тәрбие – адамзат баласымен бірге жасасып келе жатқан процесс. Әр
халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәрбиесі болады десек, біздің,
қазақ халқына тән өзіндік ұлттық нақыштарды көптеп кездестіре аламыз. Ол
музыка тұрмыс-салт әндерінен, айтыс өнерімен халықтың салт-дәстүрінен,
кәсібінен, қолөнерінен, ұлттық тағамынан, киімінен т.б. көрініс табады. Жас
ұрпақты тәрбиелеудегі өнердің алатын орны ерекше.
Ана әлдиі, музыканың әсері бесіктегі балаға да әсер ете бастайтыны
дәлелденген.
Музыка – баланың мінез-құлқына әсер етіп, оның жан-жақты дамып өсуіне
көмегін тигізетін өнер түрі.
Кеңес дәуірінде музыка эстетикалық тәрбиенің ғана құралы ретінде
танылуда.
Еліміз егемендік алғаннан бері қарай бастауыш мектептің музыка пәніне
арналған бірнеше бағдарламалар бірінен соң бірі бой көрсете бастады.
Ондағы мақсат – музыка өнерінің құдіретті күшін мектепте пайдалану арқылы
жас ұрпаққа Отаншылдық рухта тәрбие беру болатын.
1994 жылы А. Райымбергенов және С.Райымбергеновалар бастауыш мектептің
бірінші сыныптарына арналған Мұрагер музыка бағдарламасын жасады.
Бағдарламаның ерекшелігі – балаларға домбыра үйрету арқылы халық өнеріне
ынтасын арттыру көзделген.
1995 жылы М.Х. Балтабаев, Д.А. Берденова, У.Ж. Серікболовалар
басшылығымен бастауыш мектепке арналған Елім-ай музыка сабағының
бағдарламасы жасалынды. Соның ізін ала бастауыш мектептерге арнап жасаған
(1-4 сынып) Ш.Құлманова бастаған авторлар тобы даярлаған муызка сабағының
бағдарламасы халықтық дәстүрлерді бойына жинаған бағдарлама болды деп айта
аламыз.
Қазақ халқының музыка мәдениеті мен фольклорының этномәдени және
этнопедагогикалық сипатын аша отырып, егемендік жолына түскен еліміздің жас
ұрпағының бойында ұлттық сана, ұлттық рух, ұлттық таным нышандарын
қалыптастыру қазіргі басты меже болып отыр. Бұл ретте М.Х. Балтабаев, Р.Р.
Джердемалиева, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Қожахметова, Т.Ә. Қышқашбаев,
Ш.Б.Құлманова , С.А.Ұзақбаева, И.Хамитова секілді ғалымдардың іргелі
еңбектерін айтуға болар еді [2, 10].
Ш.Құлманова, М.Оразалиева, Б.Сүлейменовалар дайындаған бағдарламада
Отанға, жерге, елде деген асқақ сезімді тәрбиелейтін туған жер табиғатына
арналған ән мен күй орын алған. Құрманғазының Сарыарқа күйі, Тәттімбеттің
Сарыжайлауы жаныңды рахатқа бөлейді, әлдилейді, тербейді.
Мұны мектеп оқушысына өз дәрежесінде жеткізу зерттеуді, ізденісті талап
ететін күрделі іс. Оқушының әнді, күйді тыңдаған бойдан оны бірден түсініп
кетуі қиын. Оның танымдық, түйсіну процестерін байыпты жүйеге енгізу арқылы
ғана қабылдауға болады.
Біз осы зерттеу жұмысымызда қазақ халқының халықтық дәстүрінде сақталып
келе жатқан ақындық сөз сайысы-айтыс өнері мен күй тартысу – күй жарысын
мектеп оқушыларына қалай жеткізудің тиімді әдістерін түсіну мен түйсіну
жолдарын қарастырамыз. Сол арқылы оқушының асқақ сезімін оятып, халықтық
дәстүр арқылы тәрбиеге баулимыз. Бұл зерттеу тақырыбына негіз болды.
Зерттеу объектісі. Бастауыш мектептің музыка пәні, оның ішінде айтыс
өнері, күй тартысы туралы тақырыптардың бастауыш сыныпта оқытылу жағдайы.
Тақырыпты мектепте оқыту әдістемесі жекелеген айтыс ақындарының, күй тартыс
домбыраны шебер орындаушылардың шығармашылығына тоқталу, талдау жасау
оларды саралау.
Зерттеудің мақсаты:
1. Оқушыларға қазақтың ақындық, күйшілік тұрмыс-салт дістүрлерін
тереңірек оқытуды қамтамасыз ететін ғылыми-педагогикалық
ізденістер жасау.
2. Сыр бойында туып-өскен туған жер табиғатынан түлеп ұшқан айтыскер
ақындар мен дауласқер күйшілер өмірін зерттеу. Олардың
шығармашылығын ғылыми айналымға қосу.
Зерттеудің болжамы:
Педагогикалық зерттеу барысында музыка прәні арқылы оқушыларға
берілетін этнопедагогикалық білімнің тәжірибелік міндеттері сараланады.
Оқушылардың ақындық айтыс өнеріне деген түсінігі молаяды. Күйшілік өнердің
қандай жанрына жататыны туралы жан-жақты толық мәлімет алады. Осылайша
өнерге деген қызығушылығын арттыру арқылы олардың ұлттық танымын арттырудың
педагогикалық жолдары көрсетіледі.
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. І-ші тарауда
музыка пәнінің мақсат-міндеттері, оқу бағдарламаларының бүгінгі күн талапқа
сай болуы, музыка пәні арқылы қазақ халқының салт-дәстүрін қайта жаңғыртуға
мүмкіндік алу жайы сөз болады. Ал, ІІ-ші тарауда Қазақтың айтыс өнерінің
танымдық материалдары, оларды оқытудың танымдық сипаты, қазақ еліне танымал
болған айтыс ақындары мен қазіргі кездегі айтыс ақындарының өмір жолы, Сыр
бойы айтыс ақындарын шығармашылығын сабақ барысында қолдану жайы
қарастырылған. Қорытынды бөлімде болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары, ұсыныстар көрсетіледі.

І ТАРАУ.
Қазақтың айтыс өнері мен ұлттық музыкалық оқушыларды Отандық рухына
тәрбиелеудегі алатын орны.
1.1. Халықтық этномәдени дәстүрлерді бастауыш мектепте оқыту ұлттық
тәрбиенің қайнар бастауы.

Қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесі мен мідениеті талай халықтардың
өкілдерін тәнті еткені тарихи жазбалардан белгілі. Ұлы жиһангез саяхатшылар
мен зерттеушілер қазақтың ежелгі тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті мен ауыз
әдебиеті туралы, олардың тұрмыстағы, кәсіптегі, отбасындағы, ауылдағы,
әулеті, рудағы әлеуметтік рөлі туралы; ұл мен қыз тәжірибесіндегі өзіндік
ерекшеліктері туралы, ұлттық таным, наным, сенім, ұғым, әдет-ғұрпы, ұстамды
да қайырымды мінезі мен құлқы туралы; жүзден астам рулардан бірігіп
қалыптасқанына қарамастан салты мен дәстүрінің біртұтастығы туралы таңдай
қаға айтын баяндайды. Мұның барлығы қазақ халқының қазіргі моральдік-
психологиялық, мәдени ахуалының түп тамыры екендігін тарих, философия,
педагогика, психология, этнопсихология ғылымының зиялы ғалымдары өз
еңбектерінде дәлелдеп, олардың тәрбиелік мүмкіндіктерінің жоғары екендігі
анықталды.
Бұған Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов
т.б. демократ ағартушылардың қазақ мектебін құру жөніндегі пікірлері мен
қазіргі қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық негіздерін жасаушы
ғылымдардың Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Қ.Қожахметова, Қ.Бөлеев,
Ә.Табылдиев, Ж.Наурызбай т.б. тұжырымдары негіз болады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік дамуының тұжырымдамасында
Тәуелсіз халықтардың моральдік байлықтарына қайтып оралу, мәдениетінің
барлық салаларына ұлттық даралықты сақтау, барлық ұлт мәдениеттерінің
қазыналары мен дербестігін мойындау, - деп атап көрсетілген [4].
Еліміз егемендікке қол жеткізген соң, жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру
міндеті уақыт талабымен бірге келген игілікті мақсат екендігі даусыз. Ел
президенті Н.Ә.Назарбаев: Ұлт мәселесіне қатысты жалпы үрдісті танып
түсіну, сөз жоқ, қажет. Мұнсыз мемлекеттік дамудың жалпы логикасын бажайлау
мүмкін емес, - деп көрсеткен. [1]. Қазақ халқының дәстүрлері ежелден келе
жатқан ұлттық мәдениеттің бір бөлігі екендігі белгілі. Ғасырлар санынан
екшеліп, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып келе жатқан салт-дәстүрлердің озық
үлгілері жеке тұлғаның жан-жақты дамуына септігін тигізеді. Бүгінгі таңда
қазақтың халықтық салт-дәстүрлерін жинақтап зерттеудің, оның айналасындағы
тәлім-тәрбиесі негізінде жасөспірімдерді тәрбиелеудің қажеттігі өсі түсуде.
Халықтық педагогика негізінде тәрбиелеудің нәтижелі болуы педагогтардың
халықтық педагогика бойынша толық білім сапасынан және оны оқушылар
тәрбиесіне пайдалана алу іскерлігі мен дағдысынан көрінеді. Қазақтың ұлттық
дәстүрлері өзінің бай тарихы, терең мазмұны, сан алуан ерекшеліктерімен жас
ұрпаққа рухани, эстетикалық, эмоционалдық, интеллектуалдық тұрғыда әсер
етіп, олардың тұлғалық және сапалық қасиеттерін дамыта түсетіні сөзсіз.
Осыған орай, қазақ халқының салт-дәстүрлері арқылы бастауыш сынып
оқушыларының ұлттық тәрбиесін қалыптастыру – бүгінгі күннің басты
мәселесінің бірі. өз халқының төл, рухани мәдениетінің қыр-сырын, салт-
дәстүрін, жөн-жосық, жол-жоралғысын білген тұлға елінің патриоты ғана емес,
басқалардың да рухани құндылықтарын, ұлттық болмысын құрметтей білетін
ұлттық санасы биік, үлкен өркениеттің көшіне ілесе алатын, жан-жақты
жетілген тұлға болатыны сөзсіз. Бастауыш сыныптың оқу тәрбие үрдісінде
халықтық педагогика негізінде тәрбиелеуді қалыптастыру – кезек күттірмейтін
өзекті мәселе. Бала дүниеге келгеннен бастап, есейгенге дейін, толыққанды
адам болғанда да ұлттық мазмұн мөір сүру қалпына айналу керек.
Ұлттық құндылықтар сананың басты белгісі болғандықтан, адамның мінез-
құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы, көзқарасы арқылы сипатталады (әдептілік,
мейірімдік, қайырымдық т.б.). Халықтық тәрбие - әлеуметтіліктің биік шыңы,
адам ұрпағының негізін қалаушы, халық мәдениеті, басқалардан айырмашылығы –
адамның рухани байлығы мәңгілік.
Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі мен
тәлімдік мұралары арқылы жас құрпаққа тәрбие беруде қазақтың ағартушы-
педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов мектеп оқушыларына, мұғалімдеріне және болашақ ұстаздарға
арнап оқулықтар, оқу құралдары мен әдеби шығармалар жазды.
Халықтық педагогиканы зерттеген шетел педагог-ғалымдары Г.Н.Волков,
Я.И.Ханбиков, В.Ф.Афанасьев, Е.Л.Христова, Г.Н. Филонов, А.Э.Измайлов,
Т.Ормонов болса, Қазақстан ғалымдарының ішінен С.А.Ұзақбаева,
Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, Қ.Б.Бөлеев, Қ.Ж.Қожахметоваларды атап өтуге
болады.
Халықтық тәрбиенің мүмкіндіктерін мектептің оқу-тәрбие үрдісінде
пайдалану мәселелері С.Қалиев, С.А.Ұзақбаевағ М.Х.Балтабаев,
А.А.Қалыбекова, Қ.Е.Ералин, Қ.Б.Бөлеев т.б. докторлық диссертацияларында
қарастырылған.
Халық педагогика дәстүрлерінің этнопедагогикалық өлшемдеріне:
табиғилық, бірізділік, сабақтастық, ықпалдылық, педагогикалық жүйенің
толымдылығы, жаппай тәрбиешілік, тәрбиеге жан-жақты тұтастықпен ықпал ету,
амал, әдіс-тәсілдердің қиюласуы т.б. жатады. Халық педагогикасы – табиғи
педагогика. Жас ұрпақ арасында адамгершілік қарым-қатынастың қарапайым
болып қалыптасуы халықтық педагогиканың табиғилылығына байланысты. Қазақтың
ұлттық салт-дәстүрлері тек шындықтан тұрады және шындықтан шын іс-әрекет
туындайды. Тәрбие – адамзатқа ортақ, мәңгілік қажеттілік категория. Бұл
қағидалар мектепте оқылатын пәндерге еніп, ұлттық қағидалар арқылы жүзеге
асырылмақ. Қазақ халқының салт-дәстүрлерін мектептің оқу-тәрбие үрдісіне
ендіру тәсілдеріне: жадында сақтау, ойдағыны жедел іске асыру (суырыпсалма
ақындық), түгендеп отыру, тәжірибе мен идеалдары есепке алып отыру,
толықтырып, тәртіпке келтіріп отыру, даралау яғни тұлғаны тәрбиелеудің
өзіндік ерекшеліктерін ескеру (ұл, қыз тәрбиесін даралау), саралау,
сараптау, бүтінді бөлшекке бөлу, күтпеген жерде тапқырлық таныту, шешімнің
тиімділігін тану, жалғасын табу, болған және болатын оқиғалардың (жай
оқиға, оқыс оқиға, ойда қалар оқиға, қолайсыз оқиға т.б.) адамдардың көңіл-
күйіне, мінез-құлқына, әдеп-ғұрпына т.б.) әсер етуін байқау жатады.
Белгілі ғалым А.С.Сәрсенбаев Егер де жақсы кім сырт көріністі
материалдан көркемдесе, ал дәстүрді әдет-ғұрып адамның ішкі рухани байлығын
көркейтеді, деп тұжырым жасады. Ғылыми зерттеу жұмыстарын талдау қазақ
халқы дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін ашып көрсетеді:
- Қазақ халқының өзіне тән салт-дәстүрін оқып меңгеру, өмірде жүзеге
асыру – педагогтардың, оқушылардың, ата-аналардың бірден-бір
міндеті;
- Қазақ халқының салт-дәстүрлері – этнопедагогикалық білім
мазмұнының құрамдас бөлігі;
- Қазақ халқының салт-дәстүрлері – адамгершілік, ақыл-ой,
еңбексүйгіштік, эстетикалық, дене тәрбиесін жүзеге асырудың
құралы.
Бүгінгі таңда қазақ халқының салт дәстүрлері бойынша бірнеше
классификациялар бар. Олар мотивтеріне қарай: (С.Кенжеахметов) қазақ
фольклорына байланысты (Ш.Уалиханов, Г.Потанин, В.Радлов, А.Алегров,
А.В.Васильев, Н.Н:Пантусов), этнографияға байланысты (А.Диваев,
Ы.Алтынсарин), әдебиет пен өнерге байланысты (М.Әуезов, Ә.МАрғұлан,
С.Қасиманов, А.Сейдімбек), балалардың қабылдау әсеріне қарай (С.Қалиев,
Ж.Нұсқабаев, Ә.Табылдиев) топтастырылған. Аталған еңбектерге сүйене отырып,
Л.А.Болатов қазақ халқының салт-дәстүріне педагогикалық сұрыптау жасаған.
Педагогикалық сұрыптаудың негізгі критерийлеріне (өлшеміне) қазақ халқының
салт-дәстүрінің тәрбиелік мүмкіндіктері мен оқушылардың жас ерекшеліктерін
негіз етеді. Сұрыптау үлкен жүйелік 5 топтан тұрады: 1. Бала тәрбиесіне; 2.
Тұрмыстық; 3. Әлеуметтік-мәдени; 4. Үйлену мен үй болуға байланысты; 5.
Бүгінгі заман талабына сай жаңарған дәстүрлер [5, 11 б]. Бала ең кішкентай
кезінен есейгенге дейін айналасын қоршаған адамдар мен ортаның әсерімен
ұлттық салт-дәстүрлерді ойына, жүрегіне сіңіріп, өз халқының тұрмыстық
жағдайымен, дүниетанымымен танысады. Халықтың тапқырлығына, даналығына,
білімдарлығына және эстетикалық талғамының жоғары екендігіне көздерін
жеткізеді. Бала ұлттық құндылықтарға қанып өседі. Әрбір этнос, әрбір адам
өз халқының көздерін жеткізеді. Бала ұлттық құндылықтарға қанып өседі.
Әрбір этнос, әрбір адам өз халқының этномәдениетіне кұштар. Әлем, мемлекет
барлық ұлт өкілдерінің мүддесін көздей отырып, біртұтастықты қамтамасыз
етуге мүдделі. Әр ұлт өкілінің мүддесін көздей отырып, біртұтастықты
қамтамасыз етуге мүдделі. Әр ұлт өкілінің салт – санасы өз халқының
тарихын, мәдениетін білі арқылы ұлттық құндылықтарына адалдықты сақтап,
ұлттық батырларын құрметтеу арқылы қалыптасады. Бүгінгі таңдағы Қазақстан
білімі әлеуметтік мәдениет пен рухани құндылықтар негізінде құрылуда.
Тәрбие мен білім беруде өз азаматтарымыздың бойында ұлтаралық қатынастың
жоғары мәдениетін қалыптастыру, қазақстандық патриотизм, ұлттар достығы,
әдет – ғұрыптарды құрметтеу мен аялау, басқа да ұлттар мен ұлыстардың және
халықтардың дәстүрін сыйлау, қазақ халқының рухани құндылықтарын қастерлеу
тиіс. Рухани құндылықтарға Отанға, туған жерге деген сүйіспеншілік,
отбасын құрметтеу, әділдік, шыншылдық, ата мұраға деген сый, дәстүрлердің
жандануы, басқа ұлттардың мәдениетін қадірлеу, сенім жатады. Рухани
құндылықтардың қайнар көзінің бірі – педагогикалық білім мен халық
тәжірибесі. Оқушылардың ұлттық нәрден сусындануы – рухани мәдениеті бай,
жан – жақты жетілген, өзін - өзі дамытушы тұлға қалыптасуының кепілі. Этнос
мәдениеті – ассимиляция мен тарап кетуден, басқа халықтыңықпалында кетудің
қорғаныс құралы, ерекше белгі және өзге этностармен қатынас құралы.
Адамзаттық құндылықтар этникалық құндылықтарымен тығыз байланыста, бірін-
бірі толықтырады.
Мәдениет этносы, этнос мәденитті қорғайды. Бірлі-жарым адам
емес, этнос қана мәдениетті сақтайды. Мәденитін сақтай отырып, этнос өзін
де сақтайды. Этномәдениет пен мемлекет білім беру жүйесі арқылы тиімді
дамиды. Ғалым Ж.Ж.Наурызбай ұлттық сананың қалыптасу, мәдени-тілдік
қызығушылығын жүзеге асыру құралы ретінде білім беру ісінің төрт түрлі
қызметін анықтайды:
1. Этноұлттық бірлестіктерді қалпына келтіріп отыру және тұтастықты
қамтамасыз ету;
2. Дамытушылық – ұлттық сананы дамыту және қалыптастыру;
3. Дефференциялық – адамның, этникалық топтар мен этностардың
қажеттіліктерін танып, білу;
4. Интеграциялық – ұлттық және әлемдік мәдениеттің өзара бір-біріне
ықпал етуі, бірін-бірі толықтыруы, бір-біріне сіңісуі [6].
Білім беру идеясы - өсіп келе жатқан ұрпақтың мәдени дамуына жағдай
жасау. Білімді адам ғана өзінің тарихи және мәдени дәстүрлерін толық
сезіне алады, оның мәдени қажеттіліктері қалыптасады, саналы қызметі
арқылы адамгершілікке, сұлулыққа, жоғары рухани бастауларға ұмтылады.
Білім беруге қойылатын тағы бір талап, басқалардың да мәдениетін түсіну
және қабылдау. Сол арқылы әр мәдениттің ерекшеліктері мен принциптері
айқындала түседі.
Оқушының этномәдени білімі дегеніміз жалпымемлекеттік құндылықтарды
қабылдап, сақтап, дамыта отырып, әлемдік цивилизацияның дәстүрлі мәдени
меңгеру мен жүзеге асыру болып табылады.
Бүгінгі таңда этномәдени тұрғыда толыққанды дамыған, көпмәдениетті
ортаға бейімделген, шығармашылық қабілеті жоғары, нарықтық бәсекелестік
жағдайда өміәр сүруге дайындалған, өзіндік ұлттық бет-бейнесі анықталған
этнос субъектісін қалыптастыру – күн тәртібінде тұрған мәселе. Жас ұрпақты
толыққанды тұлға етіп қалыптастыру үшін қазақ мектебінің ұлттық рухани-
мәдениеттік тәрбие ұстанымын қалыптастыру қажет. Ол үшін ғалым
Ш.Беркімбаева төмендегідей тұжырымдама жасайды:
- қазақ мектебінің тәрбие мазмұнына этноруханияттық компоненттерді
міндетті түрде ендіру;
- білім мен тәрбиенің құрамындағы гуманитарлық және этномәдени
компоненттерді күшейту;
- оқушы тұлғасын этномәдениеттік шығармашылыққа бағыттау арқылы
ұлттық рухани билікке баулу;
- Қазақстандық патриотизм сезімін орнықтыру;
- Қазақстандық ұлттар мен ұлыстардың этнопсихологиялық ерекшеліктері
мен этнопедагогикалық мүмкіндіктерін есепке алу [7, 13 б].
Халық педагогикасы ұлттық тәрбие әдебиет пен сол ұлттық салт-
дәстүрлерінен құралады. Көркем шығармалар арқылы ата-баба өмірінің қыр-
сырына қанығады, шығарма кейіпкерлерінің тілі, ойы, іс-әрекеттері жеке
тұлғаның толыққанды болып қалыптасуына ықпал етеді. Ұлттық салт-дәстүрлер
адам өмірін мағыналандырады, әдетке айналды, ал әдеттер әдет-ғұрыпқа
айналады, әдет пен дәстүр (мәдени үпдістің ұлттық дәрежедегі көрінісі),
дәстүрден салт (ұлттық қолданыстың қолданылмалы заңға айналуы,
міндеттелуі), салттан салт-сана (салт-дәстүрдің ұлттық санаға сіңіпғ
тектікті қалыптастырып, қалыпты қолданыста болуы) қалыптасады, ұлттық
іргетасын құрайды, өзіндік қасиеттерімен, біліммен, ерік-жігермен
қаруландырады.

ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚТЫҢ АЙТЫС ӨНЕРІ
2.1. Айтыс өнерінің табиғаты.

Айтыс өлеңдері, қазақ ауыз әдебиетіндегі ең мол жанрдың бірі. Айтыс
деген атауы – айтысу, тартысу, дауласу, немесе жарысу, сынасы мағынасында
қолданылады. Бұрын үлкенді-кішілі даулар кезінде шешендер айтысы болған.
Ақындар айтысы өлеңмен айтыс. Анығында өлең жарысы, өнер жарысы есебінде
қолданылады.
Ақындар айтысы – көршілік алдында тыңдаушы, сыншы жұрттың көз алдында
туып, орындалады. Әнмен не әр ақынның арнаулы сарынымен қобызға,
домбыраға, гармонға қосылып айтылады. Ақындардың солайша кезектесіп,
жауаптасатын суырып салма өлеңдері, екі жақты айтыс болады. Мұнда тыңдаушы
жұрт құр естіп қана қоюшы емес. Ол бір жағынан, айтысушылардың сөздерін
сынаушы, қорытушы болып отырады. Ақындардың бірі жеңіп, бірінің жеңілгеніне
төрелік айтушы да сол жиынның өзі болады.
Тыңдаушы жұрт – жиын, айтсушы ақындардың әншілік, домбырашылық,
жарыскерісін орындаушылық өнерлерін де бақылап, бағалайды. Сонымен қатар
бұрын айтылмаған өлең өнерлің сол арада, өздерінің көз алдында, жаңа туып
отырған, тың туысын да бақылап аңдайды. Жарысқа түсуші ақындар
тапқырлықпен, өнерпаздықпен кезек шабуыл қақтығығусылары арқылы,
тыңдаушыларын әр алуан дәрежеде қызықтырып, жұрт екі жақ болып екі ақынның
туысы, тілеулесі, жақын ортасы болады... Сондықтан тартыс, талас екі ақын
арасында ғана емес бәсеке тәлеулестік, екі жарылған жиында да болады.
Бұл жай айтысушы ақындарды, үлкен топта, сайысқа шығарған батырлардай,
күреске түсірген балуандардай, бәйгіге қосқан аттардай, бәсеке жарыс
қызуына араластырады. Осы айтылған ерекшеліктердің барлығы, ақындар
айтысын, тыңдаушы көпшілік үшін әр кезде театрлық, драмалық аса қызу әсері
бар, өнер түріне айналдырады. Анығында ақындар айтысының негізінде, өзгеше
жанрлық бітім мазмұнында, қолдану дәуірінде, қазақтың халықтық театрлық
өнерінің мол белгілері бар. Халық театрының анық, дәл ұрығы бар деуге
болады.
XVIIІ ғасырдың соңғы жарымынан бастап, ХІХ-ХХ ғасырдағы айтыстар және
совет дәуіріндегі айтыстар жазылып алынған түрлерінің,үлгілерінің өздеріне
қарағанда да қазақ фольклорының мол саласынын бір жанр екендігі танытады.
Шынында Жанақ, Сүйімбай, Шөже, Түбек, Майкөт, Қабан, Құлмамбет, Жамбыл
сияқты талай елдерге атақтары жайылған ақындарды алсақ олардың өмір бойы
қолданған негізгі ақындық жанры, көбінесе айтыс екенін білеміз. Бұлар ұзақ
өмір жасаған ақындар болуымен қатар, барлығы да айтысқа ерте араласып, 15-
16 жастарынан ақындық өнерлерін бастайды. Олардың ел жалында сақталып
қалған ірі айтыстарынан басқа, әрбір қынаменде, ойын-сауық, айт пен тойда,
ас, мерекеде, тұстас ақынмен жас-желең, қыз-келіншектермен қағысып айтқан
үлкенді-кішілі, әзіл-күлкілі айтыстарында сан жоқ. Сол айтыстардың бәрінде
шын ақындар бір айтқанын қайталаған емес. Жаттандыны айтпаған болса тек
қана бір Шөже, Сүйімбай, Жанақтар өмірінде қаншалық ұшаң-теңіз суырып-салма
өлеңдер туғанын мөлшерлеу қиын емес. Бұл атақты ақындар жайындағы сөз. Ал
айтыс жыры, батырлар дастаны, немесе ғашықтық жыры сияқты некесаяқ,
дастаншы жыршылар айтатын түр емес. Көпшілік, кәрі-жас, еркек-әйел ойын-
сауық үстінде түгел қолданылатын, айтусышылар кезінде туғызып кеткен, бірақ
хатқа түспей қалған өлеңдердің саны, көлемі қаншалық мол болғанын, ұшы-
теңіз өлеңдер тудырғанын болжау қиын емес.
Өткен ғасырдың орта кездеріне шейін, жалпы мөлшерге қарағанда айтыс
өлеңі бүгінгі Қазақстан өлкесінің барлық облыстарында да, жалпылық түр
болғаны байқалады. Бірақ бертін келе ХІХ ғасырдың аяқ кезінен, ХХ ғасыр
ішінде, айтыстық жалпылық түрі Қазақстанның көп жерлерінде саябырлайды.
Бертін кездердегі қалың айтыс, мол күйінде, көршілік жанр есебінде, тек
бұрынғы Ұлы жүз атанған елде, қазіргі, Алматы облысы, Жамбыл, Оңтүстік
Қазақстан, Қызылорда облыстарында ғана қаймағы бұзылмай қалың күйде
сақталады.
Айтыс жанры ерте замандарда бір қазақ емес, дүние жүзіндегі көп
елдердің тарихында болған. Бүгінгі күнде айтыс Совет Одағында, нақтылы
ақындар айтысы түрінде үш елде бар. Ол, қазақ, қырғыз, қарақалпақ елдері.
Ерте дәуірлерде айтыс осы елдердегі қазіргі дәстүрдей Шығыс, Батыстың көп
елдерінде болған. Мысалы, арапта жәрмеңкелерге жиылған ақындардың айтысқан
жарыс өлеңдері қағазға жазылып, көпшілік оқуына, сынауына қолайлы етіп,
жәрмеңке ортасына ілініп қойылатын болған. Ол айтыс өлеңдерін араптар,
мұғаллақан деген. Сол алуандас айтыс өлең Батыс Европаның орта ғасырында:
Келтерде – фильдер деген ақындарды туғызған.
Айтыс жөнінен алдын ала алатын тағы бір ерекше жәй, әрбір айтыстың
сақталуы мен хатқа түсуі жөнінде. Бұл зерттеушілерді көп ойландыратын
мәселе. Айтыс екі ақынның суырып салма түрінде шығарған, қалың жиын
алдындағы жарысы. Бұған ақындар әзірліксіз келіп, біріне-бірінің оқыстан
тастаған түйіндеріне жауап ретінде, өз өлеңдерін сол орнында ғана туғызады.
Осылай болғанда әрбір айтысты, біріне-бірінің оқыстан тастаған түйіндеріне
жауап ретінде, өз өлеңдерін сол орнында ғана туғызады. Осылай болғанда
әрбір айтысты, кейін дәл сол айтылған жолдарымен, барлық теңеу
ұйқастарымен, барлық жүйеге таласқан дәлел-дауларымен түгел сақтап қалу
мүмкін бе? – деген заңды сұрақ, үнемі орынды қойылады. Және екі ақын
айтысып өткеннен кейін, соны ұғым алып, ең әуелгі таратушы болатын кім? –
деген сұрақ туады.
Мөлшермен айтқанда, әрбір айтыс кейінгі сақталуында және хатқа
түсуінде, әр ноқаты аймау, қаз қалпынша қаймағы бұзылмай түседі дейге
болмайды.
Айтыстан кейін, сол айтыста болмаған көпшілікке және айтысты ұғып
жаттап алам деуші ақын, шәкірттеріне айтып беретін, алғашқы айтысқа түскен
екі ақынның біреуі болады. Бұл ақынның өзі де айтыс үстінде өзінің оқыстан
шығарған сөздерінің барлығын кейін бұлжытпай айтып бере алмайды. Әрбір
ауызша туған, суырып салма сөздердің, экспромттардың тағдыры, шындығы
солай. Ол ақын өзіне қарсы ақынның да бар сөзін бұлжытпай түсіре алмайды.
Тек оның айтыстары сарынын ұғады. Өзіне қарсы жердегі жұлысқан, шарпысқан
жүйелі таластарын жадында сақтайды. Осындай есінде қалған деректеріне
сүйеніп және неше кезек айтысқан реттерін есіне сақтап, ұзынды-қысқалы
көлемдерін еске алып отырып, өз сөзімен қарсы ақынның сөзіне айтысып
жаңғыртып береді.
Қазақ халқының ортасында бұрынғы, бүгінгі айтыстардың көпшілігіне
ортақ, ерекшелік дәстүрлер бар. Енді соларды атап өту керек. Ондай
дәстүрдің бірі айтыс сөзде, өнер жарысында, айтысқа түсуші ақындар күреске
түске өнер жарысы. Екінші жағы, ойын-жиында, айт пен тойда, ұлы мейрам
күндеріндей, халықтық мерекеде орындалатын сауық. Сондай халде өтетін
болғандықтан, әрбір айтыстың теартлық және әсіресе, ойын-сауықтық
өзгешелігі үнемі қатар ілесіп отырады. Ойында өрелгі жоқ дейді. Әзілің
жарасса атаңмен оайна дейді. Жаманда – жаман сөз барымтасы жаман дейді.
Осы нақылдар бойынша жаңаталап, жасөспірімдер болсын – бәрі де ойын-жарыс,
өлеңі-сайыс, өнер жарысқа емін-еркін түсе береді. Тең емес кісімен
айтысқаны несі? деп кінәлау, сынау, мінеу халықтық дәстүрде жоқ мінез.
Ол айтыс үстінде, сол атсыз ақын, бала ақын, қыз ақын өзімен таласушы,
жарасушы әріптесіне қандайлық қатты сөз, ащы сөз, тіпті бас мінесу сияқты
айтыстарда болатын тұрпайы ауыр сөздер айтса да ол кінә болып, айып болып
саналмайды. Қайта сөз тапқанға қолқа жоқ дейтін, айтыс турасындағы халық
өзі құптаған нақыл бойынша, сөз тауып, қарсы ақыны жеңсе сол жеткілікті.
Сын сонда, өзіне бабасы тұрғылас Жанаққа қарсы ақын Сарыбай әншейінде
үлкенді сыйлау жолы бойынша, айтпайтын сөздерді емін-еркін, жалтармастан
жарып айтады. Өзімен айтысқан іні, бала дәрежелес ақын қыз Күңбалаға
Сүйімбай, Сараға Біржан, әншейінде айтпайтын, әдеп бойынша іркіп жүретін,
айтса жанап қана айтатын жайларды, айтыс үстінде екіленіп, құлшына айтады.
Ол ғана емес, ақындар әншейінде ажар сақтап, бірі туралы бірі
айтпайтын, ашпайтын ащы ауыр шындықтарын да айтыс үстінде, жиын алдында
қарсы ақынды тоқтату үшін іркілместен айта береді. Шөжеге Кемпірбайдың оны
соқыр деп айтатыны, Сараға Біржанның күйеуің Жиенқұл адамның қортығы деп
айтатыны, Тәбияға Омарқұлдың алғалы отырған күйеуің таз, - деп айтатыны
- бәрі де, айтыс үстінде кешірілетін жайлар болады.
Қайта көп кездерде ақындар, бірінің бірі қапысын аңдып жүреді. Өмірдегі
қысталаң, қиын шақта тұрған ақынға, әдейі сол қыспақ шағын бағыт келіп,
тұтқиылдан соқтығатын әдеттер де болады. Бұның айқын мысалы Сақау мен
Тоғжан айтысынан көрінеді. Тоғжан қызды, ұзақ жылдар жеңе алмай жүрген
Сақау, кейін Тоғжан ұзатылып келін болып, күйеуінің аулына бетіне шымылдық
ұстап, жаңа келе бергенде алдынан шығады. Қайын ата, қайын енелердің
тобында тұрып Тоғжанға қатты шабуыл жасаған өлеңмен айтысқа шақырып
соқтығады. Тоғжан, қалыңдық ойнап жүрген күйеуінен, оң жақта екі қабат
болып келе жатқан еді; сонысын Сақау үлкен айып етіп: Жердің астымен
келмей, үстімен келуге қайтып жүзің шыдайды? - дейді. Қатты ақындық
айтыстың дәстүріне сүйеніп, сөз барымтасын басынан асырмас үшін Сақауға
қарсы, іркілмей жауап қатады. Ініңнің аманатын сақтап келдім, ол да айып
па екен дейді. Өзінің тазалық шындығын айтып басын ақтайды.
Міне, бұл айтылғандарды бәрі де айтыста шынды айтысу ащы сөйлеу,
туралап соқтығу дәстүрлерінің молдығын білдіреді. Осыған жалғас және бір
халықтық үлкен ерекше дәстүр бойынша, екі ақын айтысының үстінде, елді
билеп жүрген хан, төре, болыс, би, аталы шонжар, қажы-молдалар, қысқасы әр
ортаның ірі атқамінерлері, әмірші әкімдері туралы, бай озбылары туралы да,
тура сөздер, жалтармастан қатты айтылады.
Айтыстың көпке жайылғандық ерекшелігінен және ойын-сауықтың ең бір
қызықты түрі болғандығынан, бұл жанрға өзге фольклор жанрларындай емес,
қазақтың әйелдерінің қатнасы да аса көп болады. Бұл жай да, айтыстың
қазақтағы жалпылық өнер есебіндегі бір үлкен өзгешелігі. Анығында, қазақ
фольклорындағы ең бай жанр – айтыс десек, иелер жүздеген, хатқа түскен
айтыстарды қарасақ, соларды көптен-көбі еркек ақын мен қыз ақын, әйел
ақындар арасында болған айтыстар екенін көреміз. Айтыс үлгісінде туған
барлық өлең қазынасының қақа жарымына жақынын Ырысжан, Тәбия, Мақта сияқты
нелер жүйрік, өнерпаз ақын қыздар, келіншектер туғызған. Ойын-сауық, той-
мерекелерде ән-өлеңге үнемі араласып жүретін, қыз-келіншектердің айтыс,
Біржан-Сара айтысынан да анық басқалады.
Осы айтылған сөздермен біз айтыстың өзге жанрлардан бөлек, әр алуан
ерекшеліктерін атап өттік. Енді айтыстың жеке түрлерін айрықша талдап, сала-
саласымен тексерелік... Бұл ретте жалпы айтыстың түрлері, жіктері
төменгіше.
Айтыстың бірінші түрі - әдет, салт айтысы. Халық ақындарының жіктеуі
бойынша, ақындар айтысының барлық тобы, сыртқы көлеміне қарай, түр
ерекшелігіне қарай, екі жікке бөлінеді. Бұның біріншісі – түре айтыс,
екіншісі – сүре айтыс. Түре айтыс бір-бір ауыз өлеңмен қысқа, шапшаң
жауаптасын отыратын, көбінше, ақындармен қатар, жалпы көпшілік қолданатын,
жалпылық түр. Сүре айтыс тек суырып салма өлеңге әбден төселген, ысылған
нағыз ақындардың әр кезекте ұзақ сөйлеп, көп жыр төгіп, кесіле жырлайтын
түрі болады.
Түре айтысты – атақты ақындармен қатар, айтыс өнеріне жаңа машықтанып
жүрген көпшілік те қолданады. Оның біріншісі – бастауыш түрі, ең оңайы –
қайым өлең, екінші үлгісі – қара өлең. Қайым өлеңмен айтысуды, кейде халық
толық айтыс деп атамай, қайымдасу деп те атаған.
Мұның мысалы:
Қыз: Атымды шешем сүйіп қойған Еркін.
Той болса түзетемін қамшат бөркім.
Қолында еркің болса мені алғандай
Неше жүз үйінде бар сенің жылқың?
Жігіт: Атыңды шешең сүйіп қойған Еркін.
Той болса түзетесің камшат бөркің.
Ер күшімен тау алдарылар деген бар ғой
Алармын, болмаса да жалғыз жылқым.
Қыз: Атымды шешем сүйіп қойған Еркін.
Той болса түзетемін қамшат бөркім.
Қайраты кеуде жарған сен ер емес,
Маңыма жоламайтын сендей шіркін.
Жігіт: Атыңды шешең сүйіп қойған Еркін.
Той болса түзетесің камшат бөркің.
Ерегес екі талай болған жерде,
Қыздарға сендей-сендей бардұр еркім.

Осы мысалға қарағанда, жалғыз ауыз қайым өлеңнің алғашқы екі жолы
айтушы әріптестерге үнемі ортақ жолдар болып отыратынын көреміз. Бұнда,
соңғы екі жолын ғана тыңнан қосыа отыру шарт. Ал,ғ қазақтың төрт жолы бір
шумақ өлеңінде үшінші жол ұйқассыз болады. Олай болса, соңғы екі жолды
қосушы тек бір-ақ жолдың, соңғы төртінші жолдың ғана ұйқасын тауып отыруға
міндетті. Кейде қайым өлеңнің алғашқы екі жолы емес, ең алғашқы біра-қ жолы
екі жаққа орта болып отыратынын да болады.
Қалайда айтысудың бұл үлгісі екені айқын. Түр жағынан осындай оңайлығы
болғандықтан, жас айтысушылар әуелде өздерінің айтсқа дағдылануын осындай
бастауыш өрнектен көбірек бастайтын болған.
Айтыс өнеріне, топ алдында жарысқа, сынға түсу арқылы төселіп кете қою
оңай емес. Бірақ көпшілік ол өнерге үйренуге, жаттығуға құмар. Сондықтан,
жаңағыдай, түрі онан үлгіні бір сүйеніш етсе, екінші жағынан сондайлық
көпшілік айтыстарында қолданылып жүретін мерзімді, үйреншікті тақырыптар да
болады. Ол, айысты тағы да оңайлайтып, және әр айтыста үнемі бола беретін,
және де жалпыға ортақ мазмұндар.
Мақтасуда, әріптестер өзің жақсы, атаң, анаң жақсы, елің жақсы,
өнерің асқан десіп келсе, жамандасуда да бас міндерін айтысады. Пішін,
мүсін кемдігі бар әріптес болса онысын ажуалайды. өз бастарып қойып, қарсы
ақынның әке-шешесінде, аға-інісінде, не әйелінде, не ерінде мінді мүсін,
айыпты сыр болса, сонысып ажуалайды, соны міней қағысады. Айтыс дәстүрі
бойынша ақындар бұндай сөздерге де ашуланыспайды. Тегінде айтыс үстінде
ақындар ашулануға жол жоқ. Ол ең алдымен, жеңілгеннің белгісі болып
саналады.
Осылайша көпшіліктің көп айтысындағы түр оңайлығымен қатар, мазмұн
мәлімдігі де, алғашқы тәрбие айтыстарды жаңа талап жастар үшін оңай ететіні
бар. Айтыс не мадақтаудан, не жамандаудан басталса, мұндай көпшілік айтып
жүрген мазмұнның көпке ортақ, жаттанды жолдары, теңеулері, немесе ұйқастары
көп болады. Жас желең ең алғаш айтысқа түсе бастағанда сондай жаттанды
өлеңдермен дағдылы мақстау сөзді, немесе, жамандау, мінесу сөзді айтудан
бастайды.
Сол ұғымды, жаттанды өлеңдерге өзі шығарған бірер жолды, кейде бір ауыз
өлеңді аз-аздап қоса жүріп барып, беті ашылады. Айтыста кезек жауаптасып,
ән түзеп, топ алдында өз өнеріне жарыққа сала бастайды. Сонда жаңағы
алуандас машықты мазмұндар бір демеуші болса, Қазақстанның қай
жерлеріндегі тағы да ерекше бір айтыс мазмұндары жаңа да қосымша болатын.
Ол да көпке ортақ, көпке мәлім өлеңдерді мол туғызған мазмұндар. Мысалы,
бұрынғы Жетісуда сондай қосымша мазмұндар, тау өлең, су өлең, жер
өлең, деген сияқты өлеңдерін туғызған.
Мақтасу мен жамандасу сияқты, мұнда да дағдылы мазмұнның, үйреншікті
бастауы, өрбуі, аяқтауы бар. Көп аузында, ортақ болып жүретін жаттанды
шумақтар, немесе белгілі жолдар, ұйқастар және көптің құлағына сіңген көп
көркем теңеулер, салыстыру бейнелеу бар. Тау өлең осындай айтыстарда, екі
ақынның өз жеріндегі тауларын санауға, олардың айрықша пайдасын, қасиетін
сынауға арналады. Және айтысушылар өздерінің таулары қаншалық көп
білетіндіктерін көрсетіп, білім таласына да түседі, су өлең, жер өлең
де өзен, бұлақ, көл бастаулар, жер қоныстар, қыстау, жайлаулар өлкелер
жайындағы ақындардың өнер білімін танытанын жарыс мазмұнды болады.
Бұл алуандас айтыстар да көпке ортақ, жалпылық және жас таланттарға
сүйеніш көмекші, жетекші болатын айтыс үлгілері.
Міне, айтыстың әдет, салттағы түрлерінен бастайтын жастар, осы
саналғандардай, жарымы жаттанды, жарымы оңай түрдегі айтыстарға араласа
жүріп барып, біраз жылдарда анық еркін ақындық дістүріне төселіп, жолы
ашылған айтыс ақыны болйып кетеді.

Әдет, салт айтысы.

Айтыстың бұл түрі: жекелеген айтыс емес, топ-топ болып айтысқан салттан
туған, ескілікті наным әдеттерден туған айтыс. Оның дін салтындағы
өлеңдердегі мысалы – бәдік, үйленуге байланысты салт өлеңдердегі мысалы –
жар-жар.
Бұл алуандас әдет, салт айтысы, көбінше өнер жарыстыру айтысы емес, тек
дағдылы жолды атқару (жар-жар), ырым-наным бойынша ем-домға арнап айту
(бәдік) ретінде ғана орындалады. Ондай айтыстардың өлең сөздері де көбінше,
ауыздан-ауызға көшіп жүретін, жаттанды сөздер болады. Сондықтан, әдет, салт
жарысының айтысындай бір жаққа екінші жақтың жол беруі, бәйге, тарту
болмайды.
Кейін салттағы осы топтық айтыстан, қос-қосталып айтатын жекелеген
айтыстар туып, дамып өзгереді.
Бәдік, топтанған айтыстың ескісі болғанда, әуелі ескілігі дін нанымын
көрсетіп, бертін халық жастарының дін нанымына арнаған әзіл айтысына сылтау
болып кеткен.
Ғылымға сүйенбеген халық, табиғат құбылысының сырын түсінген және
өзінің ескі діні – шаманизм нанымы мал індетін, адам дертін қас ие, ерекше
ғайып күштер жібереді деп иланған. Сол ескі дін нанымынша адам өзінің
бойында сиқырлық, ғажайып күш-қуат бар деп білген. Сол жұмбақ сырлы өз
сипатын адам өзінің сөзінде, тілінде де нанады. Сөз тас жарады, тас
жармаса бас жарады деген сияқты болымсыз күшке сенуден туған көп нақылдар
айтады. Осындай, сөздің сиқырлық қуатына нанудан, сөздің магиясына сенуден
барып көп елде және ескі қазақ халқында да, сөз арқылы пәлені айдау, сөз
арқылы жақсылықты шақыру қарсы қойып, ескі діндік ырым атқарады. Осындай
жолмен, сол ескілікті дін адам ауруын, мал індетін екі топтың айтыс
өлеңімен аластап қуады. Көне түрінде бәдікті жігіттер мен қыздар тобы
болып, екі жарылып кезектесіп айтысады. Бертін келе, айтысушы топтар, екі
ауылдың жастары болып екі жақ болып та айтады. Бұның бір тобы бәдікті
көшіре келген көрші ауылдың жастары, қонақтар. Екінші тобы, ауылында ауру,
немесе, індет бар жастар тобы болады.
Ал ескі дін нанымы кетіп болған кезде, бәдік дін өлеңі болмай, жай
бір айтыс – жарыстың, топтан айтылатын себепші сылтауы болып қана қалады.
Содан бері бәдік айтысы жалпы айтыстың тек қана шартты түрі болып
кетеді. Бұл қалпында ол әзіл, ойын айтысына айналады. Жастардың кейінде
бәдікті оспақпен сөйлеген екі жастың әзіл айтысына айналдырып жіберетінін
мынадай мысалдан көреміз.
Қаратауым дегенде Қаратауым,
Тау басынан соғады қара дауыл.
Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге
Қаптай көшіп келеді біздің ауыл, -
дегенде, қарсы топ:
Бәдік кетіп қалыпты таудан асып,
Таудан арғы бұлтпен араласып.
Енді екеуміз бәдікті тауып алып,
Шын құмардан шығайық сабаласып, -
деп, жауап қайырады.
Әдет, салт айтысының топ-топ айтылатын бір түрі жар-жар. Бұны ескі
салт бойынша жігіттер тобы мен ұзатылатын қыз тобы болып, екі жаққа бөлініп
айтады. (Осы кітаптың екінші бөлімін қараңыз). Ол айтыс дін нанымын емес,
қазақтың бұрынғы үйлену үстінде қолданатын ырым салтынан туған-ды. Сауықтың
жыры болғандықтан (жар-жар( айтысында ән және ырғақты қайталау жар-жар-
ау! сияқты қайырма болып отырады. Ол жыр айтыс ішінде, көпті күлдіре
сөйлейтін, әзіл де болады.
Салт жар-жар өлеңін тек қана айтыс ретінде және бір қыз, бір жігіт
қана емес, топтар болып, өзінше хормен кезектесіп айтысуды шарт еткен.
Бәдікпен қатар, үйленудің сауық салтынан, әдет ырымынан туған жар-жар
айтысын, біз қазақтағы жалпы айтыс атты жанрдың ең көне түрі және көптік
түрі деп танимыз. Бертін келе бұл түрдің де қоғам тіршілігінің дамуына
байланысты, мазмұн жағынан дамып қзгеруі болған. Ондай үлгілерінде, топтан
бөлініп жеке жігіт жаңаша, өзі шығарған сөздерді айтады. Қыз да тобына
өзгеленіп шығып, жалғыз айтып, жауаптасады. Көбінше, арман-наразылықтар
айтылады. Бұл хиял, ескі айтыс түрінің жеке ақындарды топтық түрден бөліп
шығара бастағанын көрсетеді.
Сондай жолмен бертінде жар-жардың мазмұны өзгеріп, қыз бен жігіттің
мұңдасуына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.