Шағын бизнесті демеу шаралары
Кіріспе
1 Қазіргі заманғы кәсіпкерліктегі маркетингтің экономикалық мазмұны
1.1 Маркетингтің мәні, түрлері және жіктелінуі
1.2 Кәсіпкерліктің теориясы, және экономикалық мазмұны
1.3 Кәсіпкерлік жүйедегі маркетингтің қолданылуының теориялық негізі
2 ҚР кәсіпкерлікті дамытудағы маркетинг жүйесін қолдануды талдау
2.1 ҚР кәсіпкерліктің қалыптасуы мен жандануын зерттеу
2.2 АҚ ШК “ЭФЕС-КАРАГАНДА” кәсіпкерлік қызметінде маркетингті
қолдануды талдау
2.3 АҚ ШК “ЭФЕС-КАРАГАНДА” бәсекеқабілеттілік қызметін талдау
3 Қазақстанның кәсіпкерлік саласында маркетингті қолдануды жетілдіру
3.1 Отандық бизнес-жүйеде маркетинг механизмдерін қолданудың негізгі
бағыттары
3.2 Кәсіпорын қызметіндегі маркетингтің келешектік мүмкіндіктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бүгінгі өркениетті дүниенің экономикалық даму жүйесіндегі болашағы
күмән келтірмейтін салаларының бірі кәсіпкерлік. Сонымен қатар, шағын
бизнес қоғамның экономикалық-әлеуметтік прогресінің маңызды факторы болып
табылады. Ірі бастапқы инвестициялық салымдарды талап етпейтін және
ресурстардың айналымының жоғары жылдамдығын кепілдейтін шағын кәсіпорындар
экономиканы қайта құрылымдау мәселелеріне тез және тиімді шешуге қабілеті
бар. Нарық коньюнктурасының өзгерістеріне жедел көңіл бөле отырып, шағын
кәсіпкерлік экономикаға қажетті икемділікті қамтамасыз етеді.
Кейінгі жылдары шағын және орта кісіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл
бөліне бастағаны байқалады. Оның экономиканы жаңдандурудағы адамдарды
жұмыспен, жалақымен қамтамасыз етуде маңызы зор екендігін әлемдегі көптеген
елдердің тәжірибесі көрсетіп отыр. Бізде де ол жайлы бүгіндері аз айтылып,
аз жазылып жүрген жоқ. Кәсіпкерлікке анықтама беретін болсақ - ол нарық
қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортанын нақ өзі. Экономиканың өтпелі
кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік алдымен нарықтық тауармен молығуына және
жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік
экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды,
сонымен қатар мемлекеттің экономиқалық дамуында оның тұрақтылығынын
индикаторы есепті орта тапта жасақтайды.
Қазіргі нарықтық экономикада кәсіпкерлікті дамытудың негізгі
қозғаушы күші жоғары дамыған маркетинг.Маркетинг бүгінгі таңда тек
нарықта тауарды жылжыту ғана емес. Тұтынушыға тауарды сату ол шаруашылық
міндеті. Ал, маркетинг арқылы кәсіпорындарға тұтынушыларға қажетті
тауарларды өндіру жүзеге асырылады. Маркетинг өндірушілер мен тұтынушыларды
байланыстыратын екі жақты үрдіс.
Дамыған елдердің көпшілігінде экономикалық өсудің шешуші бір факторы
шағын бизнесті жан-жақты дамыту болып табылады. Олардағы кәсіпорындарының
жалпы санынын ішінде шағын фирмалар үлесі 80-99% қамтып отыр. Шағын
кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуге икемділігі - ғылыми-техникалық
погресстің бір қозғаушы күшіне айналды. Кәсіпкерліктің ең негізгі
мәселелерінің бірі – ол қаржы ресурстарынын жетімсіздігі және оның несиеге
алудағы қиындықтар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - АҚ ШК “ЭФЕС-КАРАГАНДА” сыра қайнату
зауытының қызметінің маркетингтік қызметін талдау. Негізгі -мақсат
кәсіпорын қызметіне теориялық талдау жасау және нарықтағы сыра
өнімдерінің орналасуын зерттеу. Зерттеу объектісі АҚ ШК “ЭФЕС-КАРАГАНДА”
сыра қайнату зауыты.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлінен және қорытынды бөлімінен
құралады: бірінші бөлімде – негізгі теориялық аспектілер берілген; екінші
бөлімде – кәсіпорын қызметінің қаржылық-шаруашылық қызметі талданады;
үшінші бөлімде - отандық кәсіпкерлікті дамытудағы маркетингтік іс-
шаралармен негізгі бағыттар, қорытынды бөлімде – барлық жұмыс бойы
талданған мәләметтер тұжырымдалынады.
1.Қазіргі заманғы кәсіпкерліктегі маркетингтің экономикалық мазмұны
1. Маркетингтің мәні,түрлері және жіктелуі
Біздің еліміздің экономикасының нарықтық қатынастарға өтуі біз үшін
жаңа маркетинг сияқты әдісті жан-жақты қолдануды талап етеді.
Дәл қазіргі уақытта маркетинг сөзі кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын,нарықты зерттеу және болжау негізінде ,нарықта жұмыс істеу
стратегиясы мен тактикасын өңдеу барысында пайда алуға ұмтылатын
кәсіпкерлер, экономистер, іскер адамдар дискуссиясында жиі қолданылады.
Маркетинг нарықпен тікелей байланысты ғылыми пән болып табылады. Барлық
экономикалық субъектілерді олардың сатып алу және сату қызметтеріне
сәйкес екі топқа бөлуге болады. Сатып алушыларға фирмалардың тауарлары мен
қызметтерін пайдаланылатын тұтынушылар , тауар өндіру және қызмет көрсету
үшін еңбек, капитал және шикізат сатып алатын фипмалар жатады.Сатушыларға
өзінің тауалары мен қызметтерін сатушы фирмалар, өзінің жұмыс күшін
сататын еңбеккерлер және ресурстардың иелері жатады.Бір айтарлығы
фирмалар мен адамдардың көпшілігі, бір мезгілде сатып алушы және сатушы
болып әрекет етеді,бірақ біз үшін оларды сатып алушылар деп санаған
ыңғайлырақ, ал олар бір затпен сауда жасаған кезде сатушылар болады.
Сатып алушылар және сатушылар өзара әрекет ете отырып нарықты
құрайды.Нарық өзара әрекеттер қорытысында айырбастың болуы мүмкіндігіне
әкелетін сатып алушылар және сатушылар жиынтығы,яғни айырбас аясы деп
аталады. Қандай да бір тауар нарығының түсінігі кәсіпорындар үшін айрықша
маңызды: осы термин арқылы айырбастың аталмыш аясында қызметін жүргізуші
фирмалардың барлық жиынтығы анықталады, яғни әлеуметтік және шын мәніндегі
нақты бәсекелестерді білуге болады,бұл дегеніміз – фирмалардың қызметін
алдау және оның стратегиясын жоспарлау үшін өте маңызды. Сатушы нарығы
және сатып алушы нарығы түсініктері қолданылады.
Маркетинг өмірдің шынайы қажеттіліктеінен туындайды . Маркетингтің
кейбір элементтерінің (мысалы,баға және жарнама ) бірнеше мыңдаған жылдық
тарихы бар.
Маркетинг түсінігінің негізінде нарық термині жатыр және ол
нарықтық қызметті неғұрлым терең түрде ұғындырады.Классикалық түсінуде
маркетинг тауар мен қызметтің өндірушіден тұтынушыға немесе пайдаланушыға
жылжуын басқаратын немесе оларды жасап шығару,өткізу арқылы болжанатын
және қанағаттандырылатын әлеуметтік процесстегі кәсіпкелік қызмет ретінде
анықталынады.
Бұл маркетингтің дәстүрлі анықтамасы, мұндағы бастысы тауарлар мен
қызметтердің физикалық орнын ауыстырулары алдын-ала болжанады.Осыған
байланысты бірқатар кемшіліктерге жол беріледі - өткізу арналары мен
тауар қозғалысының рөлі үлкейтіліп көрсетіледі.Одан басқа, маркетингтің
қазіргі анықтамасы тауарлар мен қызметтермен айрықша шектеліп қалуға
тиісті емес, өйткені ұйымдар, адамдар, жекелеген аумақтар және идеялар
оның объектілері болуы мүмкін.
Американдық маркетинг ассоциациясы (АМА) дәстүрлі анықтаманы қазіргі
заманға неғұрлым сай анықтамамен ауыстырады: Маркетинг – жоспарлау және
олардың орындалу процесі, баға белгілеуді, идеяларды алға жылжыту мен оны
жүзеге асыруды, айырбас арқылы тауарлар мен қызметтерді өткізуді
білдіреді.
Тұтынушыларға қажетті тауарларды өндіру және ұсыну үшін олардың талап-
тілектерін үнемі зерттей отырып , сұранымды болжауға болады.
Сұранымды басқару кәсіпорын ұсынатын тауарларды (қызметтерді) сатып
алу мүмкіндігін физикалық тұрғыдан жеңілдетуге , тұтынушылардың
ұмтылушылығын ынталандыруға негізделген.
Сұранымды қанағаттандыру – бұл тек осы кезде бар тауарлар мен
қызметтердің қалыпты қызметін жүргізулері ғана емес, сонымен қатар
түрлі нұсқаларға қол жеткізу және оларды пайдалану және сатылғаннан
кейінгі қызмет көрсетуді қамтамасыз ету.
Маркетингтің маңызды жақтарының біріболашаққа бағдарланушылығы, еретін
анықтамасы: Маркетинг - тауар өнімдерін ұсыну жолымен қажеттіліктерді
қанағаттандырудан тұратын процесс. Келтірілген анықтамалардан көрініп
тұрғандай, кез-келген анықтамадағы бастысы тұтынуға бағдарланушылық болып
табылады.
Маркетингтің мақсаты - сұранымды қалыптастыру және ынталандыру,
фирмалардың жоспарлары мен қабылданатын басқару шешімдерінің негізділігін
қамтамасыз ету,сондай-ақ сату көлемін ,нарықтағы үлес пен сауданың көлемін
кеңейту болып саналады.Не сатылып жатыр - соны өндіру, не өндірілуде –
соны сатпау – бұл кәсіпорындардың өндірістік өткізу қызметін
маркетингтік тұрғыдан басқарудың негізгі ұраны болып табылады.
Басқаша айтқанда, кәсіпорын өнімді шығармас бұрын нақты
тұтынушылардың қажеттіліктерін мұқият зерттеп,алынған деректер бойынша
тауарларды өңдей түсіп,жетілдіргеннен кейін ғана онымен нарыққа шығу
қажет.
Маркетинг – бұл тауарды итермелеу және күштеп сату емес ,қайта сатып
алушылардың талап тілектерін талдау және оның есебін жүргізудің ғылыми
негізделген тұжырымдамасы, нарықтың нақты сегментінің талаптары,жаңа
тауарларды дайындау, оны сатуды ұйымдастырудың жүйесі,ынталандыру және
жарнама жөніндегі шаралар болып саналады. Бұл сондай-ақ тауар қозғалысы
арналарының тиімді жүйесін ұйымдастыру.
Ф.Котлер мынадай анықтама береді: Маркетинг билігін төмендетіп,-
айырбас арқылы мұқтаждықтар мен қажеттіліктерді қанағаттандыруға
бағытталған адам қызметінің бір түрі. Қажеттіліктер мен қатар тауар
айырбас, мұқтаждық, сұраным, келісім - маркетингтің негізгі категориялары.
Маркетинг негізіне жататын бастапқы идея адамдардың мұқтаждық идеясы
болып саналады. Адамдардың мұқтаждығы алуан түрлі және күрделі. Бұл жерде
тамаққа, киімге, жылуға, қауіпсіздікке деген негізгі физиологиялық
мұқтаждық және әлеуметтік мұқтаждықтарды айтуға болады.
Талап – тілектер. Адамдардың қажеттіліктері шексіз, ал оларды
қанағаттандыру үшін ресурстар шектеулі, сондықтан адамдар өзднрінің
қаржылық мүмкіндіктері шеңберінде неғұрлым қажетті тауарларды таңдай
білуі тиіс.Талап-тілек төлем қабілеттілікпен шектелген қажеттілік болып
саналады.
Адамдардың мұқтаждықтары, талап - тілектері тауарларды шығарудың
қажеттілігін тудырады.
Тауар – қажеттілікті немесе мұқтаждықтың қанағаттандыра алатынның
барлығы және ол тұтыну мақсатында нарыққа ұсынылады.
Алдын – ала болжау жасалық: әйел сұлу болып көрінсем деген
мұқтаждықты басынан кешіруде, бұл мұқтаждықты қанағаттандыруға тауардың
баршасы қабілетті, біз болсақ таңдау үшін тауар ассортиментін атаймыз.
Бұл ассортимент өзіне косметиканы, жаңа киімді, курорттық күнге
қыздырынуды, косметологтың қызметін, пластикалық операцияларды және т.б.
кіргізеді.
Тауар тусінігі физикалык обьектілермен шектелмейді.
Мұқтаждықты өтей алатын қызмет түрін тауар деп атауға болады. Бұйымдар
мен қызмет түрлерінен басқа, бұл жеке адам, орын, ұйымдар, қызмет түрлері
және идеялар болуы мүмкін. Теледидардан қандай көңіл көтеретін хабар
көргісі келеді, демалысқа қайда бару керек, қай ұйымдарға көмектескен
дұрыс, қандай идеяларды қолданған жөн – осылардың барлығын тұтынушылардың
өзі шешеді.
Тауар тұтынушының талап-тілегіне толық сәйкес келген сайын,өндіруші
соғұрлым мол табысқа қол жеткізеді.
Логикалық қорытынды мынада: өндірушілер тауарларын сатқысы келетін
өздерінің тұтынушыларын іздеп тауып,олардың қажеттіліктерін анықтап, содан
кейін осы қажеттіліктерді толық қанағаттандыра алатын тауарлар шығаруы
тиіс.
Адамдар өз мұқтаждықтары мен талап-тілектерін айырбас көмегімен
қанағаттандыруды шешкен жағдайда,маркетинг орын алады. Айырбаc –орнына
айырбасқа бір зат ұсына отырып,қандай да бір өзі қалайтын обьектіні алу
актісі.
Айырбас жеке тұлғалар өздері қалайтын обьектіні ала алатын төрт
тәсілдің бірі болып саналады. Мысал үшін,ашыққан адам келесі тәсілдермен
тамақ табуы мүмкін: аңға щығу,балық аулау,жидек жинау(өзін-өзі қамтамасыз
ету),тамақты біреулер ұрлау, сұрап алу (қайыр тілеу), сонымен қатар
тамақты ақша, басқа тауар немесе қандай да бір қызмет түріне айырбастауды
ұсыну.Мұқтаждықтарды қанағаттандырудың төрт тәсілінің ішінде айырбас
неғұрлым басымдыққа ие.Бұл арқылы адамдар басқаларлың құқына қол
сұқпайды,әлдекімдердің қайырымдылығына тәуелді болмайды,бірінші
қажеттіліктегі затарды өндіруге мәжбүр болмайды.Өздері жақсы меңгерген
өндіріске күш жұмсап,содан кейін өнімдерін басқалардың жасап шығарған
заттарының ішіндегі өзіне қажеттіліктеріне айырбастайды. Нәтижесінде
қоғамдағы тауарларды өндірудің жиынтығы өседі.
Айырбас—маркетингтің негізгі түсінігі.Ерікті айырбас жасау үшін бес
шарт сақталуы қажет:
1. жақтар ең аз дегенде екеу болуы қажет;
2. әр жақ екінші жаққа ұсынатын зат болуы керек;
3. әрбір жақ коммуникацияны жүзеге асыруға және өз тауарын жеткізіп бере
білуге қабілетті болуы қажет;
4. әрбір екінші жақтың ұсынысын қабылдауға немесе содан бас тартуға
ерікті болуы тиіс;
5. әрбір жақ екінші жақпен істе байланысты болудың дұрыстығына немесе
оны қалайтындығына сенімді болуы керек.
Бұл бес жағдай бар болғаны айырбастың мүмкіндіктерін туғызады.Ал
айырбас оның шарттары туралы жақтар арасындағы келісімге қатысты
болады.Егер қол жеткізілсе,айырбас нәтижесінде оның қатысушылары пайда
алады деп қорытынды жасауға болады(немесе тіпті болмағанда, зиян
шекпейді), өйткені олардың әрқайсысы ұсыныстан бас тартуға немесе оны
қабылдауға ерікті.
Егер айырбас ғылыми пән ретінде маркетинг түсінігінің негізі
десек,онда келісім маркетинг аясындағы негізгі өлшем бірлігі болып
саналады.
Келісім – А жағы Б жағына Х обьектісін беріп және одан айырбасқа У
обьектісін алу үшін қажетті екі жақтың арасындағы құндылықтармен
коммерциялық айырбас. Айырбас келісімдер барысында тауарлардың орнынына
қызмет көрсетулер де қатысуы мүмкін.
Келісім бірнеше шарттардың орындалуын қажет етеді.
1. Ең аз дегенде екі құнды объектінің болуы.
2. Оны жүзеге асырудың келісілген жағдайлары.
3. Келісім жасаудың келісілген мерзімі.
4. Өткізудің келісілген орны.
Негізінен келісім жағдайлары заңмен қорғалып , қолдау көрсетіледі.
Қазіргі және күтілген сұранымның ерекшеліктері мен сипатына қарай нарық
сұранымыныңалуан түрлері болады.Егер түрлі себептер бойынша сұраным
мүлдем болмаса ,не бірқатар стып алушылар қандай да бір өнімдердің
түрлерін тұтынудан бас тартса, онда маркетингтің міндеті – сұранымды
жасау.Мұндай жағдай да маркетингтің бұл түрі конверсиялық деп аталады.
Сатып алушының тауарға деген немқұрайлық ахуалы қалыптасқан жағдайда
маркетингтің міндеті сұранымды ынталандырудан тұрады. Мұндай маркетинг
ынталандырушы деп аталады.
Тұтынушылардың сатылымда жоқ тауарларға деген сұранымы болған
жағдайда,маркетинтің міндеті потенциалды сұранымды шынайы сұранымға
айналдырудан тұрады, яғни дамушы маркетинг орын алады.
Егер де тауарға деген сұраным төмендесе, онда маркетинг міндеті
сұраным көлемін қалпына келтіру.Маркетингтің мұндай түрі ремаркетинг
атауын алған.
Тауар мен қызметтерге сұраным жеткілікті кездегі маркетинг міндеті –
марктиентің құралдарын пайдалану көмегімен сұранымды бір деңгейде ұстау
және сұранымды тұрақтандыру бойынша жұмыстар жүргізу. Маркетингтің мұндай
түрі синхромаркетинг деген атауға ие.
Сұраным ұсынықа сәйкес жағдайда маркетинг міндеті қол жеткізілген
сұраным тұрақтылығын сақтау болып табылады. Мұндай сұраным толық деп, ал
маркетинг көмекші деп аталады.
Егер сұраным жоғары болып, оның қазіргі уақытта қанағаттандырылуы
мүмкін болмаса, маркетингтің міндеті сұранымды уақытша төмендетуге
мүмкіндік беретін әдістерді әзірлеуден тұрады.Бұған бағаның көмегімен,
өткізуді ындаландыру және жарнамадан бас тарту арқылы қол жеткізуге
болады. Бұл маркетинг демаркетинг деп аталады.
Нарықта иррационалды сұраным болуы мүмкін,мысалы, арақ-шарап, темекі
тауарларына және т.б. Бұл жағдайда сұранымды төмендетуші және жоюшы
шараларды әзірлеу қажет.Мұндай маркетинг қарсы әрекет етуші маркетинг деп
аталады.
1.2 Кәсіпкерліктің теориясы және экономикалық мазмұны.
Нарықтық экономика монополизм билігін төмендетіп, бәсекенің дамуына
бағытталған қоғамдық өндіріс құрылымының өзгеруін талап етеді.
Әлемдік тәжірибие көрсеткендей , бұл мәселені кәсіпкерліктің дамуынсыз
шешуге болмайтындығын анықтап отыр. Шағын экономика кәсіпорындары үстемдік
етіп отырған қоғамдық - саяси құрылымға тәуелсіз экономикада маңызды роль
атқарады және нарықтық жүйенің объективті элементі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызмет шексіз әрқилы және де елеулі нәтижелерді иемденеді.
Ол кез келген уақытта кез келген салада өз қызметін бастап кете алады.
Кәсіпкерліксіз еш экономикада өнім мен қызметтер өндірілмейді. Сонымен
қатар, кәсіпкерлікпен айналысатын адамдардың әл-ауқатының жақсаруына
себепші ғана болып қоймай, оларды рухтық түрде байытады.
Кәсіпкерлік туралы алғаш рет жазбаша түрде 4000 жыл бұрын кездескен.
Бұл жазбада, банкирлердің ақшаны пайыздық түрде қарызға беруі сипатталған.
Осы уақыттан бастап кәсіпкерлер, тұтынушыларға өнім мен қызметті ұсыну
бойынша қаншама уақыттарын жұмсаған.
Бизнеске қатысты Хаммурапи келесідей нақыл ереже қалдырған:
“Егерде шарап сатушының үйінде қылмескерлермен зұлымдық дайындалып
жатса, ал сол шарап сатушы кәсіпкер оларды хан сарайына жетектеп әкелмесе,
ол өлім жазасына кесілсін”.
“Егерде құрылысшының тұрғызғын үйі кінәратсыз болмай, сол тұрғызған үйі
қирап, ондағы адамдардың өліміне себепші болса, онда сол құрылысшы өлім
жазасына кесілуі қажет”.
Кәсіпкерліктің негізгі үлгісінің нәтижесінде сол кезеңдердегі елдердің
барлығына өркенниеттілікті таратты. Шын мәнінде, шағын кәсіпорындар, бар
әлемге вавилондық астрономия мен гректік философияны, еврей күнтізбесін
және де римдік құқықтың пайда болуына себепші болды.
1980 жылдардан бастап, ШБ жаңа тауарлар мен қызметтерді және де жұмыс
орындарын қалыптастыру мүмкіншіліктеріне байланысты танымалдылығы артып,
әйгілі бола бастады. Салдарында соңғы кезеңде педагогтар, журналистер және
саясаткерлер, оның жетістіктері мен келешектеріне және де проблемаларына
қатты назар аудара бастаған.
Шағын кәсіпкерлік нарық қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортаның
нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен,
нарықты тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына
мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді,
бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, с.қ., мемлекеттің
экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты
жасақтайды. Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен
қамту, тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау
мүмкіндігін арттыру жатады.
Шағын кәсіпкерлік өзінің мәнісі жөнінен нарықты экономика типіне жатады
және бүгінгі заманғы инфрақұрылымының негізін құрайды. Дамыған елдердің
тәжірибесі дәлелдегендей, ШОК ахуалға шапшаң бейімделеді. Олар экономиканы
қайта құру қарқынын жеделдетіп, шығынның тез өтелуін қамтамасыз етуге,
тұтынушы сұранысының өзгеруін жедел байқап, бәсекелестіктің өрісін кеңейте
түсуге, салалық және аумақтық монополизмге төтеп беруге көмектеседі.
Кәсіпкерліктің нарықтық экономикадағы нақты ролі келісілермен
айқындалады:
• жаңа жұмыс орындарын құрады;
• жаңа тауарлар мен қызметтерді ендіреді;
• ірі кәсіпорындардың қажеттіліктерін өтейді;
• арнайы тауарлар мен қызметтерді қамтамасыз етеді.
Жаңа жұмыс орындарын құру – Кәсіпкерліктің өзімен алып жүретін
маңызды факторы. Тұрғындардың негізгі бөлігінің тіршілігін қамтамасыз
ететін фактор болып қана қоймай, с.қ., қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз
етуге себеп болатын маңызды фактор. АҚШ –да 7 млн. шағын фирмалар 100 млн.
адамды жұмыспен қамтамасыз етуде.
Жаңа тауарлар мен қызметтерді ендіру – Кәсіпкерлік бұл саладағы
лайықты қызметі қауіпсіз бритваны, электрондық қол сағатын, вертолеттарды,
тот баспайтын құрыштарды, көшіретін аппараттарды және тағы басқалар.болып
табылады. Мысалға АҚШ-да ШБ барлық қызметтердің 60% өндірген, барлық
өнімдердің жартысын, барлық идея мен жаңа енгізілімдердің жартысына жуығын
ұсынады.
Шағын кәсіпорындар тек қана жаңа жұмыс орындары мен тауарларды даярлап
ұсынып қана қоймай, сонымен қатар, клиенттердің айрықша қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Мысалы, ескі сағаттар мен антиквариаттық тауарларды
жөндеуге шағын бизнес икемдірек болады.
Шағын бизнес – белгілі бір критерилер мен параметрлер бойынша, қызмет
ететін аясы және нарықтық үлесі бойынша ірі бизнеске қарағанда ұсақтылықпен
сипатталатын және өте тез бейміделгіш қызметтің түрі.
ШБ айқындайтын келесі критерилер қарастырылады:
✓ Жиынтық активтер – кәсіпорын иелігіндегі тауарлық-материалдық
қорлар, жерлер, машиналар, құралдар мен басқа да ресурстардың,
қаражаттардың барлық жиынтығы.
✓ Меншіктік капитал – инвесторлармен салынған жиынтық капитал
салымдары.
✓ Сатудан түсетін жыл сайынғы түсім;
✓ Жұмысшылар саны.
Барлық критерилердің өзіне тән ерекшеліктері бар. Бірақта жұмысшылар
саны критериінің басқаларға қарағанда айрықшалығын атап өткен жөн:
Инфлияциялық тұрақты – оған валютаның сатып алушылық қабілетінің
ауытқуы еш әсер етпейді;
Айқындылық – оны анықтау және түсіну өте оңай;
Салыстырушылық – ол бір салада қызмет атқарушы бірнеше кәсіпорындардың
шамаларын сенімді түрде салыстыруға мүмкіндік береді;
Қолайлылық – кәсіпорыннан ол бойынша мәліметтерді алу өте оңай.
Барлық критерилер белгілі бір талаптарды орындауы қажет. Мысалы АҚШ-да
Шағын кәсіпорындар категориясына тиесілі болу үшін, кәсіпорын өз штатында
500 жалдамалы жұмыскерлерді иемденіп, жеке дара қызмет атқара отырып,
өзіндік негізде басқарылуы қажет.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы, дамуы және қызмет етуі, с.қ. оның құрылымы
мен динамикасы сол елдің бірқатар саяси, әлеуметтік – экономикалық
шарттарына байланысты.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесінен кәсіпкерлікке
жалпы бір елдің әлеуметтік -экономикалық даму деңгейінің ықпал етуін
байқауымызға болады.
Шағын кәсіпорындардың қарқынды дамуы жаңа технологиялар, құралдар мен
техниканың, ғылыми әзірлемелердің, әртүрлі инфрақұрылымдық салаларда сапалы
өзгерістермен, қоғамдағы қызмет көрсету саласының ролінің өсуімен
шартталынады. Бұл жағдайға жалпы өндіріс бағытын, оның бұрынғы дағдыланған
басымдықтарын өзгерткен тұтынудың жеке даралануы да өз әсерін тигізуде.
ШБ өндірістік мүмкіншіліктері, оның дамуының нақты бағыттары ірі
фирмалар бос қалдырып кеткен нарық қуыстарында сол шағын кәсіпорындардың
табысты қызмет пен пайда көзі деп танып, көре білуімен шартталынады.
Кәсіпкерліктің дамуына ықпал етуші маңызды шарттар мен факторлар:
✓ Қоғамдағы саяси жағдай;
✓ Елдің экономикалық жағдайы;
✓ Экономика саласындағы мемлекет саясаты;
✓ Шағын бизнесті демеу шаралары;
✓ ШБ құқықтық қамтамасыз ету;
✓ Салық саясаты;
✓ Қаржы-несиелік саясат;
✓ Тұрғындардың өмір сүру деңгейі;
✓ Кәсіпкерліктің өркенниеттілігі.
Осыған байланысты ағылшын ғалымдарының зерттеу нәтижелері қызығушылық
туғызады. 1979-1989жж. әртүрлі саладағы (тігін, полиграфия, ауыр,
фармацевтика, жиһаз, ойыншық электроника, құралдық ) Кәсіпкерлік
саласындағы 300 фирмаға экономиканың басқа салаларымен қандай өзара
байланыс туындайтынын қарастырған. Барлық салаларда 10 жыл ішінде ШК өмір
сүріп, тіршілік қабілетін танытқан, ал кейбіреуінде қарқынды дамушылық
байқатқан. Бұл жағдай саланың ерекшелігімен айқындалмай, сол фирманың
лидерінің, өндірісті және еңбекті ұйымдастырумен байланысты.
Шағын фирмаларға қатысты келесі артықшылықтарды қарастыруға болады:
Икемділік және жұмылдырғыштық нарық талаптарына, сұраныстарына шұғыл
түрде әсер етуге мүмкіншілік бере отырып, өзгергіш ортаға тез бейімделеді.
Меншік иесі мен басқарушыны бір тұлғаға біріктіре алады, шағын
фирмаларда бұл жағдай тиімді шаруашылықты жүргізуді қамтамасыз етеді.
ШБ маңызды айрықшылығына оған тиімділікті қамтамасыз ететін
жұмысшылардың өзара ауыстырымдылығы жатады.
Ақпараттың жоғарғы қарқында өтімділігі – шағын кәсіпорындарда
ақпараттардың аз көлемде болып, басшы мен оның қарамағындағылардың тікелей
қарым-қатынасымен сипатталады.
Фирманың шағындылығы, оған тиімді, оңтайлы басқарушылықты қамтамасыз
етеді.
ШК ұйымдастыруда негізгі құралдарға ірі капиталдық салымдар
қажетсінбейді. Осы жағдай көптеген жаңа кәсіпкерлерді тартып, олардың
өндіретін өнімдерінің өзіндік құнына жағымды жағдай туғызады.
Кемшіліктері:
Тәуекелділік дәрежесі өте жоғары банкроттыққа ұшырау қауіпінде жұмыс
істейді. Экономика дағдарастық жағдайға душар болғанда ШБ бірінші
“құрбандық” болады.
Капитал жинақталымы мүмкіншілігінің төменгі деңгейі. Өндірісті
кеңейтуде шағын кәсіпкер азғаньай ғана капитал бөледі.
Несие алудағы шектеулер мен тосқауылдар.
ШК қызмет ету аясы шектелген. ШК қор сыйымдылығы мен ғылымды
қажетсінетін, ірі капитал қорын талап ететін салаларда қызмет атқару өте
қиын.
ШК кәсіпорындары үшін тауарды сатып алу көлемі өндіріс масштабымен
шектелгендіктен, елеулі көтерме саудалық шегерімдерді иелену мүмкін емес.
Салыстырмалы түрде қарапайымды өндіріс масштабы және шектелеген ресурстар
ШК ыңғайсыз жағдайға әкеліп, оны теңдік күйде ірі бизнес саласымен ашық
бәсекелестікке түсіре алмайды. Оларға өздерінің маркетингтік қызметтері мен
делдалдық желілерін қалыптастыру қиынға соғады. Осындай себептермен
байланысты ШК ғылыми зерттеулерді және перспективалық бастамаларды қолға
алу мүмкіншілігі төмендейді
1.3 Кәсіпкерлік жүйедегі маркетингтің қолданылуының теориялық негізі
Жаңа фирманы ұйымдастыру кәсіпкерлік қызметтің жауапты және еңбекті
қажет ететін кезеңі болып саналады. Қызмет етудің дұрыс бағытын таңдау,
сәйкесінше команданы іріктеу, болашақ кәсіпорынның орналасу мекенін таңдау,
бизнестің ұйымдастырушылық формасын анықтау, фирманың маркетингтік
мүмкіншіліктерін талдау, кәсіпорынды тіркеу - өз кәсіпорынын құрушы
кәсіпкердің алдындағы міндеттердің толық емес тізімі. Сондықтанда
кәсіпорынды құрудың алдын-ала даярлық кезеңіне көңіл бөлу қажет.
Кез келген жаңа кәсіпорын, идеялардың туындауынан етек алады. Жақсы
идея кәсіпкердің қолындағы қаражатынан да артық мәнділікті игеруі мүмкін.
Бизнесті ұйымдастыру үшін қажетті идеяларды іздестіріп, табу кәсіпкерлік
қызметтің алғашқы қадамы. Идеяларды іске асырудың тиімділігі қазіргі
заманғы әдіс-амалдарды қолданса артуы мүмкін.
Қандай да болмасын салада бизнес-идеяларды іске асыру үшін кәсіпкер
жағымды жағдайлар қалыптастыру қажет. Кәсіпкерлердің бизнес-идеялары іске
асады, егердеол тұтынушылардың жаңа қажеттілігін қанағаттандыратын
қызметтер мен өнімдер ұсынса, немесе бұрынғы қажеттілікті толығымен
қанағаттандырса. Осы жағдайда ғана кәсіпкер өзінің бәсекелестеріне
қарағанда артықшылықты иемденіп, өзінің нарық қуысын игереді. Бизнес тиімді
болу үшін қомақты түрде қаржы ресурстары қажет деген ой-пікір қалыптасқан.
Бірақта, шағын бизнес қаржы жағынан шектеле отырып, ірі бизнеске
айналғандығы турасында тәжірибелер жеткілікті. Мысалы, АҚШ-да 1977 жылы
қайта құрылған 110 кәсіпорынның 77% 50000 долларға жетер-жетпес алғашқы
капиталын иемденген, оның 46% 10000 долларды иемденген. Шағын бизнес
кәсіпорындарының ноу-хауды, өндірістік құпияны меңгеруіне байланысты
бәсекелестіктен озып, тиімді қызмет атқарып, жандануы да кездеседі.
Кез-келген кәсіпорынның жұмыс істеуі нақты уақыт тәртібінде жүзеге
асуда, сондықтан уақыт факторы жиі-жиі сындарлы мәнге ие. Кәсіпорынның
тиімді және өрнекті түрде жұмыс істейтін уақыт аралығы шетелдік тәжрибеде
мүмкіндіктер терезесі (Window of opportunity) деп аталады. Кез-келген
кәсіпкер үшін мүмкіндіктер терезесінің ашақ болуы немесе неғұрлым көбірек
ашық болуы өте маңызды. Төмендегі суретте қазіргі таңдағы нарыққа арналған
мүмкіндіктер терезесі көрсетілген, ол жерде тауарды өткізу нрығын
кеңейту шамасына қарай мүмкіндік терезесі-нің де үлкейетіндігін көруге
болады және уақыт бойынша 5-тен 15 жыл-ға дейінгі аралыққа сәйкес келеді.
Бұл аралықтың соңына қарай мүмкіндік терезесі жабыла бастайды, бұл
нарықтың осы уақытқа дейін молықтырылғанын білдіреді. Қисық сызық нарықтың
тез өсуін бейнелейді, бұл бағдарламалық қамта-масыз ету, биотехнология және
жаңашыл телекоммуникация салалары үшін үйреншікті. Дегенмен айтарлықтай
өсім болмайтындықтан тиісті мөлшерден аз болады. Осылайша жаңа кәсіпорынды
бастар алдында мүмкіндіктер терезесі қанша уақыт бойы ашық тұратындығын
білу өте маңызды. Сала мен нарықтың келешектегі дамуын болжау үшін егжей-
тегжейлі талдау жасау қажет. Кәсіпорын қызметінің тиімділігіне баға беруін
талдау негіздеріне толығырақ тоқталайық.
Бизнес үшін мүмкіндіктер терезесі
Нарық
көлемдері
100 млн.
теңге
Нарық
50 млн.теңге
25 млн. теңг
10 млн. теңге мүмкіндіктер
терезесі
Сурет 1
Кез-келген кәсіпкер осындай талдау жүргізуі қажет, себебі бұл
кәсіпорынға келешекте тиімділігі жағынан баға беруге мүмкігдік береді.
Кәсіпорынның әлеуетінің жоғарлығы оң табысқа жетуге мүмкіндік береді, ал
кәсіпорынның әлеуетінің төмен болуы қандай да бір бизнес-идеядан алдын ала
бас тарту арқылы фатальды сәтсіздікке ұшыраудан құтылуға мүмкіндік береді.
Кейде кәсіпорындар кейбір критерийлер бойынша тиімділігі жоғары
кәсіпорындарға сай келмесе де, бірақ сындарлы факторларды жақсы жағынан
қарай өзгерту мақсатында оларға аса көп көңіл аудару шартымен құрылуы
мүмкін. Қазіргі заман кәсіпорындарының анағұрлым жоғары тиімділікке қол
жеткізулері үшін қандай критерийлерге жауап берулері қажет екендігін
толығырақ қарасиырайық. Мұндай талдау жасаудың негізі ретінде Джефри
Тиммонсонның Жаңа кәсіпорын құру атты кітабында ұсынылған тәсілді
алайық.. Сонымен жоғарыда қарастырылған критерийлер құрылатын шағын
фирманың келешекте сәтсіздік пен шығынға ұшырамауы мақсатымен оны бағалау
үшін ұсынылады. Әрбір идея тиімділігі жоғары кәсіпорын критерийлеріне
сәйкес келу тұрғысынан бағалануы қажет. Егер қарастырылып жатқан идея
ұсынылған тиімділігі жоғары кәсіпорын критерийлеріне сәйкес келмейтін
болса, кәсіпкер мен оның командасы одан алдын-ала бас тартуға міндетті,
себебі көрсетілген кезеңде оны іске асыру үшін қолайлы мүмкіндіктер жоқ.
Идеяны таңдап, бизнесті құруға шешім қабалдағаннан кейін кәсіпкер оның
ұйымдық-құқықтық нысанын анықтауы шарт.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдердегі және нарықтық реформа жолына
енді түскен біздің республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің ұйымдық
нысандарының дамуын таңдай отырып, біздегі бизнестің ұйымдық нысандарының
шетелдегілерге жақындау тенденциясын байқауға болады. Сонымен бірге
айтарлықтай айырмашылықтар бар, бұл заңды түрде біздің экономикамыздың
дамуындағы өтпелі кезеңмен түсіндіріледі. Бұл бөлімде шетелдік тәжірибенің
жақсысын пайдалану мүмкіндігін анықтап, оны Қазақстандағы кәсіпкерлікті
дамытуға қолдану мақсатында АҚШ пен Қазақстандағы бизнес дамуының ұйымдық
нысандарының салыстырмалы талдауын жүргізге әрекет жасап көрейік. Шетелдік
тәжірибеде, атап айтқанда АҚШ-та бизнестің келесі негізгі 4 нысанын
айырады: жеке кәсіпкерлік, серіктестік, корпорация және S – корпорация.
Бүгінде жеке кәсіпкерлік бизнесті ұйымдастырудың ең көп тараған түрі
болып табылады. Бұл қызмет әсіресе заңды тұлға ретінде құрылмай-ақ, сатып
алынған патент негізінде жұмыс істеу мүмкіндігінің арқасында жандана түсті.
Мұндай патентбір мезгілде алу туралы куәлік және кәсіпкерлік қызыметті
жүзеге асыру құқығынберетін лицензия болып табылады. Шет елдегідей біздің
жеке кәсіпкеріміз де өз кәсіпорнының қызыметі үшін жауапкершілігі шексіз
болып отырады. Заңды түрде бұл жеке кәсіпкердің тіркеуге алыну кезінде
заңды тұлға ретінде саналуынан көрініс табады, яғни жеке мешік бизнеске
таратылған меншіктен заңды түрде бөлектендірілмейді. Бұл өз кезінде несие
талаптары ұсынылған кезде кәсіпкердің барлық дүние-мүлкі, мүмкін болатын
шығандардың астында қалатындығын білдіреді. Сондықтан кәсіпкерліктің мұндай
түрі тек тәуекел деңгейі өте төмен болатын салаларда ғана ұсынылуы мүмкін.
Келесі кестеде Қазақстандағы бизнестің әр түрлі ұйымдық-құқықтық түрлерінің
сипаттамасы келтірілген.
Серіктестік – бұл пайда табу мақсатында 2 не одан да көп
қатынасушылардың арасындағы кәсіпорын құру келісімі, сонымен қатар қатысушы
ретінде тек жекелеген тұлғалар ғана емес, ұйымдар да бола алады.
Серіктестік – жауапкершілігі шектеулі, сондай-ақ жауапкершілігі шектелмеген
болып құрылуы мүмкін. Жауапкершілігі шектелмеген серіктестіктің жеке
кәсіпкерліктен негізгі айырмашылығы – бірден көп қатысушының болуы..
Біріккен кәсіпорындар – бізде де, шетелде де бизнесті ұйымдастыруды
тарихи ең кең тараған түрі болып табылады. Бізде бұл түсінік үлкен дәрежеде
шетел капиталымен біріккен кәсіпорын ретінде ассоцияцияланады. Шындығына
келгенде ұйымдастырудың бұл түрі міндетті түрде шетел капиталын тартуды
ұйғармайды. Мұндай компанияда басқару ісі компания мүшелері сайлайтын
директорлары тарапынан жүзеге асырылады. Компанияның қызметі барлықтарының
бірге қарастыратын объектісі болып табылмайды және ашық түрде акцияға
жазылу жоқ, осы мағынада бұл кәсіпорындар біздегі жабық акционерлік
қоғамдармен бірдей болып келеді. Корпорациялар сияқты біріккен
кәсіпорындарға да 2 рет салық салынады, ал олардың шектеулі жауапкершілікке
қатысты жай корпорациялардағыдай артықшылықтарға ие емес екендіктерін
ескерсек, ұйымдастырудың бұл түрі аз әйгілі болып келеді. Алайда
келтірілгне мысалдан бірте-бірте корпорациятүріндегі ең көп дамыған
бизнесті ұйымдастыру түріне айналатын эволюциясын көруге болады.
Қазақстанда біріккен бизнес тарихи түрде коопиративтерден юасиалды. Алғашқы
рет бұл қозғалысқа 1988 ж. 26 мамырда шыққан КСРО - дағы кооперация
туралы заң кең жол ашып берді. Бірақ бұған жалпы қоғам көзқарасын
терістігі мен регламенттердің шектен тыс , болуынан және жеке меншіктің
жоқтығанан ол тиісті танымадылыққа ие бола алмады. Қазіргі уақытта
кооперативтердің қызметі Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылы 15
шілдеде түзетулер енгізілген 1995 жылдың 5 қазанындағы Өндірістік
кооператив туралы жарлығымен реттеледі.
Заңға сәйкес өндірістік кооператив жеке еңбеккердің қатысуы мен
мүшелерінің салған мүліктік салымдарының (пай) біріктірілуі арқасында
негізі қаланған біріккен кәсіпкерлік қызметке мүше болу арқылы азаматтардың
өз еріктерімен бірігуі блып анықталады. Кооперативті құру жарғылық
құжаттарды дайындаудан басталады: жарғы немесе жарғылық келісім және
кооперативтің жалпы жиналысында бекітілетін жарғылар. Жарғыда кооператив
мүшелерінің салатын пайдаларының мөлшерімен оларды салу тәртібі,
кооперативтің пайдасы мен шығындарын бөлістіру тәртібі және кооперативтің
басқару органдарының құрамы мен құзырлары көрсетілуі қажет.
Коммандивтік серіктестік – серіктестіктің міндеттемелері бойынша
иелігіндегі барлық мүліктерімен ортақ жауапты болып келетін,
жауапкершіліктері жарғылық қорға салған салымдарының сомасымен шектелетін
бір немесе бір неше қатысушыларды қосатын серіктестік болып табылады.
Бірінші топ қатысушылары толық серіктестік деп аталады және толық
серіктестік туралы барлық ережелер таратылады. Екінші топтың қатысушыларды
салымшылар немесе коммандиттер деп аталады. Салымшылар басқарудан
шектетіледі, осыған байланысты коммандиттік серіктестік сенімге негізделген
серіктестік деп аталады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – қатысушылары серіктестіктің
міндеттемелері бойынша жауап бермейтін және жауапкершіліктері салған
капиталдарының мөлшерімен шектелетін серіктестік. Бизнесті ұйымдастырудың
бұл түрі толық және коммандиттік серіктестік пен акционерлік қоғам
арасындағы орынға ие. Ариықшылықтары ретінде капитал тарту мүмкіндігін,
қатысушылардың жауапкершіліктері шектеулі болуының есебінен тәуекелді
азайту мүмкіндіктерін жұрт алдында есеп беру талабының және жарғылық қорға
салымды көп кешіктіріп салу құқығының жоқтығын, ал серіктестіктің тіркелуі
кезінде тиісті соманың тек 25% ғана жеткілікті болатындығын айтуға болады.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік – қатысушыларының жарғылық қрға
салған салымдары мен шектелетін жауапкершіліктері бар, ал ол сомалар
жеткіліксіз болған жағдайда салған салымдарына тең келетін өз иелігіндегі
мал-мүлкімен қосымша жауапты болатын шаруашылық серіктестік. Бұл
жауапкершіліктің көлемі қатысушылардың өздерімен өз бетінше жасалады да
жарғылық құжаттарда белгіленеді, бірақ ол олардың жарғылық қорға салған
салымдарының 2 есесінен аз болмауға тиіс.
Корпорация – бизнестің ең көп тараған және қалаулы түрі болып табылады.
Корпорацияның басты артықшылығы акционерлердің корпорация қызметінің
нәтижелеріне деген жауапкершіліктерінің шектеулі болуы. Корпорацияны
акционерлер сайлайтын директорлар Кеңесі басқарады. Директорлар Кеңесі
Корпорацияның стратегиялық дамуына жауап береді, ал оперативтік басқсрумен
маман менеджерлер айналысады. Корпорацияны ұйымдастыру серіктестікті
ұйымдастырумен салыстырғанда қиын шаруа болып келкді, ал жеке
кәсіпкерлікпен салыстырғанда боса да қиын. Корпорацияны құру корпорация
туралы ереженің дайындалып, тиісті басқару органдары тарапынан бекітілуін
және корпорацияның жұмыс істейін деп жатқан жердегі барлық штаттар үшін
квалификациялық құжаттардың даярлануын қамтиды.
Бұл проблема бизнесті ұйымдастырудың S – Корпорация деген түрін құру
арқылы өз шешімін тапты. S – Корпорациялары 1958 жылғы шағын бизнес
кәсіпорындарына қатысты салық салу реформасының іске қосылу кезінде
заңдастырылады. Бұл шағын бизнеске шектен тыс салық салулардан құтылуға
және шағын және орта бизнестің жандануы үшін салық жеңілдігін пайдалануға
мүмкіндік береді. S – Корпорация 35 адамға дейінгі шектеулі акционерлер
санына ие және тек бір ғана акция түрін шығаруға құқы бар. Соңында, ел
ішінде пайда табуға (80% дейін) қатысты талаптар бар. Инвестициядан түсетін
пассив пайданың көлемі 20%-дан асырылмайды, тағы да s – Копорация басқа
бір корпорацияның филиалы бола алмайды.
Салық тұрғысынан S – Корпорациясы серіктестікке өте ұқсас келеді. Пайда
акционерлер бөлістіріледі де, олар өздерінің жеке кірістеріне салық
төлейді. Шығынға ұшырау кезінде ол шығындарды корпорациялардың мүшелері
арасында бөлістіру мүмкіндігі бар. Бұл әсіресе бизнестің жиі шығынға
ұшырайтын алғашқы жылдарында әлеуетті инвесторлар үшін артықшылықболып
таьылады.
Кәсіпорынның тиімділігі дәрежесі бағаланып, бизнесті ұйымдастыру түрі
таңдалғаннан кейін, кәсіпорынның алдында тұратын айтарлықтай маңызды үшінші
мәселе – бұл фирманың тікелей құрылуы мен тіркелуі.
Әрбір американдықтың аңсаған арманы өз кәсіпорындарын құру екендігі
күнделікті қолданылатын сөз болып қалды. Бұл сөздердің дұрыстығын
фактілерде куәландыруда. Бүгінгі таңда АҚШ-тағы 21 млн. жуық кәсіпорын бар,
олардың 16 млн, жеке кәсіпорындар. Шағын бизнес әкімшілігінің мәліметтері
бойынша жыл сайын 600 мыңнан 1 млн-ға дейін кәсіпорындар құрылады. Сондай-
ақ Қзақстанда да кәсіпкерләк белсенділік үрдісі байқалуда, әсіресе бұдан 5-
6 жыл бұрын. Жас адамдар өз бетінше жұмыс істей алу мүкіндігін және тек
өзіне ғана емес, сондай-ақ басқалардың да жұмыс орындарын ашу мүмкігдігі
сезінеді. Адамдардың тұрақты еңбек ақы төленетін жұмыс орындарын тастап,
тәуекелмен және өте үлкен өмірлік энергия жұмсаумен байланысты жеке бизнес
деп аталатын белгісіз саяхатқа шығуларына мәжбүрлейтін қозғаушы күштер
қандай болады?
Жаңа кәсіпорын құру жоғары дәрежелі тәуекелмен байланысты. Көптеген
кәсіпорындар сәтсіздікке ұшырауда, сонымен бірге олар көбінесе тек бастапқы
инвестицияларынан ғана емес, сондай-ақ жеке салымдары мен жинақтарынан да
айырылуда. Егер қаржыландыру көзі ретінде туыстар мен жолдастардың
қаражаттары және банк несиелері пайдаланылған болса, жағдай қиындай түседі.
Жеке кәсіпорын құру кезінде кәсіпкер өзінің қызмет орнын тастауға мәжбір
болады, сондықтан тек қаржылық тәекел ғана емес сондай-ақ өмір сүру көзінен
айырылып қалу қаупі бар.
Соңғы жылдары Қазақстанда кәсіпкерлік белсенділік үрдісі байқалуда.
Бірақ өкінішке орай кәсіпорын құру жылдамдығы шамамен әр түрлі себептерден
банкротқа ұшыраған немесе жай жабылып қалған кәсіпорындардың санына тең
келуде. Сондай-ақ кәсіпкерлердің сәтсіздікке ұшырауларының себептерін
сұрастырған кезде бәсекелестің жоғары дәрежелігі, банктің процент
ставкасының жоғары деңгейлігі, мемлекеттік реттеудің шектен тыс болуы,
инфляция деңгйі және жалпы экономикалық дағдарыс атап көрсетілуде.
Шындығына келгенде сәтсіздікке ұшыраудың негізгі себептері – бұл
менеджменттің тиімсіз болуында. Дамыған нарықтық экономикалық бар
шетелдердің өзінде кәсіпкерлерді даярлау деңгейі бізге қарағанда
айтарлықтай жоғары бола тұрса да, бизнесті сәтсіздітердің 90% менеджмент
саласында тәжірибе мен білімнің жетіспеушілігінен деп түсіндіріледі. Дәл
осы менеджмент саласындағы білімнің жетіспекшілігі кәсіпкерлердің
төмендегідей қателіктер жіберулеріне алып келеді:
- Өткір бәсекелік күрес жүріп жатқан нарықты таңдайды;
- Адамдардың не сатып алуды қалайтындықтары туралы нақты мәліметтері
жоқ;
- Нарықтағы сұраныс өзгерістеріне жауап қайтармайды;
- Маркетинг, өнім, қаржы және басқа стратегия түрлерін дұрыс таңдау
үшін жеткілікті тәжіриьелер мен білімдері жоқ;
Осыны ескере отырып, фирманы құрар алдында кәсіпкер белгілі бір
дайындық жұмысын жүргізуі қажет. Кәсіпорынды құру және бастау – бұл жай
ақылға келген бір идея деп санау дұрыс емес. Бизнес құру мүмкіндігі туралы
идеяның пайда болу кезі мен жаңа кәсіпорынның ашылуы арасында айтарлықтай,
кейбір зерттеушілер бойынша 1 жылға дейін уақыт өтеді. Дайындық жұмысының
барлық кезеңінен өтпей жатып, бұл істі тездетуге тырысу, кәсіпорынның о
баста-ақ сәтсіздікке ұшырауына алып келеді. Бірақ кәсіпкер бұл жұмысты
басиамас бұрын өзінің қабілеттері мен бизнестің қыр-сырын өзінеше зерделеп,
бағалай бідуі тиіс.
Кәсіпорынның атын таңдау мен оны тіркеу бизнестің өмір сүру үшін
міндетті және қажетті шарт болып табылады. Кәсіпорынның атын таңдаған кезде
оның қайталанбауы өте маңызды. Осы мақсатпен кәсіпорын тіркеуге алынады.
Бұдан басқа кәсіпорынның тіркеуге алынуының маңызды себептері – кәсіпорын
аты басқа кәсіпорындардың пайдаланылуынан қорғау және кәсіпорынға жеке
кәсіпорын, серіктестік немесе акционерлік қоғам деген мәртебе беру. Егер
өнімнің сауда маркасы бар болатын болса, онда ол сондай-ақ тиісті
органдарда тіркеуге алынуы тиіс.
АҚШ - та фирманың тіркеуге алынуына 1 күн кетеді және тіркеу төлемі тен
10 долларға дейін болады. Қазақстандағы фирманы тіркеуге алуды салыстыратын
болсаң ол 4-тен 6 аптаға дейін уақыт қажет етеді, ал тіркеуге 50-ден 70000
теңгеге дейін (300-ден 500 долларға дейін) шығын кетеді. АҚШ-та фирманы
тіркеуге алудың мәні оны тіркеуге алу, тізіміне енгізу, нәтижесінде
кәсіпорынның аты жазылып, көрсетілген аймақта бизнеспен айналысу құқығын
куәландыратын сертификат беріледі. Қазіргі заманғы компьютер технологиясын
пайдалану, кәсіпорын атының қайталанбайтығын тексеруді айтарлықтай
жеңілдетеді, әйтсе де кәсіпорын аттары жазылған кітап та пайдаланылады.
Фирманың аты 10 жыл бойына жарамды болып табылады. 10 жылдан соң кәсіпорын
қайта тіркелуден өтуі қажет. Өкінішке орай бізде бұл қайта тіркелу үрдісі
жиірек. Бұл жарым-жартылай заңдағы жиі болатын өзгерістер мен жарым-
жартылай реттеуші органдарының артық құжат жұмыстарын шығаруларының
салдары. Қалай болғанда да қайта тіркеулердің жиі болуы кәсіпкерлерді
негізгі қызметтерінен алаңдатары сөзсіз.
Тіркелу кезіндегі артық бюрократиялық созушылықтар мен тіркеуге алу
төлемдерінің шектен тыс жоғары құны кәсіпорын құру кезінде жиі кедергі
болады. Тіркелу жұмысын оңайлату мақсатында ҚР-ның Әділет Министрлігі
органдары Заңды тұлғалардың тіркеуге алыну тәртібі туралы жаңа ереже
бекітті, соған сәйкес заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу мақсаттары
мыналар:
- Заңды тұлғаны құру, тіркеу немесе жою фактісін куәландыру;
- ҚР аумағында құрылған, қайта ұйымдастырылған және өз қызметін
тоқтатқан заңды тұлғаларды есепке алу және олардың құрылу
құжаттарының Республика заңдарына сәйкестігін бақылау;
- Заңды тұлғалар бойынша мемлекеттік тіркеу жүргізу – қызығушылық
танытушы тұлғаларға келісім-шарт негізінде заңды тұлғалар мен
олардың филиалдары және өкілдіктері туралы ақпараттар беру (қызмет
және коммерциялық құпия болып табылатын ақпараттардан басқа)
Жеке кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу.
1. Жеке кәсіпкерлік субъектілерін – заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу
(қайта тіркеу) ҚР заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
ЗТ құрмай жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын жеке тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу келіп тіркелу сипатында болады, оның тұрғылықты жері
бойынша аумақтық салық органында (тіркеу органында) дара кәсіпкер ретінде
есепке қою болып табылады.
2. Келесі шарттардың біреуіне сай болу керек
1) тұрақты негізде жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін пайдалану;
2) жеке кәсіпкерліктен Қазақстан Республикасының заңдарында жеке
тұлғалар үшін белгіленген салық салынбайтын жылдық жиынтық табыстың
мөлшерінен асатын мөлшерде ҚР салық заңнамасына сәйкес есептелген жылдық
жиынтық табысы бар дара кәсіпкерлер міндетті мемлекеттік тіркеуге жатады.
ҚР салық заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік
тіркеусіз аталған дара кәсіпкерлердің қызметіне тиым салынады.
3. Егер өтініште өзге мерзім көзделмесе, дара кәсіпкерді мемлекеттік
тіркеу туралы куәлік мерзімсіз беріледі.
Дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің нысанын ҚР Үкіметі
бекітеді.
4. Дара кәсіпкер мемлекеттік үшін:
1) тіркеу органы белгіленген нысан бойынша өтінішін;
2) дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркегені үшін алым соммасын бюджетке
төленгенін растайтын құжатын тіркеу органына ұсынады.
Өзге құжаттарды талап етуге тиым салынады.
Осы аталған құжаттар ұсынылғаннан кейін келесі жұмыс күнінен
кешіктірмей дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуден өткізеді.
5. Жеке кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік тіркегені үшін алым
төлеу тәртібі ҚР салық заңнамасында айқындалады.
6. Мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беруге өтініште көрсетілген
деректер өзгерген кезде дара кәсіпкер өзгерістертер туралы осы орган
белгіленген нысан бойынша тіркеу органына хабарлауға міндетті. Мемлекеттік
тіркеу туралы куәлікте көрсетілген деректер өзгерген кезде дара кәсіпкер
қайта тіркеуді жүзеге асыруға және жаңа куәлік алуға міндетті.
7. Дара кәсіпкер мемлекеттік тіркеу туралы куәлікті жоғалтқан жағдайда,
оның өтініші бойынша оған мемлекеттік тіркеуді куәландыратын құжаттың
телнұсқасы беріледі.
Мемлекеттік тіркеуді куәландыратын құжаттың телнұсқасын беру үшін ДК-
ден ҚР салық заңнамасы бойынша тәртіппен алым алынады.
8. Бірлескен дара кәсіпкерлікті тіркеу кезінде өтінішті үшінші
тұлғалармен және мемлекеттік органдармен қатынастарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Қазіргі заманғы кәсіпкерліктегі маркетингтің экономикалық мазмұны
1.1 Маркетингтің мәні, түрлері және жіктелінуі
1.2 Кәсіпкерліктің теориясы, және экономикалық мазмұны
1.3 Кәсіпкерлік жүйедегі маркетингтің қолданылуының теориялық негізі
2 ҚР кәсіпкерлікті дамытудағы маркетинг жүйесін қолдануды талдау
2.1 ҚР кәсіпкерліктің қалыптасуы мен жандануын зерттеу
2.2 АҚ ШК “ЭФЕС-КАРАГАНДА” кәсіпкерлік қызметінде маркетингті
қолдануды талдау
2.3 АҚ ШК “ЭФЕС-КАРАГАНДА” бәсекеқабілеттілік қызметін талдау
3 Қазақстанның кәсіпкерлік саласында маркетингті қолдануды жетілдіру
3.1 Отандық бизнес-жүйеде маркетинг механизмдерін қолданудың негізгі
бағыттары
3.2 Кәсіпорын қызметіндегі маркетингтің келешектік мүмкіндіктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бүгінгі өркениетті дүниенің экономикалық даму жүйесіндегі болашағы
күмән келтірмейтін салаларының бірі кәсіпкерлік. Сонымен қатар, шағын
бизнес қоғамның экономикалық-әлеуметтік прогресінің маңызды факторы болып
табылады. Ірі бастапқы инвестициялық салымдарды талап етпейтін және
ресурстардың айналымының жоғары жылдамдығын кепілдейтін шағын кәсіпорындар
экономиканы қайта құрылымдау мәселелеріне тез және тиімді шешуге қабілеті
бар. Нарық коньюнктурасының өзгерістеріне жедел көңіл бөле отырып, шағын
кәсіпкерлік экономикаға қажетті икемділікті қамтамасыз етеді.
Кейінгі жылдары шағын және орта кісіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл
бөліне бастағаны байқалады. Оның экономиканы жаңдандурудағы адамдарды
жұмыспен, жалақымен қамтамасыз етуде маңызы зор екендігін әлемдегі көптеген
елдердің тәжірибесі көрсетіп отыр. Бізде де ол жайлы бүгіндері аз айтылып,
аз жазылып жүрген жоқ. Кәсіпкерлікке анықтама беретін болсақ - ол нарық
қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортанын нақ өзі. Экономиканың өтпелі
кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік алдымен нарықтық тауармен молығуына және
жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік
экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды,
сонымен қатар мемлекеттің экономиқалық дамуында оның тұрақтылығынын
индикаторы есепті орта тапта жасақтайды.
Қазіргі нарықтық экономикада кәсіпкерлікті дамытудың негізгі
қозғаушы күші жоғары дамыған маркетинг.Маркетинг бүгінгі таңда тек
нарықта тауарды жылжыту ғана емес. Тұтынушыға тауарды сату ол шаруашылық
міндеті. Ал, маркетинг арқылы кәсіпорындарға тұтынушыларға қажетті
тауарларды өндіру жүзеге асырылады. Маркетинг өндірушілер мен тұтынушыларды
байланыстыратын екі жақты үрдіс.
Дамыған елдердің көпшілігінде экономикалық өсудің шешуші бір факторы
шағын бизнесті жан-жақты дамыту болып табылады. Олардағы кәсіпорындарының
жалпы санынын ішінде шағын фирмалар үлесі 80-99% қамтып отыр. Шағын
кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуге икемділігі - ғылыми-техникалық
погресстің бір қозғаушы күшіне айналды. Кәсіпкерліктің ең негізгі
мәселелерінің бірі – ол қаржы ресурстарынын жетімсіздігі және оның несиеге
алудағы қиындықтар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - АҚ ШК “ЭФЕС-КАРАГАНДА” сыра қайнату
зауытының қызметінің маркетингтік қызметін талдау. Негізгі -мақсат
кәсіпорын қызметіне теориялық талдау жасау және нарықтағы сыра
өнімдерінің орналасуын зерттеу. Зерттеу объектісі АҚ ШК “ЭФЕС-КАРАГАНДА”
сыра қайнату зауыты.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлінен және қорытынды бөлімінен
құралады: бірінші бөлімде – негізгі теориялық аспектілер берілген; екінші
бөлімде – кәсіпорын қызметінің қаржылық-шаруашылық қызметі талданады;
үшінші бөлімде - отандық кәсіпкерлікті дамытудағы маркетингтік іс-
шаралармен негізгі бағыттар, қорытынды бөлімде – барлық жұмыс бойы
талданған мәләметтер тұжырымдалынады.
1.Қазіргі заманғы кәсіпкерліктегі маркетингтің экономикалық мазмұны
1. Маркетингтің мәні,түрлері және жіктелуі
Біздің еліміздің экономикасының нарықтық қатынастарға өтуі біз үшін
жаңа маркетинг сияқты әдісті жан-жақты қолдануды талап етеді.
Дәл қазіргі уақытта маркетинг сөзі кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын,нарықты зерттеу және болжау негізінде ,нарықта жұмыс істеу
стратегиясы мен тактикасын өңдеу барысында пайда алуға ұмтылатын
кәсіпкерлер, экономистер, іскер адамдар дискуссиясында жиі қолданылады.
Маркетинг нарықпен тікелей байланысты ғылыми пән болып табылады. Барлық
экономикалық субъектілерді олардың сатып алу және сату қызметтеріне
сәйкес екі топқа бөлуге болады. Сатып алушыларға фирмалардың тауарлары мен
қызметтерін пайдаланылатын тұтынушылар , тауар өндіру және қызмет көрсету
үшін еңбек, капитал және шикізат сатып алатын фипмалар жатады.Сатушыларға
өзінің тауалары мен қызметтерін сатушы фирмалар, өзінің жұмыс күшін
сататын еңбеккерлер және ресурстардың иелері жатады.Бір айтарлығы
фирмалар мен адамдардың көпшілігі, бір мезгілде сатып алушы және сатушы
болып әрекет етеді,бірақ біз үшін оларды сатып алушылар деп санаған
ыңғайлырақ, ал олар бір затпен сауда жасаған кезде сатушылар болады.
Сатып алушылар және сатушылар өзара әрекет ете отырып нарықты
құрайды.Нарық өзара әрекеттер қорытысында айырбастың болуы мүмкіндігіне
әкелетін сатып алушылар және сатушылар жиынтығы,яғни айырбас аясы деп
аталады. Қандай да бір тауар нарығының түсінігі кәсіпорындар үшін айрықша
маңызды: осы термин арқылы айырбастың аталмыш аясында қызметін жүргізуші
фирмалардың барлық жиынтығы анықталады, яғни әлеуметтік және шын мәніндегі
нақты бәсекелестерді білуге болады,бұл дегеніміз – фирмалардың қызметін
алдау және оның стратегиясын жоспарлау үшін өте маңызды. Сатушы нарығы
және сатып алушы нарығы түсініктері қолданылады.
Маркетинг өмірдің шынайы қажеттіліктеінен туындайды . Маркетингтің
кейбір элементтерінің (мысалы,баға және жарнама ) бірнеше мыңдаған жылдық
тарихы бар.
Маркетинг түсінігінің негізінде нарық термині жатыр және ол
нарықтық қызметті неғұрлым терең түрде ұғындырады.Классикалық түсінуде
маркетинг тауар мен қызметтің өндірушіден тұтынушыға немесе пайдаланушыға
жылжуын басқаратын немесе оларды жасап шығару,өткізу арқылы болжанатын
және қанағаттандырылатын әлеуметтік процесстегі кәсіпкелік қызмет ретінде
анықталынады.
Бұл маркетингтің дәстүрлі анықтамасы, мұндағы бастысы тауарлар мен
қызметтердің физикалық орнын ауыстырулары алдын-ала болжанады.Осыған
байланысты бірқатар кемшіліктерге жол беріледі - өткізу арналары мен
тауар қозғалысының рөлі үлкейтіліп көрсетіледі.Одан басқа, маркетингтің
қазіргі анықтамасы тауарлар мен қызметтермен айрықша шектеліп қалуға
тиісті емес, өйткені ұйымдар, адамдар, жекелеген аумақтар және идеялар
оның объектілері болуы мүмкін.
Американдық маркетинг ассоциациясы (АМА) дәстүрлі анықтаманы қазіргі
заманға неғұрлым сай анықтамамен ауыстырады: Маркетинг – жоспарлау және
олардың орындалу процесі, баға белгілеуді, идеяларды алға жылжыту мен оны
жүзеге асыруды, айырбас арқылы тауарлар мен қызметтерді өткізуді
білдіреді.
Тұтынушыларға қажетті тауарларды өндіру және ұсыну үшін олардың талап-
тілектерін үнемі зерттей отырып , сұранымды болжауға болады.
Сұранымды басқару кәсіпорын ұсынатын тауарларды (қызметтерді) сатып
алу мүмкіндігін физикалық тұрғыдан жеңілдетуге , тұтынушылардың
ұмтылушылығын ынталандыруға негізделген.
Сұранымды қанағаттандыру – бұл тек осы кезде бар тауарлар мен
қызметтердің қалыпты қызметін жүргізулері ғана емес, сонымен қатар
түрлі нұсқаларға қол жеткізу және оларды пайдалану және сатылғаннан
кейінгі қызмет көрсетуді қамтамасыз ету.
Маркетингтің маңызды жақтарының біріболашаққа бағдарланушылығы, еретін
анықтамасы: Маркетинг - тауар өнімдерін ұсыну жолымен қажеттіліктерді
қанағаттандырудан тұратын процесс. Келтірілген анықтамалардан көрініп
тұрғандай, кез-келген анықтамадағы бастысы тұтынуға бағдарланушылық болып
табылады.
Маркетингтің мақсаты - сұранымды қалыптастыру және ынталандыру,
фирмалардың жоспарлары мен қабылданатын басқару шешімдерінің негізділігін
қамтамасыз ету,сондай-ақ сату көлемін ,нарықтағы үлес пен сауданың көлемін
кеңейту болып саналады.Не сатылып жатыр - соны өндіру, не өндірілуде –
соны сатпау – бұл кәсіпорындардың өндірістік өткізу қызметін
маркетингтік тұрғыдан басқарудың негізгі ұраны болып табылады.
Басқаша айтқанда, кәсіпорын өнімді шығармас бұрын нақты
тұтынушылардың қажеттіліктерін мұқият зерттеп,алынған деректер бойынша
тауарларды өңдей түсіп,жетілдіргеннен кейін ғана онымен нарыққа шығу
қажет.
Маркетинг – бұл тауарды итермелеу және күштеп сату емес ,қайта сатып
алушылардың талап тілектерін талдау және оның есебін жүргізудің ғылыми
негізделген тұжырымдамасы, нарықтың нақты сегментінің талаптары,жаңа
тауарларды дайындау, оны сатуды ұйымдастырудың жүйесі,ынталандыру және
жарнама жөніндегі шаралар болып саналады. Бұл сондай-ақ тауар қозғалысы
арналарының тиімді жүйесін ұйымдастыру.
Ф.Котлер мынадай анықтама береді: Маркетинг билігін төмендетіп,-
айырбас арқылы мұқтаждықтар мен қажеттіліктерді қанағаттандыруға
бағытталған адам қызметінің бір түрі. Қажеттіліктер мен қатар тауар
айырбас, мұқтаждық, сұраным, келісім - маркетингтің негізгі категориялары.
Маркетинг негізіне жататын бастапқы идея адамдардың мұқтаждық идеясы
болып саналады. Адамдардың мұқтаждығы алуан түрлі және күрделі. Бұл жерде
тамаққа, киімге, жылуға, қауіпсіздікке деген негізгі физиологиялық
мұқтаждық және әлеуметтік мұқтаждықтарды айтуға болады.
Талап – тілектер. Адамдардың қажеттіліктері шексіз, ал оларды
қанағаттандыру үшін ресурстар шектеулі, сондықтан адамдар өзднрінің
қаржылық мүмкіндіктері шеңберінде неғұрлым қажетті тауарларды таңдай
білуі тиіс.Талап-тілек төлем қабілеттілікпен шектелген қажеттілік болып
саналады.
Адамдардың мұқтаждықтары, талап - тілектері тауарларды шығарудың
қажеттілігін тудырады.
Тауар – қажеттілікті немесе мұқтаждықтың қанағаттандыра алатынның
барлығы және ол тұтыну мақсатында нарыққа ұсынылады.
Алдын – ала болжау жасалық: әйел сұлу болып көрінсем деген
мұқтаждықты басынан кешіруде, бұл мұқтаждықты қанағаттандыруға тауардың
баршасы қабілетті, біз болсақ таңдау үшін тауар ассортиментін атаймыз.
Бұл ассортимент өзіне косметиканы, жаңа киімді, курорттық күнге
қыздырынуды, косметологтың қызметін, пластикалық операцияларды және т.б.
кіргізеді.
Тауар тусінігі физикалык обьектілермен шектелмейді.
Мұқтаждықты өтей алатын қызмет түрін тауар деп атауға болады. Бұйымдар
мен қызмет түрлерінен басқа, бұл жеке адам, орын, ұйымдар, қызмет түрлері
және идеялар болуы мүмкін. Теледидардан қандай көңіл көтеретін хабар
көргісі келеді, демалысқа қайда бару керек, қай ұйымдарға көмектескен
дұрыс, қандай идеяларды қолданған жөн – осылардың барлығын тұтынушылардың
өзі шешеді.
Тауар тұтынушының талап-тілегіне толық сәйкес келген сайын,өндіруші
соғұрлым мол табысқа қол жеткізеді.
Логикалық қорытынды мынада: өндірушілер тауарларын сатқысы келетін
өздерінің тұтынушыларын іздеп тауып,олардың қажеттіліктерін анықтап, содан
кейін осы қажеттіліктерді толық қанағаттандыра алатын тауарлар шығаруы
тиіс.
Адамдар өз мұқтаждықтары мен талап-тілектерін айырбас көмегімен
қанағаттандыруды шешкен жағдайда,маркетинг орын алады. Айырбаc –орнына
айырбасқа бір зат ұсына отырып,қандай да бір өзі қалайтын обьектіні алу
актісі.
Айырбас жеке тұлғалар өздері қалайтын обьектіні ала алатын төрт
тәсілдің бірі болып саналады. Мысал үшін,ашыққан адам келесі тәсілдермен
тамақ табуы мүмкін: аңға щығу,балық аулау,жидек жинау(өзін-өзі қамтамасыз
ету),тамақты біреулер ұрлау, сұрап алу (қайыр тілеу), сонымен қатар
тамақты ақша, басқа тауар немесе қандай да бір қызмет түріне айырбастауды
ұсыну.Мұқтаждықтарды қанағаттандырудың төрт тәсілінің ішінде айырбас
неғұрлым басымдыққа ие.Бұл арқылы адамдар басқаларлың құқына қол
сұқпайды,әлдекімдердің қайырымдылығына тәуелді болмайды,бірінші
қажеттіліктегі затарды өндіруге мәжбүр болмайды.Өздері жақсы меңгерген
өндіріске күш жұмсап,содан кейін өнімдерін басқалардың жасап шығарған
заттарының ішіндегі өзіне қажеттіліктеріне айырбастайды. Нәтижесінде
қоғамдағы тауарларды өндірудің жиынтығы өседі.
Айырбас—маркетингтің негізгі түсінігі.Ерікті айырбас жасау үшін бес
шарт сақталуы қажет:
1. жақтар ең аз дегенде екеу болуы қажет;
2. әр жақ екінші жаққа ұсынатын зат болуы керек;
3. әрбір жақ коммуникацияны жүзеге асыруға және өз тауарын жеткізіп бере
білуге қабілетті болуы қажет;
4. әрбір екінші жақтың ұсынысын қабылдауға немесе содан бас тартуға
ерікті болуы тиіс;
5. әрбір жақ екінші жақпен істе байланысты болудың дұрыстығына немесе
оны қалайтындығына сенімді болуы керек.
Бұл бес жағдай бар болғаны айырбастың мүмкіндіктерін туғызады.Ал
айырбас оның шарттары туралы жақтар арасындағы келісімге қатысты
болады.Егер қол жеткізілсе,айырбас нәтижесінде оның қатысушылары пайда
алады деп қорытынды жасауға болады(немесе тіпті болмағанда, зиян
шекпейді), өйткені олардың әрқайсысы ұсыныстан бас тартуға немесе оны
қабылдауға ерікті.
Егер айырбас ғылыми пән ретінде маркетинг түсінігінің негізі
десек,онда келісім маркетинг аясындағы негізгі өлшем бірлігі болып
саналады.
Келісім – А жағы Б жағына Х обьектісін беріп және одан айырбасқа У
обьектісін алу үшін қажетті екі жақтың арасындағы құндылықтармен
коммерциялық айырбас. Айырбас келісімдер барысында тауарлардың орнынына
қызмет көрсетулер де қатысуы мүмкін.
Келісім бірнеше шарттардың орындалуын қажет етеді.
1. Ең аз дегенде екі құнды объектінің болуы.
2. Оны жүзеге асырудың келісілген жағдайлары.
3. Келісім жасаудың келісілген мерзімі.
4. Өткізудің келісілген орны.
Негізінен келісім жағдайлары заңмен қорғалып , қолдау көрсетіледі.
Қазіргі және күтілген сұранымның ерекшеліктері мен сипатына қарай нарық
сұранымыныңалуан түрлері болады.Егер түрлі себептер бойынша сұраным
мүлдем болмаса ,не бірқатар стып алушылар қандай да бір өнімдердің
түрлерін тұтынудан бас тартса, онда маркетингтің міндеті – сұранымды
жасау.Мұндай жағдай да маркетингтің бұл түрі конверсиялық деп аталады.
Сатып алушының тауарға деген немқұрайлық ахуалы қалыптасқан жағдайда
маркетингтің міндеті сұранымды ынталандырудан тұрады. Мұндай маркетинг
ынталандырушы деп аталады.
Тұтынушылардың сатылымда жоқ тауарларға деген сұранымы болған
жағдайда,маркетинтің міндеті потенциалды сұранымды шынайы сұранымға
айналдырудан тұрады, яғни дамушы маркетинг орын алады.
Егер де тауарға деген сұраным төмендесе, онда маркетинг міндеті
сұраным көлемін қалпына келтіру.Маркетингтің мұндай түрі ремаркетинг
атауын алған.
Тауар мен қызметтерге сұраным жеткілікті кездегі маркетинг міндеті –
марктиентің құралдарын пайдалану көмегімен сұранымды бір деңгейде ұстау
және сұранымды тұрақтандыру бойынша жұмыстар жүргізу. Маркетингтің мұндай
түрі синхромаркетинг деген атауға ие.
Сұраным ұсынықа сәйкес жағдайда маркетинг міндеті қол жеткізілген
сұраным тұрақтылығын сақтау болып табылады. Мұндай сұраным толық деп, ал
маркетинг көмекші деп аталады.
Егер сұраным жоғары болып, оның қазіргі уақытта қанағаттандырылуы
мүмкін болмаса, маркетингтің міндеті сұранымды уақытша төмендетуге
мүмкіндік беретін әдістерді әзірлеуден тұрады.Бұған бағаның көмегімен,
өткізуді ындаландыру және жарнамадан бас тарту арқылы қол жеткізуге
болады. Бұл маркетинг демаркетинг деп аталады.
Нарықта иррационалды сұраным болуы мүмкін,мысалы, арақ-шарап, темекі
тауарларына және т.б. Бұл жағдайда сұранымды төмендетуші және жоюшы
шараларды әзірлеу қажет.Мұндай маркетинг қарсы әрекет етуші маркетинг деп
аталады.
1.2 Кәсіпкерліктің теориясы және экономикалық мазмұны.
Нарықтық экономика монополизм билігін төмендетіп, бәсекенің дамуына
бағытталған қоғамдық өндіріс құрылымының өзгеруін талап етеді.
Әлемдік тәжірибие көрсеткендей , бұл мәселені кәсіпкерліктің дамуынсыз
шешуге болмайтындығын анықтап отыр. Шағын экономика кәсіпорындары үстемдік
етіп отырған қоғамдық - саяси құрылымға тәуелсіз экономикада маңызды роль
атқарады және нарықтық жүйенің объективті элементі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызмет шексіз әрқилы және де елеулі нәтижелерді иемденеді.
Ол кез келген уақытта кез келген салада өз қызметін бастап кете алады.
Кәсіпкерліксіз еш экономикада өнім мен қызметтер өндірілмейді. Сонымен
қатар, кәсіпкерлікпен айналысатын адамдардың әл-ауқатының жақсаруына
себепші ғана болып қоймай, оларды рухтық түрде байытады.
Кәсіпкерлік туралы алғаш рет жазбаша түрде 4000 жыл бұрын кездескен.
Бұл жазбада, банкирлердің ақшаны пайыздық түрде қарызға беруі сипатталған.
Осы уақыттан бастап кәсіпкерлер, тұтынушыларға өнім мен қызметті ұсыну
бойынша қаншама уақыттарын жұмсаған.
Бизнеске қатысты Хаммурапи келесідей нақыл ереже қалдырған:
“Егерде шарап сатушының үйінде қылмескерлермен зұлымдық дайындалып
жатса, ал сол шарап сатушы кәсіпкер оларды хан сарайына жетектеп әкелмесе,
ол өлім жазасына кесілсін”.
“Егерде құрылысшының тұрғызғын үйі кінәратсыз болмай, сол тұрғызған үйі
қирап, ондағы адамдардың өліміне себепші болса, онда сол құрылысшы өлім
жазасына кесілуі қажет”.
Кәсіпкерліктің негізгі үлгісінің нәтижесінде сол кезеңдердегі елдердің
барлығына өркенниеттілікті таратты. Шын мәнінде, шағын кәсіпорындар, бар
әлемге вавилондық астрономия мен гректік философияны, еврей күнтізбесін
және де римдік құқықтың пайда болуына себепші болды.
1980 жылдардан бастап, ШБ жаңа тауарлар мен қызметтерді және де жұмыс
орындарын қалыптастыру мүмкіншіліктеріне байланысты танымалдылығы артып,
әйгілі бола бастады. Салдарында соңғы кезеңде педагогтар, журналистер және
саясаткерлер, оның жетістіктері мен келешектеріне және де проблемаларына
қатты назар аудара бастаған.
Шағын кәсіпкерлік нарық қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын ортаның
нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен,
нарықты тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына
мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді,
бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, с.қ., мемлекеттің
экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты
жасақтайды. Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен
қамту, тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау
мүмкіндігін арттыру жатады.
Шағын кәсіпкерлік өзінің мәнісі жөнінен нарықты экономика типіне жатады
және бүгінгі заманғы инфрақұрылымының негізін құрайды. Дамыған елдердің
тәжірибесі дәлелдегендей, ШОК ахуалға шапшаң бейімделеді. Олар экономиканы
қайта құру қарқынын жеделдетіп, шығынның тез өтелуін қамтамасыз етуге,
тұтынушы сұранысының өзгеруін жедел байқап, бәсекелестіктің өрісін кеңейте
түсуге, салалық және аумақтық монополизмге төтеп беруге көмектеседі.
Кәсіпкерліктің нарықтық экономикадағы нақты ролі келісілермен
айқындалады:
• жаңа жұмыс орындарын құрады;
• жаңа тауарлар мен қызметтерді ендіреді;
• ірі кәсіпорындардың қажеттіліктерін өтейді;
• арнайы тауарлар мен қызметтерді қамтамасыз етеді.
Жаңа жұмыс орындарын құру – Кәсіпкерліктің өзімен алып жүретін
маңызды факторы. Тұрғындардың негізгі бөлігінің тіршілігін қамтамасыз
ететін фактор болып қана қоймай, с.қ., қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз
етуге себеп болатын маңызды фактор. АҚШ –да 7 млн. шағын фирмалар 100 млн.
адамды жұмыспен қамтамасыз етуде.
Жаңа тауарлар мен қызметтерді ендіру – Кәсіпкерлік бұл саладағы
лайықты қызметі қауіпсіз бритваны, электрондық қол сағатын, вертолеттарды,
тот баспайтын құрыштарды, көшіретін аппараттарды және тағы басқалар.болып
табылады. Мысалға АҚШ-да ШБ барлық қызметтердің 60% өндірген, барлық
өнімдердің жартысын, барлық идея мен жаңа енгізілімдердің жартысына жуығын
ұсынады.
Шағын кәсіпорындар тек қана жаңа жұмыс орындары мен тауарларды даярлап
ұсынып қана қоймай, сонымен қатар, клиенттердің айрықша қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Мысалы, ескі сағаттар мен антиквариаттық тауарларды
жөндеуге шағын бизнес икемдірек болады.
Шағын бизнес – белгілі бір критерилер мен параметрлер бойынша, қызмет
ететін аясы және нарықтық үлесі бойынша ірі бизнеске қарағанда ұсақтылықпен
сипатталатын және өте тез бейміделгіш қызметтің түрі.
ШБ айқындайтын келесі критерилер қарастырылады:
✓ Жиынтық активтер – кәсіпорын иелігіндегі тауарлық-материалдық
қорлар, жерлер, машиналар, құралдар мен басқа да ресурстардың,
қаражаттардың барлық жиынтығы.
✓ Меншіктік капитал – инвесторлармен салынған жиынтық капитал
салымдары.
✓ Сатудан түсетін жыл сайынғы түсім;
✓ Жұмысшылар саны.
Барлық критерилердің өзіне тән ерекшеліктері бар. Бірақта жұмысшылар
саны критериінің басқаларға қарағанда айрықшалығын атап өткен жөн:
Инфлияциялық тұрақты – оған валютаның сатып алушылық қабілетінің
ауытқуы еш әсер етпейді;
Айқындылық – оны анықтау және түсіну өте оңай;
Салыстырушылық – ол бір салада қызмет атқарушы бірнеше кәсіпорындардың
шамаларын сенімді түрде салыстыруға мүмкіндік береді;
Қолайлылық – кәсіпорыннан ол бойынша мәліметтерді алу өте оңай.
Барлық критерилер белгілі бір талаптарды орындауы қажет. Мысалы АҚШ-да
Шағын кәсіпорындар категориясына тиесілі болу үшін, кәсіпорын өз штатында
500 жалдамалы жұмыскерлерді иемденіп, жеке дара қызмет атқара отырып,
өзіндік негізде басқарылуы қажет.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы, дамуы және қызмет етуі, с.қ. оның құрылымы
мен динамикасы сол елдің бірқатар саяси, әлеуметтік – экономикалық
шарттарына байланысты.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесінен кәсіпкерлікке
жалпы бір елдің әлеуметтік -экономикалық даму деңгейінің ықпал етуін
байқауымызға болады.
Шағын кәсіпорындардың қарқынды дамуы жаңа технологиялар, құралдар мен
техниканың, ғылыми әзірлемелердің, әртүрлі инфрақұрылымдық салаларда сапалы
өзгерістермен, қоғамдағы қызмет көрсету саласының ролінің өсуімен
шартталынады. Бұл жағдайға жалпы өндіріс бағытын, оның бұрынғы дағдыланған
басымдықтарын өзгерткен тұтынудың жеке даралануы да өз әсерін тигізуде.
ШБ өндірістік мүмкіншіліктері, оның дамуының нақты бағыттары ірі
фирмалар бос қалдырып кеткен нарық қуыстарында сол шағын кәсіпорындардың
табысты қызмет пен пайда көзі деп танып, көре білуімен шартталынады.
Кәсіпкерліктің дамуына ықпал етуші маңызды шарттар мен факторлар:
✓ Қоғамдағы саяси жағдай;
✓ Елдің экономикалық жағдайы;
✓ Экономика саласындағы мемлекет саясаты;
✓ Шағын бизнесті демеу шаралары;
✓ ШБ құқықтық қамтамасыз ету;
✓ Салық саясаты;
✓ Қаржы-несиелік саясат;
✓ Тұрғындардың өмір сүру деңгейі;
✓ Кәсіпкерліктің өркенниеттілігі.
Осыған байланысты ағылшын ғалымдарының зерттеу нәтижелері қызығушылық
туғызады. 1979-1989жж. әртүрлі саладағы (тігін, полиграфия, ауыр,
фармацевтика, жиһаз, ойыншық электроника, құралдық ) Кәсіпкерлік
саласындағы 300 фирмаға экономиканың басқа салаларымен қандай өзара
байланыс туындайтынын қарастырған. Барлық салаларда 10 жыл ішінде ШК өмір
сүріп, тіршілік қабілетін танытқан, ал кейбіреуінде қарқынды дамушылық
байқатқан. Бұл жағдай саланың ерекшелігімен айқындалмай, сол фирманың
лидерінің, өндірісті және еңбекті ұйымдастырумен байланысты.
Шағын фирмаларға қатысты келесі артықшылықтарды қарастыруға болады:
Икемділік және жұмылдырғыштық нарық талаптарына, сұраныстарына шұғыл
түрде әсер етуге мүмкіншілік бере отырып, өзгергіш ортаға тез бейімделеді.
Меншік иесі мен басқарушыны бір тұлғаға біріктіре алады, шағын
фирмаларда бұл жағдай тиімді шаруашылықты жүргізуді қамтамасыз етеді.
ШБ маңызды айрықшылығына оған тиімділікті қамтамасыз ететін
жұмысшылардың өзара ауыстырымдылығы жатады.
Ақпараттың жоғарғы қарқында өтімділігі – шағын кәсіпорындарда
ақпараттардың аз көлемде болып, басшы мен оның қарамағындағылардың тікелей
қарым-қатынасымен сипатталады.
Фирманың шағындылығы, оған тиімді, оңтайлы басқарушылықты қамтамасыз
етеді.
ШК ұйымдастыруда негізгі құралдарға ірі капиталдық салымдар
қажетсінбейді. Осы жағдай көптеген жаңа кәсіпкерлерді тартып, олардың
өндіретін өнімдерінің өзіндік құнына жағымды жағдай туғызады.
Кемшіліктері:
Тәуекелділік дәрежесі өте жоғары банкроттыққа ұшырау қауіпінде жұмыс
істейді. Экономика дағдарастық жағдайға душар болғанда ШБ бірінші
“құрбандық” болады.
Капитал жинақталымы мүмкіншілігінің төменгі деңгейі. Өндірісті
кеңейтуде шағын кәсіпкер азғаньай ғана капитал бөледі.
Несие алудағы шектеулер мен тосқауылдар.
ШК қызмет ету аясы шектелген. ШК қор сыйымдылығы мен ғылымды
қажетсінетін, ірі капитал қорын талап ететін салаларда қызмет атқару өте
қиын.
ШК кәсіпорындары үшін тауарды сатып алу көлемі өндіріс масштабымен
шектелгендіктен, елеулі көтерме саудалық шегерімдерді иелену мүмкін емес.
Салыстырмалы түрде қарапайымды өндіріс масштабы және шектелеген ресурстар
ШК ыңғайсыз жағдайға әкеліп, оны теңдік күйде ірі бизнес саласымен ашық
бәсекелестікке түсіре алмайды. Оларға өздерінің маркетингтік қызметтері мен
делдалдық желілерін қалыптастыру қиынға соғады. Осындай себептермен
байланысты ШК ғылыми зерттеулерді және перспективалық бастамаларды қолға
алу мүмкіншілігі төмендейді
1.3 Кәсіпкерлік жүйедегі маркетингтің қолданылуының теориялық негізі
Жаңа фирманы ұйымдастыру кәсіпкерлік қызметтің жауапты және еңбекті
қажет ететін кезеңі болып саналады. Қызмет етудің дұрыс бағытын таңдау,
сәйкесінше команданы іріктеу, болашақ кәсіпорынның орналасу мекенін таңдау,
бизнестің ұйымдастырушылық формасын анықтау, фирманың маркетингтік
мүмкіншіліктерін талдау, кәсіпорынды тіркеу - өз кәсіпорынын құрушы
кәсіпкердің алдындағы міндеттердің толық емес тізімі. Сондықтанда
кәсіпорынды құрудың алдын-ала даярлық кезеңіне көңіл бөлу қажет.
Кез келген жаңа кәсіпорын, идеялардың туындауынан етек алады. Жақсы
идея кәсіпкердің қолындағы қаражатынан да артық мәнділікті игеруі мүмкін.
Бизнесті ұйымдастыру үшін қажетті идеяларды іздестіріп, табу кәсіпкерлік
қызметтің алғашқы қадамы. Идеяларды іске асырудың тиімділігі қазіргі
заманғы әдіс-амалдарды қолданса артуы мүмкін.
Қандай да болмасын салада бизнес-идеяларды іске асыру үшін кәсіпкер
жағымды жағдайлар қалыптастыру қажет. Кәсіпкерлердің бизнес-идеялары іске
асады, егердеол тұтынушылардың жаңа қажеттілігін қанағаттандыратын
қызметтер мен өнімдер ұсынса, немесе бұрынғы қажеттілікті толығымен
қанағаттандырса. Осы жағдайда ғана кәсіпкер өзінің бәсекелестеріне
қарағанда артықшылықты иемденіп, өзінің нарық қуысын игереді. Бизнес тиімді
болу үшін қомақты түрде қаржы ресурстары қажет деген ой-пікір қалыптасқан.
Бірақта, шағын бизнес қаржы жағынан шектеле отырып, ірі бизнеске
айналғандығы турасында тәжірибелер жеткілікті. Мысалы, АҚШ-да 1977 жылы
қайта құрылған 110 кәсіпорынның 77% 50000 долларға жетер-жетпес алғашқы
капиталын иемденген, оның 46% 10000 долларды иемденген. Шағын бизнес
кәсіпорындарының ноу-хауды, өндірістік құпияны меңгеруіне байланысты
бәсекелестіктен озып, тиімді қызмет атқарып, жандануы да кездеседі.
Кез-келген кәсіпорынның жұмыс істеуі нақты уақыт тәртібінде жүзеге
асуда, сондықтан уақыт факторы жиі-жиі сындарлы мәнге ие. Кәсіпорынның
тиімді және өрнекті түрде жұмыс істейтін уақыт аралығы шетелдік тәжрибеде
мүмкіндіктер терезесі (Window of opportunity) деп аталады. Кез-келген
кәсіпкер үшін мүмкіндіктер терезесінің ашақ болуы немесе неғұрлым көбірек
ашық болуы өте маңызды. Төмендегі суретте қазіргі таңдағы нарыққа арналған
мүмкіндіктер терезесі көрсетілген, ол жерде тауарды өткізу нрығын
кеңейту шамасына қарай мүмкіндік терезесі-нің де үлкейетіндігін көруге
болады және уақыт бойынша 5-тен 15 жыл-ға дейінгі аралыққа сәйкес келеді.
Бұл аралықтың соңына қарай мүмкіндік терезесі жабыла бастайды, бұл
нарықтың осы уақытқа дейін молықтырылғанын білдіреді. Қисық сызық нарықтың
тез өсуін бейнелейді, бұл бағдарламалық қамта-масыз ету, биотехнология және
жаңашыл телекоммуникация салалары үшін үйреншікті. Дегенмен айтарлықтай
өсім болмайтындықтан тиісті мөлшерден аз болады. Осылайша жаңа кәсіпорынды
бастар алдында мүмкіндіктер терезесі қанша уақыт бойы ашық тұратындығын
білу өте маңызды. Сала мен нарықтың келешектегі дамуын болжау үшін егжей-
тегжейлі талдау жасау қажет. Кәсіпорын қызметінің тиімділігіне баға беруін
талдау негіздеріне толығырақ тоқталайық.
Бизнес үшін мүмкіндіктер терезесі
Нарық
көлемдері
100 млн.
теңге
Нарық
50 млн.теңге
25 млн. теңг
10 млн. теңге мүмкіндіктер
терезесі
Сурет 1
Кез-келген кәсіпкер осындай талдау жүргізуі қажет, себебі бұл
кәсіпорынға келешекте тиімділігі жағынан баға беруге мүмкігдік береді.
Кәсіпорынның әлеуетінің жоғарлығы оң табысқа жетуге мүмкіндік береді, ал
кәсіпорынның әлеуетінің төмен болуы қандай да бір бизнес-идеядан алдын ала
бас тарту арқылы фатальды сәтсіздікке ұшыраудан құтылуға мүмкіндік береді.
Кейде кәсіпорындар кейбір критерийлер бойынша тиімділігі жоғары
кәсіпорындарға сай келмесе де, бірақ сындарлы факторларды жақсы жағынан
қарай өзгерту мақсатында оларға аса көп көңіл аудару шартымен құрылуы
мүмкін. Қазіргі заман кәсіпорындарының анағұрлым жоғары тиімділікке қол
жеткізулері үшін қандай критерийлерге жауап берулері қажет екендігін
толығырақ қарасиырайық. Мұндай талдау жасаудың негізі ретінде Джефри
Тиммонсонның Жаңа кәсіпорын құру атты кітабында ұсынылған тәсілді
алайық.. Сонымен жоғарыда қарастырылған критерийлер құрылатын шағын
фирманың келешекте сәтсіздік пен шығынға ұшырамауы мақсатымен оны бағалау
үшін ұсынылады. Әрбір идея тиімділігі жоғары кәсіпорын критерийлеріне
сәйкес келу тұрғысынан бағалануы қажет. Егер қарастырылып жатқан идея
ұсынылған тиімділігі жоғары кәсіпорын критерийлеріне сәйкес келмейтін
болса, кәсіпкер мен оның командасы одан алдын-ала бас тартуға міндетті,
себебі көрсетілген кезеңде оны іске асыру үшін қолайлы мүмкіндіктер жоқ.
Идеяны таңдап, бизнесті құруға шешім қабалдағаннан кейін кәсіпкер оның
ұйымдық-құқықтық нысанын анықтауы шарт.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдердегі және нарықтық реформа жолына
енді түскен біздің республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің ұйымдық
нысандарының дамуын таңдай отырып, біздегі бизнестің ұйымдық нысандарының
шетелдегілерге жақындау тенденциясын байқауға болады. Сонымен бірге
айтарлықтай айырмашылықтар бар, бұл заңды түрде біздің экономикамыздың
дамуындағы өтпелі кезеңмен түсіндіріледі. Бұл бөлімде шетелдік тәжірибенің
жақсысын пайдалану мүмкіндігін анықтап, оны Қазақстандағы кәсіпкерлікті
дамытуға қолдану мақсатында АҚШ пен Қазақстандағы бизнес дамуының ұйымдық
нысандарының салыстырмалы талдауын жүргізге әрекет жасап көрейік. Шетелдік
тәжірибеде, атап айтқанда АҚШ-та бизнестің келесі негізгі 4 нысанын
айырады: жеке кәсіпкерлік, серіктестік, корпорация және S – корпорация.
Бүгінде жеке кәсіпкерлік бизнесті ұйымдастырудың ең көп тараған түрі
болып табылады. Бұл қызмет әсіресе заңды тұлға ретінде құрылмай-ақ, сатып
алынған патент негізінде жұмыс істеу мүмкіндігінің арқасында жандана түсті.
Мұндай патентбір мезгілде алу туралы куәлік және кәсіпкерлік қызыметті
жүзеге асыру құқығынберетін лицензия болып табылады. Шет елдегідей біздің
жеке кәсіпкеріміз де өз кәсіпорнының қызыметі үшін жауапкершілігі шексіз
болып отырады. Заңды түрде бұл жеке кәсіпкердің тіркеуге алыну кезінде
заңды тұлға ретінде саналуынан көрініс табады, яғни жеке мешік бизнеске
таратылған меншіктен заңды түрде бөлектендірілмейді. Бұл өз кезінде несие
талаптары ұсынылған кезде кәсіпкердің барлық дүние-мүлкі, мүмкін болатын
шығандардың астында қалатындығын білдіреді. Сондықтан кәсіпкерліктің мұндай
түрі тек тәуекел деңгейі өте төмен болатын салаларда ғана ұсынылуы мүмкін.
Келесі кестеде Қазақстандағы бизнестің әр түрлі ұйымдық-құқықтық түрлерінің
сипаттамасы келтірілген.
Серіктестік – бұл пайда табу мақсатында 2 не одан да көп
қатынасушылардың арасындағы кәсіпорын құру келісімі, сонымен қатар қатысушы
ретінде тек жекелеген тұлғалар ғана емес, ұйымдар да бола алады.
Серіктестік – жауапкершілігі шектеулі, сондай-ақ жауапкершілігі шектелмеген
болып құрылуы мүмкін. Жауапкершілігі шектелмеген серіктестіктің жеке
кәсіпкерліктен негізгі айырмашылығы – бірден көп қатысушының болуы..
Біріккен кәсіпорындар – бізде де, шетелде де бизнесті ұйымдастыруды
тарихи ең кең тараған түрі болып табылады. Бізде бұл түсінік үлкен дәрежеде
шетел капиталымен біріккен кәсіпорын ретінде ассоцияцияланады. Шындығына
келгенде ұйымдастырудың бұл түрі міндетті түрде шетел капиталын тартуды
ұйғармайды. Мұндай компанияда басқару ісі компания мүшелері сайлайтын
директорлары тарапынан жүзеге асырылады. Компанияның қызметі барлықтарының
бірге қарастыратын объектісі болып табылмайды және ашық түрде акцияға
жазылу жоқ, осы мағынада бұл кәсіпорындар біздегі жабық акционерлік
қоғамдармен бірдей болып келеді. Корпорациялар сияқты біріккен
кәсіпорындарға да 2 рет салық салынады, ал олардың шектеулі жауапкершілікке
қатысты жай корпорациялардағыдай артықшылықтарға ие емес екендіктерін
ескерсек, ұйымдастырудың бұл түрі аз әйгілі болып келеді. Алайда
келтірілгне мысалдан бірте-бірте корпорациятүріндегі ең көп дамыған
бизнесті ұйымдастыру түріне айналатын эволюциясын көруге болады.
Қазақстанда біріккен бизнес тарихи түрде коопиративтерден юасиалды. Алғашқы
рет бұл қозғалысқа 1988 ж. 26 мамырда шыққан КСРО - дағы кооперация
туралы заң кең жол ашып берді. Бірақ бұған жалпы қоғам көзқарасын
терістігі мен регламенттердің шектен тыс , болуынан және жеке меншіктің
жоқтығанан ол тиісті танымадылыққа ие бола алмады. Қазіргі уақытта
кооперативтердің қызметі Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылы 15
шілдеде түзетулер енгізілген 1995 жылдың 5 қазанындағы Өндірістік
кооператив туралы жарлығымен реттеледі.
Заңға сәйкес өндірістік кооператив жеке еңбеккердің қатысуы мен
мүшелерінің салған мүліктік салымдарының (пай) біріктірілуі арқасында
негізі қаланған біріккен кәсіпкерлік қызметке мүше болу арқылы азаматтардың
өз еріктерімен бірігуі блып анықталады. Кооперативті құру жарғылық
құжаттарды дайындаудан басталады: жарғы немесе жарғылық келісім және
кооперативтің жалпы жиналысында бекітілетін жарғылар. Жарғыда кооператив
мүшелерінің салатын пайдаларының мөлшерімен оларды салу тәртібі,
кооперативтің пайдасы мен шығындарын бөлістіру тәртібі және кооперативтің
басқару органдарының құрамы мен құзырлары көрсетілуі қажет.
Коммандивтік серіктестік – серіктестіктің міндеттемелері бойынша
иелігіндегі барлық мүліктерімен ортақ жауапты болып келетін,
жауапкершіліктері жарғылық қорға салған салымдарының сомасымен шектелетін
бір немесе бір неше қатысушыларды қосатын серіктестік болып табылады.
Бірінші топ қатысушылары толық серіктестік деп аталады және толық
серіктестік туралы барлық ережелер таратылады. Екінші топтың қатысушыларды
салымшылар немесе коммандиттер деп аталады. Салымшылар басқарудан
шектетіледі, осыған байланысты коммандиттік серіктестік сенімге негізделген
серіктестік деп аталады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – қатысушылары серіктестіктің
міндеттемелері бойынша жауап бермейтін және жауапкершіліктері салған
капиталдарының мөлшерімен шектелетін серіктестік. Бизнесті ұйымдастырудың
бұл түрі толық және коммандиттік серіктестік пен акционерлік қоғам
арасындағы орынға ие. Ариықшылықтары ретінде капитал тарту мүмкіндігін,
қатысушылардың жауапкершіліктері шектеулі болуының есебінен тәуекелді
азайту мүмкіндіктерін жұрт алдында есеп беру талабының және жарғылық қорға
салымды көп кешіктіріп салу құқығының жоқтығын, ал серіктестіктің тіркелуі
кезінде тиісті соманың тек 25% ғана жеткілікті болатындығын айтуға болады.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік – қатысушыларының жарғылық қрға
салған салымдары мен шектелетін жауапкершіліктері бар, ал ол сомалар
жеткіліксіз болған жағдайда салған салымдарына тең келетін өз иелігіндегі
мал-мүлкімен қосымша жауапты болатын шаруашылық серіктестік. Бұл
жауапкершіліктің көлемі қатысушылардың өздерімен өз бетінше жасалады да
жарғылық құжаттарда белгіленеді, бірақ ол олардың жарғылық қорға салған
салымдарының 2 есесінен аз болмауға тиіс.
Корпорация – бизнестің ең көп тараған және қалаулы түрі болып табылады.
Корпорацияның басты артықшылығы акционерлердің корпорация қызметінің
нәтижелеріне деген жауапкершіліктерінің шектеулі болуы. Корпорацияны
акционерлер сайлайтын директорлар Кеңесі басқарады. Директорлар Кеңесі
Корпорацияның стратегиялық дамуына жауап береді, ал оперативтік басқсрумен
маман менеджерлер айналысады. Корпорацияны ұйымдастыру серіктестікті
ұйымдастырумен салыстырғанда қиын шаруа болып келкді, ал жеке
кәсіпкерлікпен салыстырғанда боса да қиын. Корпорацияны құру корпорация
туралы ереженің дайындалып, тиісті басқару органдары тарапынан бекітілуін
және корпорацияның жұмыс істейін деп жатқан жердегі барлық штаттар үшін
квалификациялық құжаттардың даярлануын қамтиды.
Бұл проблема бизнесті ұйымдастырудың S – Корпорация деген түрін құру
арқылы өз шешімін тапты. S – Корпорациялары 1958 жылғы шағын бизнес
кәсіпорындарына қатысты салық салу реформасының іске қосылу кезінде
заңдастырылады. Бұл шағын бизнеске шектен тыс салық салулардан құтылуға
және шағын және орта бизнестің жандануы үшін салық жеңілдігін пайдалануға
мүмкіндік береді. S – Корпорация 35 адамға дейінгі шектеулі акционерлер
санына ие және тек бір ғана акция түрін шығаруға құқы бар. Соңында, ел
ішінде пайда табуға (80% дейін) қатысты талаптар бар. Инвестициядан түсетін
пассив пайданың көлемі 20%-дан асырылмайды, тағы да s – Копорация басқа
бір корпорацияның филиалы бола алмайды.
Салық тұрғысынан S – Корпорациясы серіктестікке өте ұқсас келеді. Пайда
акционерлер бөлістіріледі де, олар өздерінің жеке кірістеріне салық
төлейді. Шығынға ұшырау кезінде ол шығындарды корпорациялардың мүшелері
арасында бөлістіру мүмкіндігі бар. Бұл әсіресе бизнестің жиі шығынға
ұшырайтын алғашқы жылдарында әлеуетті инвесторлар үшін артықшылықболып
таьылады.
Кәсіпорынның тиімділігі дәрежесі бағаланып, бизнесті ұйымдастыру түрі
таңдалғаннан кейін, кәсіпорынның алдында тұратын айтарлықтай маңызды үшінші
мәселе – бұл фирманың тікелей құрылуы мен тіркелуі.
Әрбір американдықтың аңсаған арманы өз кәсіпорындарын құру екендігі
күнделікті қолданылатын сөз болып қалды. Бұл сөздердің дұрыстығын
фактілерде куәландыруда. Бүгінгі таңда АҚШ-тағы 21 млн. жуық кәсіпорын бар,
олардың 16 млн, жеке кәсіпорындар. Шағын бизнес әкімшілігінің мәліметтері
бойынша жыл сайын 600 мыңнан 1 млн-ға дейін кәсіпорындар құрылады. Сондай-
ақ Қзақстанда да кәсіпкерләк белсенділік үрдісі байқалуда, әсіресе бұдан 5-
6 жыл бұрын. Жас адамдар өз бетінше жұмыс істей алу мүкіндігін және тек
өзіне ғана емес, сондай-ақ басқалардың да жұмыс орындарын ашу мүмкігдігі
сезінеді. Адамдардың тұрақты еңбек ақы төленетін жұмыс орындарын тастап,
тәуекелмен және өте үлкен өмірлік энергия жұмсаумен байланысты жеке бизнес
деп аталатын белгісіз саяхатқа шығуларына мәжбүрлейтін қозғаушы күштер
қандай болады?
Жаңа кәсіпорын құру жоғары дәрежелі тәуекелмен байланысты. Көптеген
кәсіпорындар сәтсіздікке ұшырауда, сонымен бірге олар көбінесе тек бастапқы
инвестицияларынан ғана емес, сондай-ақ жеке салымдары мен жинақтарынан да
айырылуда. Егер қаржыландыру көзі ретінде туыстар мен жолдастардың
қаражаттары және банк несиелері пайдаланылған болса, жағдай қиындай түседі.
Жеке кәсіпорын құру кезінде кәсіпкер өзінің қызмет орнын тастауға мәжбір
болады, сондықтан тек қаржылық тәекел ғана емес сондай-ақ өмір сүру көзінен
айырылып қалу қаупі бар.
Соңғы жылдары Қазақстанда кәсіпкерлік белсенділік үрдісі байқалуда.
Бірақ өкінішке орай кәсіпорын құру жылдамдығы шамамен әр түрлі себептерден
банкротқа ұшыраған немесе жай жабылып қалған кәсіпорындардың санына тең
келуде. Сондай-ақ кәсіпкерлердің сәтсіздікке ұшырауларының себептерін
сұрастырған кезде бәсекелестің жоғары дәрежелігі, банктің процент
ставкасының жоғары деңгейлігі, мемлекеттік реттеудің шектен тыс болуы,
инфляция деңгйі және жалпы экономикалық дағдарыс атап көрсетілуде.
Шындығына келгенде сәтсіздікке ұшыраудың негізгі себептері – бұл
менеджменттің тиімсіз болуында. Дамыған нарықтық экономикалық бар
шетелдердің өзінде кәсіпкерлерді даярлау деңгейі бізге қарағанда
айтарлықтай жоғары бола тұрса да, бизнесті сәтсіздітердің 90% менеджмент
саласында тәжірибе мен білімнің жетіспеушілігінен деп түсіндіріледі. Дәл
осы менеджмент саласындағы білімнің жетіспекшілігі кәсіпкерлердің
төмендегідей қателіктер жіберулеріне алып келеді:
- Өткір бәсекелік күрес жүріп жатқан нарықты таңдайды;
- Адамдардың не сатып алуды қалайтындықтары туралы нақты мәліметтері
жоқ;
- Нарықтағы сұраныс өзгерістеріне жауап қайтармайды;
- Маркетинг, өнім, қаржы және басқа стратегия түрлерін дұрыс таңдау
үшін жеткілікті тәжіриьелер мен білімдері жоқ;
Осыны ескере отырып, фирманы құрар алдында кәсіпкер белгілі бір
дайындық жұмысын жүргізуі қажет. Кәсіпорынды құру және бастау – бұл жай
ақылға келген бір идея деп санау дұрыс емес. Бизнес құру мүмкіндігі туралы
идеяның пайда болу кезі мен жаңа кәсіпорынның ашылуы арасында айтарлықтай,
кейбір зерттеушілер бойынша 1 жылға дейін уақыт өтеді. Дайындық жұмысының
барлық кезеңінен өтпей жатып, бұл істі тездетуге тырысу, кәсіпорынның о
баста-ақ сәтсіздікке ұшырауына алып келеді. Бірақ кәсіпкер бұл жұмысты
басиамас бұрын өзінің қабілеттері мен бизнестің қыр-сырын өзінеше зерделеп,
бағалай бідуі тиіс.
Кәсіпорынның атын таңдау мен оны тіркеу бизнестің өмір сүру үшін
міндетті және қажетті шарт болып табылады. Кәсіпорынның атын таңдаған кезде
оның қайталанбауы өте маңызды. Осы мақсатпен кәсіпорын тіркеуге алынады.
Бұдан басқа кәсіпорынның тіркеуге алынуының маңызды себептері – кәсіпорын
аты басқа кәсіпорындардың пайдаланылуынан қорғау және кәсіпорынға жеке
кәсіпорын, серіктестік немесе акционерлік қоғам деген мәртебе беру. Егер
өнімнің сауда маркасы бар болатын болса, онда ол сондай-ақ тиісті
органдарда тіркеуге алынуы тиіс.
АҚШ - та фирманың тіркеуге алынуына 1 күн кетеді және тіркеу төлемі тен
10 долларға дейін болады. Қазақстандағы фирманы тіркеуге алуды салыстыратын
болсаң ол 4-тен 6 аптаға дейін уақыт қажет етеді, ал тіркеуге 50-ден 70000
теңгеге дейін (300-ден 500 долларға дейін) шығын кетеді. АҚШ-та фирманы
тіркеуге алудың мәні оны тіркеуге алу, тізіміне енгізу, нәтижесінде
кәсіпорынның аты жазылып, көрсетілген аймақта бизнеспен айналысу құқығын
куәландыратын сертификат беріледі. Қазіргі заманғы компьютер технологиясын
пайдалану, кәсіпорын атының қайталанбайтығын тексеруді айтарлықтай
жеңілдетеді, әйтсе де кәсіпорын аттары жазылған кітап та пайдаланылады.
Фирманың аты 10 жыл бойына жарамды болып табылады. 10 жылдан соң кәсіпорын
қайта тіркелуден өтуі қажет. Өкінішке орай бізде бұл қайта тіркелу үрдісі
жиірек. Бұл жарым-жартылай заңдағы жиі болатын өзгерістер мен жарым-
жартылай реттеуші органдарының артық құжат жұмыстарын шығаруларының
салдары. Қалай болғанда да қайта тіркеулердің жиі болуы кәсіпкерлерді
негізгі қызметтерінен алаңдатары сөзсіз.
Тіркелу кезіндегі артық бюрократиялық созушылықтар мен тіркеуге алу
төлемдерінің шектен тыс жоғары құны кәсіпорын құру кезінде жиі кедергі
болады. Тіркелу жұмысын оңайлату мақсатында ҚР-ның Әділет Министрлігі
органдары Заңды тұлғалардың тіркеуге алыну тәртібі туралы жаңа ереже
бекітті, соған сәйкес заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу мақсаттары
мыналар:
- Заңды тұлғаны құру, тіркеу немесе жою фактісін куәландыру;
- ҚР аумағында құрылған, қайта ұйымдастырылған және өз қызметін
тоқтатқан заңды тұлғаларды есепке алу және олардың құрылу
құжаттарының Республика заңдарына сәйкестігін бақылау;
- Заңды тұлғалар бойынша мемлекеттік тіркеу жүргізу – қызығушылық
танытушы тұлғаларға келісім-шарт негізінде заңды тұлғалар мен
олардың филиалдары және өкілдіктері туралы ақпараттар беру (қызмет
және коммерциялық құпия болып табылатын ақпараттардан басқа)
Жеке кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу.
1. Жеке кәсіпкерлік субъектілерін – заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу
(қайта тіркеу) ҚР заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
ЗТ құрмай жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын жеке тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу келіп тіркелу сипатында болады, оның тұрғылықты жері
бойынша аумақтық салық органында (тіркеу органында) дара кәсіпкер ретінде
есепке қою болып табылады.
2. Келесі шарттардың біреуіне сай болу керек
1) тұрақты негізде жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін пайдалану;
2) жеке кәсіпкерліктен Қазақстан Республикасының заңдарында жеке
тұлғалар үшін белгіленген салық салынбайтын жылдық жиынтық табыстың
мөлшерінен асатын мөлшерде ҚР салық заңнамасына сәйкес есептелген жылдық
жиынтық табысы бар дара кәсіпкерлер міндетті мемлекеттік тіркеуге жатады.
ҚР салық заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік
тіркеусіз аталған дара кәсіпкерлердің қызметіне тиым салынады.
3. Егер өтініште өзге мерзім көзделмесе, дара кәсіпкерді мемлекеттік
тіркеу туралы куәлік мерзімсіз беріледі.
Дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің нысанын ҚР Үкіметі
бекітеді.
4. Дара кәсіпкер мемлекеттік үшін:
1) тіркеу органы белгіленген нысан бойынша өтінішін;
2) дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркегені үшін алым соммасын бюджетке
төленгенін растайтын құжатын тіркеу органына ұсынады.
Өзге құжаттарды талап етуге тиым салынады.
Осы аталған құжаттар ұсынылғаннан кейін келесі жұмыс күнінен
кешіктірмей дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуден өткізеді.
5. Жеке кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік тіркегені үшін алым
төлеу тәртібі ҚР салық заңнамасында айқындалады.
6. Мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беруге өтініште көрсетілген
деректер өзгерген кезде дара кәсіпкер өзгерістертер туралы осы орган
белгіленген нысан бойынша тіркеу органына хабарлауға міндетті. Мемлекеттік
тіркеу туралы куәлікте көрсетілген деректер өзгерген кезде дара кәсіпкер
қайта тіркеуді жүзеге асыруға және жаңа куәлік алуға міндетті.
7. Дара кәсіпкер мемлекеттік тіркеу туралы куәлікті жоғалтқан жағдайда,
оның өтініші бойынша оған мемлекеттік тіркеуді куәландыратын құжаттың
телнұсқасы беріледі.
Мемлекеттік тіркеуді куәландыратын құжаттың телнұсқасын беру үшін ДК-
ден ҚР салық заңнамасы бойынша тәртіппен алым алынады.
8. Бірлескен дара кәсіпкерлікті тіркеу кезінде өтінішті үшінші
тұлғалармен және мемлекеттік органдармен қатынастарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz