Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ
ҚОРЛАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қаржы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің экономикалық
мазмұны және зейнетақы қорларының қызмет ету негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының
даму жағдайы 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
...
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу 17
... ... ... ... .
2 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ НЕГІЗДЕРІН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 23
... ... .
2.1 Жинақтаушы зейнетақы қорларының даму жағдайы және
салымшыларының зейнетақы қаражаттары 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІН
ОҢТАЙЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 37
3.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту тұрғысындағы шетел
тәжірибесі 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Зейнетақы қорларының инвестициялық қызметін басқару
тұжырымдамасы 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.3 Жинақтаушы зейнетақы қорларының қауіп-қатерлерін басқару
жүйесін жетілдіру 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОСЫМШАЛАР 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік тәжірибе бойынша кез келген мемлекет
азаматтарды қартайған шағында бағып-қағу жөніндегі өзінің жауапкершілігін
зейнетақымен қамсыздандырудың қосымша қаржы көздерін тарта отырып, жұмыс
берушілермен және қызметкерлермен тікелей бірге көтереді. Солардың бірі –
жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады.
Қазақстан Республикасы өркениетті елдердің тәжірибесіне сүйене отырып
1998 жылдан бастап Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін реформалау
жұмысын бастады. Реформа нәтижесінде халықтан тартылған зейнетақы
жарналарының есебінен өз активтерін қалыптастыратын жинақтаушы зейнетақы
қорлары құрылды.
Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйесі пайда болған сәттен бастап
зейнетақы қорлары тұрақты бәсекелестік жағдайында дамыды. Бастапқыда бұл
оң нәтижелер әкелді: әлсіз қорлар нарықтан кетті. Қалғандары өзара бірігіп,
өздерінің жұмыс бағытын күшейтіп, зейнетақы нарығында экспансияны
жалғастыра берді.
Бүгінде, зейнетақы қорларының қатаң бәсекелестік уақыты біртіндеп
конструктивті әріптестікке ауыса бастады. [1, 4б.]
Жинақтаушы зейнетақы қоры – заңмен бекітілген тәртіп бойынша зейнетақы
салымдарын тарту мен зейнетақы төлемдерін төлеуді, сондай-ақ, осы
қаражаттарды инвестициялауды жүзеге асыратын заңды тұлға. Жинақтаушы
зейнетақы қорлары міндетті төлемдерден басқа салымшылардың өз еркімен
жасалатын және мөлшері заңмен бекітілген ерікті зейнетақы салымдарын да
жинақтайды. Бұл жинақталған зейнетақы салымдары – зейнетақы жинақтары деп
аталады және олар салымшаның меншігі болып табылады. Қызметкерлер
зейнетақы салымдарын жасау үшін жинақтаушы зейнетақы қорларын өз еркімен
таңдап келісім-шартқа отырады және ай сайын төленіп отыруға тиісті
зейнетақы жарналарының жұмыс орнынан уақытында және толық аударылуын
қадағалап отырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшылардың міндетті зейнетақы
жарналарын шоғырландырып, оларды табыс әкелетін сенімді қаржы құралдарына
(бағалы қағаздарға, депозиттерге) салу арқылы қордың инвестициялық
портфелін қалыптастырады. Зейнетақы жарналарын инвестициялау нәтижесінде
жинақтаушы зейнетақы қорлары инвестициялық табыс алады. Инвестициялық табыс
зейнетақы жинақтарының мөлшерін көбейтеді және салымшылар зейнетақы жасына
жеткен кезде олардың көбейген жарналарды алуына жағдай жасайды. [2, 189б.]
Әлемдік қаржы дағдарысы дүние жүзінің барлық мемлекеттерін алаңдатып
отыр. Қазақстан да елімізге қаржы дағдарысының тікелей ықпалын тигізбеу
мақсатында көптеген шараларды жүзеге асыруда. Дегенмен, қазіргі жағдайда
қаржы дағдарысына байланысты зейнетақы қорларындағы азаматтардың
қаражаттары туралы мәселе елдің әрбір тұрғынын толғандырып отыр. Еліміздің
азаматтары еңбекақысының 10 пайызын зейнетақы қорларына аударып келеді. Ал
қазіргі уақытта зейнетақы қорларының табысы төмендеп жатыр. Сонымен бірге,
дағдарыс әрі қарай асқына берсе, азаматтар тек қана пайыздық өсімінен емес,
зейнетақы қорындағы салымынан да айрылып қалуы мүмкін. Осы орайда,
Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің дамуындағы зейнетақы қорларының
қызметі, олардың тұрақтылығын қамтамасыз ету аясындағы мемлекет тарапынан
реттеу тұрғысындағы теориялық және практикалық зерттеулер жасау маңызды
болып табылады.
Тақырыпты әзірлеу мен талдау деңгейі. Зейнетақы қорларының қызметі және
оларды реттеу саласында отандық және ТМД елдерінің К.М.Тулепбаев,
Г.Қарабалаева, Р.Жонкебаева, А.Сатубалдина А.Адамбекова, Б.Д. Бекбердиева,
А.Жумабеков, М.Ш. Оспанова, Б.С. Өтебаев, Т.А. Агапова, Е.Б. Колсанова,
Е.Т.Гурвич, Е.Л.Хотулев, Н.А.Чеботарева, М.Н.Захаров, Т.Малеева
экономикалық әдебиеттерінің негізінен ғалым-экономистерінің ғылыми
еңбектері мен жарияланымдарында көрсетіледі.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты -
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің экономикалық мазмұны мен зейнетақы
қорларының қызмет ету негіздері, жинақтаушы зейнетақы жүйесі субъектілерін
реттеуді теориялық тұрғыда зерттеу, Қазақстан Республикасында жинақтаушы
зейнетақы қорларының қызметін талдау негізінде шетел тәжірибесі және қаржы
дағдарысы жағдайында зейнетақы жүйесі субъектілерінің инвестициялық
қызметін және қауіп-қатерлерін басқару мәселелеріне қатысты жетілдіру
жолдарын ұсыну.
Зерттеу кезінде келесі нақты міндеттер алға қойылды:
- қаржы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің экономикалық
мазмұны және зейнетақы қорларының қызмет ету негіздері
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі субъектілерінің қызметін мемлекеттік
реттеу мәселелерін қарастыру;
- зейнетақы жүйесі субъектілері болып табылатын зейнетақы қорларының
қызметін талдау;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының активтеріне талдау жасау;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту тұрғысында шетел тәжірибесін
қарастыру;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық қызметін басқару
мәселелерін қарастыру;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі барысында туындайтын қауіп-
қатерлерін басқаруды жетілдіру мәселелерін нақтылау.
Зерттеу обьектісі Қазақстан Республикасы жинақтаушы зейнетақы қорлары
болып табылады.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің дамуындағы
жинақтаушы зейнетақы қорлары қызметін жүзеге асыру тұрғысында пайда болатын
экономикалық қатынастар табылады.
Теориялық және әдістемелік негізі. Отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің құрастырған жинақтаушы зейнетақы жүйесі субъектілерінің
қызметін жүзеге асыру мен реттеудің, қызмет нәтижелерін талдаудың теориялық
негіздері мен принциптері.
Талданған жұмыста қазақстандық заң актілері мен отандық және ТМД
елдерінің мерзімді басылымдары мен әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау Агенттігінің, Қазақстан қаржыгерлерінің ассоциациясы
мен арнайы әдістемелік мерзімді басылымдар материлдары және негізінде
зерттеліп, жазылған.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
6 кесте, 10 суреттер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсаттары мен міндеттерімен анықталып,
диплом тақырыбын толығымен ашып көрсетуге өз септігін тигізеді.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ
ҚОРЛАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Қаржы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің экономикалық
мазмұны және зейнетақы қорларының қызмет ету негіздері
Қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын қатынастардың,
сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың жиынтығын
қамтиды.
Сонымен бірге жалпы институционалды тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
[3, б.39].
Қаржы жүйесін сыныптауда қаржы субъектілерінің белгісі бойынша сыгыптау
қолданылады, бұл қаржы жүйесін сфералар мен буындар бойынша: мемлекеттің
қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына және халықтың
қаржысына бөліп қарастыруға мүмкіндік береді.
Соның ішінде мемлекеттік бюджет, арнаулы бюджеттен тыс қорлар және
мемлекеттік несие буындарымен маңызды болып табылатын мемлекеттің қаржысын
айту маңызды болып табылады.
Мемлекеттің қаржысы – қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық табыстың бір
бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жұмсаумен байланысты ақша қатынастары [4, б.32].
Зейнетақы қорлары арнаулы бюджеттен тыс қорлардың құрамдас бөлігі болып
табылады. Бюджеттен тыс қорлар – мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды
бөлігі; мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын және заң
жүзінде қалыптасуының бекітілген көздері бар ақша ресурстарының жиынтығы
[5, б.112].
Нарыққа өту кезінде халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі жағдайында оны
неғұрлым сенімді және тиімді қорғау мақсатымен кейбір шығыстарды бөлу және
оларды жабудың көздерін межелеу қажет болды. Бұл міндеттердің бірін орындау
мақсатында Зейнетақы қорлары құрылды.
Жүргізіліп жатқан Қазақстан Республикасының реформалауы әлеуметтік
саланы да қайта құруды талап етті. Себебі, бұған дейінгі қызмет атқарған
зейнетақы жүйесі еңбек етуге қабілетсіз халықты қамтамасыз етуге өзінің
тиімділігінің төмендігін көрсетті. Сондай-ақ әлеуметтік саясаттағы
өзгерістер экономикалық өсімге қажетті қосымша қаржы ресурстарын
іздестірумен де байланысты деген болжам жасауға болады. Жинақтаушы
зейнетақы қоры халықтың қартайғанда, еңбек етуге қабілетін жоғалтқанда және
т.б. жағдайлар болғанда қажетті ақша ресурстарын жинақтау жөніндегі
психологиялық қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының активтері кәсіпорындар, ұйымдардың
аударымынан, азаматтардың жеке жарналарынан, сондай-ақ олардың
инвестициялық табыстарынан құралады. Зейнетақы жарналарының ерекшелігі
олардың ұзақ жылдарға есептеліп, жүзеге асырылуында, яғни жарналардың
түсуімен жинақталған қаражат инфляция жағдайында, олардың құнын сақтап қалу
мақсатында, сондай-ақ ұзақ мерзімді активтер мен инвестициялық
бағдарламаларға орналастырылады.
Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасының
Заңдарында белгіленген тәртіппен зейнетақымен қамсыздандыруға құқылы.
Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңына сәйкес табыс табатын Қазақстан
Республикасының әрбір азаматы зейнеткерлік жасқа жеткен, оның ішінде жұмыс
істейтін зейнеткерлерден басқа адамдар бір Жинақтаушы Зейнетақы қорына
міндетті заң жарнасын аударуы қажет. Зейнетақы қорлары, салымшыларға
олардың алғашқы қор таңдау талаптары бойынша барша ақпаратты беруге тиісті.
Қажетті ақпараттарды қаржыгерлер ассоциациясы, Қазақстан Республикасының
Зейнетақы жүйесіне қатысушылар одағы тәрізді, қоғамдық және реттеуші
органдар тарапынан алуға болады. [6, 14б.]
Зейнетақы жарналарын аудару тұрғысында әлеуметтік жеке код түсінігі
пайда болады.
Әлеуметтік жеке код дегеніміз – азаматтарға берілген жеке номері,
шартты белгісі. 16 сандық белгілермен латын әріпімен өрнектелген
азаматтардың аты-жөні, туған күні, айы, жылы деректері көрсетіледі.
Әлеуметтік жеке код Зейнетақы жарналарын аударғанда және зейнетақы
алған кезде, қателік пен сәтсіздікті болдырмауға арналған. Зейнетақы 2
бөліктен тұрады: бір бөлігі ынтымақтастық жүйеден төленеді, екіншісі
жинақтаушы зейнетақы қорындағы жеке есеп шотының жарналарынан төленеді.
Зейнетақы жарналары ерікті және міндетті болып бөлінеді. Ерікті зейнетақы
жүйесі – бұл үлкен инвестициялық табыс әкелетін ақша айналымы. Салық салу
тұрғысынан алғанда ақша жинаудың өте тиімді жолы.
Міндетті зейнетақы жүйесі – төлемшілердің орталыққа және салымшылардың
заңда белгіленген тәртіппен жинақтаушы зейнетақы қорына енгізген ақша-
қаражаты.
Зейнетақы төлемдерін алушы – пайдасына жинақтаушы зейнетақы қорларынан
жарналар төленетін зейнетақы төлемдері жүзеге асырылатын және орталықтан
зейнетақы төлемдері тағайындалған жеке адам болып табылады.
Зейнетақы шарты дегеніміз – бұл зейнетақы жарналарымен жинақталған
қаражатқа байланысты құқылы қатынастарын орнату, өзгерту немесе тоқтату
туралы, бір жағынан жинақтаушы зейнетақы қорлары және екінші жағынан салушы
немесе алушы арасында жасалынатын шарт. [7, 12б.]
Зейнетақы бұл – зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтар,
заңнамада көрсетілген тәртіппен зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықтан, Жинақтаушы зейнетақы қорынан, ал әскери қызметшілер, ішкі істер
органдарының қызметкерлері үшін тиісті қызметті ұстауға көзделген қаражат
есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы. Жұртқа мәлім 1998 жылға
дейін зейнетақы кәсіпорындарының өз қызметкерлері үшін аударым жарнасы
есебінен төленіп келді. Бірақ, жарнадан жиналатын қаражат күндердің күнінде
мемлекеттік зейнетақы төлеу үшін қажет болатын қаражат мөлшеріне жетпей
қалуы мүмкін. [2, 190б.]
Төменде Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
сызбасы көрсетілген (1-сурет)
Cурет 1. Қазақстан Республикасы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
сызбасы[1]
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997
жылғы маусымның 27-нде заңның қабылдануымен байланысты зейнетақы реформасы
басталды. Оның мәні 1997 жылға дейін өмір сүрген зейнетақымен қамтамасыз
етудің, зейнетақы қорының қалыптастыру кезіндегі ұрпақтардың ынтымақтастық
қағидатынан жеке қорлардың қағидатына көшуде болды. Ол үшін зейнетақы төлеу
жөніндегі мемлекеттік орталық пен кәсіптік қызметінің айналысатын барлық
заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың әлеуметтік салық төлеу жолымен
қалыптасатын мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры қалыптастырылды
Салымшылардың қордаланатын жарналарының зейнетақы қорлары өкілетті банк
(кастодиан) арқылы зейнетақы активтерін басқару жөніндегі ұйымға береді. Ол
қаражаттарды басқа қорларға, банктердің депозиттеріне және басқа қаржы
тетіктеріне орналастырылады. Орналастыру кезінде алынған табыс
инвестициялық кірістің қорлануының ұлғаюын және оның инфляциядан қорғалуын
қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға
сәйкес орталықтан зейнетақы төлемдері ер адамдарға 63 жасқа толғанда және
әйелдерге 58 жасқа толғанда, ер адамдарға кемінде 25 жыл еңбек өтілі
болғанда, әйелдерге 20 жыл еңбек өтілі болғанда тағайындалады.
Толық емес көлемдегі жасына байланысты зейнетақы төлемдері азаматтарға
олардың нақты еңбек өтілінің болуына қарай орталықтан толық көлемде
зейнетақы төлемдерін алу құқығы болмаған жағдайда тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлі өңірлерде 1999 жылы 29
тамыздан 1963 жылдың 5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл тұрған азаматтар,
Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтың салдарынан зардап
шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес ер адамның жалпы өтілі 25
жылдан кем болмағанда 50 жасқа жеткенде. Әйелдер жалпы еңбек өтілі 20
жастан кем болған жағдайда 45 жасқа жеткенде зейнетақы тағайындауына
құқылы. 5 және көп бала туып, оларды 8 жасқа дейін тәрбиелеген әйелдер 50
жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнетақы алуға құқылы. [8.
16б.]
Азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету негізінен Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңымен (1999 жыл 20
тамыз) жүзеге асырылады.
Алайда зейнетақы заңдылығы 2002 жылы желтоқсан айынан қазіргі кезге
дейін айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған. Сондай-ақ, үкімет 2003 жылы 4
шідедегі қаулысымен міндетті зейнетақы салымдарынан құрылған Жинақтаушы
зейнетақы қорымен ерікті кәсіби зейнетақы салымынан зейнетақы төлеудің
ережесін бекітті.
Барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары салымның сақталуына мемлекет
тарапынан кепілдік деңгейін ескере отырып беріледі.
Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін реформалау нәтижесінде
жинақтаушы зейнетақы қоры құрылды. Олар: өз активтерін халық қаржыларын
тарту есебінен қалыптастырады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры бұл – зейнетақы аударымдарын өзіне тарту,
сонымен қатар Қазақстан Республикасында қалыптасқан заңға сәйкес тәртіппен
зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша қызмет атқаратын заңды
тұлға.
Жинақтаушы зейнетақы қоры салымшылардың міндетті аударымдарын жинап
және оларды әртүрлі құнды қағаздар түрлеріне салып өзінің инвестициялық
қоржынын қалыптастырады. Олар мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры және
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына бөлінеді.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры – негізін қалаушы мемлекет болып
табылатын және салымшылардың міндетті зейнетақы аударымдарының жинақтауымен
және оны алушыларға зейнетақы төлеуді, сонымен қатар, зейнетақы активтерін
қалыптастырумен оларды мемлекеттік құнды қағаздарға инвестициялау қызметін
атқаратын заңды тұлға.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры – міндетті және өз еркімен
салымшылардың аударымдарын жинақтайтын және зейнетақы төлеумен, зейнетақы
активтерін қалыптастыру, инвестициялау бойынша қызмет атқаратын заңды
тұлға. Жоғарыда аталған жинақтаушы зейнетақы қорының басқа келесі түрлерін
атауға болады: ашық және корпоративті жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қоры – мұнда салымшылардан зейнетақы
аударымдары олардың жұмыс орнымен мекен-жайына тәуелді болмайды. Олардың
негізін қалаушы акционерлері ретінде заңды және жеке тұлғалар, резиденттер
және бейрезиденттер бола алады.
Корпоративті жинақтаушы зейнетақы қоры – осы қордың негізін қалаушы
және акционері ретінде болатын Қазақстан Республикасының бір немесе бірнеше
жұмысшы алушылар, заңды тұлғалар үшін құрылады. [9, 22б.]
Зейнетақы активтерін инвестициялық бақылауды жүзеге асыратын ұйым
(ЗАИБЖАҰ) – заңды тұлға қаржы нарығының маманданған қатысушысы және ол
акционерлік қоғам түрінде құрылады. Оның қызметін Қазақстан Республикасының
қаржы нарығы мен қаржы мекемелерін реттеумен бақылау агенттігі
рецензиялайды. Бірақ келесі талаптар орындалуы керек: қалыптасқан
талаптарға сай келу, жарғылық капиталының көлемі, штаттағы мамандардың
болуы, ішкі құжаттардың болуы.
ЗАИБЖАҰ өз қызметі барысында зейнетақы қорларының инвестициялық
қоржынын қалыптастырады, әрдайым зейнетақы активтерін бағалайды, зейнетақы
жинағын алушыларға зейнетақы төлеуге бағыттайды. Олар өз қызметі жайлы
үнемі зейнетақы қоры алдында, Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен
қаржы мекемелерін реттеу мен бақылау агенттігінің алдында есеп беруге,
сонымен бірге, өз жұмысы жайлы ақпарат жариялауға міндетті. [10, 19б.]
Жинақтаушы зейнетақы қорларына зейнетақы жарналарын енгізу тәртібі:
- Жеке адамдардың міндетті зейнетақы жарналарын заңды тұлға құрмастан
кәсіпкерлік және өзге де қызметпен айналысатын заңды тұлғалар мен жеке
адамдар оларға табыс төленетін көздерден Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін тәртіппен ұстап қалады.
- Заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметпен және өзге де қызметпен
айналысатын төлем көзінен міндетті зейнетақы жарналарын ұстап қалатын заңды
тұлғалар, сондай-ақ жеке адамдар оларды жинақтаушы зейнетақы қорларына
табыстың төленуімен бір мезгілде аударуға міндетті.
- Ерікті зейнетақы жарналарын салымшы аударады. Ерікті зейнетақы
жарналары үшінші адамдардың пайдасына аударылуы мүмкін.
- Жинақтаушы зейнетақы қорларына төленетін міндетті зейнетақы жарналары
үшінші адамдардың пайдасына төленуге тиіс емес.
- Салымшының мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорымен зейнетақы
жарнасын аударуы туралы зейнетақы шарты болмаған жағдайда міндетті
зейнетақы жарналарының ұсталып қалған сомасын мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қорына аударуға міндетті.
Зейнетақы төлемдерін алушылардың пайдасына аударылған зейнетақы
жарналары туралы мәліметтер беру. Заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлікпен және
өзге де қызметпен айналысатын, міндетті зейнетақы жарналарын ұстап қалатын
заңды тұлғалар, сондай-ақ жеке адамдар жинақтаушы зейнетақы қорларына
зейнетақы төлемдерін алушылардың пайдасына аударылған зейнетақылық
жарналары туралы мәліметтер береді.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері:
- зейнетақылық жарналар мен жинақтаушы зейнетақы қорларына және
мемлекеттік емес жинақтаушы қорлардың зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компанияларға төленетін комиссиялық сыйақыларды шегеріп
тастағанда инвестициялық қызмет есебінен құралатын инвестициялық кіріс;
- заңдарда көзделген басқа көздер есебінен қалыптасады.
Салымшының, алушының зейнетақы қорының, кастодиан-банктің және
зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялардың қарыздары бойынша
зейнетақы активтері осы аталған субъектілер таратылғанда және банкротқа
ұшырағанда өндіріліп алуға жатпайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтері тек мына мақсаттарға
ғана жұмсалуы мүмкін:
- тізбесін бағалы қағаздар рыногын реттеу жөніндегі уәкілетті органдар
белгілейтін қаржы құралдарына орналастыруға;
- зейнетақы төлемдерін заңдарға сәйкес жүзеге асыруға;
- заңдарға сәйкес зейнетақы жинақтарын басқа жинақтаушы зейнетақы
қорына аударуға;
- қате есептелген зейнетақы жарналарын және өзге де қате есептелген
ақшаны қайтаруға.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына өзінің пайдасына зейнетақы жарналары
төленген алушының жинақталған зейнетақы қоры ол қайтыс болған жағдайда
заңдарда белгіленген тәртіппен мұраға қалдырылады.
Алушы қайтыс болған жағдайда оның отбасына не алушыны жерлеген адамға
жинақтаушы зейнетақы қорлары жерлегені үшін он бес еселенген айлық есептік
көрсеткіш шегінде, бірақ жеке зейнетақы шотында бар қаражаттан аспайтын
мөлшерде біржолғы төлем жасайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері кастодиан-банктерде
кастодиандық шартқа сәйкес сақталады және шоттарда ескеріледі.
Зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы қоры, кастодиан-банк және жинақтаушы зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі компания арасында жасалған кастодиандық
шарттың тарабы болып табылады және зейнетақы активтеріне иелік етуді
қаражатты депозиттерге, мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар мен
тізбесін бағалы қағаздар рыногын реттеу жөніндегі уәкілетті орган
белгілейтін басқа да қаржы құралдарына орналастыру арқылы жүзеге асырылады.
Үлгілік кастодиандық шарттың нысанын уәкілетті орган бағалы қағаздарды
реттеу жөніндегі уәкілетті органмен және Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкімен келісім бойынша әзірлейді және бекітеді.
Кастодиан-банк мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы
активтерінің мақсатты орналастырылуына бақылау жасайды және олар заңдарға
сәйкес келмеген жағдайларда бұл жөнінде бағалы қағаздар рыногын реттеу
жөніндегі уәкілетті орган мен мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорын
дереу хабардар ете отырып, зейнетақы активтерін басқару жөніндегі
компанияның тапсырмаларын жауып тастауға (орындамауға) міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің нысаналы
орналастыруына кастодиан-банктің бақылау жасауды жүзеге асыру тәртібін
бағалы қағаздар рыногын реттеу жөніндегі уәкілетті орган белгілейді.
Кастодиан-банк зейнетақы активтерін шоғырландыру, оларды орналастыру
жөніндегі, инвестициялық табыс алу жөніндегі барлық операциялардың есебін
жүргізеді және жинақтаушы зейнетақы активтерін басқару жөніндегі
компанияның қызметі туралы ай сайын хабардар етіп отырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының бір кастодиан-банкі болуға тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы жарналарын өз пайдасына
жүзеге асыратын салымшылары:
- зейнетақы шартын жасасу үшін жинақтаушы зейнетақы қорын таңдап алуға;
- уәкілетті орган белгілеген көлемде жинақтаушы зейнетақы қорының
құрылтайшылары (акционерлері), зейнетақы активтерін басқару жөніндегі
компания және кастодиан-банк туралы ақпарат алуға;
- жинақталған зейнетақы қаражаттарының жай-күйі туралы ақпарат алуға;
- жинақтаушы зейнетақы қорының іс-әрекетіне сот тәртібімен шағымдануға;
- үшінші адамдардың пайдасына да ерікті зейнетақы жарналарын төлеуді
жүзеге асыруға;
- зейнетақы шартына және заңдарға сәйкес өзге де құқықтарды жүзеге
асыруға хақылы.
Зейнетақы жарналарын өз пайдасына жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы
қорларының салымшылары:
- зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарға және зейнетақы шартына
сәйкес міндетті зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорларының тек
біреуіне ғана енгізуге;
- жинақтаушы зейнетақы қорларына қордың міндеттемелерін орындауына әсер
ететін барлық өзгерістер туралы өзгерістер жасалған сәттен бастап, 10 күн
ішінде хабарлауға;
- зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарға және зейнетақы шартының
ережелеріне сәйкес өзге де міндеттемелерді орындауға міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдерін алушының құқықтары
мен міндеттері:
1. Жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдерін алушы зейнетақы
жарналарын өз пайдасына жүзеге асыратын салымшының барлық құқықтарын
пайдаланады, сондай-ақ:
- зейнетақы жасына жетуі бойынша және өзге де жағдайларда жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдерін алуға;
- өзінің жинақталған зейнетақы қорларын бір жинақтаушы зейнетақы
қорынан екіншісіне аударуға құқылы, ол күнтізбелік жылына екі реттен
аспауға керек;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзі жинақтаған зейнетақы
қорын мұра етіп қалдыруға;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұру үшін кеткен
жағдайда жинақталған зейнетақы қаражатын алуға құқылы.
2. Зейнетақы төлемдерін алушы:
- табыс алуға әкеп соғатын шарт жасасқан ретте өзінің дербес зейнетақы
шотының нөмірі мен мемлекеттік жинақтаушы қорының реквизиттерін шарт
жасалған сәттен бастап 3 күн ішінде хабарлауға;
- жинақтаушы зейнетақы қорының алушы алдындағы міндеттемелерін
орындауына ықпал жасайтын өзгерістер туралы жинақтаушы зейнетақы қорына
хабарлауға міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақылық ережелері:
1. Жинақтаушы зейнетақы қорлары:
- зейнетақы шарттарын өзгерту немесе тоқтату тәртібін;
- зейнетақы жарналары мен төлемдерін жүзеге асыру тәртібі мен
ережелерін;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының алушылар мен салымшылар алдындағы
міндеттемелері бойынша жауапкершілігін;
- жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйі туралы ақпарат беруді;
- жинақталған зейнетақы қаражатын бір жинақтаушы зейнетақы қорынан
екіншісіне аударудың ережелерін;
- салымшыларға жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары
(акционерлері), зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялар мен
кастодиан-банк туралы мәліметтер беруді;
- жинақтаушы зейнетақы қорлары, салымшылар мен алушылар арасындағы
құқықтық қатынастардың, өзге де ерекшеліктерін қамтитын зейнетақы
ережелерін белгілейді.
2. Зейнетақы ережелерін уәкілетті орган бекітеді.
3. Зейнетақы ережелері жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшысы мен
ерікті жарналар алушының мүдделеріне нұқсан келтірмеуге тиіс.
Салымшының жинақтаушы зейнетақы қорларымен жасасатын зейнетақы шарты:
1. Зейнетақы шарты жинақтаушы зейнетақы қоры мен салымшының арасында
үлгілік зейнетақы шартына сәйкес жазбаша түрде жасалады.
2. Үлгілік зейнетақы шартын уәкілетті орган әзірлеп бекітеді және онда
мынадай мәліметтер:
- жинақтаушы зейнетақы қорының атауы, заңды мекен-жайы және банктік
реквизиттері;
- салымшының тегі, аты, әкесінің аты (ол болған жағдайда), әлеуметтік
жеке коды, мекен-жайы (егер ол жеке тұлға болса) немесе оның атауы,
орналасқан жері және банктік реквизиттері (егер ол заңды тұлға болса);
- шарттың мәні;
- тараптардың құқықтары мен міндеттері;
- зейнетақы жарналарын енгізудің тәртібі мен шарттары;
- жеке зейнетақы шотының нөмірі;
- жинақтаушы зейнетақы қорының жинақталған зейнетақы қаражатының жай-
күйі жөнінде есеп беру тәртібі;
-тараптардың міндеттемелерді орындамаған жағдайлардағы жауапкершілігі;
- шарттың қолданылу мерзімі;
- шартты өзгертудің және бұзудың тәртібі мен ережесі;
- ерікті зейнетақы жарналарының алушысы туралы мәлімет болады.
[9, б.28.]
2. Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының даму
жағдайы
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жұмыс атқарғанына тура 12 жыл толды.
Басқа институционалды инвесторлардан жинақтаушы зейнетақы қорының
өзгешелігі ол ең ұзақ инвестициялық ресурстарды потенциалды иеленуде.
Бірақ, ұлттық валютамыздағы нығайту жағдайында қаржы құралдарының тапшылығы
жинақтаушы зейнетақы қорларының, инвестициялық қоржынының кірісіне едәуір
мәселе туғызып отыр. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәселесін бағалы
қағаздар нарығын жетілдірмей шешу мүмкін емес.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың мақсаты – зейнетақы қорына
стандартты қызмет орнату, корпоравтивті басқаруды жақсарту үшін,
ынталандыруды туғызу және барынша қауіптілікке қарсы тұру, қаржы нарығы
аумағында қадағалау жүргізу.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытуға арналған бағдарлама, орта
мерзімді перспективада жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың негізгі
басымдылықтарын анықтайды және сәйкесінше іс-шаралар жүргізуді қарастырады:
1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тұрғындардың қатысуын кеңейту;
2. Міндетті зейнетақы салымдары бойынша, 1-салымшы-1 қор
міндеттерін тарату жолымен, зейнетақы салымын төлеу тиімділігімен
қамтамасыз ету;
3. Жинақтаушы зейнетақы қоры міндетті зейнетақы салымдарын сақтандыру
бойынша зейнетақы төлемін алу құқығы кезеңіндегі, инфляция
деңгейінің есебімен салынған, міндетті зейнетақы салымдарының
нақты көлемінде мемлекеттік кепілдігін орындау тәртібін анықтау;
4. Зейнетақы активтерін және жинақтаушы зейнетақы қорын инвестициялық
басқаруды жүргізуші ұйымдардың жауапкершілігін және салымшылардың
құзығушылығын сақтауды анықтау;
5. Зейнетақы активтерін басқарудың тиімділігін жоғарылату, зейнетақы
активтері көлемінде ұзақ мерзімді қаржы құралдарының үлесін
көбейту, акциялар нарығын активизациялау;
6. Жинақтаушы зейнетақы қоры субъектісіне басқару тиімділігін дамыту
және көтеру, жеке зейнетақы қорын реттеуші халықаралық
ассоциациясы принциптері. [11, б.18]
Мемлекет өзінің уәкілетті органдарының атынан жыл басынан,
инвестициялау және инвестициялау объектісін кеңейту ережелеріне, өзгерістер
енгізу жолымен зейнетақы нарығында инвестициялық жағдайды жақсартуға
белсенді әрекеттер жасалды. Ең маңыздысы, инвестициялық акциялар нарығының
дамымауы болып отыр.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылдың 24 желтоқсанында
қабылданды. Оның мақсаты зейнетақы қорынына стандартты қызмет орнату,
корпоративті басқаруды жақсарту үшін ынталандыруды туғызу және барынша
қауіптілікке туралағыштықты қаржы нарығы аумағына қадағалау жүргізу.
1998-2003 жылдар зейнетақы реформасы мен жинақтаушы зейнетақы
қорларының қалыптасу кезеңі болып табылады. Зейнетақы реформасы бұл
жылдарда белгілі бір жетістіктерге жетті. Оны жүзеге асырудың қысқа
мерзімін, зейнетақы қызметтері нарығына жеке инвесторларды тиімді
тартылғанын, қалыптасқан заңдылық және нормативтік базаны, нарық
инфрақұрылымын да атап өтуге болады. Қазақстан зейнетақы жүйесін
реформалаудың шығындарына қарамастан, оны қайта құру экономиканың қаржы-
экономикалық секторына бүгіннің өзінде оң әсер етеді. Қаржы нарығында жаңа
институционалды инвестор пайда болады, оның ресурстары екінші деңгейлі
банктердің меншікті қапиталынан асып отыр, ал жақында зейнетақы қорларының
активтерін банктік сектордың активтерімен салыстыруға болады.
Мемлекет зейнетақы жүйесін демонополизациялау зейнетақы сферасында
нарықтық ортаны қалыптастыру үшін жағдайлар жасады. Зейнетақы қорларының
активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамасы және мемлекеттің
қаржы жүйесінің тұрақтандырушысы болып табылады. 1998 жылдың соңында
Ресейдегі дағдарыстан кейін,көптеген банктер мемлекеттік бағалы қағаздардан
асығып құтыла бастағанда, зейнетақы қорларының активтері оң рөл ойнады
және бағалы қағаздардың негізгі көлемі зейнетақы активтерін басқару
компанияларының қоржындарына ауысты. Бүгін, экономикадағы проблема
ақшаларды іздеуде емес, оларды тиімді және тәуекелсіз қайта салуда болып
отыр. Зейнетақы жарналарының міндетті екенін ескере отырып, алғашқы кезеңде
жинау процесі болады, олардың көлемі 10-15 жыл ішінде артып отырады.
Құрылған жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақымен қамсыздандыруды
еркін таңдауға мүмкіндік береді.
Жаңа жинақтаушы зейнетақы жүйесі қызметінің жаңа механизмі, зейнетақы
жиналымдарының қозғалысы механизмі қалыптастырылады, зейнетақы активтері
бір қордан екіншіге аударылуда, зейнеткерлік жасқа жеткендерге зейнетақылық
төлемдер жүзеге асырылуда.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары қызметінің қаржы көрсеткіштеріне,
Жинақтаушы зейнетақы қорларының бәсекелестігінің негізгі сапалы
көрсеткішінің бірі бір салымшының зейнетақы жиналымдарының сомасы болып
табылады. [12, 5 б.]
Төмендегі суретте зейнетақымен қамтамсыз ету аясындағы 2007-2008
жылдардағы зейнетақы мөлшері көрсетілген (2 сурет).
1,5 есе 2,2 есе
Сурет 2. Зейнетақымен қамтамасыз етудің ынтымақты жүйесі (базалық
зейнетақы есебімен)[2]
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу
Мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы билік органдарының
көмегімен азаматтарды әлеуметтік қорғау мен зейнетақымен қамтамасыз
ету бойынша нормативті – заңдық актілердің сақталуының кепілі болуы
керек, өйткені ол бүкіл қоғамның мүддесін білдіруші ретінде
зейнетақыны сақтандыруды ұйымдастыруда айтарлықтай орынды иеленеді.
Әлеуметтік әріптестік негізінде зейнетақыны сақтандыру субъектілерінің
мүдделерін үйлестірудегі мемлекеттің принципиалды рөлі экономикалық
және ұйымдастырушылық құқықтық тетіктерді жасақтаудан тұрады. Ал
басқа міндеттердің шешімі өзін - өзі реттеудің нарықтық тетіктерінің
еншісіне тиеді. [13, б.25]
Мемлекет тұрғындардың табыстарын қаржыландыру, басқару мен реттеу
мәселелерінің кең ауқымын қамтиды, және ол экономиканың нарықтық
жүйеге трансформациялануы барысында зейнетақымен қамтамасыз етуде
маңызды (және оңай емес) рөлді ойнайды. Осы ретте, елдің қаржылық
ресурстарының ауқымының және қоғамдық қорлардың ақшаларын пайдалану
мүмкіндігінің шектеулігі себебінен, тұрғындардың әлеуметтік
сұранымдары мен оларды қаржыландыру көздері арасындағы тепе –
теңдікті сақтау міндетті ең өткір және маңызды мәселе. Мемлекеттің
зейнетақы ақшаларын бөлу қоғамдағы пайда болып жатқан қаржылық
ресурстарының ауқымының өсуіне қарай мынадай сұранымдарды
қанағаттандыруы тиіс:
1) тұрғындардың әлеуметтік мәртебесі, ұлттық, жас ерекшелігі
құрамына және оның еңбекке қатысу тәсіліне тәуелсіз өмір
сүрудің төменгі деңгейін қамтамасыз ету;
2) азаматтардың, оның ішінде тұрғындардың еңбекке жарамсыз
топтарының өмірлік деңгейлерін көтеру, бұл әлеуметтік
бағдарланған нарықтық экономика жолын ұстанатын кез – келген
мемлекеттің мақсаты болып табылады;
3) тұрғындардың еңбекке қатынастығы және іскерлік белсенділігін
көтермелеу негізінде әлеуметтік әділдікке қол жеткізу.
Осы ретті мемлекеттің және заңдық қағидаларды атқарудағы оның
жасақтайтын тетіктерінің болуы қоғамдық дамудың объективті
сұранымдарына себепті болатындығын айта кету керек. Мемлекет тек
экономикалық қатынастар мен олардың бағалық, қаржылық, несиелік және
сақтандыру түрлерінің объективті қажеттілігін ескереді. [14, б.8]
Қартайған кездегі қамтамасыз етудің мемлекеттік бағдарламаларын
жасақтаудағы табыстарды мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері
азаматтар үшін маңызды ақша құралдарын жинақтау, табыстарды бөлу
мен оларды сақтандыру функцияларымен байланысты.
Функция ретіндегі ақша жинақтау қандай да бір адамға бөлініп
жатқан табыстарды оның өмірі бойында теңестіруді көздейді және
көмектеседі. Адамдар әлі еңбекке жарамды және нақты табыстары бар
кезде, қартайған шағында өз сұранымдарын қанағаттандыруда өз
қолындағы табыстардан артық тұтыну мүмкіндігіне ие болу үшін
ақшасының бір бөлігін жинақтайды.
Табыстарды бөлу функциясы бір адамның өмір бойы тапқан
табыстарын басқа адамның пайдасына бөлуді көздейді.
Сақтандыру кірістерді аяқ астынан болатын жағдайлардан, мәселен
жинақтардың жоғалуына әкелуі мүмкін экономикалық дағдарыс,
инвестициялық тәуекелдерге байланысты, табыстарды қорғауды көздейді.
Қандай да бір елдегі қарттарды қамтамасыз ету бағдарламалары
үш функцияны да орындауы тиіс, дегенмен олардың әрқайсысында
мемлекетке әртүрлі рөл берілуі керек. Осыдан, нарықтық елдерде
көптеген қаржылық және басқарушылық тетіктердің болуы қажіттілігі
туралы тұжырым келіп шығады. Басқаша айтқанда, нарықтық
экономикадағы мемлекеттерде зейнеткерлерді қорғаудың әртүрлі
жоспарларының арасындағы жауапкершілікті қамтамассыз ету мен бөлу
қажеттілігі туралы мәселе кеңінен көтерілді.
Ғылыми экономикалық әдебиетте, көбінесе, шаруашылықты жүргізудің
социалистік жүйесі жағдайында әлеуметтік қамтамасыз ету тегін
болады, яғни еңбекке жарамсыз азаматтарды қамтамасыз ету еңбекті
марапаттау ретінде емес, керісінше өз жарналары арқылы зейнетақылық
ресурстарды жинақтауда еңбеккерлердің қандай да бір қатысуынсыз,
мемлекеттің есебінен жүріп отырды деген пікірлер айтылады.
Осы ретте әлеуметтік қамтамасыз етудің негізгі формасы ретінде
зейнетақымен қамтамассыз етуде тегін элементінің мүлдем
болмайтындығын айта кету керек, өйткені еңбекке жарамсыз
азаматтардың сұранымдарын қаржыландыру, салық төлеуші ретіндегі
немесе еңбекақысының сақтандыру жарнасын төлеуші ретіндегі
еңбеккерлердің есебінен құралатын қорлармен жүзеге асырылады. Және
мемлекет өздігінен ештеңеден зейнетақымен қамтамасыз ету қорларын
құрмайды, тек тұрғындардың табыстарын бөлу процесін ғана
ұйымдастырады. Ақша жетпей қалатын кезде, қоғамдық тұтыну қорларын
әлеуметтік қамтамасыз ету мақсаттарына бөліп бере отырып, мемлекет
мемлекеттік бюджеттегі қаржыларды пайдаланады. Сондықтан зейнетақылық
жүйенің дамуы мемлекеттік зейнетақылық төлемдер арқылы жұмыскерлердің
өмірлерін қамтамассыз етуге негізделуі тарихи қалыптасты. [15, б.16]
Әміршіл - әкімшілік экономикада саяси және экономикалық орта
зейнеткерлік жүйенің тұрақты жұмыс істеуіне мүмкіндік берді, өйткені
жүйе ұрпақтардың ынтымақтастығы қағидаларына негізделген еді, ал
жұмыс істеп жатқан ұрпақтарының төлемдері өмір сүріп отырған
зейнеткерлерді асырау үшін жеткілікті еді. Қартайған жаста тұтыну
үшін арналған ұлттық өнімнің уақытша босаған бөлігі, қоғам арқылы
еңбекке жарамсыздардың бүгінгі күндегі ұрпағына бағытталады. Ал
нарықтық экономика жағдайында, орталықтандырылған басқару мен
зейнетақылық сфераны нормаландырудың қалыптасқан тәжірибесінен бас
тарту жүреді. [16, б.39]
Қазақстандық экономист-ғалымдар әлеуметтік қорғау жүйелерін
өзгерту жеке экономикалық өзгерістерден гөрі көп уақыт алады және
мемлекеттен үлкен күш – жігерді талап етеді, өйткені біздегі
әлеуметтік төлемдердің көп бөлігі өткен жолымыздағы социалистік
міндеттемелерімен байланысты, ал оны қазір ешкімге арта алмайсың
деп айтады.
1998 жылы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы Заңның қабылдануымен, республикада оның негізі міндетті
сипаттағы сақтандыру болып табылатын жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қызметі басталды. Міндеттілік элементтері мынадай жағдайлармен
түсіндіріледі:
- мемлекеттің көмегі мен қолдауына үміттеніп, қарттық жасқа ақша
жинамайтын азаматтардың тарапынан болатын моральдық тәуекелден
қоғамды қорғау қажет;
- қарт жаста салымның жоқтығына алып келетін, өзінің алысты
көрмейтін жеңітек жүріс – тұрысынан жұмыскерлерді қорғау қажет;
- өзіне қажетті барлық затты адам өзі табуы тиіс, яғни
зейнетақы істеу арқылы бүкіл өмір бойы жиналады дегенді
білдіретін нарықтық экономика принципін жүзеге асыру талап
етіледі.
Дегенмен, мемлекет азаматтарды жинақтаушы зейнетақы қорларына
зейнетақы жарнасын төлеуге міндеттей отырып, зейнетақылық активтердің
сенімділігін, олардың қызмет атқару мен жинақтау тетіктерін түсіну
үшін, қарапайымдылығы мен ашықтығын қамтамасыз етуі тиіс.
Жаңа зейнетақылық жүйенің керек уақытында болашақта күтілетін
зейнетақылық жинақ денгейін бере алу қабілеттілігі – қорлардың өте
маңызды қабілеті. Таяудағы өткен жолымызда бұл қабілеттілікті
мемлекеттік кепілдікпен сәйкестендірді. Дегенмен экономикалық өсім
мен жинақтан тәуелді нәрсеге мемлекеттің кепілдік бере алмайтыны
анық. Ол тек еңбекке жарамсыз азаматтардың материалдық күтімін
қамтамасыз ететін ұйымдардың жұмыстарының үстінен тиімді бақылау
жасауға ғана кепілдік бере алады.
Зейнетақы жүйесін өзгертудегі негізгі міндеті болып еңбекке
сәйкес зейнетақының берілуі тиіс болғанымен, экономикалық
артықшылықтар ерекше назар аудартады. Зейнетақы жүйесін өзгертудің
белгілі эффектілері ішкі салымның өсімін, еңбек рыногындағы
ақауларды жоюды және осыдан келіп шығатын тұтас алғанда экономика
үшін артықшылықтарымен капитал рыногының дамуын қамтиды.[17, б.19]
Мемлекетік емес зейнетақы қорларының жүйесінде мемлекет
ұрпақтардың ынтымақтастығы жүйесіне қарағанда басқа рөлді атқарады.
Бұл рөл зейнетақы активтерінің жинақталуын қамтамасыз ететін реттеу
мен қадағалау секілді тетктерді орнатудан көрініс табады.
Азаматтардың қартайған жасындағы сұранымдарын қанағаттандыру
жауапкершілігін мемлекет біршама дәрежеде азаматтардың өздерімен
бөлісті. Одан бөлек, мемлекетпен қатар зейнетақы төлемін үйымдастыру
мен тәртіпке жауапкершілікті бөлуді жұмыс берушілер де, және
жұмыскерлер де қамтамасыз етулері керек. Әлемдегі бір де бір
мемлекет, тіпті экономикалық тұрғыдан дамыған мемлекеттердің өздері,
өз азаматтарын қартайған шақтарында күтімге алу міндеттемесін жалғыз
өзінің мойнына ала алмайды.
Демек, зейнетақымен қамтамасыз етудегі мемлекеттің рөлі, олардың
табыс табуына және ақшасын жақсы зейнетақы қорына жинау мүмкіндігін
беруден, нақты деңгейдегі зейнетақыны жинай алмаған мүлдем жұмыс
істей алмайтын адамдарды қамқорлығына алу үшін қоғамның барлық
мүшелеріне жағдай туғызу міндеттемесінен көрініс табады. Соған
сәйкес, мемлекет нарық жағдайында қоғамды қажетті зейнетақы
заңдарымен қамтамасыз етеді және оның орындалуын бағалайды.[10, 22б.
]
Тұтасынан алғанда, жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі мемлекеттің
рөлін мынадай функцияларымен сипаттауға болады:
1. Әлеуметтік функция – бұл функция зейнетақыны төлеу мақсатында
жинақталған активтердің сақталуын қамтамасыз ету, алғашқы
дәрігерлік көмекті қамтамасыз етуден кем соқпайтын қоғамның
табанды талабы болып табылады. Егер мемлекет өз азаматтарына
зейнетақы жинағын міндетті түрде жасауды талап ететін болса,
мемлекеттің осындай әлеуметтік функциясы күшейе түседі.
Зейнетақылық бағдарламаларды басқаруға қатысу ерікті болып
табылатын елдердің өзінде, мемлекет процестің барлық
қатысушыларының әрекеттерін қатаң бақылауда ұстайды. Мұндай
бақылаудың мақсаты – еңбек етіп, бүкіл өмір бойына жинақтаған
ақша қаражаттарын жұмыскерге төлемдері бойынша міндеттемелерін
орындауға кепілдік беруді білдіреді;
2. Саяси функция - зейнетақы жүйесінің дамуын үкімет құрамындағы
өзгерістерден тәуелсіз қамтамасыз етуді білдіреді, яғни
зейнетақы жүйесінде сақтандыру мен ынтымақтастық қағидасы
әрқашан жұмыс істеуі керек және қандай да бір саяси
өзгерістерге тәуелді болмауы тиіс;
3. Экономикалық функция – азаматтардың жинақталған зейнетақы
жинақтары отандық экономикаға инвестициялауымен байланысты.
Мемлекеттік бюджет тұрғысынан жинақтар көп жағдайларда салық
салынғанға дейін зейнетақы қорларына орналастырылады. Яғни,
зейнетақы қорларындағы төлемдерден кіріс салық алынады. Ал
бұл, салықтық түсімдер уақыт тұрғысынан орташа алғанда
бірнеше онжылдықтарға кейінге қалдырылғандығын білдіреді.
Демек, зейнетақы қорларындағы ірі ақша көлемі елдің экономикалық
дамуы үшін айтарлықтай стимул бола алады. Осындай стимулдың болуы,
өз кезегінде, зейнетақы қорларының жұмыс істеу үлестері мен
инвестициялық қызметіне мемлекеттің мүдделілігін күшейте түседі.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің әлемдік тәжірибесі мемлекеттердің
зейнетақымен қамтамасыз етудегі үш мүмкін рөлі бар екендігін
көрсетті. Бұл ең біріншіден:
1. Бекітілген табыстың күнкөріс деңгейімен байланысты, негізгі
зейнетақыны барлығы үшін бірдей мөлшерлемеде беру. Ол өмір
сүру көздерін тексергеннен кейін беріле алады немесе барлығына
бірдей төлене алады.
2. Басқа көздерден түсетін табыспен айқындалатын, қосымша
зейнетақы. Мемлекет бір де бір заматтың зейнеткерлікке
шыққаннан кейін нақты сомадан кем зейнетақы алмайтындығын
кепілдендіреді, және зейнетақы арасындағы айырмашылықты кез-
келген жеке қордан орнын толтырады. Ол іс жүзінде мемлекеттік
емес қамтамасыз етуді кепілдендіреді.
3. Барлығы үшін бірдей мөлшерлемеде негізгі зейнетақы, және оған
қосымша, жарналық төлем мен еңбек өтілімен анықталатын
зейнетақы.
Демек, жинақтаушы зейнетақы қоры онда әрекет ететін ортаны
анықтауда мемлекет басты рөл ойнайды, яғни осы мағынада бүкіл
зейнетақы жүйесінің кепілі болып табылады.
Мемлекеттің экономикалық функциясы табыстардың сипаты, бағыттары
мен реттеу үрдістері бойынша, әрқашан қандай да бір экономиканың
нақты – тарихи ахуалымен, оның аймақтық және ұлттық өзіндік
ерекшелігімен анықталады.
Мемлекет өтпелі экономика кезіндегі зейнетақы активтері мен
жинақтарын реттеудегі экономикалық рөлін, дамыған нарықтық
экономикадағы мемлекеттің экономикалық рөлімен салыстыра отырып,
шешуге болмайды. Қазақстанның орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан, әлеуметтік қамтамасыз етудің барлық жүйелерін түбірлі
тұрғыда өзгертуді керек ететін нарықтық экономикаға өтуінің
трансформациялық кезеңінде, бұл проблема шет елдердің практикасында
кездеспейтін қосымша белгілерге ие болады. [18, б.9]
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің реттеушісі болудан бұрын, мемлекет
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің өз тетігін қалыптасу процесінің
реттеушісі болуы тиіс. Осы орайда айтар болсақ, Қазақстанның
жинақтаушы зейнетақы жүйесі тұрғындардың табыстарын мемлекеттік
реттеудің нақты және рационалды жағдайында ғана тиімді қызмет
атқара алады [19,б.23].
2 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ НЕГІЗДЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Жинақтаушы зейнетақы қорларының даму жағдайы және салымшыларының
зейнетақы қаражаттары
2009 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 14 жинақтаушы зейнетақы қоры
өз қызметін жүзеге асырды.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары елімздің жұмыспен қамтылған халқын
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тартуды жадғастыруда, соның нәтижесінде
салымшылардың дербес зейнетақы шоттарының саны өсуде.
Міндетті зейнетақы жарналары бойынша салымшылар (алушылар) шоттарының
саны 2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1 415,5 млрд. теңге жинақталған
зейнетақы қаражатының жалпы сомасымен 9 613 112 болды. Міндетті зейнетақы
жарналарын аударатын салымшылар шоттарының саны 2008 жылғы қаңтар-желтоқсан
айларында 389 400-ге (4,22 %), оның ішінде желтоқсан айында 47 157-ге (0,49
%) ұлғайды.
2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша міндетті зейнетақы жарналарын
аударатын салымшылардың дербес зейнетақы шоттарының саны 9 223 712 болған.
2007 жылы салымшылар шоттарының саны 687 610 (8,06%) ұлғайды, оның ішінде
желтоқсанда - 41 650 (0,45%) болды.
2008 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша міндетті зейнетақы жарналары
бойынша салымшылар шоттарының ең көп саны 14 қордың 4 қорында болды: МЖЗҚ
– 26,44%, Қазақстан Халық Банкі – 21,28%, Ұлар Үміт – 14,86% және БТА
Қазақстан – 9,48% немесе олардың үлесіне барлық қорлар салымшыларының
жалпы санының 72,06%-ы келеді.2007 жылы 4 қордың үлесі 0,69 пайыздық
тармаққа ұлғайды.
Ал 2009 жылғы 1 қаңтарда міндетті зейнетақы жарналары бойынша
салымшылар (алушылар) шоттарының ең көп саны өткен жылдағыдай 4 қорда
жинақталған: МЖЗҚ – 25,15%, Қазақстан Халық Банкі – 21,94%, Ұлар Үміт
– 14,38% және БТА Қазақстан – 10,44% немесе олардың үлесіне барлық қорлар
салымшыларының жалпы санының 71,91%-ы келеді. 2008 жылғы желтоқсан айында 4
қордың үлесі алдыңғы есепті аймен салыстырғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ
ҚОРЛАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қаржы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің экономикалық
мазмұны және зейнетақы қорларының қызмет ету негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының
даму жағдайы 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
...
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу 17
... ... ... ... .
2 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ НЕГІЗДЕРІН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 23
... ... .
2.1 Жинақтаушы зейнетақы қорларының даму жағдайы және
салымшыларының зейнетақы қаражаттары 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІН
ОҢТАЙЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 37
3.1 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту тұрғысындағы шетел
тәжірибесі 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Зейнетақы қорларының инвестициялық қызметін басқару
тұжырымдамасы 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.3 Жинақтаушы зейнетақы қорларының қауіп-қатерлерін басқару
жүйесін жетілдіру 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОСЫМШАЛАР 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік тәжірибе бойынша кез келген мемлекет
азаматтарды қартайған шағында бағып-қағу жөніндегі өзінің жауапкершілігін
зейнетақымен қамсыздандырудың қосымша қаржы көздерін тарта отырып, жұмыс
берушілермен және қызметкерлермен тікелей бірге көтереді. Солардың бірі –
жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады.
Қазақстан Республикасы өркениетті елдердің тәжірибесіне сүйене отырып
1998 жылдан бастап Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін реформалау
жұмысын бастады. Реформа нәтижесінде халықтан тартылған зейнетақы
жарналарының есебінен өз активтерін қалыптастыратын жинақтаушы зейнетақы
қорлары құрылды.
Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйесі пайда болған сәттен бастап
зейнетақы қорлары тұрақты бәсекелестік жағдайында дамыды. Бастапқыда бұл
оң нәтижелер әкелді: әлсіз қорлар нарықтан кетті. Қалғандары өзара бірігіп,
өздерінің жұмыс бағытын күшейтіп, зейнетақы нарығында экспансияны
жалғастыра берді.
Бүгінде, зейнетақы қорларының қатаң бәсекелестік уақыты біртіндеп
конструктивті әріптестікке ауыса бастады. [1, 4б.]
Жинақтаушы зейнетақы қоры – заңмен бекітілген тәртіп бойынша зейнетақы
салымдарын тарту мен зейнетақы төлемдерін төлеуді, сондай-ақ, осы
қаражаттарды инвестициялауды жүзеге асыратын заңды тұлға. Жинақтаушы
зейнетақы қорлары міндетті төлемдерден басқа салымшылардың өз еркімен
жасалатын және мөлшері заңмен бекітілген ерікті зейнетақы салымдарын да
жинақтайды. Бұл жинақталған зейнетақы салымдары – зейнетақы жинақтары деп
аталады және олар салымшаның меншігі болып табылады. Қызметкерлер
зейнетақы салымдарын жасау үшін жинақтаушы зейнетақы қорларын өз еркімен
таңдап келісім-шартқа отырады және ай сайын төленіп отыруға тиісті
зейнетақы жарналарының жұмыс орнынан уақытында және толық аударылуын
қадағалап отырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшылардың міндетті зейнетақы
жарналарын шоғырландырып, оларды табыс әкелетін сенімді қаржы құралдарына
(бағалы қағаздарға, депозиттерге) салу арқылы қордың инвестициялық
портфелін қалыптастырады. Зейнетақы жарналарын инвестициялау нәтижесінде
жинақтаушы зейнетақы қорлары инвестициялық табыс алады. Инвестициялық табыс
зейнетақы жинақтарының мөлшерін көбейтеді және салымшылар зейнетақы жасына
жеткен кезде олардың көбейген жарналарды алуына жағдай жасайды. [2, 189б.]
Әлемдік қаржы дағдарысы дүние жүзінің барлық мемлекеттерін алаңдатып
отыр. Қазақстан да елімізге қаржы дағдарысының тікелей ықпалын тигізбеу
мақсатында көптеген шараларды жүзеге асыруда. Дегенмен, қазіргі жағдайда
қаржы дағдарысына байланысты зейнетақы қорларындағы азаматтардың
қаражаттары туралы мәселе елдің әрбір тұрғынын толғандырып отыр. Еліміздің
азаматтары еңбекақысының 10 пайызын зейнетақы қорларына аударып келеді. Ал
қазіргі уақытта зейнетақы қорларының табысы төмендеп жатыр. Сонымен бірге,
дағдарыс әрі қарай асқына берсе, азаматтар тек қана пайыздық өсімінен емес,
зейнетақы қорындағы салымынан да айрылып қалуы мүмкін. Осы орайда,
Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің дамуындағы зейнетақы қорларының
қызметі, олардың тұрақтылығын қамтамасыз ету аясындағы мемлекет тарапынан
реттеу тұрғысындағы теориялық және практикалық зерттеулер жасау маңызды
болып табылады.
Тақырыпты әзірлеу мен талдау деңгейі. Зейнетақы қорларының қызметі және
оларды реттеу саласында отандық және ТМД елдерінің К.М.Тулепбаев,
Г.Қарабалаева, Р.Жонкебаева, А.Сатубалдина А.Адамбекова, Б.Д. Бекбердиева,
А.Жумабеков, М.Ш. Оспанова, Б.С. Өтебаев, Т.А. Агапова, Е.Б. Колсанова,
Е.Т.Гурвич, Е.Л.Хотулев, Н.А.Чеботарева, М.Н.Захаров, Т.Малеева
экономикалық әдебиеттерінің негізінен ғалым-экономистерінің ғылыми
еңбектері мен жарияланымдарында көрсетіледі.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты -
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің экономикалық мазмұны мен зейнетақы
қорларының қызмет ету негіздері, жинақтаушы зейнетақы жүйесі субъектілерін
реттеуді теориялық тұрғыда зерттеу, Қазақстан Республикасында жинақтаушы
зейнетақы қорларының қызметін талдау негізінде шетел тәжірибесі және қаржы
дағдарысы жағдайында зейнетақы жүйесі субъектілерінің инвестициялық
қызметін және қауіп-қатерлерін басқару мәселелеріне қатысты жетілдіру
жолдарын ұсыну.
Зерттеу кезінде келесі нақты міндеттер алға қойылды:
- қаржы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің экономикалық
мазмұны және зейнетақы қорларының қызмет ету негіздері
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі субъектілерінің қызметін мемлекеттік
реттеу мәселелерін қарастыру;
- зейнетақы жүйесі субъектілері болып табылатын зейнетақы қорларының
қызметін талдау;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының активтеріне талдау жасау;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту тұрғысында шетел тәжірибесін
қарастыру;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық қызметін басқару
мәселелерін қарастыру;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі барысында туындайтын қауіп-
қатерлерін басқаруды жетілдіру мәселелерін нақтылау.
Зерттеу обьектісі Қазақстан Республикасы жинақтаушы зейнетақы қорлары
болып табылады.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің дамуындағы
жинақтаушы зейнетақы қорлары қызметін жүзеге асыру тұрғысында пайда болатын
экономикалық қатынастар табылады.
Теориялық және әдістемелік негізі. Отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің құрастырған жинақтаушы зейнетақы жүйесі субъектілерінің
қызметін жүзеге асыру мен реттеудің, қызмет нәтижелерін талдаудың теориялық
негіздері мен принциптері.
Талданған жұмыста қазақстандық заң актілері мен отандық және ТМД
елдерінің мерзімді басылымдары мен әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау Агенттігінің, Қазақстан қаржыгерлерінің ассоциациясы
мен арнайы әдістемелік мерзімді басылымдар материлдары және негізінде
зерттеліп, жазылған.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
6 кесте, 10 суреттер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсаттары мен міндеттерімен анықталып,
диплом тақырыбын толығымен ашып көрсетуге өз септігін тигізеді.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ
ҚОРЛАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Қаржы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің экономикалық
мазмұны және зейнетақы қорларының қызмет ету негіздері
Қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын қатынастардың,
сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың жиынтығын
қамтиды.
Сонымен бірге жалпы институционалды тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
[3, б.39].
Қаржы жүйесін сыныптауда қаржы субъектілерінің белгісі бойынша сыгыптау
қолданылады, бұл қаржы жүйесін сфералар мен буындар бойынша: мемлекеттің
қаржысына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына және халықтың
қаржысына бөліп қарастыруға мүмкіндік береді.
Соның ішінде мемлекеттік бюджет, арнаулы бюджеттен тыс қорлар және
мемлекеттік несие буындарымен маңызды болып табылатын мемлекеттің қаржысын
айту маңызды болып табылады.
Мемлекеттің қаржысы – қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық табыстың бір
бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жұмсаумен байланысты ақша қатынастары [4, б.32].
Зейнетақы қорлары арнаулы бюджеттен тыс қорлардың құрамдас бөлігі болып
табылады. Бюджеттен тыс қорлар – мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды
бөлігі; мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын және заң
жүзінде қалыптасуының бекітілген көздері бар ақша ресурстарының жиынтығы
[5, б.112].
Нарыққа өту кезінде халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі жағдайында оны
неғұрлым сенімді және тиімді қорғау мақсатымен кейбір шығыстарды бөлу және
оларды жабудың көздерін межелеу қажет болды. Бұл міндеттердің бірін орындау
мақсатында Зейнетақы қорлары құрылды.
Жүргізіліп жатқан Қазақстан Республикасының реформалауы әлеуметтік
саланы да қайта құруды талап етті. Себебі, бұған дейінгі қызмет атқарған
зейнетақы жүйесі еңбек етуге қабілетсіз халықты қамтамасыз етуге өзінің
тиімділігінің төмендігін көрсетті. Сондай-ақ әлеуметтік саясаттағы
өзгерістер экономикалық өсімге қажетті қосымша қаржы ресурстарын
іздестірумен де байланысты деген болжам жасауға болады. Жинақтаушы
зейнетақы қоры халықтың қартайғанда, еңбек етуге қабілетін жоғалтқанда және
т.б. жағдайлар болғанда қажетті ақша ресурстарын жинақтау жөніндегі
психологиялық қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының активтері кәсіпорындар, ұйымдардың
аударымынан, азаматтардың жеке жарналарынан, сондай-ақ олардың
инвестициялық табыстарынан құралады. Зейнетақы жарналарының ерекшелігі
олардың ұзақ жылдарға есептеліп, жүзеге асырылуында, яғни жарналардың
түсуімен жинақталған қаражат инфляция жағдайында, олардың құнын сақтап қалу
мақсатында, сондай-ақ ұзақ мерзімді активтер мен инвестициялық
бағдарламаларға орналастырылады.
Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасының
Заңдарында белгіленген тәртіппен зейнетақымен қамсыздандыруға құқылы.
Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңына сәйкес табыс табатын Қазақстан
Республикасының әрбір азаматы зейнеткерлік жасқа жеткен, оның ішінде жұмыс
істейтін зейнеткерлерден басқа адамдар бір Жинақтаушы Зейнетақы қорына
міндетті заң жарнасын аударуы қажет. Зейнетақы қорлары, салымшыларға
олардың алғашқы қор таңдау талаптары бойынша барша ақпаратты беруге тиісті.
Қажетті ақпараттарды қаржыгерлер ассоциациясы, Қазақстан Республикасының
Зейнетақы жүйесіне қатысушылар одағы тәрізді, қоғамдық және реттеуші
органдар тарапынан алуға болады. [6, 14б.]
Зейнетақы жарналарын аудару тұрғысында әлеуметтік жеке код түсінігі
пайда болады.
Әлеуметтік жеке код дегеніміз – азаматтарға берілген жеке номері,
шартты белгісі. 16 сандық белгілермен латын әріпімен өрнектелген
азаматтардың аты-жөні, туған күні, айы, жылы деректері көрсетіледі.
Әлеуметтік жеке код Зейнетақы жарналарын аударғанда және зейнетақы
алған кезде, қателік пен сәтсіздікті болдырмауға арналған. Зейнетақы 2
бөліктен тұрады: бір бөлігі ынтымақтастық жүйеден төленеді, екіншісі
жинақтаушы зейнетақы қорындағы жеке есеп шотының жарналарынан төленеді.
Зейнетақы жарналары ерікті және міндетті болып бөлінеді. Ерікті зейнетақы
жүйесі – бұл үлкен инвестициялық табыс әкелетін ақша айналымы. Салық салу
тұрғысынан алғанда ақша жинаудың өте тиімді жолы.
Міндетті зейнетақы жүйесі – төлемшілердің орталыққа және салымшылардың
заңда белгіленген тәртіппен жинақтаушы зейнетақы қорына енгізген ақша-
қаражаты.
Зейнетақы төлемдерін алушы – пайдасына жинақтаушы зейнетақы қорларынан
жарналар төленетін зейнетақы төлемдері жүзеге асырылатын және орталықтан
зейнетақы төлемдері тағайындалған жеке адам болып табылады.
Зейнетақы шарты дегеніміз – бұл зейнетақы жарналарымен жинақталған
қаражатқа байланысты құқылы қатынастарын орнату, өзгерту немесе тоқтату
туралы, бір жағынан жинақтаушы зейнетақы қорлары және екінші жағынан салушы
немесе алушы арасында жасалынатын шарт. [7, 12б.]
Зейнетақы бұл – зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтар,
заңнамада көрсетілген тәртіппен зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықтан, Жинақтаушы зейнетақы қорынан, ал әскери қызметшілер, ішкі істер
органдарының қызметкерлері үшін тиісті қызметті ұстауға көзделген қаражат
есебінен төленетін зейнетақы төлемдерінің жиынтығы. Жұртқа мәлім 1998 жылға
дейін зейнетақы кәсіпорындарының өз қызметкерлері үшін аударым жарнасы
есебінен төленіп келді. Бірақ, жарнадан жиналатын қаражат күндердің күнінде
мемлекеттік зейнетақы төлеу үшін қажет болатын қаражат мөлшеріне жетпей
қалуы мүмкін. [2, 190б.]
Төменде Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
сызбасы көрсетілген (1-сурет)
Cурет 1. Қазақстан Республикасы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
сызбасы[1]
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997
жылғы маусымның 27-нде заңның қабылдануымен байланысты зейнетақы реформасы
басталды. Оның мәні 1997 жылға дейін өмір сүрген зейнетақымен қамтамасыз
етудің, зейнетақы қорының қалыптастыру кезіндегі ұрпақтардың ынтымақтастық
қағидатынан жеке қорлардың қағидатына көшуде болды. Ол үшін зейнетақы төлеу
жөніндегі мемлекеттік орталық пен кәсіптік қызметінің айналысатын барлық
заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың әлеуметтік салық төлеу жолымен
қалыптасатын мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры қалыптастырылды
Салымшылардың қордаланатын жарналарының зейнетақы қорлары өкілетті банк
(кастодиан) арқылы зейнетақы активтерін басқару жөніндегі ұйымға береді. Ол
қаражаттарды басқа қорларға, банктердің депозиттеріне және басқа қаржы
тетіктеріне орналастырылады. Орналастыру кезінде алынған табыс
инвестициялық кірістің қорлануының ұлғаюын және оның инфляциядан қорғалуын
қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға
сәйкес орталықтан зейнетақы төлемдері ер адамдарға 63 жасқа толғанда және
әйелдерге 58 жасқа толғанда, ер адамдарға кемінде 25 жыл еңбек өтілі
болғанда, әйелдерге 20 жыл еңбек өтілі болғанда тағайындалады.
Толық емес көлемдегі жасына байланысты зейнетақы төлемдері азаматтарға
олардың нақты еңбек өтілінің болуына қарай орталықтан толық көлемде
зейнетақы төлемдерін алу құқығы болмаған жағдайда тағайындалады.
Төтенше және барынша радиациялық қатерлі өңірлерде 1999 жылы 29
тамыздан 1963 жылдың 5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл тұрған азаматтар,
Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтың салдарынан зардап
шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес ер адамның жалпы өтілі 25
жылдан кем болмағанда 50 жасқа жеткенде. Әйелдер жалпы еңбек өтілі 20
жастан кем болған жағдайда 45 жасқа жеткенде зейнетақы тағайындауына
құқылы. 5 және көп бала туып, оларды 8 жасқа дейін тәрбиелеген әйелдер 50
жасқа толғанда жасына байланысты толық көлемде зейнетақы алуға құқылы. [8.
16б.]
Азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету негізінен Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңымен (1999 жыл 20
тамыз) жүзеге асырылады.
Алайда зейнетақы заңдылығы 2002 жылы желтоқсан айынан қазіргі кезге
дейін айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған. Сондай-ақ, үкімет 2003 жылы 4
шідедегі қаулысымен міндетті зейнетақы салымдарынан құрылған Жинақтаушы
зейнетақы қорымен ерікті кәсіби зейнетақы салымынан зейнетақы төлеудің
ережесін бекітті.
Барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары салымның сақталуына мемлекет
тарапынан кепілдік деңгейін ескере отырып беріледі.
Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін реформалау нәтижесінде
жинақтаушы зейнетақы қоры құрылды. Олар: өз активтерін халық қаржыларын
тарту есебінен қалыптастырады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры бұл – зейнетақы аударымдарын өзіне тарту,
сонымен қатар Қазақстан Республикасында қалыптасқан заңға сәйкес тәртіппен
зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша қызмет атқаратын заңды
тұлға.
Жинақтаушы зейнетақы қоры салымшылардың міндетті аударымдарын жинап
және оларды әртүрлі құнды қағаздар түрлеріне салып өзінің инвестициялық
қоржынын қалыптастырады. Олар мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры және
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына бөлінеді.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры – негізін қалаушы мемлекет болып
табылатын және салымшылардың міндетті зейнетақы аударымдарының жинақтауымен
және оны алушыларға зейнетақы төлеуді, сонымен қатар, зейнетақы активтерін
қалыптастырумен оларды мемлекеттік құнды қағаздарға инвестициялау қызметін
атқаратын заңды тұлға.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры – міндетті және өз еркімен
салымшылардың аударымдарын жинақтайтын және зейнетақы төлеумен, зейнетақы
активтерін қалыптастыру, инвестициялау бойынша қызмет атқаратын заңды
тұлға. Жоғарыда аталған жинақтаушы зейнетақы қорының басқа келесі түрлерін
атауға болады: ашық және корпоративті жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қоры – мұнда салымшылардан зейнетақы
аударымдары олардың жұмыс орнымен мекен-жайына тәуелді болмайды. Олардың
негізін қалаушы акционерлері ретінде заңды және жеке тұлғалар, резиденттер
және бейрезиденттер бола алады.
Корпоративті жинақтаушы зейнетақы қоры – осы қордың негізін қалаушы
және акционері ретінде болатын Қазақстан Республикасының бір немесе бірнеше
жұмысшы алушылар, заңды тұлғалар үшін құрылады. [9, 22б.]
Зейнетақы активтерін инвестициялық бақылауды жүзеге асыратын ұйым
(ЗАИБЖАҰ) – заңды тұлға қаржы нарығының маманданған қатысушысы және ол
акционерлік қоғам түрінде құрылады. Оның қызметін Қазақстан Республикасының
қаржы нарығы мен қаржы мекемелерін реттеумен бақылау агенттігі
рецензиялайды. Бірақ келесі талаптар орындалуы керек: қалыптасқан
талаптарға сай келу, жарғылық капиталының көлемі, штаттағы мамандардың
болуы, ішкі құжаттардың болуы.
ЗАИБЖАҰ өз қызметі барысында зейнетақы қорларының инвестициялық
қоржынын қалыптастырады, әрдайым зейнетақы активтерін бағалайды, зейнетақы
жинағын алушыларға зейнетақы төлеуге бағыттайды. Олар өз қызметі жайлы
үнемі зейнетақы қоры алдында, Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен
қаржы мекемелерін реттеу мен бақылау агенттігінің алдында есеп беруге,
сонымен бірге, өз жұмысы жайлы ақпарат жариялауға міндетті. [10, 19б.]
Жинақтаушы зейнетақы қорларына зейнетақы жарналарын енгізу тәртібі:
- Жеке адамдардың міндетті зейнетақы жарналарын заңды тұлға құрмастан
кәсіпкерлік және өзге де қызметпен айналысатын заңды тұлғалар мен жеке
адамдар оларға табыс төленетін көздерден Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін тәртіппен ұстап қалады.
- Заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік қызметпен және өзге де қызметпен
айналысатын төлем көзінен міндетті зейнетақы жарналарын ұстап қалатын заңды
тұлғалар, сондай-ақ жеке адамдар оларды жинақтаушы зейнетақы қорларына
табыстың төленуімен бір мезгілде аударуға міндетті.
- Ерікті зейнетақы жарналарын салымшы аударады. Ерікті зейнетақы
жарналары үшінші адамдардың пайдасына аударылуы мүмкін.
- Жинақтаушы зейнетақы қорларына төленетін міндетті зейнетақы жарналары
үшінші адамдардың пайдасына төленуге тиіс емес.
- Салымшының мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорымен зейнетақы
жарнасын аударуы туралы зейнетақы шарты болмаған жағдайда міндетті
зейнетақы жарналарының ұсталып қалған сомасын мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қорына аударуға міндетті.
Зейнетақы төлемдерін алушылардың пайдасына аударылған зейнетақы
жарналары туралы мәліметтер беру. Заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлікпен және
өзге де қызметпен айналысатын, міндетті зейнетақы жарналарын ұстап қалатын
заңды тұлғалар, сондай-ақ жеке адамдар жинақтаушы зейнетақы қорларына
зейнетақы төлемдерін алушылардың пайдасына аударылған зейнетақылық
жарналары туралы мәліметтер береді.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері:
- зейнетақылық жарналар мен жинақтаушы зейнетақы қорларына және
мемлекеттік емес жинақтаушы қорлардың зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компанияларға төленетін комиссиялық сыйақыларды шегеріп
тастағанда инвестициялық қызмет есебінен құралатын инвестициялық кіріс;
- заңдарда көзделген басқа көздер есебінен қалыптасады.
Салымшының, алушының зейнетақы қорының, кастодиан-банктің және
зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялардың қарыздары бойынша
зейнетақы активтері осы аталған субъектілер таратылғанда және банкротқа
ұшырағанда өндіріліп алуға жатпайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтері тек мына мақсаттарға
ғана жұмсалуы мүмкін:
- тізбесін бағалы қағаздар рыногын реттеу жөніндегі уәкілетті органдар
белгілейтін қаржы құралдарына орналастыруға;
- зейнетақы төлемдерін заңдарға сәйкес жүзеге асыруға;
- заңдарға сәйкес зейнетақы жинақтарын басқа жинақтаушы зейнетақы
қорына аударуға;
- қате есептелген зейнетақы жарналарын және өзге де қате есептелген
ақшаны қайтаруға.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына өзінің пайдасына зейнетақы жарналары
төленген алушының жинақталған зейнетақы қоры ол қайтыс болған жағдайда
заңдарда белгіленген тәртіппен мұраға қалдырылады.
Алушы қайтыс болған жағдайда оның отбасына не алушыны жерлеген адамға
жинақтаушы зейнетақы қорлары жерлегені үшін он бес еселенген айлық есептік
көрсеткіш шегінде, бірақ жеке зейнетақы шотында бар қаражаттан аспайтын
мөлшерде біржолғы төлем жасайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері кастодиан-банктерде
кастодиандық шартқа сәйкес сақталады және шоттарда ескеріледі.
Зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы қоры, кастодиан-банк және жинақтаушы зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі компания арасында жасалған кастодиандық
шарттың тарабы болып табылады және зейнетақы активтеріне иелік етуді
қаражатты депозиттерге, мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар мен
тізбесін бағалы қағаздар рыногын реттеу жөніндегі уәкілетті орган
белгілейтін басқа да қаржы құралдарына орналастыру арқылы жүзеге асырылады.
Үлгілік кастодиандық шарттың нысанын уәкілетті орган бағалы қағаздарды
реттеу жөніндегі уәкілетті органмен және Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкімен келісім бойынша әзірлейді және бекітеді.
Кастодиан-банк мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы
активтерінің мақсатты орналастырылуына бақылау жасайды және олар заңдарға
сәйкес келмеген жағдайларда бұл жөнінде бағалы қағаздар рыногын реттеу
жөніндегі уәкілетті орган мен мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорын
дереу хабардар ете отырып, зейнетақы активтерін басқару жөніндегі
компанияның тапсырмаларын жауып тастауға (орындамауға) міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің нысаналы
орналастыруына кастодиан-банктің бақылау жасауды жүзеге асыру тәртібін
бағалы қағаздар рыногын реттеу жөніндегі уәкілетті орган белгілейді.
Кастодиан-банк зейнетақы активтерін шоғырландыру, оларды орналастыру
жөніндегі, инвестициялық табыс алу жөніндегі барлық операциялардың есебін
жүргізеді және жинақтаушы зейнетақы активтерін басқару жөніндегі
компанияның қызметі туралы ай сайын хабардар етіп отырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының бір кастодиан-банкі болуға тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы жарналарын өз пайдасына
жүзеге асыратын салымшылары:
- зейнетақы шартын жасасу үшін жинақтаушы зейнетақы қорын таңдап алуға;
- уәкілетті орган белгілеген көлемде жинақтаушы зейнетақы қорының
құрылтайшылары (акционерлері), зейнетақы активтерін басқару жөніндегі
компания және кастодиан-банк туралы ақпарат алуға;
- жинақталған зейнетақы қаражаттарының жай-күйі туралы ақпарат алуға;
- жинақтаушы зейнетақы қорының іс-әрекетіне сот тәртібімен шағымдануға;
- үшінші адамдардың пайдасына да ерікті зейнетақы жарналарын төлеуді
жүзеге асыруға;
- зейнетақы шартына және заңдарға сәйкес өзге де құқықтарды жүзеге
асыруға хақылы.
Зейнетақы жарналарын өз пайдасына жүзеге асыратын жинақтаушы зейнетақы
қорларының салымшылары:
- зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарға және зейнетақы шартына
сәйкес міндетті зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорларының тек
біреуіне ғана енгізуге;
- жинақтаушы зейнетақы қорларына қордың міндеттемелерін орындауына әсер
ететін барлық өзгерістер туралы өзгерістер жасалған сәттен бастап, 10 күн
ішінде хабарлауға;
- зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарға және зейнетақы шартының
ережелеріне сәйкес өзге де міндеттемелерді орындауға міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдерін алушының құқықтары
мен міндеттері:
1. Жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдерін алушы зейнетақы
жарналарын өз пайдасына жүзеге асыратын салымшының барлық құқықтарын
пайдаланады, сондай-ақ:
- зейнетақы жасына жетуі бойынша және өзге де жағдайларда жинақтаушы
зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдерін алуға;
- өзінің жинақталған зейнетақы қорларын бір жинақтаушы зейнетақы
қорынан екіншісіне аударуға құқылы, ол күнтізбелік жылына екі реттен
аспауға керек;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзі жинақтаған зейнетақы
қорын мұра етіп қалдыруға;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұру үшін кеткен
жағдайда жинақталған зейнетақы қаражатын алуға құқылы.
2. Зейнетақы төлемдерін алушы:
- табыс алуға әкеп соғатын шарт жасасқан ретте өзінің дербес зейнетақы
шотының нөмірі мен мемлекеттік жинақтаушы қорының реквизиттерін шарт
жасалған сәттен бастап 3 күн ішінде хабарлауға;
- жинақтаушы зейнетақы қорының алушы алдындағы міндеттемелерін
орындауына ықпал жасайтын өзгерістер туралы жинақтаушы зейнетақы қорына
хабарлауға міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақылық ережелері:
1. Жинақтаушы зейнетақы қорлары:
- зейнетақы шарттарын өзгерту немесе тоқтату тәртібін;
- зейнетақы жарналары мен төлемдерін жүзеге асыру тәртібі мен
ережелерін;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының алушылар мен салымшылар алдындағы
міндеттемелері бойынша жауапкершілігін;
- жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйі туралы ақпарат беруді;
- жинақталған зейнетақы қаражатын бір жинақтаушы зейнетақы қорынан
екіншісіне аударудың ережелерін;
- салымшыларға жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары
(акционерлері), зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялар мен
кастодиан-банк туралы мәліметтер беруді;
- жинақтаушы зейнетақы қорлары, салымшылар мен алушылар арасындағы
құқықтық қатынастардың, өзге де ерекшеліктерін қамтитын зейнетақы
ережелерін белгілейді.
2. Зейнетақы ережелерін уәкілетті орган бекітеді.
3. Зейнетақы ережелері жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшысы мен
ерікті жарналар алушының мүдделеріне нұқсан келтірмеуге тиіс.
Салымшының жинақтаушы зейнетақы қорларымен жасасатын зейнетақы шарты:
1. Зейнетақы шарты жинақтаушы зейнетақы қоры мен салымшының арасында
үлгілік зейнетақы шартына сәйкес жазбаша түрде жасалады.
2. Үлгілік зейнетақы шартын уәкілетті орган әзірлеп бекітеді және онда
мынадай мәліметтер:
- жинақтаушы зейнетақы қорының атауы, заңды мекен-жайы және банктік
реквизиттері;
- салымшының тегі, аты, әкесінің аты (ол болған жағдайда), әлеуметтік
жеке коды, мекен-жайы (егер ол жеке тұлға болса) немесе оның атауы,
орналасқан жері және банктік реквизиттері (егер ол заңды тұлға болса);
- шарттың мәні;
- тараптардың құқықтары мен міндеттері;
- зейнетақы жарналарын енгізудің тәртібі мен шарттары;
- жеке зейнетақы шотының нөмірі;
- жинақтаушы зейнетақы қорының жинақталған зейнетақы қаражатының жай-
күйі жөнінде есеп беру тәртібі;
-тараптардың міндеттемелерді орындамаған жағдайлардағы жауапкершілігі;
- шарттың қолданылу мерзімі;
- шартты өзгертудің және бұзудың тәртібі мен ережесі;
- ерікті зейнетақы жарналарының алушысы туралы мәлімет болады.
[9, б.28.]
2. Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы қорларының даму
жағдайы
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жұмыс атқарғанына тура 12 жыл толды.
Басқа институционалды инвесторлардан жинақтаушы зейнетақы қорының
өзгешелігі ол ең ұзақ инвестициялық ресурстарды потенциалды иеленуде.
Бірақ, ұлттық валютамыздағы нығайту жағдайында қаржы құралдарының тапшылығы
жинақтаушы зейнетақы қорларының, инвестициялық қоржынының кірісіне едәуір
мәселе туғызып отыр. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәселесін бағалы
қағаздар нарығын жетілдірмей шешу мүмкін емес.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың мақсаты – зейнетақы қорына
стандартты қызмет орнату, корпоравтивті басқаруды жақсарту үшін,
ынталандыруды туғызу және барынша қауіптілікке қарсы тұру, қаржы нарығы
аумағында қадағалау жүргізу.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытуға арналған бағдарлама, орта
мерзімді перспективада жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың негізгі
басымдылықтарын анықтайды және сәйкесінше іс-шаралар жүргізуді қарастырады:
1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тұрғындардың қатысуын кеңейту;
2. Міндетті зейнетақы салымдары бойынша, 1-салымшы-1 қор
міндеттерін тарату жолымен, зейнетақы салымын төлеу тиімділігімен
қамтамасыз ету;
3. Жинақтаушы зейнетақы қоры міндетті зейнетақы салымдарын сақтандыру
бойынша зейнетақы төлемін алу құқығы кезеңіндегі, инфляция
деңгейінің есебімен салынған, міндетті зейнетақы салымдарының
нақты көлемінде мемлекеттік кепілдігін орындау тәртібін анықтау;
4. Зейнетақы активтерін және жинақтаушы зейнетақы қорын инвестициялық
басқаруды жүргізуші ұйымдардың жауапкершілігін және салымшылардың
құзығушылығын сақтауды анықтау;
5. Зейнетақы активтерін басқарудың тиімділігін жоғарылату, зейнетақы
активтері көлемінде ұзақ мерзімді қаржы құралдарының үлесін
көбейту, акциялар нарығын активизациялау;
6. Жинақтаушы зейнетақы қоры субъектісіне басқару тиімділігін дамыту
және көтеру, жеке зейнетақы қорын реттеуші халықаралық
ассоциациясы принциптері. [11, б.18]
Мемлекет өзінің уәкілетті органдарының атынан жыл басынан,
инвестициялау және инвестициялау объектісін кеңейту ережелеріне, өзгерістер
енгізу жолымен зейнетақы нарығында инвестициялық жағдайды жақсартуға
белсенді әрекеттер жасалды. Ең маңыздысы, инвестициялық акциялар нарығының
дамымауы болып отыр.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылдың 24 желтоқсанында
қабылданды. Оның мақсаты зейнетақы қорынына стандартты қызмет орнату,
корпоративті басқаруды жақсарту үшін ынталандыруды туғызу және барынша
қауіптілікке туралағыштықты қаржы нарығы аумағына қадағалау жүргізу.
1998-2003 жылдар зейнетақы реформасы мен жинақтаушы зейнетақы
қорларының қалыптасу кезеңі болып табылады. Зейнетақы реформасы бұл
жылдарда белгілі бір жетістіктерге жетті. Оны жүзеге асырудың қысқа
мерзімін, зейнетақы қызметтері нарығына жеке инвесторларды тиімді
тартылғанын, қалыптасқан заңдылық және нормативтік базаны, нарық
инфрақұрылымын да атап өтуге болады. Қазақстан зейнетақы жүйесін
реформалаудың шығындарына қарамастан, оны қайта құру экономиканың қаржы-
экономикалық секторына бүгіннің өзінде оң әсер етеді. Қаржы нарығында жаңа
институционалды инвестор пайда болады, оның ресурстары екінші деңгейлі
банктердің меншікті қапиталынан асып отыр, ал жақында зейнетақы қорларының
активтерін банктік сектордың активтерімен салыстыруға болады.
Мемлекет зейнетақы жүйесін демонополизациялау зейнетақы сферасында
нарықтық ортаны қалыптастыру үшін жағдайлар жасады. Зейнетақы қорларының
активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамасы және мемлекеттің
қаржы жүйесінің тұрақтандырушысы болып табылады. 1998 жылдың соңында
Ресейдегі дағдарыстан кейін,көптеген банктер мемлекеттік бағалы қағаздардан
асығып құтыла бастағанда, зейнетақы қорларының активтері оң рөл ойнады
және бағалы қағаздардың негізгі көлемі зейнетақы активтерін басқару
компанияларының қоржындарына ауысты. Бүгін, экономикадағы проблема
ақшаларды іздеуде емес, оларды тиімді және тәуекелсіз қайта салуда болып
отыр. Зейнетақы жарналарының міндетті екенін ескере отырып, алғашқы кезеңде
жинау процесі болады, олардың көлемі 10-15 жыл ішінде артып отырады.
Құрылған жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақымен қамсыздандыруды
еркін таңдауға мүмкіндік береді.
Жаңа жинақтаушы зейнетақы жүйесі қызметінің жаңа механизмі, зейнетақы
жиналымдарының қозғалысы механизмі қалыптастырылады, зейнетақы активтері
бір қордан екіншіге аударылуда, зейнеткерлік жасқа жеткендерге зейнетақылық
төлемдер жүзеге асырылуда.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары қызметінің қаржы көрсеткіштеріне,
Жинақтаушы зейнетақы қорларының бәсекелестігінің негізгі сапалы
көрсеткішінің бірі бір салымшының зейнетақы жиналымдарының сомасы болып
табылады. [12, 5 б.]
Төмендегі суретте зейнетақымен қамтамсыз ету аясындағы 2007-2008
жылдардағы зейнетақы мөлшері көрсетілген (2 сурет).
1,5 есе 2,2 есе
Сурет 2. Зейнетақымен қамтамасыз етудің ынтымақты жүйесі (базалық
зейнетақы есебімен)[2]
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу
Мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы билік органдарының
көмегімен азаматтарды әлеуметтік қорғау мен зейнетақымен қамтамасыз
ету бойынша нормативті – заңдық актілердің сақталуының кепілі болуы
керек, өйткені ол бүкіл қоғамның мүддесін білдіруші ретінде
зейнетақыны сақтандыруды ұйымдастыруда айтарлықтай орынды иеленеді.
Әлеуметтік әріптестік негізінде зейнетақыны сақтандыру субъектілерінің
мүдделерін үйлестірудегі мемлекеттің принципиалды рөлі экономикалық
және ұйымдастырушылық құқықтық тетіктерді жасақтаудан тұрады. Ал
басқа міндеттердің шешімі өзін - өзі реттеудің нарықтық тетіктерінің
еншісіне тиеді. [13, б.25]
Мемлекет тұрғындардың табыстарын қаржыландыру, басқару мен реттеу
мәселелерінің кең ауқымын қамтиды, және ол экономиканың нарықтық
жүйеге трансформациялануы барысында зейнетақымен қамтамасыз етуде
маңызды (және оңай емес) рөлді ойнайды. Осы ретте, елдің қаржылық
ресурстарының ауқымының және қоғамдық қорлардың ақшаларын пайдалану
мүмкіндігінің шектеулігі себебінен, тұрғындардың әлеуметтік
сұранымдары мен оларды қаржыландыру көздері арасындағы тепе –
теңдікті сақтау міндетті ең өткір және маңызды мәселе. Мемлекеттің
зейнетақы ақшаларын бөлу қоғамдағы пайда болып жатқан қаржылық
ресурстарының ауқымының өсуіне қарай мынадай сұранымдарды
қанағаттандыруы тиіс:
1) тұрғындардың әлеуметтік мәртебесі, ұлттық, жас ерекшелігі
құрамына және оның еңбекке қатысу тәсіліне тәуелсіз өмір
сүрудің төменгі деңгейін қамтамасыз ету;
2) азаматтардың, оның ішінде тұрғындардың еңбекке жарамсыз
топтарының өмірлік деңгейлерін көтеру, бұл әлеуметтік
бағдарланған нарықтық экономика жолын ұстанатын кез – келген
мемлекеттің мақсаты болып табылады;
3) тұрғындардың еңбекке қатынастығы және іскерлік белсенділігін
көтермелеу негізінде әлеуметтік әділдікке қол жеткізу.
Осы ретті мемлекеттің және заңдық қағидаларды атқарудағы оның
жасақтайтын тетіктерінің болуы қоғамдық дамудың объективті
сұранымдарына себепті болатындығын айта кету керек. Мемлекет тек
экономикалық қатынастар мен олардың бағалық, қаржылық, несиелік және
сақтандыру түрлерінің объективті қажеттілігін ескереді. [14, б.8]
Қартайған кездегі қамтамасыз етудің мемлекеттік бағдарламаларын
жасақтаудағы табыстарды мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері
азаматтар үшін маңызды ақша құралдарын жинақтау, табыстарды бөлу
мен оларды сақтандыру функцияларымен байланысты.
Функция ретіндегі ақша жинақтау қандай да бір адамға бөлініп
жатқан табыстарды оның өмірі бойында теңестіруді көздейді және
көмектеседі. Адамдар әлі еңбекке жарамды және нақты табыстары бар
кезде, қартайған шағында өз сұранымдарын қанағаттандыруда өз
қолындағы табыстардан артық тұтыну мүмкіндігіне ие болу үшін
ақшасының бір бөлігін жинақтайды.
Табыстарды бөлу функциясы бір адамның өмір бойы тапқан
табыстарын басқа адамның пайдасына бөлуді көздейді.
Сақтандыру кірістерді аяқ астынан болатын жағдайлардан, мәселен
жинақтардың жоғалуына әкелуі мүмкін экономикалық дағдарыс,
инвестициялық тәуекелдерге байланысты, табыстарды қорғауды көздейді.
Қандай да бір елдегі қарттарды қамтамасыз ету бағдарламалары
үш функцияны да орындауы тиіс, дегенмен олардың әрқайсысында
мемлекетке әртүрлі рөл берілуі керек. Осыдан, нарықтық елдерде
көптеген қаржылық және басқарушылық тетіктердің болуы қажіттілігі
туралы тұжырым келіп шығады. Басқаша айтқанда, нарықтық
экономикадағы мемлекеттерде зейнеткерлерді қорғаудың әртүрлі
жоспарларының арасындағы жауапкершілікті қамтамассыз ету мен бөлу
қажеттілігі туралы мәселе кеңінен көтерілді.
Ғылыми экономикалық әдебиетте, көбінесе, шаруашылықты жүргізудің
социалистік жүйесі жағдайында әлеуметтік қамтамасыз ету тегін
болады, яғни еңбекке жарамсыз азаматтарды қамтамасыз ету еңбекті
марапаттау ретінде емес, керісінше өз жарналары арқылы зейнетақылық
ресурстарды жинақтауда еңбеккерлердің қандай да бір қатысуынсыз,
мемлекеттің есебінен жүріп отырды деген пікірлер айтылады.
Осы ретте әлеуметтік қамтамасыз етудің негізгі формасы ретінде
зейнетақымен қамтамассыз етуде тегін элементінің мүлдем
болмайтындығын айта кету керек, өйткені еңбекке жарамсыз
азаматтардың сұранымдарын қаржыландыру, салық төлеуші ретіндегі
немесе еңбекақысының сақтандыру жарнасын төлеуші ретіндегі
еңбеккерлердің есебінен құралатын қорлармен жүзеге асырылады. Және
мемлекет өздігінен ештеңеден зейнетақымен қамтамасыз ету қорларын
құрмайды, тек тұрғындардың табыстарын бөлу процесін ғана
ұйымдастырады. Ақша жетпей қалатын кезде, қоғамдық тұтыну қорларын
әлеуметтік қамтамасыз ету мақсаттарына бөліп бере отырып, мемлекет
мемлекеттік бюджеттегі қаржыларды пайдаланады. Сондықтан зейнетақылық
жүйенің дамуы мемлекеттік зейнетақылық төлемдер арқылы жұмыскерлердің
өмірлерін қамтамассыз етуге негізделуі тарихи қалыптасты. [15, б.16]
Әміршіл - әкімшілік экономикада саяси және экономикалық орта
зейнеткерлік жүйенің тұрақты жұмыс істеуіне мүмкіндік берді, өйткені
жүйе ұрпақтардың ынтымақтастығы қағидаларына негізделген еді, ал
жұмыс істеп жатқан ұрпақтарының төлемдері өмір сүріп отырған
зейнеткерлерді асырау үшін жеткілікті еді. Қартайған жаста тұтыну
үшін арналған ұлттық өнімнің уақытша босаған бөлігі, қоғам арқылы
еңбекке жарамсыздардың бүгінгі күндегі ұрпағына бағытталады. Ал
нарықтық экономика жағдайында, орталықтандырылған басқару мен
зейнетақылық сфераны нормаландырудың қалыптасқан тәжірибесінен бас
тарту жүреді. [16, б.39]
Қазақстандық экономист-ғалымдар әлеуметтік қорғау жүйелерін
өзгерту жеке экономикалық өзгерістерден гөрі көп уақыт алады және
мемлекеттен үлкен күш – жігерді талап етеді, өйткені біздегі
әлеуметтік төлемдердің көп бөлігі өткен жолымыздағы социалистік
міндеттемелерімен байланысты, ал оны қазір ешкімге арта алмайсың
деп айтады.
1998 жылы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы Заңның қабылдануымен, республикада оның негізі міндетті
сипаттағы сақтандыру болып табылатын жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қызметі басталды. Міндеттілік элементтері мынадай жағдайлармен
түсіндіріледі:
- мемлекеттің көмегі мен қолдауына үміттеніп, қарттық жасқа ақша
жинамайтын азаматтардың тарапынан болатын моральдық тәуекелден
қоғамды қорғау қажет;
- қарт жаста салымның жоқтығына алып келетін, өзінің алысты
көрмейтін жеңітек жүріс – тұрысынан жұмыскерлерді қорғау қажет;
- өзіне қажетті барлық затты адам өзі табуы тиіс, яғни
зейнетақы істеу арқылы бүкіл өмір бойы жиналады дегенді
білдіретін нарықтық экономика принципін жүзеге асыру талап
етіледі.
Дегенмен, мемлекет азаматтарды жинақтаушы зейнетақы қорларына
зейнетақы жарнасын төлеуге міндеттей отырып, зейнетақылық активтердің
сенімділігін, олардың қызмет атқару мен жинақтау тетіктерін түсіну
үшін, қарапайымдылығы мен ашықтығын қамтамасыз етуі тиіс.
Жаңа зейнетақылық жүйенің керек уақытында болашақта күтілетін
зейнетақылық жинақ денгейін бере алу қабілеттілігі – қорлардың өте
маңызды қабілеті. Таяудағы өткен жолымызда бұл қабілеттілікті
мемлекеттік кепілдікпен сәйкестендірді. Дегенмен экономикалық өсім
мен жинақтан тәуелді нәрсеге мемлекеттің кепілдік бере алмайтыны
анық. Ол тек еңбекке жарамсыз азаматтардың материалдық күтімін
қамтамасыз ететін ұйымдардың жұмыстарының үстінен тиімді бақылау
жасауға ғана кепілдік бере алады.
Зейнетақы жүйесін өзгертудегі негізгі міндеті болып еңбекке
сәйкес зейнетақының берілуі тиіс болғанымен, экономикалық
артықшылықтар ерекше назар аудартады. Зейнетақы жүйесін өзгертудің
белгілі эффектілері ішкі салымның өсімін, еңбек рыногындағы
ақауларды жоюды және осыдан келіп шығатын тұтас алғанда экономика
үшін артықшылықтарымен капитал рыногының дамуын қамтиды.[17, б.19]
Мемлекетік емес зейнетақы қорларының жүйесінде мемлекет
ұрпақтардың ынтымақтастығы жүйесіне қарағанда басқа рөлді атқарады.
Бұл рөл зейнетақы активтерінің жинақталуын қамтамасыз ететін реттеу
мен қадағалау секілді тетктерді орнатудан көрініс табады.
Азаматтардың қартайған жасындағы сұранымдарын қанағаттандыру
жауапкершілігін мемлекет біршама дәрежеде азаматтардың өздерімен
бөлісті. Одан бөлек, мемлекетпен қатар зейнетақы төлемін үйымдастыру
мен тәртіпке жауапкершілікті бөлуді жұмыс берушілер де, және
жұмыскерлер де қамтамасыз етулері керек. Әлемдегі бір де бір
мемлекет, тіпті экономикалық тұрғыдан дамыған мемлекеттердің өздері,
өз азаматтарын қартайған шақтарында күтімге алу міндеттемесін жалғыз
өзінің мойнына ала алмайды.
Демек, зейнетақымен қамтамасыз етудегі мемлекеттің рөлі, олардың
табыс табуына және ақшасын жақсы зейнетақы қорына жинау мүмкіндігін
беруден, нақты деңгейдегі зейнетақыны жинай алмаған мүлдем жұмыс
істей алмайтын адамдарды қамқорлығына алу үшін қоғамның барлық
мүшелеріне жағдай туғызу міндеттемесінен көрініс табады. Соған
сәйкес, мемлекет нарық жағдайында қоғамды қажетті зейнетақы
заңдарымен қамтамасыз етеді және оның орындалуын бағалайды.[10, 22б.
]
Тұтасынан алғанда, жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі мемлекеттің
рөлін мынадай функцияларымен сипаттауға болады:
1. Әлеуметтік функция – бұл функция зейнетақыны төлеу мақсатында
жинақталған активтердің сақталуын қамтамасыз ету, алғашқы
дәрігерлік көмекті қамтамасыз етуден кем соқпайтын қоғамның
табанды талабы болып табылады. Егер мемлекет өз азаматтарына
зейнетақы жинағын міндетті түрде жасауды талап ететін болса,
мемлекеттің осындай әлеуметтік функциясы күшейе түседі.
Зейнетақылық бағдарламаларды басқаруға қатысу ерікті болып
табылатын елдердің өзінде, мемлекет процестің барлық
қатысушыларының әрекеттерін қатаң бақылауда ұстайды. Мұндай
бақылаудың мақсаты – еңбек етіп, бүкіл өмір бойына жинақтаған
ақша қаражаттарын жұмыскерге төлемдері бойынша міндеттемелерін
орындауға кепілдік беруді білдіреді;
2. Саяси функция - зейнетақы жүйесінің дамуын үкімет құрамындағы
өзгерістерден тәуелсіз қамтамасыз етуді білдіреді, яғни
зейнетақы жүйесінде сақтандыру мен ынтымақтастық қағидасы
әрқашан жұмыс істеуі керек және қандай да бір саяси
өзгерістерге тәуелді болмауы тиіс;
3. Экономикалық функция – азаматтардың жинақталған зейнетақы
жинақтары отандық экономикаға инвестициялауымен байланысты.
Мемлекеттік бюджет тұрғысынан жинақтар көп жағдайларда салық
салынғанға дейін зейнетақы қорларына орналастырылады. Яғни,
зейнетақы қорларындағы төлемдерден кіріс салық алынады. Ал
бұл, салықтық түсімдер уақыт тұрғысынан орташа алғанда
бірнеше онжылдықтарға кейінге қалдырылғандығын білдіреді.
Демек, зейнетақы қорларындағы ірі ақша көлемі елдің экономикалық
дамуы үшін айтарлықтай стимул бола алады. Осындай стимулдың болуы,
өз кезегінде, зейнетақы қорларының жұмыс істеу үлестері мен
инвестициялық қызметіне мемлекеттің мүдделілігін күшейте түседі.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің әлемдік тәжірибесі мемлекеттердің
зейнетақымен қамтамасыз етудегі үш мүмкін рөлі бар екендігін
көрсетті. Бұл ең біріншіден:
1. Бекітілген табыстың күнкөріс деңгейімен байланысты, негізгі
зейнетақыны барлығы үшін бірдей мөлшерлемеде беру. Ол өмір
сүру көздерін тексергеннен кейін беріле алады немесе барлығына
бірдей төлене алады.
2. Басқа көздерден түсетін табыспен айқындалатын, қосымша
зейнетақы. Мемлекет бір де бір заматтың зейнеткерлікке
шыққаннан кейін нақты сомадан кем зейнетақы алмайтындығын
кепілдендіреді, және зейнетақы арасындағы айырмашылықты кез-
келген жеке қордан орнын толтырады. Ол іс жүзінде мемлекеттік
емес қамтамасыз етуді кепілдендіреді.
3. Барлығы үшін бірдей мөлшерлемеде негізгі зейнетақы, және оған
қосымша, жарналық төлем мен еңбек өтілімен анықталатын
зейнетақы.
Демек, жинақтаушы зейнетақы қоры онда әрекет ететін ортаны
анықтауда мемлекет басты рөл ойнайды, яғни осы мағынада бүкіл
зейнетақы жүйесінің кепілі болып табылады.
Мемлекеттің экономикалық функциясы табыстардың сипаты, бағыттары
мен реттеу үрдістері бойынша, әрқашан қандай да бір экономиканың
нақты – тарихи ахуалымен, оның аймақтық және ұлттық өзіндік
ерекшелігімен анықталады.
Мемлекет өтпелі экономика кезіндегі зейнетақы активтері мен
жинақтарын реттеудегі экономикалық рөлін, дамыған нарықтық
экономикадағы мемлекеттің экономикалық рөлімен салыстыра отырып,
шешуге болмайды. Қазақстанның орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан, әлеуметтік қамтамасыз етудің барлық жүйелерін түбірлі
тұрғыда өзгертуді керек ететін нарықтық экономикаға өтуінің
трансформациялық кезеңінде, бұл проблема шет елдердің практикасында
кездеспейтін қосымша белгілерге ие болады. [18, б.9]
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің реттеушісі болудан бұрын, мемлекет
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің өз тетігін қалыптасу процесінің
реттеушісі болуы тиіс. Осы орайда айтар болсақ, Қазақстанның
жинақтаушы зейнетақы жүйесі тұрғындардың табыстарын мемлекеттік
реттеудің нақты және рационалды жағдайында ғана тиімді қызмет
атқара алады [19,б.23].
2 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ НЕГІЗДЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Жинақтаушы зейнетақы қорларының даму жағдайы және салымшыларының
зейнетақы қаражаттары
2009 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 14 жинақтаушы зейнетақы қоры
өз қызметін жүзеге асырды.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары елімздің жұмыспен қамтылған халқын
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тартуды жадғастыруда, соның нәтижесінде
салымшылардың дербес зейнетақы шоттарының саны өсуде.
Міндетті зейнетақы жарналары бойынша салымшылар (алушылар) шоттарының
саны 2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1 415,5 млрд. теңге жинақталған
зейнетақы қаражатының жалпы сомасымен 9 613 112 болды. Міндетті зейнетақы
жарналарын аударатын салымшылар шоттарының саны 2008 жылғы қаңтар-желтоқсан
айларында 389 400-ге (4,22 %), оның ішінде желтоқсан айында 47 157-ге (0,49
%) ұлғайды.
2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша міндетті зейнетақы жарналарын
аударатын салымшылардың дербес зейнетақы шоттарының саны 9 223 712 болған.
2007 жылы салымшылар шоттарының саны 687 610 (8,06%) ұлғайды, оның ішінде
желтоқсанда - 41 650 (0,45%) болды.
2008 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша міндетті зейнетақы жарналары
бойынша салымшылар шоттарының ең көп саны 14 қордың 4 қорында болды: МЖЗҚ
– 26,44%, Қазақстан Халық Банкі – 21,28%, Ұлар Үміт – 14,86% және БТА
Қазақстан – 9,48% немесе олардың үлесіне барлық қорлар салымшыларының
жалпы санының 72,06%-ы келеді.2007 жылы 4 қордың үлесі 0,69 пайыздық
тармаққа ұлғайды.
Ал 2009 жылғы 1 қаңтарда міндетті зейнетақы жарналары бойынша
салымшылар (алушылар) шоттарының ең көп саны өткен жылдағыдай 4 қорда
жинақталған: МЖЗҚ – 25,15%, Қазақстан Халық Банкі – 21,94%, Ұлар Үміт
– 14,38% және БТА Қазақстан – 10,44% немесе олардың үлесіне барлық қорлар
салымшыларының жалпы санының 71,91%-ы келеді. 2008 жылғы желтоқсан айында 4
қордың үлесі алдыңғы есепті аймен салыстырғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz