Қаржы терминдерін аудару тәсілдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау.Қаржы терминологиясының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 5
1.1 Қаржы терминологиясының қалыптасуы мен даму тарихы ... ... ... ..5
1.2 Қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі қаржы
терминдері ... ... ... ... ..8
II тарау. Қаржы терминдерін аударудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..11
2.1 Басқа тілден енген қаржы
терминдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Қаржы терминдерінінің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Қаржы терминдерін аудару
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Қазақстан Республикасы дамыған елу мемлекеттердің қатарына қосылуы
үшін шет елдерімен қаржы, экономика саласындағы қарым-қатынасын қарқынды
дамытуда. Соған байланысты шет елдік банкілер мен мемлекетіміздің
ішіндегі ақша айналымымен, яғни, банкілерімен жұмыс істей келе, олардың
тек банкілік жүйесін ғана емес, сонымен қатар қаржы терминологиясын да
түсініп, одан дұрыс аудару қажеттілігі туындайды. Ұлт тілінде қаржы саласы
терминологиялық жүйесінің қалыптасуы мен дамуына ерекше көңіл бөліне
бастауы осы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Мемлекеттердің жаңа экономикалық, қаржы саласындағы тығыз қарым-
қатынастары нәтижесінде пайда болған терминдер мен неологизмдерді
аударудың ерекшеліктерін қарастырып, экономикалық лексиканы бір жүйеге
келтіру- дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болмақ.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
1) қолданыстағы қаржы терминологиясының қалыптасуы мен дамуын зерттеп,
оған баға беру;
2) берілген терминологиялық жүйеге құрылымдық-семантикалық сипаттама
беру;
3) қаржы терминдерін аударудың тәсілдерін көрсету;
4) қаржы, экономикалық терминдерінің қолдану аясын суреттеу;
Бұл жұмыстың нысаны - берілген терминологиялық лексика жүйесіне күрделі
сараптама жасап, оның ерекшеліктерін көрсетуде.
Жұмыстың теориялық маңызы - бұл жұмыс шет тілдері факультетінде оқитын
студенттерді дұрыс аударма жасау тәсілдерімен, аударманың түрлерімен,
қаржы саласындағы терминологияның ерекшеліктерімен, сонымен қатар, шет
елдерінің банк жүйесінің жұмысымен таныстырады.
Жұмыстың практикалық маңызы - бұл жұмыс қазақ тіліне басқа тілден
енген қаржы терминологиясын аудару барысында көлемді тәсілдері қолданылып,
дұрыс, мамандырылған аударма жасауға өз көмегін тигізбек.
Жұмыс жасау барысында шет тілдері факультетінде оқитын студенттер
арасында әлеуметтік-практикалық сауалнама өткізілді. Сауалнама кезінде
студенттерге қаржы саласындағы терминологияны қазақ тілінен ағылшын тіліне
және керісінше аудару тапсырмасы берілген еді. Мұндағы мақсат- студенттер
аударудың қандай тәсілдерін көбірек қолданатынын анықтау болатын.
Нәтижесінде берілген жеті тәсілдің ішінен 40%-ы транскрипция мен
транслитерацияның үлесінде, 30 %-ы-суреттемелі-түсіндірмелі аударма және 20
%-ы-калькалау тәсілі болса, қалған 10 %-ы сөзбе-сөз аударманың үлесінде.
Осы нәтижелерге сүйене отырып, қаржы саласындағы терминологияны аударуда
біздің де көбінесе қолданған тәсілім- транскрипция мен транслитерация
және суреттемелі-түсіндірмелі аударма болды. Бұл жұмыстың практикалық
бөлімінде көрсетілген. Яғни, қаржы саласындағы терминологияны аударудағы
ең негізгі тәсіл - транскрипция мен транслитерация екендігін анықтау-
жұмыстың жаңалығы болып табылады.
Зерттеу барысында қолданылған әдістер ретінде құрылымды-
семантикалық, контекстуалдық, сөз жасамдық сараптама әдістері қолданылды.
Жұмыста қолданылатын терминдер мына әдебиеттерге негізделіп жазылған:
-қаржы, экономика саласына байланысты анықтамалық сөздік ретінде
жасалған жаңа әдебиеттер;
-бұқаралық ақпарат қөздері (газет, журнал, радио, теледидар және т.б.)
Жұмыстың жекелеген қорытындылары 2008жылы, сәуір айында Қазақ
гуманитарлық-заң университетінде өткен Ғылыми студенттік теория
конференциясы атты, материалдар жинағындағы тезис түрінде басылып шықты.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімдерден,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Терминдер мәселесі
Өзінің саяси сипаты мен қоғамдық құрылысы жағынан бұрынғы
өткендердің бірде-біріне ұқсай қоймайтын қазіргі тәуелсіз Қазақстан
қоғамның барлық саласына игі әсер етіп отыр. Жаңа қоғам осыдан 20 жыл бұрын
мемлекет құраушы қазақтың тіліне мемлекеттік мәртебе берілуіне де ықпал
етіп, тілдің тағдырлы мәселесі - терминология саласының алдына зор
міндеттер қойып келеді.
Бүгін нарық қоғамдық өмірге етене еніп алды. Бұрын ести қоймаған,
әуелі кезде құлаққа жаға да бермеген терминдер мен сөздерді ести бастадық.
Бұл заңды. Қазір бұған үйрендік. Сондай-ақ қоғамымыздың жаңа саяси
сипатына сәйкес саяси жүйе, саяси режим, саяси билік, саясат
субъектілері, т.т терминдер күнделікті қолданысқа алынды. Бұрынғы кеңестік
қыспақтан босаған, ашық қоғам құруды мақсат етіп отырған елімізге жаһандану
үдерісі де жаңа ұғымдар алып келіп жатыр. Мұның бәрі - тілдің тірі организм
екенін көрсететін факторлар. Байлығы, мазмұндылығы жағынан еш тілден кем де
артықта емес қазақ тілінің бүгінгі күні елеулі түрде баи түскені тіл
мамандарына ғана емес, қарапайым халыққа да белгілі.
Қазақ лингвистикасында термин жасаудың толып жатқан жолдары бар. Соның
бірі - халықаралық қолданыстағы терминдерді өз тілімізге ендіру. Алайда осы
тұста ескертетін бір қағида бар. Қазақ терминологиясының негізін салған,
ғұлама ғалымдарымыз Ахмет Байтұрсынов, Құдайберген Жұбановтардың
халықаралық терминдер қазақ тіліне аударылғанда аударма түп мағынасын дәл
бермесе, онда терминді сол күйінде алу туралы қатаң ескерткен болатын. Біз
бұл өсиеттерді жиі естен шығарамыз. Мәселенің байыбына бармай, аударуға
құмарлық басым.
Түйіндей айтқанда, бүгінгі саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық,
жалпы қоғамдық өмірдің қарқынды дамуы, мемлекеттік тілдің қалыптасуы тіл
кеңістігіне, әсіресе термин саласына күрделі мәселелер әкеліп отыр.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдер.
Көп жағдайларда және теорияда және тәжірибеде лексикалық құрамдағы
қазақ (ағылшын терминдері сияқты) терминдерінің болуы мүмкін, бірақ
әртүрлі морво – стнтаксистік құрылымда, оларды құраушы компоненттердің
бірінің грамматикалық өзгерісін талдау, осы жұмыста алған мақсаттарды
зерттеуге көмектеседі. Соынмен орыс құрмалас терминдерінде бірдей кеңінен
ұсынылған және сын есіммен сипатталған келісілген анықтамалар, және
септіктегі зат есіммен сипатталған толықтырулар. Мұндай жағдайларда,
варианттардың бірі едәуір тұрақты болып келеді және тілде термин ретінде
бекітіледі, бірақ кейде грамматикалық құрылым онша қатаң болмайды және
аударманың көпварианттылығын мүмкін етеді: market factor - нарықтық фактор
– рыночный фактор, және нарық фокторы болыпта аударылады.
Алшақтықтардың бұл түрлерін, біз зат есімнің байланыстарымен
құрылған ағылшын терминдерінің аудармасында байқаймыз.
Екі зат есімнен немесе зат есіммен және топтардан тұратын,
терминдердің ішкі формаларын салыстырғанда, мына айырмашылықтар байқалады:
1. Зат есімді анықтайтын септік форманың өзгерісі (атау септіктің
ілік септік формасына ауысуы), қазақ тіліне аударылғанда тартылыс формасын
алуы:
risk figure – показатель риска – тәуекел көрсеткіш; capital
market – рынок капитала – капитал нарығы; tax rate – ставка налога –
салық ставкасы; purchase price - цена приобретения–
сатып алу құны.
2. Зат есімді анықтайтын септік формасының өзгеруі (ШТ термині
құрылымындағы зат есімнің жалпы септігі – АТ термині құрылымында зат
есімнің ) және қосымшаны енгізу:
Income tax – налог на прибыль – кіріске салынатын салық;
Sales tax – налог с продаж – акциялар эмиссиясы;
market position – положение на рынке – нарықтағы жағдай;
3. Түрі өзгеруі ( единс. число және мн. число) септік формаларының
өзгеруімен бірге (сонымен қатар предл. енуімен):
order inflow – поступление заказов – тапсырыстардың түсуі;
share issue - эмиссия акций – акциялар эмиссиясы;
share turnover – оборот акций –акциялар айналымы;
share subscription - подписка на акции – акцияларға жазылу;
profit and loss account – отчет о прибылях и убытках – кіріс пен
шығындар себебі.
Екі зат еісмнен тұратын, қосымшамен байланысты of (N of N)
терминдер, орыс тілінде зат есім + ілік септіктегі зат есім және қазақ
тілінде зат есім + зат есім : principles of consolidation – принципы
консолидации– консалидация принциптері; Board of Directors – совет
директоров – директорлар кеңесі.
Терминдер құрамындағы, екі зат есімді байланыстырушы, қазақ
тілінде сәйкес беріледі: dividend per share – дивиденд на акцию –
акцияға дивиденд; және т.б.
Жанама септіктегі зат есім + зат есім морфо–синтаксистік құрылым
орыс терминдерінің құрұлуында жеткілікті өнімді; осы құрылымның көмегімен
және Adj +N құрылымы ағылшын терминдері мағынасында N + N құрылымымен
беріледі.
ИЯ және АТ баламаті терминдерінің көп кездесетін морфо –
синтаксистік құрылымының алшақтықтары қаралды; басқа түрлері жекеленген
жағдайлармен көрсетілді және біз қарап отырған тіларалық сәйкестіктерге
тән болып саналмайды.
Ағылшын, қазақ тілдерінің экономикалық терминдерін аударуда қазіргі
кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде терминделіп және
нақты ғылыми–техникалық ортаға бекітілген (мысалы, muson– қарапайым
бөлшек, histosol–ылғал топырақ, nudnik–жазушылық стиль, ecological
–экологиялық, mini - bikini ).
Бұл модельдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі.
Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың
күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын
кезеңіне шығады.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды
сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас
жағдайының шеңберімен шектелген.
Metod- әдіс, тәсіл.
Be –in – достық кездесу;
a write - off – қолданыстан шыққан;
lie –in – қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып
тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе
оны өзгертеді, мысалы: aholic, сөзтіркесінен алынып тасталған
norkoholic кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп
және бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic,
coffeholik, осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және
өзгертілді -super-, counter-, anti-, - ism. Айтылғандардан терминологиялық
жүйені салыстырмалы түрде зерттеу, ағылшын, қазақ тілдерінің экономикалық
терминдерін аударуда, семантикалық жазбаның мағынасымен қоса алғанда
және баламасыз терминдерді аударудың әдістерін қарастыру керек.
Аудармашылық тәжірибеде, көптеген терминологиялық бірліктерді аудару үшін
транслитерация және транскрипция қолданылады. Ескере кету керек, бұл
тәсіл, бір жағынан терминологиялық жүйені интернационалдайды, екінші
жағынан бұл тәсілдің салдары негізсіз ауыстырып алу, терминелогиялық
жүйеде толықтай қозғалысқа әкелуі мүмкін. Сонымен аударма процедурасында,
басқа тілдің терминологиялық бірліктерін беруде, нақты аудармалық
процедура қарастыру қажет. Жаңа сөзтіркестері мен сөзқұрылымның көмегімен
88% жаңа сөздер құрұлады (3000 зерттелген сздердің ішінде).
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдерді құраушы
компоненттердің бірінің грамматикалық өзгерісін талдау жан-жақты
мысалдармен көрсетіліп, аударма ісін зерттеуші ғалымдардың ғылыми
жұмыстарынан тәжірибелік әдістер, олардың түрлері қаралып, қолданылды.
2.3. Экономикалық мәтіндерді аударудағы көпмағыналық пен көпнұсқалық.
Мәтіндерді аудару тәжірибесіне баламаның қолданылуы өзекті болап
табылады, Л.К.Латышевтің тұжырымдамасына сүйене отырып мәтіндердің аударылу
ерекшеліктерінің түрлі стилдерін қарастырады. Мамандарға арналған
мәтіндерді аударуда қиын келелі мәселелер, өзге терминдік жүйенің
көмегімен мәтін мағынасын нақты беру болып табылады. Біз, аударма тілнің
терминдік жүйесі, қайталанбайтын лексикалық жүйе секілді толық бір бүтін
болады. Бұл келесі себептермен байланысты:
- терминдік жүйе, лексикалық жүйенің бөлігі болып табылады,
сөйтіп ол, оның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сипаттайды.
- терминдік жүйе, білімнің пәндік-мағыналық аумағын, нақты
пәндік аумақтағы бөлігі болып табылады, және ол да түрлі
мәдениеттермен сипатталады.
- терминдік жүйе барлық уақытта әсерлі, ол жүйелік
қатынастардағыдай бірліктер арасында үнемі өзгеріп отырады.
Ағылшын құрамдас терминдерін және олардың қазақ баламаларын
салыстырғанда, лексикалық мағынада ядролық немесе компоненттерін
анықтайтын алшақтықтар байқалады.
Көп таралған тенденция, ағылшын құрамдас терминдерінде кең қалыптағы
семантика ядролық компоненттерінің қолданылуы болып табылады. Терминдердің
құрұлуы негізі ретінде көп таралған семантика зат есімдерін ағылшын тілі
көп пайдаланады. Мысалы: item - компонентінің мағынасын бергенде
лексикалық айырмашылық болатыны анық: non – distributable items
(таралмаған мақалалар) – нераспределяемая прибыль деп ауаударылу керек –
бөлінбейтін кіріс.
Extraordinary items (төтенше мақалалар) – чрезвычайные
\внереализационные доходы и расходы - өткізуден тыс кіріс пен шығындар.
ШТ және АТ құрамдас терминдерінің ядролық емес компоненттерінің
лексикалық мағынадағы алшақтықтары, және де ШТ және АТ мағынасындағы
номинациялардың түрлі дәстүлерімен түсіндіріледі:
book value ( сөзбе - сөз: кітаптың құны- есеп –қисап кітабы бойынша
құны) – балансовая стоймость - тепе-теңдік құн;
cash in hand (сөзбе - сөз: қолдағы ақшалар) – денежные средства в
кассе – кассадағы ақша;
guilty exposure (сөзбе - сөз: ата-аналар компаниясы) – материнская
компанИЯ - аналық компания;
eguity exposure (сөзбе - сөз: капитал құнының өзгеру қапі) – фондовый
риск – фондтық тәуекел;
Аударма сәйкессіздігінің осы түрінің себебі, ШТ және АТ терминдерінің
құрамында әртүрлі тілдер бірліктері дәстүрлерінің қолданылуы болып
табылады, келесі мысал осыны көрсетеді: егер ағылшын тілінде short –
trem lia bilities (қысқа мерзімді міндеттер) және current liabilities
(сөзбе - сөз: ағымды міндетер) термин – стнонимдер бірлескен болса,
олардың әрқайсысы есеп қисап балансын жасағанда қолданылады, ал орыс
тілінде екі терминде қысқа мерзімді міндеттер деп аударылады. Бұл
алшақтаықтар аз кездесетін мағыналардың түсінігіне ШТ және АТ
терминдерімен кедергі болмайды.
Бұл бөлімдегі біздің зерттейтініміз – қаржы есебіндегі ағылшын
терминдерінің көпмағыналылық және варианттық сәйкестіктері.
Көпмағыналылық, ШТ тернмині түрлі мағыналы болғанда байқалады, әртүрлі
орыс баламатерімен беріледі, және ШТ терминінің кездескен бір мағынасын
АТға бергенде бірнеше түрлі терминдер қолданылуы мүмкін.
Бірнеше баламаны көпмағыналы терминдер. Терминологияға кіріспеде,
терминологияның көпмағыналылығына біркелкі баға қойылмады.
Мұндай терминдердің көбі – бір сөзді терминдер account, contingenci,
delivtuy, retum, term , және т.б.
rate – \курс\ 2 ставка –бағам;
fixed rate – а) фиксированный курс, б) фиксированная\твердая ставка
процента – тұрақты (өзгермейтін) бағам;
floating rate - а) плавающий курс, б) плавающая ставка процента –
тұрақсыз (өзгермелі) бағам.
Кең мағыналы семантика, терминдердің көпмағыналылығының алдыңғы
шарттары болып табылады. Арнайы мағынаны білдіретін териндік жүйеде пайда
болған, жалпылай қолданыстағы сөздер қатарына енгеннен кейін ,
көпмағыналылық, терминдерге тән болмайды.
Бірақ, көбінесе жеке сөзді терминдер, басында жалпы қолданыста
болған, немесе жалпы қолданыстағы сөздер негізінде мағынаға ие болған.
Терминдердің арнайы орны, терминдер жүйесінде тілдік бірліктің бастапқы
жалпы қолданыстағы мағынасымен басқа мәтіндерде де қолданылады: addition -
1. прибавление; 2. прирост; увеличение (за период) -өсім; structure - 1.
структура; 2. организационная структура – құрылым; loss - 1.потери;
2.убыток; - шығын. Кейбір жағдайларда көпмағыналылықтың себебі,
терминдердің кең мағыналы семантиканың жалпықолданыстағы көпмағыналық
сөздерінен шыққан. Мысал ретінде көпмағыналы ағылшын термині amount
сөзін алайық, қаржылық есеп беру мәтінін аударғанда бірнеше орыс
баламатері сәйкес келеді: 1. сумма; величина; 2. объем. Ағылшын тілінің
семантикасы өте кең таралған және түрлі контексте онытүсіндіру үшін түрлі
орыс терминдері қолданылады:
Amount термині контексте Терминнің аудармасы контексте
~ of production and sales өндіріс пен жүзеге асыру көлемі
~ s of assets Активтің көлемі
~ s of revenues Табыстың көлемі
~ s payable under the agreement Келісім шарт бойынша төлеу сомасы
~ s receivable under the agreement Келісім шарт бойынша төлеу сомасы
To recognize the ~ as income Соманы кіріс көзі деп түсіну
To reflect ~ s in financial Қаржылық есепте соманы көрсету
statements
Аmount терминдер құрылымынан шыққан, орыс баламаінде де түрлі
бірліктенр қолданылады. Сонымен термин, жалпы қолданыстағы тілдер
бірліктері, аудармада кең көлемді семантикадай жиі қолданылады.
Бір нақты мағынадан пайда болған , басқа бір нақты мағынаның
негізінде, кең тараған көпмағыналы терминде пайда болған. Метаномикалық
қатынастың, мына келесі түрлерін атап көрсетуге болады:
1. Жалпы – жеке : conversion - конвертациялық ШТ перевод (единиц);
2. конвертациялық ШТ обмен валют –конвертациялық ШТ айырбас;
structure – 1. структура; 2. организационная структура ө құрылым; turnover
– 1. оборот; 2. товароаборот – тауар айналымы.
Экономика терминдерін ағылшын, қазақ тілдеріне аударғанда жалпы мағына
негізінде, бір-бірімен қатысы жоқ, нақты жекеленген мағыналар пайда болуы
мүмкін : unit – единица продукции; 2. организационная единица;
подразделение (бірлік жалпы семасы)ө- өнім бірлігі.
Жекеленгген жағдайларда ғана екінші мағынаның пайда болуына терминнің
құрылымының эллипсі көмектеседі:
Group – 1. топ. 2. компания тобы ( Group of companies сөзінен);
Board- 1. орган управления; совет; департамент; 2. совет директоров
-басқару ұйымы; (board of Directors).
2. Бөлім-бүтін
Record- 1. запись, 2. Р 1. документация;- құжат.
Operation- 1. (хозяиственная) деятельность, вид (хозяиственной)
деятельности, 2. хозяиственная операция-шаруашылық операция.
3. Қимыл, қимыл процесі-нәтижесі:
Building – 1. стройтельство, 2. здание –құрылыс.
Performance- 1. выполнение, 2. результат; показатель деятельности;-
нәтиже.
4. Қимыл, қимыл процесі-орындаушы, еxchange – 1. обмен (валют), 2.
биржа, - айналым.
management – 1. управление (процесс, функция ), 2. руководство (орган
управления), - басқару.
Термин беріп тұрған мағына, экономикаға, менеджментке, қаржы саласына
және т.б. түрлі нақты мамандықтарға жатуы мүмкін. Салааралық полимесияның
көрнекі мысалы ретінде, біздіңше, басқа мағыналы болатын provision: 1.
резерв- резерв; 2. обеспечение – қамтамасыз ету; 3. положение (договор) –
шарт (бөлімі). Бірінші мағынады термин бухгелтерлік есеп мағынасын
білдіреді; соңғы мағынада ол заң термині ретінде болып тұр. Бірақ та
барлық кіатап көрсеткен мағыналырымыздың бәрі қаржы есебінің мәтінінде
өзектелінеді. Терминнің қолдану ерекшелігін әрбір мағынада бақылауға ,
контекст мүмкіндік береді.
Термин жүйесіндегі көпмағыналы терминдерге тән, мағыналардың
анализі, терминдер құрылымын аударғанда , мағынаның дәлдәгән қамтамасыз
ету үшін қажет, терминдердің пайда болуына негіз болатын белгілі сөздер
(ключевые слова) түрлі мағыналары. Осы жағдайды, t мына мағылалардағы
ассoun термині жақсы суреттейді: 1.(бухгелтерский) счет, 2. отчет – 1. шот,
2. есеп шот;
Құрамында ассoun элементі бар , термин құрамдарының бөлімі, бірінші
мағына негізінде құрылған: ассounts payable – кредиторская задолженность –
төленуге тиіс шоттар; ассounts receivable – дебиторская задолженность –
қабылдауға тиіс шоттор; reserve ассount –резервный счет, резервті
шот.Басқа құрамдас терминдер екінші мағына негізінде құрылған: profit and
loss ассount - отчет о прибылях и убытках- кіріс пен шығындар есебі;
statutory ассounts- установленная законодательством отчетность-заңмен
бекітілген есеп айырысу.
АТ терминінің синонимімен негізделген, варианттардың сәйкестігі,
белгілі (ключевых) және құрамдас терминдердің мағынасын бергенде
байқалады. Сонымен, ағылшын терминдері орыс және қазақ тілдеріне
аударылғанда екі (үш) сәйкестік береді.
ШТ терминінің мағынасын АТ терминіні аударғанда, жекелі немесе
аблолютті синанимдер болаты, бірнеше терминдер қолданылуы мүмкін.
Қазіргі кезде аударма негізі өзіндік ғылыми жұмыс ретінде, сонымен
бірге аудармалық практика, мәдениет аралық коммуникация теориясына,
анғұрлым кең, ғаламдық пәнге айналуда. Аударма ісі сөйлеу ісінің ерекше
түрі ретінде, мәдениет аралық коммуникацияның жалпай қабылдаудағы құрал
және негізгілерінің бірі болып табылады. Аударма ісінің маңызды
шындықтарының бірі, әрбір нақты мәтінге байланысты баламатік мәселелердің
шешімі болып табылады. Осылай тұжырымдаманың формальды сәйкестігі
келесідей тұжырымдалады: вербалды түсінуге болатынның бәрі беріледі.
Аударылмайтын және қиын аударылатын элемнттер, өзгертіледі, және мәтіннің
ешқандай аударуға келмейтін элементтері ғана қалдырылады. Нормативті-
мағыналы сәйкестік тұжырымдамасының авторлары, аудармашы екі талапқа сүйене
жұмыс істеулері керек : мәтіннің маңызды элементтерінің мағынасын беру
және аудару тілінің нормаларын сақтаулары керек дегенді айтады. Бұл
жағдайда баламатілік, ақпаратты берудің толықтығы және аудару тілінің
нормаларының тең қатынасы. Экономика терминдерін ағылшын, қазақ
тілдеріне толққанды аударма тұжырымдамасының авторлары, аударма мен
мәтінді дәл аударып айтып беру , аударманың тіптен түрлі типтері деп
есепдейді. Олар, аударма кезінде мәтіннің мазмұн мағынасын нақты беруге
тырысу керек, және ақпаратты беру процесі мәтін түпнұсқасындағы жолмен
берілуіне жетуге ұмтылулары керек.
Көрсетілген фактолар, терминдердің баламасыз немесе ішінара баламалы
бірліктері жиі кездеседі деп қаралуына әкеледі. Лексикалық дәрежеде,
баламасіз ұғымы қарастырылып және көрсетілген, оның себептері болып: 1.
халық өмірінде жоқтығы,
2. тепе-теңдіктің жоқтығы,
3. лексико-стилистикалық сипаттамасының бөлектігі.
Терминологияда жиі кездесетін, алдыңғы екі себеп, тепе-теңдіктің
жоқтығының ерекшелігі. Мысал ретінде, қазақ және ағылшын энонмикалық
терминологиясын сәйкестендіру әрекеті, терминдердің дыбысы жағынан кейде
ұқсас болатын және функционалды-тепе-теңдік лексикалық мағынаның
принципиалды сәйкессіздігін анықтайтын. Мұндай принципиалды алшақтықты, кез
келген гуманитарлық ғылымда, қоғамды өмірді зерттейтін, ұлттық-мәдени
ерекшеліктермен байланысты табуға болады. Ал, бірақ көбінесе,
терминологиялық бірліктердің көбісі интернационалды лексика және
интернационалдық морфем, осыған байланысты терминологиялық тепе-теңдік
иллюзиясы жиі білініп отырады. Мұндай жағдайлар аударма кезінде күрделі
қателіктер жіберуге әкеледі.
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді
аз көлемде құрайды, және сөзқұрылымының тарихи тәсілдерінің қатарына
өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатыын тәсілдер, сөздерде дыбыстардың
кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде дерлік
қолданылмайды. Осыған байланысты бөліп көрсету керек:
- аз өнімді аффикстер;
- абсолюттік өнімділік бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру
элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында минималды шектеулі.
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі
болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің салмағы басым болады.
Өнімділік жаңа сөзқұрұлуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру
моделінің сипатында басым салмаққа ие. Сөзқұруды өнімділік мағынасы,
моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де
сөзқұру тәсілдеріне де таралады, өнімділік сөзінің өзінің семантикасы
өте кең көлемде.
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген
аспектілері мен оның негізгі сипаты жайлы бірдей пікір жоқ екндігінің
себебі шығар.
Сөpтіркес негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту
маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті,
мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа
сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті,
бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрұлады немесе тіптен
құрұлмайды.
Л.Гилберт аудама ісінде, сөзқұру тәсілінің өнімділігі ретінде
неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұру тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөлуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан
құрылатын, фонологиялық неологизм. Аударма ісінің мұндай жаңашылдығында ,
жасандылық байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын
тілдерінің морфемімен сыйысады.
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері
сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада
және т.б.өолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic – көптүсті.
Monochromatic – біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) – телефон тетігінің жұмысының дыбыс
иммитацИЯсы.
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың
және дыбысқа еліктеудің имплекациясы.
Сонымен қатар, осы топқа жаңаодағай түрлері шартты түрде кіреді:
Comparatively – салыстырмалы.
Rational –рационалды.
Skill [skil]n – 1) практикалық тәжірибе, 2)істей білу
To ensure [in ] v –қамтамасыз ету.
Supplier [sәplaiә]n – жабдықтаушы.
To embrace [imbreis]v - қамту
Ауысып алу, бұл топтың неологизмі, күияі неологизмге жатады. Олардың
жалпы тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция
жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын
морфологиялық бөліну.
1. Шындығында ауысып алу. Бұл аударма ісінің бұлағының – негізгі тілі
– француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия
елдері тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып
табылады. Бұл категориядағы сөзтіркестер мәдениет аумағында көбінесе
кездеседі:
To appear -Пайда болу
Predetermine – алдын ала білу.
Perform - орындау
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner – азғантай таңғы ас.
ryokan – риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
2. Бұл топқа тағылық тәсіл жатады – олар азғана жаңашылдықпен
ерекшеленетін, мысалы: dolue vita , perestroika, glasnost ағылшын тілі
бірлігіндегі ықпалсыздар немесе әлсіз ықпалды.
3. Үшінші топқа – ксенизм жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс
ерекшелігін, тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Maximum – максималды.
Measure-өлшеу, категория.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және тағылықтан
гөрі жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты – кәлкі құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз жасау).
Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кәлкінің мөлшері бірден азайып кетті.
Аударма ісінде жаңа сөзтіркестер пайда болды. Заботкина қалданылып жүрген
сөзтіркес кәлкісінің үш түрін көрсетті:
Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) – сөзталқы,
мұнда қатысушылар бір–бірінің дәлеліне назар аудармайды.
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) – жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман, роман,
фотосуреттерден тұратындиалог қоспасы бар комикс стилінде.
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемнен құралған
морфологиялық неологизм. Мұнда бірнеше топты мысалға алады:
1. Аффиксалдық нелогизм. Аффиксалды бірлік, Кэнонның мәліметтері
бойынша барлық жаңа құралған сөздердің 24% құрайды, және
болар болмас дәрежеде күрделі сөздерге жол береді. Жаңа
сөздер құруда қолданылып жүрген аффикстердің саны, және
олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі әртүрлі.
Жаңа сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда 103 жұрнақ, 127 осымша
(префикс) және жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа
аффикстер мен жартылай аффикстердің көмегімен құрылған
бірліктер, жаңа сөздерде аздаған ғана мөлшерде болады. Олар
көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-, maxi-, mega-
, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.
2. Қосымша сөз. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті. Ал,
моделдің мөлшері, сол күйінде қалды. Анағұрлым кең тараған модельдер: N + N
-N немесе A+N-N, болып табылады. Мысалы:
High – rise – көпқабатты үй.
Cloth – cap – жұмысшы.
Ratflink – сатқын.
Hard – line – ымырасыз көзқарас.
Meet-төлеу.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.
Reaganomics– рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін
ұстану. Келесі модель жоғары дәрежелі өнімділіктің иесі болып табылады.
Part II + А
Laid – back - әлсірегендік.
Ағылшын, қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдерді аударуда,
компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшейді. 500 дей бірлік
(Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен тұрады:
Middle – of- the –read – орташа,
Head – to –head – қоян–қолтық күресу,
Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,
Do –it –yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде
сөзқұрудың жаңа моделдері пайда болды, бұлар олардың ішіндегі ең
өнімділері:
Abbr+N-N, мысалы:
Cats 22 – a directive that is impossible to obey violating somebody,
or some other, egually important – 22 амал Дж.Хеллердің Cats 22 –
атты сатиралық романы шыққаннан кейін, тіл ғылымында пайда болған
жаңақұрудыңкең қолданылуы.
Экономикалық мәтіндерді аударудағы көпмағыналық пен көпнұсқалық,
ағылшын, қазақ тілдеріндегі терминдерді аударуды зерттеулерде, соңғы
практикалық тәжірибелерден қолданылды. Мысалдар көтерілген мәселені
дәлелдеумен қатар, аудармашы ісінде қолдануға, аудармашыға көмек ретінде
пайдалануға болатындай ашып көрсетілді.
Қазіргі кезде аударма негізі өзіндік ғылыми жұмыс ретінде, сонымен
бірге аудармалық практика, мәдениет аралық коммуникация теориясына,
анғұрлым кең, ғаламдық пәнге айналуда. Аударма ісі сөйлеу ісінің ерекше
түрі ретінде, мәдениет аралық коммуникацияның жалпай қабылдаудағы құрал
және негізгілерінің бірі болып табылады. Аударма ісінің маңызды
шындықтарының бірі, әрбір нақты мәтінге байланысты баламатік мәселелердің
шешімі болып табылады. Осылай тұжырымдаманың формальды сәйкестігі
келесідей тұжырымдалады: вербалды түсінуге болатынның бәрі беріледі.
Аударылмайтын және қиын аударылатын элемнттер, өзгертіледі, және мәтіннің
ешқандай аударуға келмейтін элементтері ғана қалдырылады. Нормативті-
мағыналы сәйкестік тұжырымдамасының авторлары, аудармашы екі талапқа сүйене
жұмыс істеулері керек : мәтіннің маңызды элементтерінің мағынасын беру
және аудару тілінің нормаларын сақтаулары керек дегенді айтады. Бұл
жағдайда баламатілік, ақпаратты берудің толықтығы және аудару тілінің
нормаларының тең қатынасы. Экономика терминдерін ағылшын, қазақ
тілдеріне толққанды аударма тұжырымдамасының авторлары, аударма мен
мәтінді дәл аударып айтып беру , аударманың тіптен түрлі типтері деп
есепдейді. Олар, аударма кезінде мәтіннің мазмұн мағынасын нақты беруге
тырысу керек, және ақпаратты беру процесі мәтін түпнұсқасындағы жолмен
берілуіне жетуге ұмтылулары керек.
I тарау Қаржы терминологиясының жүйесі
1.1 Қаржы терминологиясының қалыптасуы мен даму тарихы
Университет қабырғасындағы шет тілдері факультетінде оқитын
студенттерден қаржы саласына байланысты лексиканың аудармасын жасауларын
сұрағандығымызды айтқан болатынбыз. Нәтижесінде олардың жартысынан көбі
жиі қолданылатын сөздердің дұрыс аудармасын нақты білетін болып шықты.
Ағылшын тіліндегі "market" (сұраныс, сауда, базар)сөзінен шыққан
"маркетинг" сөзінің дәл анықтамасын- "өнімді шығару мен сату жүйесі" деп,
тек 58 адам нақты анықтамасын бере алды. Ал "риэлтор" сөзінің дәл
анықтамасын "жылжымайтын мүлікпен айналысатын мекеме немесе арнайы адам"
деп 78 адам жауап берді. Сонымен, біз келесі қорытынды жасай аламыз:
жоғарыда көрсетілген терминдерді біз қазақ әдеби тіліне енген дей аламыз.
Мәселен, сауалнама кезінде адамдардың 60 %-ы қаржы саласындағы сөздердің
дәл анықтамасын бере алды.
Қаржы саласындағы өзгерістер нәтижесінде ондағы сөздердің
анықтамасы да өзгерді. Мысалы, латын тілінен шыққан "банк" ("banco")
сөзінің капитализм және социализм кезіндегі банкінің рөлі көрсетілмеген.
Ал маркетинг сөзі Н.К.Мамыровтың "Словарь банковских и финансово-
экономических терминов" атты сөздігінде "ірі капиталистік ұйымдармен
іске асатын сауданы танудағы іс-шаралар жүйесі" ретінде емес, "тауарды
шығару және өндіруді басқару" деп анықтама берілген. 3; 54 Ағылшын
тілінен шыққан "management" сөзіне: "АҚШ-та және басқа да капиталистік
мемлекеттерде қолданылатын өндірісті басқару" деудің орнына, қазіргі
сөздіктерде "менеджмент-өндірісті басқарудың әдіс- тәсілдер жиынтығы " деп
берілген.
Қазіргі таңда Б.М.Ахметжанованың Ағылшын-қазақша экономикалық-қаржы
атауларының сөздігіне 1000-нан астам қаржы-экономикалық термин енген. 2;
15 Бұл терминология бірнеше салаларға бөлінеді.
Экономика-қаржы саласында жиі қолданылатын (экономика, қаржы түріне
тәуелсіз) лексикалық бірліктерді атап көрсетуге болады. Олар негізгі
жалпыэкономикалық түсініктерді, типтерді білдіреді: өндіріс- manufacture,
ақша айналымы- stock turnover, капитал -funds of bank, өндіріс күштері-
producer, сұраныс, ұсыныс- demand and supply, тауар-, ұлттық кіріс-
national income, экспорт- export, импорт- import және т.б. 2; 13
Кеңес Одағы кезінде семантикалық құрылымы нейтралды қаржы терминдерінің
көбісі атрибуттар немесе капиталистік қаржының реалиі ретінде қолданылды:
инфляция, индексация, картель, концерн, биржа, банкир және т.б.
Инфляция (inflation) - іс жүзіндегі тауарды ұсынудың айналымдағы қағаз
ақшалардың көлемімен салыстырғандағы аса артықшылығы; капиталистік
мемлекеттердегі әртүрлі себептерге байланысты бағалардың көтерілуі.
Инфляция еңбек етушілердің өмір сүру деңгейін төмендетеді. 5, 25
Банкир –banker (негізі латын сөзінен шыққан)-капиталистік
мемлекеттердегі ірі акционер немесе банк иесі;
Маклер (stock)broker - бұл сөз орыс және қазақ тілінде бір сөзбен
айтылады. Ал ағылшын тілінде бұл "(stock)broker" яғни, "сауда кезінде,
белгілі бір шешім қабылдаған кездегі ортақтас адамды айтады."
Кеңес Одағы кезінде маклер сөзі бұрыс іспен, қара бизнес түрімен
айналысатын, яғни, пәтерлерді айырбастаумен айналысатын адамды атаған. Ал
қазір ағылшын тіліндегі "(stock)broker" сөзінен шыққан орыс, қазақ
тілдеріндегі "брокер" сөзі- биржадаға ортақтас адамды атайды.
Кеңес Одағы кезіндегі көптеген қаржы терминдері қазіргі күндерге жаңа
аттармен қайта оралып жатыр. Мысалы, ағылшын тілінен шыққан "credit",
кредит немесе қазіргі таңда ол "несие" деп қолданып отырған, сөз бұрынғыда
несие-жинақтауыш серіктестіктер деген атпен белгілі болатын.
Сонымен қазақ тілінің қаржы терминологиясына кіретін сөздердің ішіндегі
ең үлкен тобы –басқа тілден енген терминдер (көбінесе, ағылшын тілінен).
Мәселен, мұндай терминдердің пайда болуы шет мемлекеттерімен тікелей қарым-
қатынастың қарқынды дамуының көрсеткіші болмақ. 6,41
Бүгінгі таңда біз бұл терминдерді күн сайын естіп отырамыз. Олар
газет, журнал беттерінде, радио, теледидарларда, жарнамаларда кездеседі.
Мысалы: менеджмент - management, маркетинг - marketing, консалтинг-
consulting "дәлме-дәл аудармасы: кеңес беру - to consult", дилинг,
инжиниринг- ағылшын тілінің engineer – инженер деген сөзінен шыққан,
холдинг- holding company, яғни to hold - ұстау деген сөзінен шыққан, лизинг-
leasing, клиринг - clearing, яғни to clear - тазарту деген сөзінен шыққан,
селинг - ағл. To sell - сату, демпинг - dumping, ағл., to dump - керек
емес қоқыстан арылу, қоқыс; франчайзинг – franchise - дауыс беру құқығы;
трансферт- transfer, офф-шор -offshore manufacturing, яғни, offshore- теңіз
жағасы; аудит, реституция, дилер, дистрибьютор, риэлтер, спонсор, чартер,
фьючерс, лот, дивиденттер, эмиссия, ипотека, ноу-хау, тендер, депозитарий
және т.б. Осы сөздерге бірнеше мысал келтірейік:"Қарыздар, өндірісті
тоқтату, жаппай жұмыссыздықпен қорқыту, банкротқа ұшырау-осының барлығы
Қазақстан экономикасына қауіп төндіріп тұр. Ал, бұл "сауда ауруынан" қалай
арылуға болады? Оның бір емі бар ма? Бар екен. Оны шет елінің менеджмент
сөзімен "емдеуге" болады. Оның көмегімен тұрып қалған өндіріс аяғына
тұрып, пайда әкеле бастайды. " Бұл "Business woman" журналынан алынған
үзінді. Яғни, көріп отырғанымыздай қаржы терминологиясы елімізде Кеңес
Одағынан бастап дамып келе жатыр. Оған қоса, шет елдерімен тығыз қарым-
қатынас нәтижесінде жаңа шет елден енген терминология пайда болды.
1.2 Қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі қаржы терминдері
Тілдің лексикалық қоры - тілдік жүйенің құрамдас бөлігі. XXғ.аяғы мен
XXIғ. басында елдің қаржы және экономика саласындағы өзгерістер нәтижесі
қазақ тілінің сөздік қорына үлкен әсерін тигізді. Сөздік құрамы көбейе
бастады. Мәселен, ел ішінде үлкен экономикалық өзгерістер болып жатты және
де бұл лексиканың толығуына өз үлесін қосты. Терминология грамматика және
морфология, лексика жағынан да өзгеріп отырды: сөздердің мағынасының
өзгеруі, қайта қарастыру, жаңа семантиканың пайда болуы, сөздердің
стилистикалық өзгерістері - бұлардың барлығы жаңа сөздердің тууымен қатар,
қазақ тілінің сөз қорын байытқан еді. Бұл терминология қазіргі таңдағы
қаржы саласын көрсететін бірден-бір көрсеткіші болып табылады.
Нарықты қоғам мүддесінде сауда мен ақша жүйелерін қоса қамтыған
экономикалық атаулар басымдығы айқын білінуде.
Сонымен лексикадан социализм кезіндегі көптеген қаржы, экономикалық
сөздері шығып кетті. Мысалы, колхоз, совхоз, еңбек кооперациясы, соцжарыс,
жоспардан аса және т.б. Ал қазір бұрынғы сөздер өзгертіліп, қайтадан
қоданысқа еніп жатыр: капитализм, кәсіпкер, бизнес, акция, өнеркәсіп,
сауда, тауар және т.б.17,11
Алайда қоғамның идеялық және материалдық айырмашылықтары
нәтижесінде бір термин әр топ үшін әртүрлі анықталады. Бұған себеп -
қоғамның әлеуметтік жағдайына байланысты бөлінуі. Кәсіпкерлер үшін –бизнес,
кәсіп, акция сөздері жағымды естілсе, ал экономикалық дағдарыстан зардап
шеккендер үшін бұл бұрыс, жағымсыз болып көрінеді. Олар - өздерінің
әлеуметтік қорғанысын жоғалтқан адамдар тобы. Мысалы, кәсіпкерлер,
бизнесмендер жекешелендіруді жақтаса, қарапайым халық оған жаңа жағымсыз ат
береді: нью-ұрылар; яғни қаржы саласында жай қарапайым халықтың өзі тағы
да шет тілінің сөзін қолданады. Осыдан жаңа фразеология пайда болады: қара
бизнес, жаңа кәсіпкерлер, минималды төлемақы көлемі және т.б. Жаңа сөздер
көбінесе шет тілі сөздерінің қосарлануы, бірігуі, сөз тіркесі ретінде
жасалады.
Қазақ тілі терминологиясын жаңаша бағдарлау, реттеу және ілгері
дамыту тұжырымдамасының принциптері туралы пікірлерді Ш.Құрманбайұлының
"Қазақ лексикасының терминденуі" атты еңбегінен табамыз:
-Қаржы саласындағы терминдер мен атауларды жаңадан жасауда,
өзгертуде,
ауыстыруда ең алдымен қақаз тілінің төл және бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалану;
-Тіліміз үшін қажет, бірақ дәл баламасы жоқ, аударуға келе бермейтін
интернационалдық терминдер мен атауларды қазақ тілінің фоно-морфологиялық
ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау;
- Шет тілдеріне, орыс тілінен енетін терминдік атауларды мүмкін
болғанынша қазақшаға аударып қолдану, немесе аударуға келмейтіндерін
бұрынғыдай сол қалпында емес, қазақ тілінің фоно-морфологиялық
ерекшеліктеріне үйлестіре қабылдау;
-Терминдер мен атаулар қазақ тілінің өз негізінде алғашқы әріптері мен
буындары бойынша ( жекелей де, сөз араластырып та) шет тілден енген термин-
атаулардың үлгісімен қысқартылып пайдалануды заңдастыру;
Жалпы, қаржы саласындағы терминологияны қазақ тіліне аудару барысында
мынандай қателіктер қалды:
1. тіліміздегі сөз тудырушы жұрнақтар терминжасам барысында орнымен
жұмсалмайды;
2. түрлі лексикалық қабаттарға жататын сөздер термин
шығармашылығында ұтымды пайдаланылмайды;
3. Аудару барысында сөз мағынасын түсініп, ұғымның мазмұны мен
көлемін ажырата білмеуден туындайтын кемшіліктер;
4. бір ғана терминнің түрліше аталуы;
Қаржы саласындағы терминдерді бірізге түсіру, жүйелеу
сияқты мәселелер мамандардың тарапанынан сөз болып жүр. Айталық,
С.Тоқсанбай экономикалық терминдердің қазіргі сипатын кәсіби тұрғыдан
қарастырды.
Қазақ тілінде қаржы саласы бойынша қолданылатын тілдік
терминдердің, ұғымдардың кейбір айырмашылықтарын, өзіне тән ерекшеліктерін
сипаттайтын деректерге жүгініп көрейік. Ағылшын тіліндегі market сөзі
орысша рынок, ал қазақша нарық. Алайда нарық сөзі рынок ұғымының
баламасы ретінде қолданысқа түскен алғашқы кезде қоғам ойында сенімсіздік
болды. Өйткені нарық сөзінің білдіретін мағынасы баға. Оның білу үшін
Үйдегі көңілді базардағы нарық бұзады дейтін мақалды еске алсақ та
жеткілікті. Дегенмен термин қалыптастырудың бір қыры оны халық санасына,
танымына тез сіңіру. Қазіргі кезде нарық сөзінің алғашқы мәні ескеріп, ол
рынок терминінің толыққанды баламасы ретінде қалыптасып кетті. Мысалы:
нарықтық экономика, ( нарық экономикасы), нарықтық қатынас; нарықтық
инфрақұрылым және т.б.
Қазақ тілінің лексикасына шет тіліндегі терминдер көптеп еніп жатыр.
Алайда олардың барлығы қолданыста бола бермейді. Егер де олардың жартысынан
көбісін қолдансақ, қалғандары өз тіліміздегі баламасымен өзгертілетіндігі
анық.
Қазақ лексикасы терминденуінің кезеңдері.
Қамтитын мерзімі Ерекшелігі Жалпы сипаты
I кезең Алғашқы қазақ Ғылыми терминологияны
XIX ғасырдың екінші басылымдары мен қалыптастырудың
жартысынан 1910 жылдарғакітаптардың шығуына алғышарттары жасалып
дейін байланысты жекелеген жатты
сөздер терминдене
бастады
II кезең Қазақ тілі білім беру, Бірнеше салалық
1910-1930 жылдар аралығығылым салаларында терминдер жүйесі
мүмкіндігінше жасалып, ұлттық ғылыми
пайдаланылып, ұлт терминологияның негізі
тілінде термин жасауға қаланды.
айрықша мән берілді.
III кезең Орыс тілі негізінде Ғылыми терминология
1930-1990 жылдар аралығысовет халқына ортақ орталық белгіленген
терминологиялық қор құрупринциптерге сәйкес
мақсаты көзделеді. дамыды. Нәтижесінде –
терминологияның
халықаралық сипаты
барынша атты
IV кезең Қоғам өмірінде болған Қазақ терминологиясының
1990 жылдардан бергі түбегейлі өзгерістерге қалыптасуына ғылыми
мерзім байланысты ұлт тілінде талдау жасай отырып,
термин жасау қажеттілігіалдағы уақытта оны
туындап, қазақ тілі жетілдіру мен дамытудың
термин шығармашылығында бағыт-бағдарын белгілеу
пайдаланыла бастады. жолындағы ізденістер
жүргізілуде.
II тарау Қаржы терминдерін аударудың ерекшеліктері
1. Басқа тілден енген қаржы терминдері
Қазақ тіліндегі ең маңызды да пайдалы процесстердің бірі - шет елден
енген сөздерді қолдану. Бұл сөздер қаржы саласында белсенді қолданысқа
енді. Мәселен, шет елдерден енген сөздердің нәтижесінде қаржы
терминологиясын қолдану аясы да кеңейе бастады.
Шет елден енген сөздер дегеніміз - қостілділік, яғни, екі халықтың
территориялық қарым-қатынас нәтижесі. \15; 90\ Бұған мына іс-шаралар да
кіреді: оқу, аудару, шет елдік ақпараттарға түсініктеме беру, халықаралық
конференцияларға, конгресстерге қатысу. Сөздердің шет елден енуіне тағы бір
себеп – қоғамның шет елдік лексиканы қабылдауға бейімділігінің пайда
болуы.
Кеңес Одағының құлдырауы нәтижесінде шет мемлекеттерімен тығыз
экономикалық қарым-қатынас орнады. Соның салдарынан жаңа қаржы
терминологиясы пайда болды: бартер, ваучер, дилер, дистрибьютор, инвестор,
клиринг, лизинг, фьючерс несиелері. Бұл Қазақстанның Батыстың экономика
және қаржы жүйесіне бағытталған, қаржыгерлердің шет елдік терминологияға
еліктеу салдарынан туған. Бұл терминдердің қоғамдағы өзектілігі
нәтижесінде олар тек экономика және қаржы саласында ғана қолданылмай,
радио, теледидарлардан да кездістіруге болады. Мысалы, бүгінгі таңда ұқсас
80-шы жылдары пайда болған "спонсор; қолдаушылар, көмек көрсетушілер"
терминіне жаңа шет елдік сөздер пайда болып жатыр:
меценат – импресарио – антрепренер – продюсер.
Ең басында "спонсор" термині әртістердің шығармашылық істеріне,
әншілерге, суретшілерге қаржылай көмек көрсетушілер, жәрдемдесушілер деген
мағынада ғана қолданса, уақыт өте келе жалпы аясы кеңейіп, көмек көрсету
деген мағынаға ие болды.
Сонымен қатар қаржы терминологиясына жататын сөздердің ішінде халық
арасында жағымсыз "атаққа" ие болған сөздер де кездесіп қалады. Шет елден
енген сөздерді қолдану, тек қана қажетті болған емес, оларды қолдану өте
мәртебелі де болды. Сондықтан терминология тек өз аясында ғана қалып
қоймай, шегінен де шығып жатты. Мысалы, мына латын тілінен алынған
терминдерді қолданудың қажеті жоқ, өйткені олардың лексикалық баламалары
табылып жатады:
конверсия (conversion-өзгеріс)- жаңа қалыпқа келу; өзгертпелі;
стагнация (stagnation-тұрып қалу, баяу даму)- тоқырау;
консенсус (consensus- келісу, бір шешімге келу)- келісу;
паблисити (publicity- атақ, қоғамға мәлім болу)- жарнама;
Сонымен қатар шет елден енген терминдерді туған тілде бар сөздердің
орнына да қолданады. Мысалы: дүкендердің орнына ағылшын тілінен шыққан
"маркет" сөзі қолданылады: супермаркет, минимаркет. Шет елден енген
сөздерді қолданудың басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау.Қаржы терминологиясының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 5
1.1 Қаржы терминологиясының қалыптасуы мен даму тарихы ... ... ... ..5
1.2 Қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі қаржы
терминдері ... ... ... ... ..8
II тарау. Қаржы терминдерін аударудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..11
2.1 Басқа тілден енген қаржы
терминдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Қаржы терминдерінінің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Қаржы терминдерін аудару
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Қазақстан Республикасы дамыған елу мемлекеттердің қатарына қосылуы
үшін шет елдерімен қаржы, экономика саласындағы қарым-қатынасын қарқынды
дамытуда. Соған байланысты шет елдік банкілер мен мемлекетіміздің
ішіндегі ақша айналымымен, яғни, банкілерімен жұмыс істей келе, олардың
тек банкілік жүйесін ғана емес, сонымен қатар қаржы терминологиясын да
түсініп, одан дұрыс аудару қажеттілігі туындайды. Ұлт тілінде қаржы саласы
терминологиялық жүйесінің қалыптасуы мен дамуына ерекше көңіл бөліне
бастауы осы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Мемлекеттердің жаңа экономикалық, қаржы саласындағы тығыз қарым-
қатынастары нәтижесінде пайда болған терминдер мен неологизмдерді
аударудың ерекшеліктерін қарастырып, экономикалық лексиканы бір жүйеге
келтіру- дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болмақ.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
1) қолданыстағы қаржы терминологиясының қалыптасуы мен дамуын зерттеп,
оған баға беру;
2) берілген терминологиялық жүйеге құрылымдық-семантикалық сипаттама
беру;
3) қаржы терминдерін аударудың тәсілдерін көрсету;
4) қаржы, экономикалық терминдерінің қолдану аясын суреттеу;
Бұл жұмыстың нысаны - берілген терминологиялық лексика жүйесіне күрделі
сараптама жасап, оның ерекшеліктерін көрсетуде.
Жұмыстың теориялық маңызы - бұл жұмыс шет тілдері факультетінде оқитын
студенттерді дұрыс аударма жасау тәсілдерімен, аударманың түрлерімен,
қаржы саласындағы терминологияның ерекшеліктерімен, сонымен қатар, шет
елдерінің банк жүйесінің жұмысымен таныстырады.
Жұмыстың практикалық маңызы - бұл жұмыс қазақ тіліне басқа тілден
енген қаржы терминологиясын аудару барысында көлемді тәсілдері қолданылып,
дұрыс, мамандырылған аударма жасауға өз көмегін тигізбек.
Жұмыс жасау барысында шет тілдері факультетінде оқитын студенттер
арасында әлеуметтік-практикалық сауалнама өткізілді. Сауалнама кезінде
студенттерге қаржы саласындағы терминологияны қазақ тілінен ағылшын тіліне
және керісінше аудару тапсырмасы берілген еді. Мұндағы мақсат- студенттер
аударудың қандай тәсілдерін көбірек қолданатынын анықтау болатын.
Нәтижесінде берілген жеті тәсілдің ішінен 40%-ы транскрипция мен
транслитерацияның үлесінде, 30 %-ы-суреттемелі-түсіндірмелі аударма және 20
%-ы-калькалау тәсілі болса, қалған 10 %-ы сөзбе-сөз аударманың үлесінде.
Осы нәтижелерге сүйене отырып, қаржы саласындағы терминологияны аударуда
біздің де көбінесе қолданған тәсілім- транскрипция мен транслитерация
және суреттемелі-түсіндірмелі аударма болды. Бұл жұмыстың практикалық
бөлімінде көрсетілген. Яғни, қаржы саласындағы терминологияны аударудағы
ең негізгі тәсіл - транскрипция мен транслитерация екендігін анықтау-
жұмыстың жаңалығы болып табылады.
Зерттеу барысында қолданылған әдістер ретінде құрылымды-
семантикалық, контекстуалдық, сөз жасамдық сараптама әдістері қолданылды.
Жұмыста қолданылатын терминдер мына әдебиеттерге негізделіп жазылған:
-қаржы, экономика саласына байланысты анықтамалық сөздік ретінде
жасалған жаңа әдебиеттер;
-бұқаралық ақпарат қөздері (газет, журнал, радио, теледидар және т.б.)
Жұмыстың жекелеген қорытындылары 2008жылы, сәуір айында Қазақ
гуманитарлық-заң университетінде өткен Ғылыми студенттік теория
конференциясы атты, материалдар жинағындағы тезис түрінде басылып шықты.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімдерден,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Терминдер мәселесі
Өзінің саяси сипаты мен қоғамдық құрылысы жағынан бұрынғы
өткендердің бірде-біріне ұқсай қоймайтын қазіргі тәуелсіз Қазақстан
қоғамның барлық саласына игі әсер етіп отыр. Жаңа қоғам осыдан 20 жыл бұрын
мемлекет құраушы қазақтың тіліне мемлекеттік мәртебе берілуіне де ықпал
етіп, тілдің тағдырлы мәселесі - терминология саласының алдына зор
міндеттер қойып келеді.
Бүгін нарық қоғамдық өмірге етене еніп алды. Бұрын ести қоймаған,
әуелі кезде құлаққа жаға да бермеген терминдер мен сөздерді ести бастадық.
Бұл заңды. Қазір бұған үйрендік. Сондай-ақ қоғамымыздың жаңа саяси
сипатына сәйкес саяси жүйе, саяси режим, саяси билік, саясат
субъектілері, т.т терминдер күнделікті қолданысқа алынды. Бұрынғы кеңестік
қыспақтан босаған, ашық қоғам құруды мақсат етіп отырған елімізге жаһандану
үдерісі де жаңа ұғымдар алып келіп жатыр. Мұның бәрі - тілдің тірі организм
екенін көрсететін факторлар. Байлығы, мазмұндылығы жағынан еш тілден кем де
артықта емес қазақ тілінің бүгінгі күні елеулі түрде баи түскені тіл
мамандарына ғана емес, қарапайым халыққа да белгілі.
Қазақ лингвистикасында термин жасаудың толып жатқан жолдары бар. Соның
бірі - халықаралық қолданыстағы терминдерді өз тілімізге ендіру. Алайда осы
тұста ескертетін бір қағида бар. Қазақ терминологиясының негізін салған,
ғұлама ғалымдарымыз Ахмет Байтұрсынов, Құдайберген Жұбановтардың
халықаралық терминдер қазақ тіліне аударылғанда аударма түп мағынасын дәл
бермесе, онда терминді сол күйінде алу туралы қатаң ескерткен болатын. Біз
бұл өсиеттерді жиі естен шығарамыз. Мәселенің байыбына бармай, аударуға
құмарлық басым.
Түйіндей айтқанда, бүгінгі саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық,
жалпы қоғамдық өмірдің қарқынды дамуы, мемлекеттік тілдің қалыптасуы тіл
кеңістігіне, әсіресе термин саласына күрделі мәселелер әкеліп отыр.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдер.
Көп жағдайларда және теорияда және тәжірибеде лексикалық құрамдағы
қазақ (ағылшын терминдері сияқты) терминдерінің болуы мүмкін, бірақ
әртүрлі морво – стнтаксистік құрылымда, оларды құраушы компоненттердің
бірінің грамматикалық өзгерісін талдау, осы жұмыста алған мақсаттарды
зерттеуге көмектеседі. Соынмен орыс құрмалас терминдерінде бірдей кеңінен
ұсынылған және сын есіммен сипатталған келісілген анықтамалар, және
септіктегі зат есіммен сипатталған толықтырулар. Мұндай жағдайларда,
варианттардың бірі едәуір тұрақты болып келеді және тілде термин ретінде
бекітіледі, бірақ кейде грамматикалық құрылым онша қатаң болмайды және
аударманың көпварианттылығын мүмкін етеді: market factor - нарықтық фактор
– рыночный фактор, және нарық фокторы болыпта аударылады.
Алшақтықтардың бұл түрлерін, біз зат есімнің байланыстарымен
құрылған ағылшын терминдерінің аудармасында байқаймыз.
Екі зат есімнен немесе зат есіммен және топтардан тұратын,
терминдердің ішкі формаларын салыстырғанда, мына айырмашылықтар байқалады:
1. Зат есімді анықтайтын септік форманың өзгерісі (атау септіктің
ілік септік формасына ауысуы), қазақ тіліне аударылғанда тартылыс формасын
алуы:
risk figure – показатель риска – тәуекел көрсеткіш; capital
market – рынок капитала – капитал нарығы; tax rate – ставка налога –
салық ставкасы; purchase price - цена приобретения–
сатып алу құны.
2. Зат есімді анықтайтын септік формасының өзгеруі (ШТ термині
құрылымындағы зат есімнің жалпы септігі – АТ термині құрылымында зат
есімнің ) және қосымшаны енгізу:
Income tax – налог на прибыль – кіріске салынатын салық;
Sales tax – налог с продаж – акциялар эмиссиясы;
market position – положение на рынке – нарықтағы жағдай;
3. Түрі өзгеруі ( единс. число және мн. число) септік формаларының
өзгеруімен бірге (сонымен қатар предл. енуімен):
order inflow – поступление заказов – тапсырыстардың түсуі;
share issue - эмиссия акций – акциялар эмиссиясы;
share turnover – оборот акций –акциялар айналымы;
share subscription - подписка на акции – акцияларға жазылу;
profit and loss account – отчет о прибылях и убытках – кіріс пен
шығындар себебі.
Екі зат еісмнен тұратын, қосымшамен байланысты of (N of N)
терминдер, орыс тілінде зат есім + ілік септіктегі зат есім және қазақ
тілінде зат есім + зат есім : principles of consolidation – принципы
консолидации– консалидация принциптері; Board of Directors – совет
директоров – директорлар кеңесі.
Терминдер құрамындағы, екі зат есімді байланыстырушы, қазақ
тілінде сәйкес беріледі: dividend per share – дивиденд на акцию –
акцияға дивиденд; және т.б.
Жанама септіктегі зат есім + зат есім морфо–синтаксистік құрылым
орыс терминдерінің құрұлуында жеткілікті өнімді; осы құрылымның көмегімен
және Adj +N құрылымы ағылшын терминдері мағынасында N + N құрылымымен
беріледі.
ИЯ және АТ баламаті терминдерінің көп кездесетін морфо –
синтаксистік құрылымының алшақтықтары қаралды; басқа түрлері жекеленген
жағдайлармен көрсетілді және біз қарап отырған тіларалық сәйкестіктерге
тән болып саналмайды.
Ағылшын, қазақ тілдерінің экономикалық терминдерін аударуда қазіргі
кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде терминделіп және
нақты ғылыми–техникалық ортаға бекітілген (мысалы, muson– қарапайым
бөлшек, histosol–ылғал топырақ, nudnik–жазушылық стиль, ecological
–экологиялық, mini - bikini ).
Бұл модельдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі.
Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың
күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын
кезеңіне шығады.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды
сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас
жағдайының шеңберімен шектелген.
Metod- әдіс, тәсіл.
Be –in – достық кездесу;
a write - off – қолданыстан шыққан;
lie –in – қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып
тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе
оны өзгертеді, мысалы: aholic, сөзтіркесінен алынып тасталған
norkoholic кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп
және бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic,
coffeholik, осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және
өзгертілді -super-, counter-, anti-, - ism. Айтылғандардан терминологиялық
жүйені салыстырмалы түрде зерттеу, ағылшын, қазақ тілдерінің экономикалық
терминдерін аударуда, семантикалық жазбаның мағынасымен қоса алғанда
және баламасыз терминдерді аударудың әдістерін қарастыру керек.
Аудармашылық тәжірибеде, көптеген терминологиялық бірліктерді аудару үшін
транслитерация және транскрипция қолданылады. Ескере кету керек, бұл
тәсіл, бір жағынан терминологиялық жүйені интернационалдайды, екінші
жағынан бұл тәсілдің салдары негізсіз ауыстырып алу, терминелогиялық
жүйеде толықтай қозғалысқа әкелуі мүмкін. Сонымен аударма процедурасында,
басқа тілдің терминологиялық бірліктерін беруде, нақты аудармалық
процедура қарастыру қажет. Жаңа сөзтіркестері мен сөзқұрылымның көмегімен
88% жаңа сөздер құрұлады (3000 зерттелген сздердің ішінде).
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдерді құраушы
компоненттердің бірінің грамматикалық өзгерісін талдау жан-жақты
мысалдармен көрсетіліп, аударма ісін зерттеуші ғалымдардың ғылыми
жұмыстарынан тәжірибелік әдістер, олардың түрлері қаралып, қолданылды.
2.3. Экономикалық мәтіндерді аударудағы көпмағыналық пен көпнұсқалық.
Мәтіндерді аудару тәжірибесіне баламаның қолданылуы өзекті болап
табылады, Л.К.Латышевтің тұжырымдамасына сүйене отырып мәтіндердің аударылу
ерекшеліктерінің түрлі стилдерін қарастырады. Мамандарға арналған
мәтіндерді аударуда қиын келелі мәселелер, өзге терминдік жүйенің
көмегімен мәтін мағынасын нақты беру болып табылады. Біз, аударма тілнің
терминдік жүйесі, қайталанбайтын лексикалық жүйе секілді толық бір бүтін
болады. Бұл келесі себептермен байланысты:
- терминдік жүйе, лексикалық жүйенің бөлігі болып табылады,
сөйтіп ол, оның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сипаттайды.
- терминдік жүйе, білімнің пәндік-мағыналық аумағын, нақты
пәндік аумақтағы бөлігі болып табылады, және ол да түрлі
мәдениеттермен сипатталады.
- терминдік жүйе барлық уақытта әсерлі, ол жүйелік
қатынастардағыдай бірліктер арасында үнемі өзгеріп отырады.
Ағылшын құрамдас терминдерін және олардың қазақ баламаларын
салыстырғанда, лексикалық мағынада ядролық немесе компоненттерін
анықтайтын алшақтықтар байқалады.
Көп таралған тенденция, ағылшын құрамдас терминдерінде кең қалыптағы
семантика ядролық компоненттерінің қолданылуы болып табылады. Терминдердің
құрұлуы негізі ретінде көп таралған семантика зат есімдерін ағылшын тілі
көп пайдаланады. Мысалы: item - компонентінің мағынасын бергенде
лексикалық айырмашылық болатыны анық: non – distributable items
(таралмаған мақалалар) – нераспределяемая прибыль деп ауаударылу керек –
бөлінбейтін кіріс.
Extraordinary items (төтенше мақалалар) – чрезвычайные
\внереализационные доходы и расходы - өткізуден тыс кіріс пен шығындар.
ШТ және АТ құрамдас терминдерінің ядролық емес компоненттерінің
лексикалық мағынадағы алшақтықтары, және де ШТ және АТ мағынасындағы
номинациялардың түрлі дәстүлерімен түсіндіріледі:
book value ( сөзбе - сөз: кітаптың құны- есеп –қисап кітабы бойынша
құны) – балансовая стоймость - тепе-теңдік құн;
cash in hand (сөзбе - сөз: қолдағы ақшалар) – денежные средства в
кассе – кассадағы ақша;
guilty exposure (сөзбе - сөз: ата-аналар компаниясы) – материнская
компанИЯ - аналық компания;
eguity exposure (сөзбе - сөз: капитал құнының өзгеру қапі) – фондовый
риск – фондтық тәуекел;
Аударма сәйкессіздігінің осы түрінің себебі, ШТ және АТ терминдерінің
құрамында әртүрлі тілдер бірліктері дәстүрлерінің қолданылуы болып
табылады, келесі мысал осыны көрсетеді: егер ағылшын тілінде short –
trem lia bilities (қысқа мерзімді міндеттер) және current liabilities
(сөзбе - сөз: ағымды міндетер) термин – стнонимдер бірлескен болса,
олардың әрқайсысы есеп қисап балансын жасағанда қолданылады, ал орыс
тілінде екі терминде қысқа мерзімді міндеттер деп аударылады. Бұл
алшақтаықтар аз кездесетін мағыналардың түсінігіне ШТ және АТ
терминдерімен кедергі болмайды.
Бұл бөлімдегі біздің зерттейтініміз – қаржы есебіндегі ағылшын
терминдерінің көпмағыналылық және варианттық сәйкестіктері.
Көпмағыналылық, ШТ тернмині түрлі мағыналы болғанда байқалады, әртүрлі
орыс баламатерімен беріледі, және ШТ терминінің кездескен бір мағынасын
АТға бергенде бірнеше түрлі терминдер қолданылуы мүмкін.
Бірнеше баламаны көпмағыналы терминдер. Терминологияға кіріспеде,
терминологияның көпмағыналылығына біркелкі баға қойылмады.
Мұндай терминдердің көбі – бір сөзді терминдер account, contingenci,
delivtuy, retum, term , және т.б.
rate – \курс\ 2 ставка –бағам;
fixed rate – а) фиксированный курс, б) фиксированная\твердая ставка
процента – тұрақты (өзгермейтін) бағам;
floating rate - а) плавающий курс, б) плавающая ставка процента –
тұрақсыз (өзгермелі) бағам.
Кең мағыналы семантика, терминдердің көпмағыналылығының алдыңғы
шарттары болып табылады. Арнайы мағынаны білдіретін териндік жүйеде пайда
болған, жалпылай қолданыстағы сөздер қатарына енгеннен кейін ,
көпмағыналылық, терминдерге тән болмайды.
Бірақ, көбінесе жеке сөзді терминдер, басында жалпы қолданыста
болған, немесе жалпы қолданыстағы сөздер негізінде мағынаға ие болған.
Терминдердің арнайы орны, терминдер жүйесінде тілдік бірліктің бастапқы
жалпы қолданыстағы мағынасымен басқа мәтіндерде де қолданылады: addition -
1. прибавление; 2. прирост; увеличение (за период) -өсім; structure - 1.
структура; 2. организационная структура – құрылым; loss - 1.потери;
2.убыток; - шығын. Кейбір жағдайларда көпмағыналылықтың себебі,
терминдердің кең мағыналы семантиканың жалпықолданыстағы көпмағыналық
сөздерінен шыққан. Мысал ретінде көпмағыналы ағылшын термині amount
сөзін алайық, қаржылық есеп беру мәтінін аударғанда бірнеше орыс
баламатері сәйкес келеді: 1. сумма; величина; 2. объем. Ағылшын тілінің
семантикасы өте кең таралған және түрлі контексте онытүсіндіру үшін түрлі
орыс терминдері қолданылады:
Amount термині контексте Терминнің аудармасы контексте
~ of production and sales өндіріс пен жүзеге асыру көлемі
~ s of assets Активтің көлемі
~ s of revenues Табыстың көлемі
~ s payable under the agreement Келісім шарт бойынша төлеу сомасы
~ s receivable under the agreement Келісім шарт бойынша төлеу сомасы
To recognize the ~ as income Соманы кіріс көзі деп түсіну
To reflect ~ s in financial Қаржылық есепте соманы көрсету
statements
Аmount терминдер құрылымынан шыққан, орыс баламаінде де түрлі
бірліктенр қолданылады. Сонымен термин, жалпы қолданыстағы тілдер
бірліктері, аудармада кең көлемді семантикадай жиі қолданылады.
Бір нақты мағынадан пайда болған , басқа бір нақты мағынаның
негізінде, кең тараған көпмағыналы терминде пайда болған. Метаномикалық
қатынастың, мына келесі түрлерін атап көрсетуге болады:
1. Жалпы – жеке : conversion - конвертациялық ШТ перевод (единиц);
2. конвертациялық ШТ обмен валют –конвертациялық ШТ айырбас;
structure – 1. структура; 2. организационная структура ө құрылым; turnover
– 1. оборот; 2. товароаборот – тауар айналымы.
Экономика терминдерін ағылшын, қазақ тілдеріне аударғанда жалпы мағына
негізінде, бір-бірімен қатысы жоқ, нақты жекеленген мағыналар пайда болуы
мүмкін : unit – единица продукции; 2. организационная единица;
подразделение (бірлік жалпы семасы)ө- өнім бірлігі.
Жекеленгген жағдайларда ғана екінші мағынаның пайда болуына терминнің
құрылымының эллипсі көмектеседі:
Group – 1. топ. 2. компания тобы ( Group of companies сөзінен);
Board- 1. орган управления; совет; департамент; 2. совет директоров
-басқару ұйымы; (board of Directors).
2. Бөлім-бүтін
Record- 1. запись, 2. Р 1. документация;- құжат.
Operation- 1. (хозяиственная) деятельность, вид (хозяиственной)
деятельности, 2. хозяиственная операция-шаруашылық операция.
3. Қимыл, қимыл процесі-нәтижесі:
Building – 1. стройтельство, 2. здание –құрылыс.
Performance- 1. выполнение, 2. результат; показатель деятельности;-
нәтиже.
4. Қимыл, қимыл процесі-орындаушы, еxchange – 1. обмен (валют), 2.
биржа, - айналым.
management – 1. управление (процесс, функция ), 2. руководство (орган
управления), - басқару.
Термин беріп тұрған мағына, экономикаға, менеджментке, қаржы саласына
және т.б. түрлі нақты мамандықтарға жатуы мүмкін. Салааралық полимесияның
көрнекі мысалы ретінде, біздіңше, басқа мағыналы болатын provision: 1.
резерв- резерв; 2. обеспечение – қамтамасыз ету; 3. положение (договор) –
шарт (бөлімі). Бірінші мағынады термин бухгелтерлік есеп мағынасын
білдіреді; соңғы мағынада ол заң термині ретінде болып тұр. Бірақ та
барлық кіатап көрсеткен мағыналырымыздың бәрі қаржы есебінің мәтінінде
өзектелінеді. Терминнің қолдану ерекшелігін әрбір мағынада бақылауға ,
контекст мүмкіндік береді.
Термин жүйесіндегі көпмағыналы терминдерге тән, мағыналардың
анализі, терминдер құрылымын аударғанда , мағынаның дәлдәгән қамтамасыз
ету үшін қажет, терминдердің пайда болуына негіз болатын белгілі сөздер
(ключевые слова) түрлі мағыналары. Осы жағдайды, t мына мағылалардағы
ассoun термині жақсы суреттейді: 1.(бухгелтерский) счет, 2. отчет – 1. шот,
2. есеп шот;
Құрамында ассoun элементі бар , термин құрамдарының бөлімі, бірінші
мағына негізінде құрылған: ассounts payable – кредиторская задолженность –
төленуге тиіс шоттар; ассounts receivable – дебиторская задолженность –
қабылдауға тиіс шоттор; reserve ассount –резервный счет, резервті
шот.Басқа құрамдас терминдер екінші мағына негізінде құрылған: profit and
loss ассount - отчет о прибылях и убытках- кіріс пен шығындар есебі;
statutory ассounts- установленная законодательством отчетность-заңмен
бекітілген есеп айырысу.
АТ терминінің синонимімен негізделген, варианттардың сәйкестігі,
белгілі (ключевых) және құрамдас терминдердің мағынасын бергенде
байқалады. Сонымен, ағылшын терминдері орыс және қазақ тілдеріне
аударылғанда екі (үш) сәйкестік береді.
ШТ терминінің мағынасын АТ терминіні аударғанда, жекелі немесе
аблолютті синанимдер болаты, бірнеше терминдер қолданылуы мүмкін.
Қазіргі кезде аударма негізі өзіндік ғылыми жұмыс ретінде, сонымен
бірге аудармалық практика, мәдениет аралық коммуникация теориясына,
анғұрлым кең, ғаламдық пәнге айналуда. Аударма ісі сөйлеу ісінің ерекше
түрі ретінде, мәдениет аралық коммуникацияның жалпай қабылдаудағы құрал
және негізгілерінің бірі болып табылады. Аударма ісінің маңызды
шындықтарының бірі, әрбір нақты мәтінге байланысты баламатік мәселелердің
шешімі болып табылады. Осылай тұжырымдаманың формальды сәйкестігі
келесідей тұжырымдалады: вербалды түсінуге болатынның бәрі беріледі.
Аударылмайтын және қиын аударылатын элемнттер, өзгертіледі, және мәтіннің
ешқандай аударуға келмейтін элементтері ғана қалдырылады. Нормативті-
мағыналы сәйкестік тұжырымдамасының авторлары, аудармашы екі талапқа сүйене
жұмыс істеулері керек : мәтіннің маңызды элементтерінің мағынасын беру
және аудару тілінің нормаларын сақтаулары керек дегенді айтады. Бұл
жағдайда баламатілік, ақпаратты берудің толықтығы және аудару тілінің
нормаларының тең қатынасы. Экономика терминдерін ағылшын, қазақ
тілдеріне толққанды аударма тұжырымдамасының авторлары, аударма мен
мәтінді дәл аударып айтып беру , аударманың тіптен түрлі типтері деп
есепдейді. Олар, аударма кезінде мәтіннің мазмұн мағынасын нақты беруге
тырысу керек, және ақпаратты беру процесі мәтін түпнұсқасындағы жолмен
берілуіне жетуге ұмтылулары керек.
Көрсетілген фактолар, терминдердің баламасыз немесе ішінара баламалы
бірліктері жиі кездеседі деп қаралуына әкеледі. Лексикалық дәрежеде,
баламасіз ұғымы қарастырылып және көрсетілген, оның себептері болып: 1.
халық өмірінде жоқтығы,
2. тепе-теңдіктің жоқтығы,
3. лексико-стилистикалық сипаттамасының бөлектігі.
Терминологияда жиі кездесетін, алдыңғы екі себеп, тепе-теңдіктің
жоқтығының ерекшелігі. Мысал ретінде, қазақ және ағылшын энонмикалық
терминологиясын сәйкестендіру әрекеті, терминдердің дыбысы жағынан кейде
ұқсас болатын және функционалды-тепе-теңдік лексикалық мағынаның
принципиалды сәйкессіздігін анықтайтын. Мұндай принципиалды алшақтықты, кез
келген гуманитарлық ғылымда, қоғамды өмірді зерттейтін, ұлттық-мәдени
ерекшеліктермен байланысты табуға болады. Ал, бірақ көбінесе,
терминологиялық бірліктердің көбісі интернационалды лексика және
интернационалдық морфем, осыған байланысты терминологиялық тепе-теңдік
иллюзиясы жиі білініп отырады. Мұндай жағдайлар аударма кезінде күрделі
қателіктер жіберуге әкеледі.
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді
аз көлемде құрайды, және сөзқұрылымының тарихи тәсілдерінің қатарына
өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатыын тәсілдер, сөздерде дыбыстардың
кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде дерлік
қолданылмайды. Осыған байланысты бөліп көрсету керек:
- аз өнімді аффикстер;
- абсолюттік өнімділік бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру
элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында минималды шектеулі.
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі
болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің салмағы басым болады.
Өнімділік жаңа сөзқұрұлуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру
моделінің сипатында басым салмаққа ие. Сөзқұруды өнімділік мағынасы,
моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де
сөзқұру тәсілдеріне де таралады, өнімділік сөзінің өзінің семантикасы
өте кең көлемде.
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген
аспектілері мен оның негізгі сипаты жайлы бірдей пікір жоқ екндігінің
себебі шығар.
Сөpтіркес негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту
маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті,
мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа
сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті,
бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрұлады немесе тіптен
құрұлмайды.
Л.Гилберт аудама ісінде, сөзқұру тәсілінің өнімділігі ретінде
неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұру тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөлуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан
құрылатын, фонологиялық неологизм. Аударма ісінің мұндай жаңашылдығында ,
жасандылық байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын
тілдерінің морфемімен сыйысады.
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері
сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада
және т.б.өолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic – көптүсті.
Monochromatic – біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) – телефон тетігінің жұмысының дыбыс
иммитацИЯсы.
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың
және дыбысқа еліктеудің имплекациясы.
Сонымен қатар, осы топқа жаңаодағай түрлері шартты түрде кіреді:
Comparatively – салыстырмалы.
Rational –рационалды.
Skill [skil]n – 1) практикалық тәжірибе, 2)істей білу
To ensure [in ] v –қамтамасыз ету.
Supplier [sәplaiә]n – жабдықтаушы.
To embrace [imbreis]v - қамту
Ауысып алу, бұл топтың неологизмі, күияі неологизмге жатады. Олардың
жалпы тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция
жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын
морфологиялық бөліну.
1. Шындығында ауысып алу. Бұл аударма ісінің бұлағының – негізгі тілі
– француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия
елдері тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып
табылады. Бұл категориядағы сөзтіркестер мәдениет аумағында көбінесе
кездеседі:
To appear -Пайда болу
Predetermine – алдын ала білу.
Perform - орындау
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner – азғантай таңғы ас.
ryokan – риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
2. Бұл топқа тағылық тәсіл жатады – олар азғана жаңашылдықпен
ерекшеленетін, мысалы: dolue vita , perestroika, glasnost ағылшын тілі
бірлігіндегі ықпалсыздар немесе әлсіз ықпалды.
3. Үшінші топқа – ксенизм жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс
ерекшелігін, тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Maximum – максималды.
Measure-өлшеу, категория.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және тағылықтан
гөрі жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты – кәлкі құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз жасау).
Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кәлкінің мөлшері бірден азайып кетті.
Аударма ісінде жаңа сөзтіркестер пайда болды. Заботкина қалданылып жүрген
сөзтіркес кәлкісінің үш түрін көрсетті:
Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) – сөзталқы,
мұнда қатысушылар бір–бірінің дәлеліне назар аудармайды.
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) – жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман, роман,
фотосуреттерден тұратындиалог қоспасы бар комикс стилінде.
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемнен құралған
морфологиялық неологизм. Мұнда бірнеше топты мысалға алады:
1. Аффиксалдық нелогизм. Аффиксалды бірлік, Кэнонның мәліметтері
бойынша барлық жаңа құралған сөздердің 24% құрайды, және
болар болмас дәрежеде күрделі сөздерге жол береді. Жаңа
сөздер құруда қолданылып жүрген аффикстердің саны, және
олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі әртүрлі.
Жаңа сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда 103 жұрнақ, 127 осымша
(префикс) және жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа
аффикстер мен жартылай аффикстердің көмегімен құрылған
бірліктер, жаңа сөздерде аздаған ғана мөлшерде болады. Олар
көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-, maxi-, mega-
, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.
2. Қосымша сөз. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті. Ал,
моделдің мөлшері, сол күйінде қалды. Анағұрлым кең тараған модельдер: N + N
-N немесе A+N-N, болып табылады. Мысалы:
High – rise – көпқабатты үй.
Cloth – cap – жұмысшы.
Ratflink – сатқын.
Hard – line – ымырасыз көзқарас.
Meet-төлеу.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.
Reaganomics– рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін
ұстану. Келесі модель жоғары дәрежелі өнімділіктің иесі болып табылады.
Part II + А
Laid – back - әлсірегендік.
Ағылшын, қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдерді аударуда,
компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшейді. 500 дей бірлік
(Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен тұрады:
Middle – of- the –read – орташа,
Head – to –head – қоян–қолтық күресу,
Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,
Do –it –yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде
сөзқұрудың жаңа моделдері пайда болды, бұлар олардың ішіндегі ең
өнімділері:
Abbr+N-N, мысалы:
Cats 22 – a directive that is impossible to obey violating somebody,
or some other, egually important – 22 амал Дж.Хеллердің Cats 22 –
атты сатиралық романы шыққаннан кейін, тіл ғылымында пайда болған
жаңақұрудыңкең қолданылуы.
Экономикалық мәтіндерді аударудағы көпмағыналық пен көпнұсқалық,
ағылшын, қазақ тілдеріндегі терминдерді аударуды зерттеулерде, соңғы
практикалық тәжірибелерден қолданылды. Мысалдар көтерілген мәселені
дәлелдеумен қатар, аудармашы ісінде қолдануға, аудармашыға көмек ретінде
пайдалануға болатындай ашып көрсетілді.
Қазіргі кезде аударма негізі өзіндік ғылыми жұмыс ретінде, сонымен
бірге аудармалық практика, мәдениет аралық коммуникация теориясына,
анғұрлым кең, ғаламдық пәнге айналуда. Аударма ісі сөйлеу ісінің ерекше
түрі ретінде, мәдениет аралық коммуникацияның жалпай қабылдаудағы құрал
және негізгілерінің бірі болып табылады. Аударма ісінің маңызды
шындықтарының бірі, әрбір нақты мәтінге байланысты баламатік мәселелердің
шешімі болып табылады. Осылай тұжырымдаманың формальды сәйкестігі
келесідей тұжырымдалады: вербалды түсінуге болатынның бәрі беріледі.
Аударылмайтын және қиын аударылатын элемнттер, өзгертіледі, және мәтіннің
ешқандай аударуға келмейтін элементтері ғана қалдырылады. Нормативті-
мағыналы сәйкестік тұжырымдамасының авторлары, аудармашы екі талапқа сүйене
жұмыс істеулері керек : мәтіннің маңызды элементтерінің мағынасын беру
және аудару тілінің нормаларын сақтаулары керек дегенді айтады. Бұл
жағдайда баламатілік, ақпаратты берудің толықтығы және аудару тілінің
нормаларының тең қатынасы. Экономика терминдерін ағылшын, қазақ
тілдеріне толққанды аударма тұжырымдамасының авторлары, аударма мен
мәтінді дәл аударып айтып беру , аударманың тіптен түрлі типтері деп
есепдейді. Олар, аударма кезінде мәтіннің мазмұн мағынасын нақты беруге
тырысу керек, және ақпаратты беру процесі мәтін түпнұсқасындағы жолмен
берілуіне жетуге ұмтылулары керек.
I тарау Қаржы терминологиясының жүйесі
1.1 Қаржы терминологиясының қалыптасуы мен даму тарихы
Университет қабырғасындағы шет тілдері факультетінде оқитын
студенттерден қаржы саласына байланысты лексиканың аудармасын жасауларын
сұрағандығымызды айтқан болатынбыз. Нәтижесінде олардың жартысынан көбі
жиі қолданылатын сөздердің дұрыс аудармасын нақты білетін болып шықты.
Ағылшын тіліндегі "market" (сұраныс, сауда, базар)сөзінен шыққан
"маркетинг" сөзінің дәл анықтамасын- "өнімді шығару мен сату жүйесі" деп,
тек 58 адам нақты анықтамасын бере алды. Ал "риэлтор" сөзінің дәл
анықтамасын "жылжымайтын мүлікпен айналысатын мекеме немесе арнайы адам"
деп 78 адам жауап берді. Сонымен, біз келесі қорытынды жасай аламыз:
жоғарыда көрсетілген терминдерді біз қазақ әдеби тіліне енген дей аламыз.
Мәселен, сауалнама кезінде адамдардың 60 %-ы қаржы саласындағы сөздердің
дәл анықтамасын бере алды.
Қаржы саласындағы өзгерістер нәтижесінде ондағы сөздердің
анықтамасы да өзгерді. Мысалы, латын тілінен шыққан "банк" ("banco")
сөзінің капитализм және социализм кезіндегі банкінің рөлі көрсетілмеген.
Ал маркетинг сөзі Н.К.Мамыровтың "Словарь банковских и финансово-
экономических терминов" атты сөздігінде "ірі капиталистік ұйымдармен
іске асатын сауданы танудағы іс-шаралар жүйесі" ретінде емес, "тауарды
шығару және өндіруді басқару" деп анықтама берілген. 3; 54 Ағылшын
тілінен шыққан "management" сөзіне: "АҚШ-та және басқа да капиталистік
мемлекеттерде қолданылатын өндірісті басқару" деудің орнына, қазіргі
сөздіктерде "менеджмент-өндірісті басқарудың әдіс- тәсілдер жиынтығы " деп
берілген.
Қазіргі таңда Б.М.Ахметжанованың Ағылшын-қазақша экономикалық-қаржы
атауларының сөздігіне 1000-нан астам қаржы-экономикалық термин енген. 2;
15 Бұл терминология бірнеше салаларға бөлінеді.
Экономика-қаржы саласында жиі қолданылатын (экономика, қаржы түріне
тәуелсіз) лексикалық бірліктерді атап көрсетуге болады. Олар негізгі
жалпыэкономикалық түсініктерді, типтерді білдіреді: өндіріс- manufacture,
ақша айналымы- stock turnover, капитал -funds of bank, өндіріс күштері-
producer, сұраныс, ұсыныс- demand and supply, тауар-, ұлттық кіріс-
national income, экспорт- export, импорт- import және т.б. 2; 13
Кеңес Одағы кезінде семантикалық құрылымы нейтралды қаржы терминдерінің
көбісі атрибуттар немесе капиталистік қаржының реалиі ретінде қолданылды:
инфляция, индексация, картель, концерн, биржа, банкир және т.б.
Инфляция (inflation) - іс жүзіндегі тауарды ұсынудың айналымдағы қағаз
ақшалардың көлемімен салыстырғандағы аса артықшылығы; капиталистік
мемлекеттердегі әртүрлі себептерге байланысты бағалардың көтерілуі.
Инфляция еңбек етушілердің өмір сүру деңгейін төмендетеді. 5, 25
Банкир –banker (негізі латын сөзінен шыққан)-капиталистік
мемлекеттердегі ірі акционер немесе банк иесі;
Маклер (stock)broker - бұл сөз орыс және қазақ тілінде бір сөзбен
айтылады. Ал ағылшын тілінде бұл "(stock)broker" яғни, "сауда кезінде,
белгілі бір шешім қабылдаған кездегі ортақтас адамды айтады."
Кеңес Одағы кезінде маклер сөзі бұрыс іспен, қара бизнес түрімен
айналысатын, яғни, пәтерлерді айырбастаумен айналысатын адамды атаған. Ал
қазір ағылшын тіліндегі "(stock)broker" сөзінен шыққан орыс, қазақ
тілдеріндегі "брокер" сөзі- биржадаға ортақтас адамды атайды.
Кеңес Одағы кезіндегі көптеген қаржы терминдері қазіргі күндерге жаңа
аттармен қайта оралып жатыр. Мысалы, ағылшын тілінен шыққан "credit",
кредит немесе қазіргі таңда ол "несие" деп қолданып отырған, сөз бұрынғыда
несие-жинақтауыш серіктестіктер деген атпен белгілі болатын.
Сонымен қазақ тілінің қаржы терминологиясына кіретін сөздердің ішіндегі
ең үлкен тобы –басқа тілден енген терминдер (көбінесе, ағылшын тілінен).
Мәселен, мұндай терминдердің пайда болуы шет мемлекеттерімен тікелей қарым-
қатынастың қарқынды дамуының көрсеткіші болмақ. 6,41
Бүгінгі таңда біз бұл терминдерді күн сайын естіп отырамыз. Олар
газет, журнал беттерінде, радио, теледидарларда, жарнамаларда кездеседі.
Мысалы: менеджмент - management, маркетинг - marketing, консалтинг-
consulting "дәлме-дәл аудармасы: кеңес беру - to consult", дилинг,
инжиниринг- ағылшын тілінің engineer – инженер деген сөзінен шыққан,
холдинг- holding company, яғни to hold - ұстау деген сөзінен шыққан, лизинг-
leasing, клиринг - clearing, яғни to clear - тазарту деген сөзінен шыққан,
селинг - ағл. To sell - сату, демпинг - dumping, ағл., to dump - керек
емес қоқыстан арылу, қоқыс; франчайзинг – franchise - дауыс беру құқығы;
трансферт- transfer, офф-шор -offshore manufacturing, яғни, offshore- теңіз
жағасы; аудит, реституция, дилер, дистрибьютор, риэлтер, спонсор, чартер,
фьючерс, лот, дивиденттер, эмиссия, ипотека, ноу-хау, тендер, депозитарий
және т.б. Осы сөздерге бірнеше мысал келтірейік:"Қарыздар, өндірісті
тоқтату, жаппай жұмыссыздықпен қорқыту, банкротқа ұшырау-осының барлығы
Қазақстан экономикасына қауіп төндіріп тұр. Ал, бұл "сауда ауруынан" қалай
арылуға болады? Оның бір емі бар ма? Бар екен. Оны шет елінің менеджмент
сөзімен "емдеуге" болады. Оның көмегімен тұрып қалған өндіріс аяғына
тұрып, пайда әкеле бастайды. " Бұл "Business woman" журналынан алынған
үзінді. Яғни, көріп отырғанымыздай қаржы терминологиясы елімізде Кеңес
Одағынан бастап дамып келе жатыр. Оған қоса, шет елдерімен тығыз қарым-
қатынас нәтижесінде жаңа шет елден енген терминология пайда болды.
1.2 Қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі қаржы терминдері
Тілдің лексикалық қоры - тілдік жүйенің құрамдас бөлігі. XXғ.аяғы мен
XXIғ. басында елдің қаржы және экономика саласындағы өзгерістер нәтижесі
қазақ тілінің сөздік қорына үлкен әсерін тигізді. Сөздік құрамы көбейе
бастады. Мәселен, ел ішінде үлкен экономикалық өзгерістер болып жатты және
де бұл лексиканың толығуына өз үлесін қосты. Терминология грамматика және
морфология, лексика жағынан да өзгеріп отырды: сөздердің мағынасының
өзгеруі, қайта қарастыру, жаңа семантиканың пайда болуы, сөздердің
стилистикалық өзгерістері - бұлардың барлығы жаңа сөздердің тууымен қатар,
қазақ тілінің сөз қорын байытқан еді. Бұл терминология қазіргі таңдағы
қаржы саласын көрсететін бірден-бір көрсеткіші болып табылады.
Нарықты қоғам мүддесінде сауда мен ақша жүйелерін қоса қамтыған
экономикалық атаулар басымдығы айқын білінуде.
Сонымен лексикадан социализм кезіндегі көптеген қаржы, экономикалық
сөздері шығып кетті. Мысалы, колхоз, совхоз, еңбек кооперациясы, соцжарыс,
жоспардан аса және т.б. Ал қазір бұрынғы сөздер өзгертіліп, қайтадан
қоданысқа еніп жатыр: капитализм, кәсіпкер, бизнес, акция, өнеркәсіп,
сауда, тауар және т.б.17,11
Алайда қоғамның идеялық және материалдық айырмашылықтары
нәтижесінде бір термин әр топ үшін әртүрлі анықталады. Бұған себеп -
қоғамның әлеуметтік жағдайына байланысты бөлінуі. Кәсіпкерлер үшін –бизнес,
кәсіп, акция сөздері жағымды естілсе, ал экономикалық дағдарыстан зардап
шеккендер үшін бұл бұрыс, жағымсыз болып көрінеді. Олар - өздерінің
әлеуметтік қорғанысын жоғалтқан адамдар тобы. Мысалы, кәсіпкерлер,
бизнесмендер жекешелендіруді жақтаса, қарапайым халық оған жаңа жағымсыз ат
береді: нью-ұрылар; яғни қаржы саласында жай қарапайым халықтың өзі тағы
да шет тілінің сөзін қолданады. Осыдан жаңа фразеология пайда болады: қара
бизнес, жаңа кәсіпкерлер, минималды төлемақы көлемі және т.б. Жаңа сөздер
көбінесе шет тілі сөздерінің қосарлануы, бірігуі, сөз тіркесі ретінде
жасалады.
Қазақ тілі терминологиясын жаңаша бағдарлау, реттеу және ілгері
дамыту тұжырымдамасының принциптері туралы пікірлерді Ш.Құрманбайұлының
"Қазақ лексикасының терминденуі" атты еңбегінен табамыз:
-Қаржы саласындағы терминдер мен атауларды жаңадан жасауда,
өзгертуде,
ауыстыруда ең алдымен қақаз тілінің төл және бұрыннан қалыптасқан байырғы
лексикалық байлығын сарқа пайдалану;
-Тіліміз үшін қажет, бірақ дәл баламасы жоқ, аударуға келе бермейтін
интернационалдық терминдер мен атауларды қазақ тілінің фоно-морфологиялық
ерекшеліктеріне икемдеп қабылдау;
- Шет тілдеріне, орыс тілінен енетін терминдік атауларды мүмкін
болғанынша қазақшаға аударып қолдану, немесе аударуға келмейтіндерін
бұрынғыдай сол қалпында емес, қазақ тілінің фоно-морфологиялық
ерекшеліктеріне үйлестіре қабылдау;
-Терминдер мен атаулар қазақ тілінің өз негізінде алғашқы әріптері мен
буындары бойынша ( жекелей де, сөз араластырып та) шет тілден енген термин-
атаулардың үлгісімен қысқартылып пайдалануды заңдастыру;
Жалпы, қаржы саласындағы терминологияны қазақ тіліне аудару барысында
мынандай қателіктер қалды:
1. тіліміздегі сөз тудырушы жұрнақтар терминжасам барысында орнымен
жұмсалмайды;
2. түрлі лексикалық қабаттарға жататын сөздер термин
шығармашылығында ұтымды пайдаланылмайды;
3. Аудару барысында сөз мағынасын түсініп, ұғымның мазмұны мен
көлемін ажырата білмеуден туындайтын кемшіліктер;
4. бір ғана терминнің түрліше аталуы;
Қаржы саласындағы терминдерді бірізге түсіру, жүйелеу
сияқты мәселелер мамандардың тарапанынан сөз болып жүр. Айталық,
С.Тоқсанбай экономикалық терминдердің қазіргі сипатын кәсіби тұрғыдан
қарастырды.
Қазақ тілінде қаржы саласы бойынша қолданылатын тілдік
терминдердің, ұғымдардың кейбір айырмашылықтарын, өзіне тән ерекшеліктерін
сипаттайтын деректерге жүгініп көрейік. Ағылшын тіліндегі market сөзі
орысша рынок, ал қазақша нарық. Алайда нарық сөзі рынок ұғымының
баламасы ретінде қолданысқа түскен алғашқы кезде қоғам ойында сенімсіздік
болды. Өйткені нарық сөзінің білдіретін мағынасы баға. Оның білу үшін
Үйдегі көңілді базардағы нарық бұзады дейтін мақалды еске алсақ та
жеткілікті. Дегенмен термин қалыптастырудың бір қыры оны халық санасына,
танымына тез сіңіру. Қазіргі кезде нарық сөзінің алғашқы мәні ескеріп, ол
рынок терминінің толыққанды баламасы ретінде қалыптасып кетті. Мысалы:
нарықтық экономика, ( нарық экономикасы), нарықтық қатынас; нарықтық
инфрақұрылым және т.б.
Қазақ тілінің лексикасына шет тіліндегі терминдер көптеп еніп жатыр.
Алайда олардың барлығы қолданыста бола бермейді. Егер де олардың жартысынан
көбісін қолдансақ, қалғандары өз тіліміздегі баламасымен өзгертілетіндігі
анық.
Қазақ лексикасы терминденуінің кезеңдері.
Қамтитын мерзімі Ерекшелігі Жалпы сипаты
I кезең Алғашқы қазақ Ғылыми терминологияны
XIX ғасырдың екінші басылымдары мен қалыптастырудың
жартысынан 1910 жылдарғакітаптардың шығуына алғышарттары жасалып
дейін байланысты жекелеген жатты
сөздер терминдене
бастады
II кезең Қазақ тілі білім беру, Бірнеше салалық
1910-1930 жылдар аралығығылым салаларында терминдер жүйесі
мүмкіндігінше жасалып, ұлттық ғылыми
пайдаланылып, ұлт терминологияның негізі
тілінде термин жасауға қаланды.
айрықша мән берілді.
III кезең Орыс тілі негізінде Ғылыми терминология
1930-1990 жылдар аралығысовет халқына ортақ орталық белгіленген
терминологиялық қор құрупринциптерге сәйкес
мақсаты көзделеді. дамыды. Нәтижесінде –
терминологияның
халықаралық сипаты
барынша атты
IV кезең Қоғам өмірінде болған Қазақ терминологиясының
1990 жылдардан бергі түбегейлі өзгерістерге қалыптасуына ғылыми
мерзім байланысты ұлт тілінде талдау жасай отырып,
термин жасау қажеттілігіалдағы уақытта оны
туындап, қазақ тілі жетілдіру мен дамытудың
термин шығармашылығында бағыт-бағдарын белгілеу
пайдаланыла бастады. жолындағы ізденістер
жүргізілуде.
II тарау Қаржы терминдерін аударудың ерекшеліктері
1. Басқа тілден енген қаржы терминдері
Қазақ тіліндегі ең маңызды да пайдалы процесстердің бірі - шет елден
енген сөздерді қолдану. Бұл сөздер қаржы саласында белсенді қолданысқа
енді. Мәселен, шет елдерден енген сөздердің нәтижесінде қаржы
терминологиясын қолдану аясы да кеңейе бастады.
Шет елден енген сөздер дегеніміз - қостілділік, яғни, екі халықтың
территориялық қарым-қатынас нәтижесі. \15; 90\ Бұған мына іс-шаралар да
кіреді: оқу, аудару, шет елдік ақпараттарға түсініктеме беру, халықаралық
конференцияларға, конгресстерге қатысу. Сөздердің шет елден енуіне тағы бір
себеп – қоғамның шет елдік лексиканы қабылдауға бейімділігінің пайда
болуы.
Кеңес Одағының құлдырауы нәтижесінде шет мемлекеттерімен тығыз
экономикалық қарым-қатынас орнады. Соның салдарынан жаңа қаржы
терминологиясы пайда болды: бартер, ваучер, дилер, дистрибьютор, инвестор,
клиринг, лизинг, фьючерс несиелері. Бұл Қазақстанның Батыстың экономика
және қаржы жүйесіне бағытталған, қаржыгерлердің шет елдік терминологияға
еліктеу салдарынан туған. Бұл терминдердің қоғамдағы өзектілігі
нәтижесінде олар тек экономика және қаржы саласында ғана қолданылмай,
радио, теледидарлардан да кездістіруге болады. Мысалы, бүгінгі таңда ұқсас
80-шы жылдары пайда болған "спонсор; қолдаушылар, көмек көрсетушілер"
терминіне жаңа шет елдік сөздер пайда болып жатыр:
меценат – импресарио – антрепренер – продюсер.
Ең басында "спонсор" термині әртістердің шығармашылық істеріне,
әншілерге, суретшілерге қаржылай көмек көрсетушілер, жәрдемдесушілер деген
мағынада ғана қолданса, уақыт өте келе жалпы аясы кеңейіп, көмек көрсету
деген мағынаға ие болды.
Сонымен қатар қаржы терминологиясына жататын сөздердің ішінде халық
арасында жағымсыз "атаққа" ие болған сөздер де кездесіп қалады. Шет елден
енген сөздерді қолдану, тек қана қажетті болған емес, оларды қолдану өте
мәртебелі де болды. Сондықтан терминология тек өз аясында ғана қалып
қоймай, шегінен де шығып жатты. Мысалы, мына латын тілінен алынған
терминдерді қолданудың қажеті жоқ, өйткені олардың лексикалық баламалары
табылып жатады:
конверсия (conversion-өзгеріс)- жаңа қалыпқа келу; өзгертпелі;
стагнация (stagnation-тұрып қалу, баяу даму)- тоқырау;
консенсус (consensus- келісу, бір шешімге келу)- келісу;
паблисити (publicity- атақ, қоғамға мәлім болу)- жарнама;
Сонымен қатар шет елден енген терминдерді туған тілде бар сөздердің
орнына да қолданады. Мысалы: дүкендердің орнына ағылшын тілінен шыққан
"маркет" сөзі қолданылады: супермаркет, минимаркет. Шет елден енген
сөздерді қолданудың басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz