Республикалық маңызы бар қала бюджеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .6
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ..8
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні, бюджет жүйесі және бюджет тапшылығының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Фискалдық саясат – бюджет тапшылығын басқаруды қамтамасыз ететің
механизм ретінде ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Бюджеті бекіту үрдіснің сипаттамасы және оның тапшылықтарын болжау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҚТАРЫН БАСҚАРУ
ПРОЦЕСТЕРІ ... ..33
2.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін талдау ... ... .33
2.2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттің орындалуын талдау және бюджет
тапшылықтарын басқару (Астана қаласы мысалы негізінде) ... 49
2.3 Фискалдық саясаттың құралы ретіндегі бюджеттің орындалуын
талдау (Астана қаласы мысалы негізінде) ... ... ... .53
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ тапшылығын басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ...62
3.1 Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастыру
үрдісін жетілдіру ... ... ... ... ... ... 62
3.2 Қазақстан Республикасындағы бюджет үрдісінің
тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .7 6
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ..79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . 81
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттегі бюджеттік саясат, бейнелі түрде айтатын
болсақ, шектелген қаржылық ресурстарды қоғамның бәсекелес мұқтаждықтары мен
қажеттіліктері арасында бөлу үрдісі болып табылады. Бюджет қоғамның
әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін жүзеге асырудағы маңызды элемент
болып табылады, себебі, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы әр түрлі
мәселелерді шешудің барлық альтернативті көздері мен жолдары бюджеттің
ақиқаттығымен алдын ала анықталған. Себебі, кез келген іс-шаралар мен
жүзеге асырылатын бағдарламалар бюджеттік ресурстардың белгілі бір қатысуын
талап етеді. Бюджеттік саясат Үкіметпен және жергілікті жерлердің билік
органдарымен іске асырылатын ең маңызды қызмет саласы болып табылады.
Мемлекеттің бюджеттік саясатын жүзеге асыру ұйымдастырушылық
инфрақұрылымның қызмет етуін қамтамасыз етеді, яғни адамның әр түрлі
қажеттіліктерін қанағаттандыру. Бұл кезде, қажеттілік − пайда табу
(қажеттіліктерді қанағаттандыру) − қажеттіліктердің жаңа деңгейі деп
аталатын экономикалық үштік заңдылығын еске ала отырып, бюджеттік саясат
өркениеттің әрбір даму кезеңінде қажеттіліктердің жоғары спектрін
қамтамасыз ету үшін үздіксіз дамуды және жетілдіруді талап етеді. Өз
кезегінде, ақша қорларын қалыптастырудың және оларды қоғамға көрсетілетін,
бірі-бірімен бәсекеге түсетін қызмет түрлері арасында бөлу халық
мұқтаждықтарына максималды түрде жауап беретін, тиімді және жоғары сапалы
бюджеттік өнім болуы керек.
Қазіргі күндер шынайылығы бюджетті қалыптастыру және орындау үрдісіне
жаңа тәсілді талап етеді. Бюджеттік саясатты іске асыру кезекті құжаттардың
сәйкесінше пакеттерін қалыптастыру ғана емес, басқарудың циклдік, үздіксіз
үрдісі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында дамудың әлеуметтік-экономикалық реттеу
құралы ретінде әр түрлі бюджеттік рычагтар қолданылады: салықтық түсімдерді
бюджеттің әр түрлі деңгейлері арасында бөлу, әр түрлі трансферттер,
дотациялар мен субвенциялар, кірісті және шығысты өкілеттіктерді реттеу.
Бюджетаралық қатынастардың тұрақты, айқын және таза ережелерін орнату,
оларды обьективті критерийлер мен әдістер негізінде заңдастыру, бюджеттік
кірістерді бөлшектеп теңестіруді іске асыратын орталығы бар аймақтық билік
органдарымен өзінің кірістік базасын бекіту үшін стимулдардың рационалды
үйлесімділігі оларды қолданудың жалпы принциптері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасы бюджет
жүйесінің және еліміздегі фискалдық саясаттың әдістемелік негіздері, атап
айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің мәні, бюджет
жүйесі, фискалдық саясатының мәні, мақсаттары, сонымен бірге мемлекеттік
бюджет фискалдық саясаттың құралы ретінде қарастырылады. Екінші бөлімде
Қазақстан Республикасы фискалдық саясатындағы бюджет жүйесінің рөлі туралы
сөз қозғалады. Еліміздің фискалдық саясатына және бюджет жүйесіне талдау
жасалады, мемлекеттік бюджетті басқару туралы айтылатын болады. Фискалдық
саясаттың құралы ретіндегі бюджеттің орындалуына талдау жасалады. Үшінші
бөлімде Қазақстан Республикасы бюджет жүйесіндегі мәселелерді шешу жолдары
қарастырылады. Бюджеттік үрдісті жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар айтылады
және Қазақстан Республикасында бюджеттік саясаттың прогрессивті дамуына
жағдай жасайтын, бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістемелері ұсынылады.
Белгілі бір салада, әсіресе экономика саласында масштабты және күрделі
қайта құрылым жасаудың алғышарты міндетті түрде нақты жағдайға терең,
бөліктеп талдама жасау және зерттеу үрдісі, сонымен қатар қалыптасқан
жағдайдың обьективті және субьективті себептерін анықтау болып табылады.
Осы мақсаттар Мемлекеттік бюджет фискалдық саясаттың құралы ретінде және
оның Қазақстанда қолданылу ерекшеліктері тақырыбындағы дипломдық жұмысты
жазу кезінде көзделген болатын.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ
ТАПШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні, бюджет жүйесі және бюджет тапшылығының
мазмұны
Мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және
оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үрдісінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
экономикалық қатынастарды білдіреді.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну үрдісін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі
үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субьектілер
арасында бөлінеді. Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді. Сонымен
бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет
бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық
табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және
ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау
жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет
қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының
қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын
анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді [1].
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық үрдістерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
үрдістер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары −
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік несие, мемлекеттік қарыздар
және т. б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі
қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды
орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ
қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды. Негізгі қаржы жоспары
мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады. Елдің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын
Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу үрдісінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының
бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған
жөн (Сурет 1).
Базис бөлігі
Мемлекеттің Ресурстар
орталықтандырылған
ақша қоры
Экономикалық Қатынастар
категория
Мемлекеттік бюджет
Қондырма бөлігі
Негізгі қаржы жоспары
Мемлекет заңы
Әлеуметтік-экономикалық
дамуды басқару механизмі
Сурет 1 − Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға
бағытталуы тиіс.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау үрдісінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субьектілермен және ұжымдармен
етене байланысқан.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет үрдісі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады [2].
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
1) мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
2) федерация мүшелерінің бюджеттері;
3) жергілікті бюджеттер;
Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық
(республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда
да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін,
бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық үрдістерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан − федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді (сурет 2):
− республикалық бюджет;
− облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;
− ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың
республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында
болды.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет − араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесі
Мемлекеттік (төтенше
мемлекеттік) бюджет
Ұлттық қор
Республикалық
бюджет
Жергілікті бюджет
Облыстық
бюджет
Астана
бюджеті
Республикалық
маңызы бар қала
бюджеті
Ауданның
(облыстық
маңызы бар
қаланың)
бюджеті
Ауылдық
округтер мен
кенттердің
бюджеті
Астана
ауданының
бюджеті
Республикалық
маңызы бар қала
ауданының
бюджеті
Сурет 2 − Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет − араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез
келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады. Бюджет − мемлекеттің қажетті атрибуты және
оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет [3] .
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі республикалық
бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет − бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық
бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) −
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып
табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және Қазақстан
Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі,
дәйектілігі, жариялылығы және т. б. қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді.
Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді.
Бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты болып
отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттердің
дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы түсімдерді
тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Жергілікті бюджеттердің атқарылуы
барысында қосымша алынған кірістерді, жергілікті бюджеттер қаражаттарының
бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға, тиісті өтемсіз жергілікті
бюджеттерге қосымша шығыстарды жүктеуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында
белгіленетін барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз
етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының барлық
кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың обьективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Реалистік қағидаты − параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-күйінің
көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың параметрлеріне
және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына сәйкестігі. Бюджеттің
реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы
Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет.
Транспаренттілік қағидаты − бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік
құқықтық актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептемелерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа ақпаратты
міндетті түрде жариялау, бюджет үрдісінің ашықтығы, мемлекеттік қаржылық
бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты дегеніміз мемлекеттік басқару органдарының бюджет
қатынастары сферасында бұрын қабылданған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты − бұл бюджеттік бағдарламалардың
паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет қаражаттарының
оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге жетудің
қажеттігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты − бюджеттік үрдісті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге асыру.
Жауапкершілік қағидаты − бюджеттік үрдіске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялылығы қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы
жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы
туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және бірін-
бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және
Бюджет кодексінде, Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы,
Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы арнайы
заңдарда және басқа да заңнамалық актілерінде қамтып көрсетілген.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және аймақтық
бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге асырылатын
барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс-қимылына негізделген.
Бюджет тапшылығы дегеніміз ол жоспарланбаған шығындарға байланысты
бюджетің шығыс бөлігінің кіріс бөлігінен артуы. Жалпы теориялық көз
қарастан бюджет тапшылығының себептері ретінде келесі факторларды жатқызуға
болады:
- мемлекеттегі пайда болған экономикалық дағдарыс және басқа да
кездейсоқ пайда болған апаттар (табиғи, экологиялық, әлеуметтік және
технологиялық);
- халықаралық экономикалық процестерінің теріс әсер етуі;
- фискалдық саясаттың жүзеге асырылуының тиімсіздігі;
- салық жүйесін нарықтық экономикаға байланысты дамытпау т.б.
1.2 Фискалдық саясат – бюджет тапшылығын басқаруды қамтамасыз ететің
механизм ретінде
Көп жағдайда дамыған елдерде бюджет тапшылығы бір факторларға
байланысты пайда болғанда негізгі экономикалық механизм ретінде фискалдық
саясаты қарастырып оны жетілдіру және дамыту жолдарын қарастырады. Осыған
байланысты фискалдық саясаттың негізгі мақсаттырының бірі болып ол бюджет
тапшылығын басқару болып саналады.
Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалды саясатты − бюджет (мемлекеттің
шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады. Тікелей
қаржылық реттеудің үрдісін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға
кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет
олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға аса
зерек өндірістік емес сфераның жай-күйі де осындай тәртіппен реттеледі.
Экономикалық циклдың сипатына қарай дискредициялық фискалды саясаттың
нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау кезінде ынталандырушы фискалды саясат
жүргізіледі, ол мыналарды қарастырады:
1) мемлекет шығыстарының көбеюі;
2) салықтардың төмендеуі;
3) мемлекеттің шығыстары артуының үлкен нәтижесін ескере отырып фискалды
саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі.
Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс.
Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалды
саясат кері бағыттарды қамтиды:
1) мемлекет шығыстарының азаюы;
2) салықтардың көбеюі;
3) бұл бағыттардың үйлесуі.
Дискредициялық емес фискалды саясат акцентті нарықтық өзін-өзі реттеуге
қоя отырып, мемлекеттің қаржы үрдістеріне аз араласуын қажет етеді.
Дискредициялық емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктірме
тұрақтандырғыштардың (кіріктірме тұрақтылық) механизмі негізінде іс-әрекет
етеді. Бұл жағдайда экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық
алынымдарының сомасы ұлттық өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді:
өрлеу кезінде сұранымды шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты
түрде экономикалық өсуді тежейді; құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық
өндірістің азаюын жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді.
Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі бюджет
тапшылықтары мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу
фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады,
бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары деңгейі
инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға ынталандыратын
бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды [4].
Тәжірибеде тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша
факторлардың әсерін бастан кешіреді:
1) фискалды саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы (уақыттың
кешеуілдеуі);
2) ығыстыру әсерінің іс-әрекеті, бұл ақша нарығында пайыздық
мөлшерлемелердің өсуімен байланысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде
жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді;
3) сұранымды ынталандыру жиынтық ұсынымға әсер етеді, бұл бағалардың
инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың көбею әсерін
төмендетеді;
4) ашық экономикада ұлттық өндіріс жиынтық шығыстардың элементі
ретінде таза экспорттың мөлшерін өзгертетін валюта бағамдары өзгерістерінің
ықпалын басынан кешіреді.
Сондықтан ынталандырушы фискалды саясаттың шаралары жоғарыда айтылған
факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік тауарлар
мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің негіз
қалаушы факторы ретінде бөліп көрсетеді: мемлекет жиынтық сұранымды
ынталандыруға мүмкіндік туғызады, ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына
ықпал етеді, мемлекет көтере сатып алудың көлемін кеңейтеді, несиенің құнын
реттейді. Кейнс шаралары салықтарды төмендетуді, шығыстарды көбейтуді,
инвестицияларды ынталандыруды (пайыз мөлшерлемелерін төмендетудің
көмегімен) қажет етеді.
Стагфляцияны жеңу үшін ұсыным экономикасы теориясының жақтаушылары
ұсынған шаралар жарамды. Тұжырымдаманың мәнісі − өндіріс шығындарын
төмендету жөніндегі қаржы және ақша саясаты шараларының кешені есебінен
ұсынымға нысаналы ықпал ету, бұл нарық субьектілерінің инфляциялық
болжамдарын төмендетуге жеткізеді. Ұсынымды ынталандыру жөніндегі шаралар
мыналарды қамтиды:
1) өндіріс шығындарына қосылатын салықтарды қысқарту;
2) еңбекке ақы төлеуге жұмсалатын шығындарды тежеу (еңбек
өнімділігінің өсу қарқынын оған ақы төлеудің өсу қарқынынан озық
жүруі);
3) өндіріс ауқымын арттыру жөніндегі ұйымдық-техникалық сипаттағы
шаралар (жабдықтың тиелімін, оның жұмысының ауысымдылығын арттыру,
бос тұрып қалуларды азайту, өндірістің ырғақтылығына жету);
4) өндірісті техникалық жағынан жетілдіру жөніндегі инновациялық
бағдарламаларды енгізу.
Бұл бағытта заңдылыққа сәйкес Филлипс ауытқымасы бойынша анықталғандай
тұрақтандыруға және инфляцияны төмендетуге жұмыссыздықтың өсуі есебінен
жетуге болмайды [5, 223 б].
ХХ ғасырдың аяғында жаңа теория − тұрақты даму теориясы қалыптасты, онда
қазіргі кездегі жағдайлар тұрғысынан ғаламдық экономикалық және қаржылық
үрдістер түсіндіріледі, күрделі шаруашылық жүйелердің тұрақты эволюциялық
дамуы жөнінде ұсыныстар жасалынады.
Тұрақты даму теориясында тұрақты жұмыс істейтін жүйелерді − төменгі
шаруашылық жүргізуші субьектіден ұлттық экономика мен бірнеше елдің
экономикалық одағына дейінгі жүйелерді дағдарысты құбылысқа алып келетін
себептер айшықталады. Бұл теория мына қағидаттарға негізделген:
1. Кез келген ауқымдағы күрделі экономикалық жүйелердің өздігінен
дамуының мәнін қамтып көрсететін эволюциялық қағидаты. Бұл осы теориядағы
өзекті қағидат.
2. Экономикалық мүдделерді үйлестіру қағидаты қалыптасқан тепе-теңдікті
тұрақсыздандыратын сан алуан факторлардың үздіксіз өзара іс-қимылының
күрделі жағдайларында өзара іс-әрекет ететін тараптар мүдделерінің балансын
сақтауды қажет етеді.
3. Эволюцилық қағидатының логикалық дамуы мен оны нақтылау ретіндегі
әртараптандыру қағидаты. Әртараптандыру термині кең мағынада экономикалық
жүйенің құрамды бөліктерінің әр алуан түрлерінің, тұрпаттарының жиынтығы,
құрылымдық нысандардың әр түрлілігі, функциялық әртараптандыру ретінде
пайдаланылады.
4. Экономикалық жүйедегі оның дамуына қарай иерархиялық саралау
қағидаты. Орташа деңгейді бөліп көрсетуді қажет етеді.
Бір жағынан, дағдарыстық құбылыстардың терең себептерін және екінші
жағынан, өндірістің құлдырауына қарсы әрекет ету механизмдерін анықтау
тұрақты дағдарыссыз дамудың негізгі қағидаттарын айырып, ажыратады, оларды
қолдану келеңсіз факторлардың әсерін айтарлықтай төмендетуге және тіпті
экономикалық жағдайдың жалпы дүниежүзілік нашарлау кезеңдерінде де
экономикалық өсуді қолдап отыруға мүмкіндік береді.
Орта мерзімді кезеңде фискалдық саясаттың негізгі мақсаты әлеуметтік-
экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу үшін салық-бюджет құралдарын
тиімді қолдану, атап айтқанда Қазақстанды әлеуметтік және экономикалық
жедел жаңғыртуға бағытталған ел экономикасының бәсеке қабілеттілігін
арттыру болып табылады.
Орта мерзімді фискалдық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі
бағыттарын іске асырудың негізгі тетіктерін − кірістер мен шығындар
саясатын, бюджеттік несие беруді, қаржы активтерін басқаруды, бюджетаралық
қатынастарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен
борышты басқаруды қамтиды [6].
Мемлекеттің салық саясаты салық салудың нақты салық түріне экономикалық
негізделуінен, кәсіпкерлікті дамытуға тосқауыл болатын кедергілерді жоюдан,
салық заңдары нормаларының қарапайымдылығы мен айқындылығынан, сондай-ақ
салық мәдениетін одан әрі арттырудан бастау алуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006-2008 жылдарға арналған орта
мерзiмдi фискалдық саясаты Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң фискалдық
стратегиясын белгiлейдi, бар мемлекеттiк ресурстар көлемi мен үш жылға
арналған негізгi фискалдық басымдықтарды айқындауға мүмкiндiк бередi.
Осыған орай, 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттiк бюджет болжамы 1-
кестеде көрсетілген.
Кесте 1− 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттiк бюджет болжамы
ЖIӨ-ге пайызбен
Атауы Болжам
2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
Кірістер 22,3 22,7 23,2
Шығындар 22,4 23,3 23,3
Операциялық сальдо -0,1 -0,6 -0,2
Таза бюджеттік несие беру 0,5 0,1 0,0
Бюджеттік несиелер 0,6 0,2 0,1
Бюджеттік несиелерді өтеу 0,1 0,1 0,1
Қаржы активтерімен жасалатын 1,1 1,0 0,8
операциялар бойынша сальдо
Кесте 1 жалғасы
Қаржы активтерін сатып алу 1,2 1,0 0,8
Мемлекеттің қаржы активтерін 0,03 0,02 0,01
сатудан түсетін түсімдер
Бюджет тапшылығы -1,7 -1,7 -1,0
Бюджет тапшылығын 1,7 1,7 1,0
қаржыландыру
Бұдан басқа, фискалдық саясат мемлекеттің жалпы
экономикалық саясатының маңызды құрамдаушысы бола отырып,
жоспарланған кезеңде инфляцияның орташа жылдық деңгейi бойынша
белгiленген меженi, төлем балансының орнықтылығын, тауарлар мен
қызмет көрсетулердiң соңғы тұтынуының өсуiн және капиталдың жинақталуын
қолдауға ықпал етуi тиiс.
Фискалдық саясат міндеттерін іске асыру мынадай негізгі бағыттар бойынша
жүзеге асырылатын болады:
1) салық заңдарын және салық әкімшілігін жүргізуді жетілдіру;
2) мемлекеттің мұнай кірістерін Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры
арқылы пайдалану тетіктерін жетілдіру;
3) шығыстарды, бір жағынан, мемлекеттік функциялардың толық көлемде
тиімді орындалуын және, екінші жағынан, макроэкономикалық тұрақтылыққа
жәрдемдесуді қамтамасыз ететін деңгейде ұстау;
4) мемлекеттік шығыстардың нәтижелілігі мен тиімділігін, соның ішінде
бюджет үрдісінің барлық деңгейлерінде бюджеттік бағдарламалау
әдістерін одан әрі енгізу жолымен арттыру;
5) дамуға бағытталатын бюджет шығыстарын тиімді қалыптастырудың
жүйелілігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялық жобаларды
дайындау, қарау, іріктеу үрдісін реттеу;
6) бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бюджет жүйесінің түрлі деңгейлері
арасында кіріс және шығыс өкілеттіктерді нақты ажыратуды белгілеу.
Фискалдық саясат ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
жағдайында салық-бюджет құралдарын, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық
дамудың басым міндеттерін шешу үшін тиімді қолдануды көздейді [7, 45 б].
Үкімет салықтық әкімшілік етуді жетілдіру жөніндегі жұмысты
жалғастырады.
Салық саясаты елдің индустриялық-инновациялық дамуын ынталандыруға,
бәсекеге қабілеттілікті арттыруға, көлеңкелі экономика үлесін қысқартуға
және экономикадағы салықтық жүктеменің ұтымды теңгерімін құруға
бағытталатын болады. Салықтық жеңілдіктер бойынша терең талдау жүргізу,
олардың экономиканың тиімділігіне әсер ету дәрежесін бағалау міндеті алда
тұр.
Тұтастай алғанда, жүргізіліп отырған салмақты фискалдық саясат бюджет
тұрақтылығын қамтамасыз етуге, мемлекеттің қаржылық міндеттемелерін тиімді
орындауға және шығыстарды мемлекеттік саясаттың басым бағыттарына
бағдарлауға бағытталған [8, 2 б].
Салық саясатының негізгі бағыттары мыналар болады:
− жалақыны көлеңкелі төлеуді азайту мақсатында әлеуметтік салықтың
мөлшерлемесін азайту;
− өндірісті кейіннен дамыту және кеңейту мақсатында қосылған құн
салығының мөлшерлемесін азайту;
− қосылған құн салығын экспорт бойынша және ел ішінде өтеу тетігін
жетілдіру;
− халықтың әл-ауқатының өсу жағдайы кезінде қазақстандық
экономиканың бәсеке қабілеттілігін күшейту мақсатында салық ауыртпалығын
заңды тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне біртіндеп қайта
бөлу;
− жеке тұлғалардың табыстарын жалпы декларациялауға көшу мүмкіндігін
қарау;
− сыбайлас жемқорлықты азайту, салық төлемеушілерге шараларды бір
мезгілде қатаңдата отырып, есептілігін жеңілдету мақсатында салықтық
әкімшілендіру бөлігінде заңнаманы одан әрі жетілдіру.
1.3 Бюджеті бекіту үрдіснің сипаттамасы және оның тапшылықтарын болжау
әдістері
Бюджеттік үрдіс бюджетті жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен
есептемені жүргізу, мемлекеттік қаржылық бақылау, сонымен бірге
байланыстырылған гранттарды жоспарлау мен пайдалану жөніндегі бюджет
заңнамасымен регламенттелінген қызмет болып табылады. Бюджеттік үрдістің
барлық кезеңдері өзара байланысты және қоғамның экономикалық үрдістерін
ғана емес, сонымен бірге саяси өмірінің тікелей бейнеленуі болып табылады.
Қазақстан Республикасында бюджеттік үрдіс Бюджет кодексіне, Қазақстан
Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы, жыл сайынғы
Республикалық бюджет туралы Заңға және Қазақстан Республикасының басқа
заңдарына сәйкес жүргізіледі. Бұл заңдар әртүрлі деңгейдің бюджеттерін
қалыптастыру үрдісінде пайда болатын қаржы қатынастарын реттейді,
республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, атқару
және бақылау тәртібін белгілейді.
Бюджеттің жобасын уақытылы және сапалы әзірлеу мен бюджетті нақтылау
және атқару жөнінде ұсыныстар жасауды қамтамасыз ету мақсатымен Қазақстан
Республикасының Президенті бюджеттік комиссияны құрады, ол туралы қағиданы
бекітеді, оның құрамын анықтайды.
Бюджеттік комиссиялардың құзіретіне мыналар кіреді:
1) алдағы үш жылдық кезеңге орта мерзімді фискалды саясат жөнінде
ұсыныстар талдап-жасау;
2) тиісті қаржы жылына арналған бюджеттер жобаларының көрсеткіштерін
айқындау жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;
3) алдағы үш жылдық кезеңде және жоспарланып отырған қаржы жылында
қаржыландыруға арналған бюджеттік бағдарламаларды іріктеу, орта мерзімді
фискалды саясатты негізге ала отырып, оларды іске асыру механизмін айқындау
жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;
4) республикалық және жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды
немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін нормативтік құқықтық актілердің
жобалары бойынша ұсыныстар талдап-жасау;
5) тиісті қаржы жылына арналған бюджеттерді нақтылау жөнінде
ұсыныстар талдап-жасау;
6) бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау нәтижелерін қарау
және олар бойынша ұсыныстар талдап-жасау және өзге де өкілеттіктер.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекеттік бюджет кiрiстерi салық заңнамасы, әлеуметтiк-экономикалық
дамудың орта мерзiмдi жоспары жобасының маңызды макроэкономикалық
көрсеткiштерi мен салық саясатының ел экономикасын одан әрi дамытуға және
инвестициялар тартуға бағдарланған бағыттары негізінде айқындалды.
Мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң 2006-2008 жылдарға арналған болжамы 2-
кестеде келтiрiлген.
Кесте 2 − Мемлекеттік бюджет кірістерінің 2006-2008 жылдарға арналған
болжамы (ЖIӨ-ге пайызбен)
Атауы 2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
Кірістер 22,3 22,7 23,2
Салықтық түсімдер 21,3 21,5 22,0
Салықтық емес түсімдер 0,6 0,5 0,5
Негізгі капиталды сатудан 0,4 0,7 0,7
түскен түсімдер
Бюджеттік жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған бюджет
түсімдерінің көлемін және басымдықты ескере отырып, мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану бағыттарын айқындау
жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу үрдісі болып табылады.
Бюджет бір қаржы жылына жоспарланады. Кезекті қаржы жылына арналған
бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үш жылдық кезеңге арналған
бюджеттің болжамы жасалады.
Республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу тәртібін Қазақстан
Республикасының Президенті айқындайды, жергілікті бюджеттердің жобаларын
әзірлеу тәртібін Үкімет айқындайды.
Республикалық бюджет жобасын әзірлеу үрдісі мынадай кезеңдерді
кіріктіреді:
1) алдағы қаржы жылына арналған түсімдердің болжамды көрсеткіштерін
айқындау;
2) ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың шектерін айқындау;
3) республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерді жасауы;
4) республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерін қарау;
5) алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын әзірлеу.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық өкілетті орган үш жылдық кезеңге
бекітілген бюджеттік алынымдар көлемін ескере отырып және орта мерзімді
фискалды саясат негізінде бюджет құрылымына сәйкес алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштерін
айқындайды және оларды Республикалық бюджет комиссиясының қарауына
жібереді. Ол ағымдағы қаржы жылының 5 маусымына дейін алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштерін қарайды
және олар жөнінде шешім қабылдайды.
Республикалық бюджет шығыстарының лимиттерін бюджеттік жоспарлау
жөніндегі орталық өкілетті орган республикалық бюджеттің болжамды
көрсеткіштері, бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттары, теріс
операциялық сальдоның жол берілетін шекті мөлшері, орта мерзімді фискалды
саясатта айқындалған басқа да көрсеткіштер, республикалық бюджет
тапшылығының ұйғарымды шекті мөлшері және орта мерзімді жоспарда
айқындалған басқа да макроэкономикалық көрсеткіштер, Республикалық бюджет
комиссиясы мақұлдаған алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджетке
түсетін түсімдердің болжамды көрсеткіштері негізінде қалыптастырады.
Республикалық бюджет комиссиясы ағымдағы қаржы жылының 5 маусымына
дейін ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға, бюджеттік даму бағдарламаларына
арналған шығыстардың лимиттерін қарайды және мақұлдайды.
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталықты өкілетті орган
республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік инвестициялық
жобалар (бағдарламалар) бойынша өтінімдерін қарау нәтижелері, заңды
тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға қатысу арқылы
жүзеге асырылатын бюджеттік инвестициялардың қаржы-экономикалық
негіздемелері негізінде және Республикалық бюджет комиссиясы айқындаған,
бюджеттік даму бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттері шегінде:
1) ағымдағы қаржы жылы мемлекеттік, салалық, (секторалдық)
бағдарламалар бөлінісінде іске асырылатын инвестициялық жобаларды
(бағдарламаларды) ескере отырып, басым инвестициялық жобалар
(бағдарламалар) тізбесін;
2) заңды тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға және
ұлғайтуға қатысу арқылы жүзеге асырылатын бюджеттік инвестициялар
жөніндегі ұсыныстарды қарастырады және ағымдағы қаржы жылының 15
маусымына дейін Республикалық бюджет комиссиясының қарауына
енгізеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу туралы жарлығы не Қазақстан
Республикасының бірнеше өңірінің аумағында төтенше жағдайды енгізу төтенше
мемлекеттік бюджетті әзірлеу үшін негіз болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң жобасының
мәтінінде:
1) алдағы қаржы жылындағы республикалық бюджет кірістерінің,
шығындарының, операциялық сальдосының, таза бюджеттік
несие беруінің, қаржы активтерімен жүргізілетін
операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының
(профицитінің), тапшылығын қаржыландырудың (профицитті
пайдаланудың) көлемдері;
2) жалақының, зейнетақының, айлық есептік көрсеткіштің ең
төменгі мөлшері;
3) жергілікті бюджеттерден республикалық бюджетке бюджеттік
алынымның көлемі;
4) республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге берілетін
бюджеттік субвенциялар көлемі;
5) Үкіметтің резерві мөлшері;
6) Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктері бойынша
міндеттемелерді орындау сомасы;
7) Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктер беру
лимиті;
8) үкіметтік борыш лимиті және басқа да қағидалар болуға
тиіс.
Бюджет үрдісінде маңызды рөл бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
өкілетті органға беріледі, ол тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдардың
жобаларын әзірлейді және оларды қарауға Үкіметке табыс етеді, бюджеттік
өтінім жасаудың және табыс етудің тәртібін айқындайды.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын
Үкімет жоспарланып отырған жыл алдындағы жылдың 1 қыркүйегінен
кешіктірілмей енгізеді. Жоба Парламент палаталарының бірлескен отырысында
кемінде екі оқылымда қаралады.
Талқылау Үкімет уәкілеттік берген адамның (адамдардың) Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары,
орта мерзімді фискалдық саясат және тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі, Ұлттық банк
Төрағасының ақша-несие саясаты бойынша баяндамаларын, сондай-ақ
Парламенттің палаталары уәкілеттік берген адамдардың заң жобасы бойынша
қорытындыларымен қоса баяндамаларын қамтиды.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет Парламент
палаталарының бірлескен отырысында кемінде екі оқылымда және ағымдағы
жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей бекітіледі. Тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджетті бекіту Парламент палаталарының бірлескен
отырысында заң қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
Парламент ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейін алдағы қаржы жылына
республикалық бюджет туралы заңды қабылдамаған жағдайда Президент алдағы
қаржы жылының 1 тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы
жарлық шығаруға құқылы, ол республикалық бюджетті Парламент бекіткенге
дейін қолданылады. Бұл республикалық қаржы жоспары ағымдағы жылдың 30
желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына арналған республикалық
бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде бекітіледі. Бұл жағдайда осы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылғы 1 наурыздан
кешіктірілмей бекітілуге тиіс. Бұл ретте аталған қаржы жылына арналған
республикалық бюджет сол жылдың бірінші тоқсанына арналған республикалық
қаржы жоспары ескеріле отырып бекітіледі.
Алдағы қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заң
қосымшаларымен, Президенттің алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы қосымшаларымен
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган облыстың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар
қаланың) бюджеттік комиссиясы қабылдаған шешімдері негізінде алдағы қаржы
жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті жобасының түпкілікті нұсқасын жасап, оны облыстың, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
бюджеттік комиссиясының қарауына енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджеті жобасының түпкілікті нұсқасын қарау және айқындау
жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 15 қыркүйегінен, ал
аудандікі (облыстық маңызы бар қаланікі) 1 қазанынан кешіктірілмей
аяқталады.
Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджетті бекіту мәслихаттың
шешімін қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
Бюджетке түсімдердің түсуін, бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын
қамтамасыз ету, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті
пайдалану) жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып
табылады.
Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарында басталып, 31
желтоқсанында аяқталады.
Бюджет кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің атқарылуы
кассалық негізде жүзеге асырылады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын Үкімет, жергілікті бюджеттердің
атқарылуын жергілікті атқарушы органдар қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару
жөніндегі орталық уәкілетті орган жергілікті бюджеттердің атқарылуына
қызмет көрсетуді жүзеге асырады.
Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті
органның Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бюджетке түсетін
түсімдердің тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімінде белгіленгеннен төмен
болмайтындай мөлшерде толық және уақытылы есепке алынуын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-шаралар кешенін жүргізу болып табылады.
Қазырғы кезде бюджет тапшылығын болжау әдістеріне көбінесе келесілерді
жатқызады:
- экстрополяциялық әдіс: бюджетті тапшылығын жоспарлау барысында өткен
шақта болған факторлар толық талдауға жатқызылып нәтижесі
қарастырылады;
- интрополяциялық әдіс: көбінесе кездейсоқ пайда болған жағдайлар
пайда болғанда қолданылады және бюджет тапшылығын жоспарлау
барысында ағымдағы жағдайдың сипаттамалары толық талданылады;
- ми шабуылы әдісі: бюджет тапшылығын жоспарлау барысында эксперттік
комиссия жиналып жалпы бюджет жүйесін талдауға тырысады, осыған
байланысты бюджетің барлық сипаттамалары қарастырылып тапшылық
факторлапры анықталады;
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҚТАРЫН
БАСҚАРУ ПРОЦЕСТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін талдау
Бюджет саясатының негізгі мақсаты қатаң бюджет тәртібін сақтай
отырып, мемлекеттің қаржылық міндеттерінің тиімді және толық орындалуын
қамтамасыз ету болып табылады.
Бюджет саясатының негізгі бағыттары мыналар болады:
− бюджет заңнамасын және бюджеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру жолымен
Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорының қаражатын қалыптастырудың және
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасын іске
асыру;
− перспективалы бюджеттік жоспарлаудың рөлін арттыру;
− шектеулі бюджет саясатын жүргізу жолымен мемлекеттік шығыстардың
тиімділігі мен нәтижелілігін арттыру, мұнда ағымдағы шығыстардың өсуі мұнай
емес кірістердің өсуіне тікелей байланысты болады;
− ұлттық қауіпсіздікті нығайту;
− адамдар денсаулығының жай-күйін және өмір сүру ұзақтығын жақсарту,
білім және мәдени деңгейін арттыру жөніндегі жүргізілетін әлеуметтік
реформаларды қаржылық қамтамасыз ету;
− бюджетаралық қатынастардың ашықтығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету,
басқарудың әрбір деңгейінің дербестігін күшейту [9, 53 б].
Қазақстандық экономиканың қазіргі жай-күйі барынша қолайлы сыртқы
экономикалық конъюнктурамен сипатталады, бұл экспортты, сондай-ақ аралық
тұтыну тауарлары мен қызметтерін дамытуға оң ықпал етеді.
2007 жылғы 1-тоқсанда тазартылған мыстың 1 тоннасының орташа әлемдік
бағасы 2002 жылмен салыстырғанда 2,1 есе, металл мырыштікі − 1,5 есе,
алтынның бір унциясыныкі − 1,6 есе, мұнайдың бір баррелінікі − 2 есе
ұлғайды.
Қазақстандық экспорттың аса маңызды баптарына әлемдік бағаның биік
деңгейі экспорттық пайданың өсуіне негіз болды. 1998 жылмен салыстырғанда
2007 жылы экспорттың номиналды ұлғаюы 3,7 есені, ал мұнай экспорты бойынша
− 6,4 есені құрады. Бұл бағаның жоғары болуынан басқа осы кезеңде мұнай
өндірудің 2,4 есені құрағанына байланысты. Қазіргі уақытта экспорт
көлеміндегі мұнай үлесі 52,3%-ды құраса, 1998 жылы ол тек 27,4%-ды құрады.
Экспортты дамытудың аталған қарқыны негізінен сыртқы экономикалық
фактор есебінен қазақстандық экономиканың экономикалық әлеуетінің ұлғаю
үрдісін сипаттайды. Сайып келгенде, бұл шағын экономика үшін дамудың дұрыс
бағыты, алайда Қазақстандағы экспорт өсімі негізінен, шикізатты және оның
бастапқы өңдеу өнімдерін жеткізу есебінен қамтамасыз етіледі. Соңғы жылдары
экспорттың өсуі жалпы ішкі өнімнің (бұдан әрі − ЖІӨ) серпініне айтарлықтай
әсер ете бастады. ЖІӨ көлемінің ұлғаюына баға факторының басып озу әсері
2005−2007 жылдардағы экономика дамуының ерекшелігі болып табылады. 2007
жылы 2006 жылмен салыстырғанда ЖІӨ-нің 18,7%-ға, оның ішінде өндірістің
табиғи көлемінің 8%-ға өсуі, өндірілген тауарлар мен қызметтерге бағаның
10%-ға ұлғаюы есебінен номиналды ұлғаюы жоспарланып отыр.
Елдегі макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің фискалдық саясаты мұнай мен металдардың
әлемдік бағаларының жоғары болуынан алынған кірістерді ішкі айналымнан
шығару жөніндегі шараларды іске асыруға бағытталған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .6
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ..8
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні, бюджет жүйесі және бюджет тапшылығының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Фискалдық саясат – бюджет тапшылығын басқаруды қамтамасыз ететің
механизм ретінде ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Бюджеті бекіту үрдіснің сипаттамасы және оның тапшылықтарын болжау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҚТАРЫН БАСҚАРУ
ПРОЦЕСТЕРІ ... ..33
2.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін талдау ... ... .33
2.2 Қазақстан Республикасындағы бюджеттің орындалуын талдау және бюджет
тапшылықтарын басқару (Астана қаласы мысалы негізінде) ... 49
2.3 Фискалдық саясаттың құралы ретіндегі бюджеттің орындалуын
талдау (Астана қаласы мысалы негізінде) ... ... ... .53
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ тапшылығын басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ...62
3.1 Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастыру
үрдісін жетілдіру ... ... ... ... ... ... 62
3.2 Қазақстан Республикасындағы бюджет үрдісінің
тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .7 6
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ..79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . 81
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттегі бюджеттік саясат, бейнелі түрде айтатын
болсақ, шектелген қаржылық ресурстарды қоғамның бәсекелес мұқтаждықтары мен
қажеттіліктері арасында бөлу үрдісі болып табылады. Бюджет қоғамның
әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін жүзеге асырудағы маңызды элемент
болып табылады, себебі, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы әр түрлі
мәселелерді шешудің барлық альтернативті көздері мен жолдары бюджеттің
ақиқаттығымен алдын ала анықталған. Себебі, кез келген іс-шаралар мен
жүзеге асырылатын бағдарламалар бюджеттік ресурстардың белгілі бір қатысуын
талап етеді. Бюджеттік саясат Үкіметпен және жергілікті жерлердің билік
органдарымен іске асырылатын ең маңызды қызмет саласы болып табылады.
Мемлекеттің бюджеттік саясатын жүзеге асыру ұйымдастырушылық
инфрақұрылымның қызмет етуін қамтамасыз етеді, яғни адамның әр түрлі
қажеттіліктерін қанағаттандыру. Бұл кезде, қажеттілік − пайда табу
(қажеттіліктерді қанағаттандыру) − қажеттіліктердің жаңа деңгейі деп
аталатын экономикалық үштік заңдылығын еске ала отырып, бюджеттік саясат
өркениеттің әрбір даму кезеңінде қажеттіліктердің жоғары спектрін
қамтамасыз ету үшін үздіксіз дамуды және жетілдіруді талап етеді. Өз
кезегінде, ақша қорларын қалыптастырудың және оларды қоғамға көрсетілетін,
бірі-бірімен бәсекеге түсетін қызмет түрлері арасында бөлу халық
мұқтаждықтарына максималды түрде жауап беретін, тиімді және жоғары сапалы
бюджеттік өнім болуы керек.
Қазіргі күндер шынайылығы бюджетті қалыптастыру және орындау үрдісіне
жаңа тәсілді талап етеді. Бюджеттік саясатты іске асыру кезекті құжаттардың
сәйкесінше пакеттерін қалыптастыру ғана емес, басқарудың циклдік, үздіксіз
үрдісі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында дамудың әлеуметтік-экономикалық реттеу
құралы ретінде әр түрлі бюджеттік рычагтар қолданылады: салықтық түсімдерді
бюджеттің әр түрлі деңгейлері арасында бөлу, әр түрлі трансферттер,
дотациялар мен субвенциялар, кірісті және шығысты өкілеттіктерді реттеу.
Бюджетаралық қатынастардың тұрақты, айқын және таза ережелерін орнату,
оларды обьективті критерийлер мен әдістер негізінде заңдастыру, бюджеттік
кірістерді бөлшектеп теңестіруді іске асыратын орталығы бар аймақтық билік
органдарымен өзінің кірістік базасын бекіту үшін стимулдардың рационалды
үйлесімділігі оларды қолданудың жалпы принциптері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасы бюджет
жүйесінің және еліміздегі фискалдық саясаттың әдістемелік негіздері, атап
айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің мәні, бюджет
жүйесі, фискалдық саясатының мәні, мақсаттары, сонымен бірге мемлекеттік
бюджет фискалдық саясаттың құралы ретінде қарастырылады. Екінші бөлімде
Қазақстан Республикасы фискалдық саясатындағы бюджет жүйесінің рөлі туралы
сөз қозғалады. Еліміздің фискалдық саясатына және бюджет жүйесіне талдау
жасалады, мемлекеттік бюджетті басқару туралы айтылатын болады. Фискалдық
саясаттың құралы ретіндегі бюджеттің орындалуына талдау жасалады. Үшінші
бөлімде Қазақстан Республикасы бюджет жүйесіндегі мәселелерді шешу жолдары
қарастырылады. Бюджеттік үрдісті жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар айтылады
және Қазақстан Республикасында бюджеттік саясаттың прогрессивті дамуына
жағдай жасайтын, бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістемелері ұсынылады.
Белгілі бір салада, әсіресе экономика саласында масштабты және күрделі
қайта құрылым жасаудың алғышарты міндетті түрде нақты жағдайға терең,
бөліктеп талдама жасау және зерттеу үрдісі, сонымен қатар қалыптасқан
жағдайдың обьективті және субьективті себептерін анықтау болып табылады.
Осы мақсаттар Мемлекеттік бюджет фискалдық саясаттың құралы ретінде және
оның Қазақстанда қолданылу ерекшеліктері тақырыбындағы дипломдық жұмысты
жазу кезінде көзделген болатын.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ
ТАПШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні, бюджет жүйесі және бюджет тапшылығының
мазмұны
Мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және
оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үрдісінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
экономикалық қатынастарды білдіреді.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну үрдісін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі
үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субьектілер
арасында бөлінеді. Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді. Сонымен
бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет
бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық
табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және
ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау
жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет
қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының
қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын
анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді [1].
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық үрдістерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
үрдістер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары −
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік несие, мемлекеттік қарыздар
және т. б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі
қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды
орнын, қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ
қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды. Негізгі қаржы жоспары
мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып табылады. Елдің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын
Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу үрдісінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының
бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған
жөн (Сурет 1).
Базис бөлігі
Мемлекеттің Ресурстар
орталықтандырылған
ақша қоры
Экономикалық Қатынастар
категория
Мемлекеттік бюджет
Қондырма бөлігі
Негізгі қаржы жоспары
Мемлекет заңы
Әлеуметтік-экономикалық
дамуды басқару механизмі
Сурет 1 − Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға
бағытталуы тиіс.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау үрдісінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субьектілермен және ұжымдармен
етене байланысқан.
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің
құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет үрдісі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады [2].
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
1) мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
2) федерация мүшелерінің бюджеттері;
3) жергілікті бюджеттер;
Унитарлық мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық
(республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда
да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін,
бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық үрдістерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан − федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді (сурет 2):
− республикалық бюджет;
− облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;
− ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың
республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында
болды.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет − араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесі
Мемлекеттік (төтенше
мемлекеттік) бюджет
Ұлттық қор
Республикалық
бюджет
Жергілікті бюджет
Облыстық
бюджет
Астана
бюджеті
Республикалық
маңызы бар қала
бюджеті
Ауданның
(облыстық
маңызы бар
қаланың)
бюджеті
Ауылдық
округтер мен
кенттердің
бюджеті
Астана
ауданының
бюджеті
Республикалық
маңызы бар қала
ауданының
бюджеті
Сурет 2 − Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет − араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез
келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады. Бюджет − мемлекеттің қажетті атрибуты және
оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы
маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың
қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса
ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет [3] .
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі республикалық
бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет − бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық
бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) −
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
аудандардың (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып
табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және Қазақстан
Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі,
дәйектілігі, жариялылығы және т. б. қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді.
Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді.
Бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты болып
отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттердің
дербестігі қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы түсімдерді
тұрақты бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Жергілікті бюджеттердің атқарылуы
барысында қосымша алынған кірістерді, жергілікті бюджеттер қаражаттарының
бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға, тиісті өтемсіз жергілікті
бюджеттерге қосымша шығыстарды жүктеуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында
белгіленетін барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз
етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының барлық
кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың обьективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Реалистік қағидаты − параметрлердің экономиканың ағымдағы жай-күйінің
көрсеткіштеріне, сондай-ақ Қазақстанның және аймақтардың параметрлеріне
және әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына сәйкестігі. Бюджеттің
реалистігіне ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы
Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет.
Транспаренттілік қағидаты − бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік
құқықтық актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептемелерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа ақпаратты
міндетті түрде жариялау, бюджет үрдісінің ашықтығы, мемлекеттік қаржылық
бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты дегеніміз мемлекеттік басқару органдарының бюджет
қатынастары сферасында бұрын қабылданған шешімдерінің сақталуы.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты − бұл бюджеттік бағдарламалардың
паспорты қарастырған нәтижеге жету үшін қажетті бюджет қаражаттарының
оңтайлы көлемін пайдалана отырып белгілі бір нәтижелерге жетудің
қажеттігіне қарай бюджеттерді әзірлеу және атқару.
Басымдық қағидаты − бюджеттік үрдісті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басты бағыттарына сәйкес жүзеге асыру.
Жауапкершілік қағидаты − бюджеттік үрдіске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялылығы қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы
жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы
туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және бірін-
бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және
Бюджет кодексінде, Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы,
Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы арнайы
заңдарда және басқа да заңнамалық актілерінде қамтып көрсетілген.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және аймақтық
бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге асырылатын
барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс-қимылына негізделген.
Бюджет тапшылығы дегеніміз ол жоспарланбаған шығындарға байланысты
бюджетің шығыс бөлігінің кіріс бөлігінен артуы. Жалпы теориялық көз
қарастан бюджет тапшылығының себептері ретінде келесі факторларды жатқызуға
болады:
- мемлекеттегі пайда болған экономикалық дағдарыс және басқа да
кездейсоқ пайда болған апаттар (табиғи, экологиялық, әлеуметтік және
технологиялық);
- халықаралық экономикалық процестерінің теріс әсер етуі;
- фискалдық саясаттың жүзеге асырылуының тиімсіздігі;
- салық жүйесін нарықтық экономикаға байланысты дамытпау т.б.
1.2 Фискалдық саясат – бюджет тапшылығын басқаруды қамтамасыз ететің
механизм ретінде
Көп жағдайда дамыған елдерде бюджет тапшылығы бір факторларға
байланысты пайда болғанда негізгі экономикалық механизм ретінде фискалдық
саясаты қарастырып оны жетілдіру және дамыту жолдарын қарастырады. Осыған
байланысты фискалдық саясаттың негізгі мақсаттырының бірі болып ол бюджет
тапшылығын басқару болып саналады.
Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалды саясатты − бюджет (мемлекеттің
шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады. Тікелей
қаржылық реттеудің үрдісін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға
кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет
олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға аса
зерек өндірістік емес сфераның жай-күйі де осындай тәртіппен реттеледі.
Экономикалық циклдың сипатына қарай дискредициялық фискалды саясаттың
нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау кезінде ынталандырушы фискалды саясат
жүргізіледі, ол мыналарды қарастырады:
1) мемлекет шығыстарының көбеюі;
2) салықтардың төмендеуі;
3) мемлекеттің шығыстары артуының үлкен нәтижесін ескере отырып фискалды
саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі.
Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс.
Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалды
саясат кері бағыттарды қамтиды:
1) мемлекет шығыстарының азаюы;
2) салықтардың көбеюі;
3) бұл бағыттардың үйлесуі.
Дискредициялық емес фискалды саясат акцентті нарықтық өзін-өзі реттеуге
қоя отырып, мемлекеттің қаржы үрдістеріне аз араласуын қажет етеді.
Дискредициялық емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктірме
тұрақтандырғыштардың (кіріктірме тұрақтылық) механизмі негізінде іс-әрекет
етеді. Бұл жағдайда экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық
алынымдарының сомасы ұлттық өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді:
өрлеу кезінде сұранымды шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты
түрде экономикалық өсуді тежейді; құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық
өндірістің азаюын жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді.
Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі бюджет
тапшылықтары мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу
фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады,
бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары деңгейі
инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға ынталандыратын
бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды [4].
Тәжірибеде тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша
факторлардың әсерін бастан кешіреді:
1) фискалды саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы (уақыттың
кешеуілдеуі);
2) ығыстыру әсерінің іс-әрекеті, бұл ақша нарығында пайыздық
мөлшерлемелердің өсуімен байланысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде
жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді;
3) сұранымды ынталандыру жиынтық ұсынымға әсер етеді, бұл бағалардың
инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың көбею әсерін
төмендетеді;
4) ашық экономикада ұлттық өндіріс жиынтық шығыстардың элементі
ретінде таза экспорттың мөлшерін өзгертетін валюта бағамдары өзгерістерінің
ықпалын басынан кешіреді.
Сондықтан ынталандырушы фискалды саясаттың шаралары жоғарыда айтылған
факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік тауарлар
мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің негіз
қалаушы факторы ретінде бөліп көрсетеді: мемлекет жиынтық сұранымды
ынталандыруға мүмкіндік туғызады, ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына
ықпал етеді, мемлекет көтере сатып алудың көлемін кеңейтеді, несиенің құнын
реттейді. Кейнс шаралары салықтарды төмендетуді, шығыстарды көбейтуді,
инвестицияларды ынталандыруды (пайыз мөлшерлемелерін төмендетудің
көмегімен) қажет етеді.
Стагфляцияны жеңу үшін ұсыным экономикасы теориясының жақтаушылары
ұсынған шаралар жарамды. Тұжырымдаманың мәнісі − өндіріс шығындарын
төмендету жөніндегі қаржы және ақша саясаты шараларының кешені есебінен
ұсынымға нысаналы ықпал ету, бұл нарық субьектілерінің инфляциялық
болжамдарын төмендетуге жеткізеді. Ұсынымды ынталандыру жөніндегі шаралар
мыналарды қамтиды:
1) өндіріс шығындарына қосылатын салықтарды қысқарту;
2) еңбекке ақы төлеуге жұмсалатын шығындарды тежеу (еңбек
өнімділігінің өсу қарқынын оған ақы төлеудің өсу қарқынынан озық
жүруі);
3) өндіріс ауқымын арттыру жөніндегі ұйымдық-техникалық сипаттағы
шаралар (жабдықтың тиелімін, оның жұмысының ауысымдылығын арттыру,
бос тұрып қалуларды азайту, өндірістің ырғақтылығына жету);
4) өндірісті техникалық жағынан жетілдіру жөніндегі инновациялық
бағдарламаларды енгізу.
Бұл бағытта заңдылыққа сәйкес Филлипс ауытқымасы бойынша анықталғандай
тұрақтандыруға және инфляцияны төмендетуге жұмыссыздықтың өсуі есебінен
жетуге болмайды [5, 223 б].
ХХ ғасырдың аяғында жаңа теория − тұрақты даму теориясы қалыптасты, онда
қазіргі кездегі жағдайлар тұрғысынан ғаламдық экономикалық және қаржылық
үрдістер түсіндіріледі, күрделі шаруашылық жүйелердің тұрақты эволюциялық
дамуы жөнінде ұсыныстар жасалынады.
Тұрақты даму теориясында тұрақты жұмыс істейтін жүйелерді − төменгі
шаруашылық жүргізуші субьектіден ұлттық экономика мен бірнеше елдің
экономикалық одағына дейінгі жүйелерді дағдарысты құбылысқа алып келетін
себептер айшықталады. Бұл теория мына қағидаттарға негізделген:
1. Кез келген ауқымдағы күрделі экономикалық жүйелердің өздігінен
дамуының мәнін қамтып көрсететін эволюциялық қағидаты. Бұл осы теориядағы
өзекті қағидат.
2. Экономикалық мүдделерді үйлестіру қағидаты қалыптасқан тепе-теңдікті
тұрақсыздандыратын сан алуан факторлардың үздіксіз өзара іс-қимылының
күрделі жағдайларында өзара іс-әрекет ететін тараптар мүдделерінің балансын
сақтауды қажет етеді.
3. Эволюцилық қағидатының логикалық дамуы мен оны нақтылау ретіндегі
әртараптандыру қағидаты. Әртараптандыру термині кең мағынада экономикалық
жүйенің құрамды бөліктерінің әр алуан түрлерінің, тұрпаттарының жиынтығы,
құрылымдық нысандардың әр түрлілігі, функциялық әртараптандыру ретінде
пайдаланылады.
4. Экономикалық жүйедегі оның дамуына қарай иерархиялық саралау
қағидаты. Орташа деңгейді бөліп көрсетуді қажет етеді.
Бір жағынан, дағдарыстық құбылыстардың терең себептерін және екінші
жағынан, өндірістің құлдырауына қарсы әрекет ету механизмдерін анықтау
тұрақты дағдарыссыз дамудың негізгі қағидаттарын айырып, ажыратады, оларды
қолдану келеңсіз факторлардың әсерін айтарлықтай төмендетуге және тіпті
экономикалық жағдайдың жалпы дүниежүзілік нашарлау кезеңдерінде де
экономикалық өсуді қолдап отыруға мүмкіндік береді.
Орта мерзімді кезеңде фискалдық саясаттың негізгі мақсаты әлеуметтік-
экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу үшін салық-бюджет құралдарын
тиімді қолдану, атап айтқанда Қазақстанды әлеуметтік және экономикалық
жедел жаңғыртуға бағытталған ел экономикасының бәсеке қабілеттілігін
арттыру болып табылады.
Орта мерзімді фискалдық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі
бағыттарын іске асырудың негізгі тетіктерін − кірістер мен шығындар
саясатын, бюджеттік несие беруді, қаржы активтерін басқаруды, бюджетаралық
қатынастарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен
борышты басқаруды қамтиды [6].
Мемлекеттің салық саясаты салық салудың нақты салық түріне экономикалық
негізделуінен, кәсіпкерлікті дамытуға тосқауыл болатын кедергілерді жоюдан,
салық заңдары нормаларының қарапайымдылығы мен айқындылығынан, сондай-ақ
салық мәдениетін одан әрі арттырудан бастау алуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006-2008 жылдарға арналған орта
мерзiмдi фискалдық саясаты Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң фискалдық
стратегиясын белгiлейдi, бар мемлекеттiк ресурстар көлемi мен үш жылға
арналған негізгi фискалдық басымдықтарды айқындауға мүмкiндiк бередi.
Осыған орай, 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттiк бюджет болжамы 1-
кестеде көрсетілген.
Кесте 1− 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттiк бюджет болжамы
ЖIӨ-ге пайызбен
Атауы Болжам
2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
Кірістер 22,3 22,7 23,2
Шығындар 22,4 23,3 23,3
Операциялық сальдо -0,1 -0,6 -0,2
Таза бюджеттік несие беру 0,5 0,1 0,0
Бюджеттік несиелер 0,6 0,2 0,1
Бюджеттік несиелерді өтеу 0,1 0,1 0,1
Қаржы активтерімен жасалатын 1,1 1,0 0,8
операциялар бойынша сальдо
Кесте 1 жалғасы
Қаржы активтерін сатып алу 1,2 1,0 0,8
Мемлекеттің қаржы активтерін 0,03 0,02 0,01
сатудан түсетін түсімдер
Бюджет тапшылығы -1,7 -1,7 -1,0
Бюджет тапшылығын 1,7 1,7 1,0
қаржыландыру
Бұдан басқа, фискалдық саясат мемлекеттің жалпы
экономикалық саясатының маңызды құрамдаушысы бола отырып,
жоспарланған кезеңде инфляцияның орташа жылдық деңгейi бойынша
белгiленген меженi, төлем балансының орнықтылығын, тауарлар мен
қызмет көрсетулердiң соңғы тұтынуының өсуiн және капиталдың жинақталуын
қолдауға ықпал етуi тиiс.
Фискалдық саясат міндеттерін іске асыру мынадай негізгі бағыттар бойынша
жүзеге асырылатын болады:
1) салық заңдарын және салық әкімшілігін жүргізуді жетілдіру;
2) мемлекеттің мұнай кірістерін Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры
арқылы пайдалану тетіктерін жетілдіру;
3) шығыстарды, бір жағынан, мемлекеттік функциялардың толық көлемде
тиімді орындалуын және, екінші жағынан, макроэкономикалық тұрақтылыққа
жәрдемдесуді қамтамасыз ететін деңгейде ұстау;
4) мемлекеттік шығыстардың нәтижелілігі мен тиімділігін, соның ішінде
бюджет үрдісінің барлық деңгейлерінде бюджеттік бағдарламалау
әдістерін одан әрі енгізу жолымен арттыру;
5) дамуға бағытталатын бюджет шығыстарын тиімді қалыптастырудың
жүйелілігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялық жобаларды
дайындау, қарау, іріктеу үрдісін реттеу;
6) бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бюджет жүйесінің түрлі деңгейлері
арасында кіріс және шығыс өкілеттіктерді нақты ажыратуды белгілеу.
Фискалдық саясат ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
жағдайында салық-бюджет құралдарын, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық
дамудың басым міндеттерін шешу үшін тиімді қолдануды көздейді [7, 45 б].
Үкімет салықтық әкімшілік етуді жетілдіру жөніндегі жұмысты
жалғастырады.
Салық саясаты елдің индустриялық-инновациялық дамуын ынталандыруға,
бәсекеге қабілеттілікті арттыруға, көлеңкелі экономика үлесін қысқартуға
және экономикадағы салықтық жүктеменің ұтымды теңгерімін құруға
бағытталатын болады. Салықтық жеңілдіктер бойынша терең талдау жүргізу,
олардың экономиканың тиімділігіне әсер ету дәрежесін бағалау міндеті алда
тұр.
Тұтастай алғанда, жүргізіліп отырған салмақты фискалдық саясат бюджет
тұрақтылығын қамтамасыз етуге, мемлекеттің қаржылық міндеттемелерін тиімді
орындауға және шығыстарды мемлекеттік саясаттың басым бағыттарына
бағдарлауға бағытталған [8, 2 б].
Салық саясатының негізгі бағыттары мыналар болады:
− жалақыны көлеңкелі төлеуді азайту мақсатында әлеуметтік салықтың
мөлшерлемесін азайту;
− өндірісті кейіннен дамыту және кеңейту мақсатында қосылған құн
салығының мөлшерлемесін азайту;
− қосылған құн салығын экспорт бойынша және ел ішінде өтеу тетігін
жетілдіру;
− халықтың әл-ауқатының өсу жағдайы кезінде қазақстандық
экономиканың бәсеке қабілеттілігін күшейту мақсатында салық ауыртпалығын
заңды тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне біртіндеп қайта
бөлу;
− жеке тұлғалардың табыстарын жалпы декларациялауға көшу мүмкіндігін
қарау;
− сыбайлас жемқорлықты азайту, салық төлемеушілерге шараларды бір
мезгілде қатаңдата отырып, есептілігін жеңілдету мақсатында салықтық
әкімшілендіру бөлігінде заңнаманы одан әрі жетілдіру.
1.3 Бюджеті бекіту үрдіснің сипаттамасы және оның тапшылықтарын болжау
әдістері
Бюджеттік үрдіс бюджетті жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен
есептемені жүргізу, мемлекеттік қаржылық бақылау, сонымен бірге
байланыстырылған гранттарды жоспарлау мен пайдалану жөніндегі бюджет
заңнамасымен регламенттелінген қызмет болып табылады. Бюджеттік үрдістің
барлық кезеңдері өзара байланысты және қоғамның экономикалық үрдістерін
ғана емес, сонымен бірге саяси өмірінің тікелей бейнеленуі болып табылады.
Қазақстан Республикасында бюджеттік үрдіс Бюджет кодексіне, Қазақстан
Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы, жыл сайынғы
Республикалық бюджет туралы Заңға және Қазақстан Республикасының басқа
заңдарына сәйкес жүргізіледі. Бұл заңдар әртүрлі деңгейдің бюджеттерін
қалыптастыру үрдісінде пайда болатын қаржы қатынастарын реттейді,
республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, атқару
және бақылау тәртібін белгілейді.
Бюджеттің жобасын уақытылы және сапалы әзірлеу мен бюджетті нақтылау
және атқару жөнінде ұсыныстар жасауды қамтамасыз ету мақсатымен Қазақстан
Республикасының Президенті бюджеттік комиссияны құрады, ол туралы қағиданы
бекітеді, оның құрамын анықтайды.
Бюджеттік комиссиялардың құзіретіне мыналар кіреді:
1) алдағы үш жылдық кезеңге орта мерзімді фискалды саясат жөнінде
ұсыныстар талдап-жасау;
2) тиісті қаржы жылына арналған бюджеттер жобаларының көрсеткіштерін
айқындау жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;
3) алдағы үш жылдық кезеңде және жоспарланып отырған қаржы жылында
қаржыландыруға арналған бюджеттік бағдарламаларды іріктеу, орта мерзімді
фискалды саясатты негізге ала отырып, оларды іске асыру механизмін айқындау
жөнінде ұсыныстар талдап-жасау;
4) республикалық және жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды
немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін нормативтік құқықтық актілердің
жобалары бойынша ұсыныстар талдап-жасау;
5) тиісті қаржы жылына арналған бюджеттерді нақтылау жөнінде
ұсыныстар талдап-жасау;
6) бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын бағалау нәтижелерін қарау
және олар бойынша ұсыныстар талдап-жасау және өзге де өкілеттіктер.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекеттік бюджет кiрiстерi салық заңнамасы, әлеуметтiк-экономикалық
дамудың орта мерзiмдi жоспары жобасының маңызды макроэкономикалық
көрсеткiштерi мен салық саясатының ел экономикасын одан әрi дамытуға және
инвестициялар тартуға бағдарланған бағыттары негізінде айқындалды.
Мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң 2006-2008 жылдарға арналған болжамы 2-
кестеде келтiрiлген.
Кесте 2 − Мемлекеттік бюджет кірістерінің 2006-2008 жылдарға арналған
болжамы (ЖIӨ-ге пайызбен)
Атауы 2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл
Кірістер 22,3 22,7 23,2
Салықтық түсімдер 21,3 21,5 22,0
Салықтық емес түсімдер 0,6 0,5 0,5
Негізгі капиталды сатудан 0,4 0,7 0,7
түскен түсімдер
Бюджеттік жоспарлау жоспарланып отырған кезеңге арналған бюджет
түсімдерінің көлемін және басымдықты ескере отырып, мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану бағыттарын айқындау
жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу үрдісі болып табылады.
Бюджет бір қаржы жылына жоспарланады. Кезекті қаржы жылына арналған
бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үш жылдық кезеңге арналған
бюджеттің болжамы жасалады.
Республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу тәртібін Қазақстан
Республикасының Президенті айқындайды, жергілікті бюджеттердің жобаларын
әзірлеу тәртібін Үкімет айқындайды.
Республикалық бюджет жобасын әзірлеу үрдісі мынадай кезеңдерді
кіріктіреді:
1) алдағы қаржы жылына арналған түсімдердің болжамды көрсеткіштерін
айқындау;
2) ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму
бағдарламаларына арналған шығыстардың шектерін айқындау;
3) республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерді жасауы;
4) республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік
өтінімдерін қарау;
5) алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын әзірлеу.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық өкілетті орган үш жылдық кезеңге
бекітілген бюджеттік алынымдар көлемін ескере отырып және орта мерзімді
фискалды саясат негізінде бюджет құрылымына сәйкес алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштерін
айқындайды және оларды Республикалық бюджет комиссиясының қарауына
жібереді. Ол ағымдағы қаржы жылының 5 маусымына дейін алдағы қаржы жылына
арналған республикалық бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштерін қарайды
және олар жөнінде шешім қабылдайды.
Республикалық бюджет шығыстарының лимиттерін бюджеттік жоспарлау
жөніндегі орталық өкілетті орган республикалық бюджеттің болжамды
көрсеткіштері, бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттары, теріс
операциялық сальдоның жол берілетін шекті мөлшері, орта мерзімді фискалды
саясатта айқындалған басқа да көрсеткіштер, республикалық бюджет
тапшылығының ұйғарымды шекті мөлшері және орта мерзімді жоспарда
айқындалған басқа да макроэкономикалық көрсеткіштер, Республикалық бюджет
комиссиясы мақұлдаған алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджетке
түсетін түсімдердің болжамды көрсеткіштері негізінде қалыптастырады.
Республикалық бюджет комиссиясы ағымдағы қаржы жылының 5 маусымына
дейін ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға, бюджеттік даму бағдарламаларына
арналған шығыстардың лимиттерін қарайды және мақұлдайды.
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталықты өкілетті орган
республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік инвестициялық
жобалар (бағдарламалар) бойынша өтінімдерін қарау нәтижелері, заңды
тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға қатысу арқылы
жүзеге асырылатын бюджеттік инвестициялардың қаржы-экономикалық
негіздемелері негізінде және Республикалық бюджет комиссиясы айқындаған,
бюджеттік даму бағдарламаларына арналған шығыстардың лимиттері шегінде:
1) ағымдағы қаржы жылы мемлекеттік, салалық, (секторалдық)
бағдарламалар бөлінісінде іске асырылатын инвестициялық жобаларды
(бағдарламаларды) ескере отырып, басым инвестициялық жобалар
(бағдарламалар) тізбесін;
2) заңды тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға және
ұлғайтуға қатысу арқылы жүзеге асырылатын бюджеттік инвестициялар
жөніндегі ұсыныстарды қарастырады және ағымдағы қаржы жылының 15
маусымына дейін Республикалық бюджет комиссиясының қарауына
енгізеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу туралы жарлығы не Қазақстан
Республикасының бірнеше өңірінің аумағында төтенше жағдайды енгізу төтенше
мемлекеттік бюджетті әзірлеу үшін негіз болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң жобасының
мәтінінде:
1) алдағы қаржы жылындағы республикалық бюджет кірістерінің,
шығындарының, операциялық сальдосының, таза бюджеттік
несие беруінің, қаржы активтерімен жүргізілетін
операциялар бойынша сальдосының, тапшылығының
(профицитінің), тапшылығын қаржыландырудың (профицитті
пайдаланудың) көлемдері;
2) жалақының, зейнетақының, айлық есептік көрсеткіштің ең
төменгі мөлшері;
3) жергілікті бюджеттерден республикалық бюджетке бюджеттік
алынымның көлемі;
4) республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге берілетін
бюджеттік субвенциялар көлемі;
5) Үкіметтің резерві мөлшері;
6) Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктері бойынша
міндеттемелерді орындау сомасы;
7) Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктер беру
лимиті;
8) үкіметтік борыш лимиті және басқа да қағидалар болуға
тиіс.
Бюджет үрдісінде маңызды рөл бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
өкілетті органға беріледі, ол тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдардың
жобаларын әзірлейді және оларды қарауға Үкіметке табыс етеді, бюджеттік
өтінім жасаудың және табыс етудің тәртібін айқындайды.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын
Үкімет жоспарланып отырған жыл алдындағы жылдың 1 қыркүйегінен
кешіктірілмей енгізеді. Жоба Парламент палаталарының бірлескен отырысында
кемінде екі оқылымда қаралады.
Талқылау Үкімет уәкілеттік берген адамның (адамдардың) Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары,
орта мерзімді фискалдық саясат және тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі, Ұлттық банк
Төрағасының ақша-несие саясаты бойынша баяндамаларын, сондай-ақ
Парламенттің палаталары уәкілеттік берген адамдардың заң жобасы бойынша
қорытындыларымен қоса баяндамаларын қамтиды.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет Парламент
палаталарының бірлескен отырысында кемінде екі оқылымда және ағымдағы
жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей бекітіледі. Тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджетті бекіту Парламент палаталарының бірлескен
отырысында заң қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
Парламент ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейін алдағы қаржы жылына
республикалық бюджет туралы заңды қабылдамаған жағдайда Президент алдағы
қаржы жылының 1 тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы
жарлық шығаруға құқылы, ол республикалық бюджетті Парламент бекіткенге
дейін қолданылады. Бұл республикалық қаржы жоспары ағымдағы жылдың 30
желтоқсанынан кешіктірілмей алдағы қаржы жылына арналған республикалық
бюджет жобасының төрттен бір бөлігі көлемінде бекітіледі. Бұл жағдайда осы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылғы 1 наурыздан
кешіктірілмей бекітілуге тиіс. Бұл ретте аталған қаржы жылына арналған
республикалық бюджет сол жылдың бірінші тоқсанына арналған республикалық
қаржы жоспары ескеріле отырып бекітіледі.
Алдағы қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заң
қосымшаларымен, Президенттің алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы қосымшаларымен
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган облыстың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар
қаланың) бюджеттік комиссиясы қабылдаған шешімдері негізінде алдағы қаржы
жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті жобасының түпкілікті нұсқасын жасап, оны облыстың, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
бюджеттік комиссиясының қарауына енгізеді.
Алдағы қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджеті жобасының түпкілікті нұсқасын қарау және айқындау
жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 15 қыркүйегінен, ал
аудандікі (облыстық маңызы бар қаланікі) 1 қазанынан кешіктірілмей
аяқталады.
Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджетті бекіту мәслихаттың
шешімін қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
Бюджетке түсімдердің түсуін, бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын
қамтамасыз ету, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті
пайдалану) жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау бюджеттің атқарылуы болып
табылады.
Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарында басталып, 31
желтоқсанында аяқталады.
Бюджет кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің атқарылуы
кассалық негізде жүзеге асырылады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын Үкімет, жергілікті бюджеттердің
атқарылуын жергілікті атқарушы органдар қамтамасыз етеді. Бюджетті атқару
жөніндегі орталық уәкілетті орган жергілікті бюджеттердің атқарылуына
қызмет көрсетуді жүзеге асырады.
Бюджеттің түсімдер бойынша атқарылуы бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті
органның Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бюджетке түсетін
түсімдердің тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімінде белгіленгеннен төмен
болмайтындай мөлшерде толық және уақытылы есепке алынуын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-шаралар кешенін жүргізу болып табылады.
Қазырғы кезде бюджет тапшылығын болжау әдістеріне көбінесе келесілерді
жатқызады:
- экстрополяциялық әдіс: бюджетті тапшылығын жоспарлау барысында өткен
шақта болған факторлар толық талдауға жатқызылып нәтижесі
қарастырылады;
- интрополяциялық әдіс: көбінесе кездейсоқ пайда болған жағдайлар
пайда болғанда қолданылады және бюджет тапшылығын жоспарлау
барысында ағымдағы жағдайдың сипаттамалары толық талданылады;
- ми шабуылы әдісі: бюджет тапшылығын жоспарлау барысында эксперттік
комиссия жиналып жалпы бюджет жүйесін талдауға тырысады, осыған
байланысты бюджетің барлық сипаттамалары қарастырылып тапшылық
факторлапры анықталады;
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҚТАРЫН
БАСҚАРУ ПРОЦЕСТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін талдау
Бюджет саясатының негізгі мақсаты қатаң бюджет тәртібін сақтай
отырып, мемлекеттің қаржылық міндеттерінің тиімді және толық орындалуын
қамтамасыз ету болып табылады.
Бюджет саясатының негізгі бағыттары мыналар болады:
− бюджет заңнамасын және бюджеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру жолымен
Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорының қаражатын қалыптастырудың және
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасын іске
асыру;
− перспективалы бюджеттік жоспарлаудың рөлін арттыру;
− шектеулі бюджет саясатын жүргізу жолымен мемлекеттік шығыстардың
тиімділігі мен нәтижелілігін арттыру, мұнда ағымдағы шығыстардың өсуі мұнай
емес кірістердің өсуіне тікелей байланысты болады;
− ұлттық қауіпсіздікті нығайту;
− адамдар денсаулығының жай-күйін және өмір сүру ұзақтығын жақсарту,
білім және мәдени деңгейін арттыру жөніндегі жүргізілетін әлеуметтік
реформаларды қаржылық қамтамасыз ету;
− бюджетаралық қатынастардың ашықтығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету,
басқарудың әрбір деңгейінің дербестігін күшейту [9, 53 б].
Қазақстандық экономиканың қазіргі жай-күйі барынша қолайлы сыртқы
экономикалық конъюнктурамен сипатталады, бұл экспортты, сондай-ақ аралық
тұтыну тауарлары мен қызметтерін дамытуға оң ықпал етеді.
2007 жылғы 1-тоқсанда тазартылған мыстың 1 тоннасының орташа әлемдік
бағасы 2002 жылмен салыстырғанда 2,1 есе, металл мырыштікі − 1,5 есе,
алтынның бір унциясыныкі − 1,6 есе, мұнайдың бір баррелінікі − 2 есе
ұлғайды.
Қазақстандық экспорттың аса маңызды баптарына әлемдік бағаның биік
деңгейі экспорттық пайданың өсуіне негіз болды. 1998 жылмен салыстырғанда
2007 жылы экспорттың номиналды ұлғаюы 3,7 есені, ал мұнай экспорты бойынша
− 6,4 есені құрады. Бұл бағаның жоғары болуынан басқа осы кезеңде мұнай
өндірудің 2,4 есені құрағанына байланысты. Қазіргі уақытта экспорт
көлеміндегі мұнай үлесі 52,3%-ды құраса, 1998 жылы ол тек 27,4%-ды құрады.
Экспортты дамытудың аталған қарқыны негізінен сыртқы экономикалық
фактор есебінен қазақстандық экономиканың экономикалық әлеуетінің ұлғаю
үрдісін сипаттайды. Сайып келгенде, бұл шағын экономика үшін дамудың дұрыс
бағыты, алайда Қазақстандағы экспорт өсімі негізінен, шикізатты және оның
бастапқы өңдеу өнімдерін жеткізу есебінен қамтамасыз етіледі. Соңғы жылдары
экспорттың өсуі жалпы ішкі өнімнің (бұдан әрі − ЖІӨ) серпініне айтарлықтай
әсер ете бастады. ЖІӨ көлемінің ұлғаюына баға факторының басып озу әсері
2005−2007 жылдардағы экономика дамуының ерекшелігі болып табылады. 2007
жылы 2006 жылмен салыстырғанда ЖІӨ-нің 18,7%-ға, оның ішінде өндірістің
табиғи көлемінің 8%-ға өсуі, өндірілген тауарлар мен қызметтерге бағаның
10%-ға ұлғаюы есебінен номиналды ұлғаюы жоспарланып отыр.
Елдегі макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында
Қазақстан Республикасы Үкіметінің фискалдық саясаты мұнай мен металдардың
әлемдік бағаларының жоғары болуынан алынған кірістерді ішкі айналымнан
шығару жөніндегі шараларды іске асыруға бағытталған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz