Федерациясымен қарым - қатынастары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-ТАРАУ. НАҚТЫ ЕЛДЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ҚАЗАҚСТАН САЯСАТЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
1.1 ҚАЗАҚСТАН – РЕСЕЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ ... ... ... ...11
1.2 ҚАЗАҚСТАН-ҚЫТАЙ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ КЕЛЕШЕГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3 АҚШ ПЕН ҚАЗАҚСТАН АРАСЫНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ
ӘРІПТЕСТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ ... ... ... ... ... ... .
2-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР
2.1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БҰҰ-ғы ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ...
2.2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕҚЫҰ, НАТО-мен БАСҚА ДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҰЙЫМДАРМЕН ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛЫ ..
2.3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫ ИНСТИТУТТАРЫМЕН
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының
басымдық берілетін бағыттары бірінші кезекте біздің еліміздің географиялық
орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар
факторлардың ықпалымен қалыптасты. Жаңа технологиялардың және ғаламдану
процесінің дамуына, планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына, жаңа
экономикалық құрылымның қалыптасуына, аймақтық деңгейдегі халықаралық
ынтымақтастықтың тереңдеуі мен сан алуандығына байланысты әлемде болып
жатқан өзгерістер - мұның бәрі мемлекетіміздің сыртқы саясатының бағытына
түзетулер енгізуге мәжбүр етеді, көкейкесті халықаралық проблемаларды
шешуге қатысты жедел әрі икемді үн қатуға, осы мәселелерде жаңа
көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды талап етеді. Алайда, сыртқы
саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз қала береді.
Азия мен Еуропаның қиылысындағы геосаяси орналасуы, экономикалық
және әскери-саяси мүдделері, сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуеті
Қазақстанды ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғышарттары
болды. Елбасымыз Н.Назарбаев Дағдарыстан - дамуға атты жолдауында
Қазақстан өзара қауіпсіздік, егемендікті құрмет тұту, аумақтық тұтастық
принциптерімен өзінің төңірегінде тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын
қалыптастыратын және ешқашан, ешкім үшін сыртқы қатер көзі болмайтын елге
айналуға мүдделі деген болатын.
Екі дүниежүзілік соғыстың және көптеген аймақтық жанжалдардың,
Ресейдегі Қазан төңкерісінің, Ирандағы Ислам революциясының, Германиядағы
фашизм мен Жапониядағы милитаризмнің пайда болуы мен күйреуінің, отарлық
жүйенің қирауы мен социалистік жүйенің ыдырауына куә болған XX ғасыр сапалы
жаңа дәуірге өтумен аяқталды. Бұрынғы қалыптасқан ескі түсініктердің орнына
геоэкономикалық, геосаяси және геостратегиялық жаңа өлшемдердің уақыты
келді. Сондықтан менің таңдап отырған тақырыбым қазіргі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың алдына
қойған мақсаты – тәуелсіздік жылдары ішіндегі мемлекетіміздің сыртқы
саясатының қалыптасу және даму барысына тоқталып, қазіргі кезеңдегі басты
бағыттарына жан-жақты талдау жасау.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешу қажет деп
табылды:
- Қазақстан дипломатиялық қызметінің қалыптасу, нығаю және даму
кезеңдеріне тоқталу; (Кіріспе)
- Нақты елдер мен аймақтарға қатысты Қазақстан саясатының басты
бағыттарын анықтау;
- Қазақстанның басты стратегиялық серіктесі ретінде Ресей
Федерациясымен қарым-қатынастары;
- Қазақстан Қытай қарым-қатынастарының қазіргі жағдайы мен болашағына
үңілу;
- Қазақстанның әлемдік ірі державалардың бірі АҚШ-пен демократиялық
әріптестік қатынастары;
- Қазақстанның әлемдік қоғамдастықпен өзара қарым-қатынасы;
- Еліміздің БҰҰ, ЕҚЫҰ, НАТО-мен басқа да халықаралық ұйымдармен өзара
іс-қимылына талдау жасау;
- Қазақстанның халықаралық қаржы институттарымен ынтымақтастығы,
олардың біріккен іс-әрекеттеріне тоқталу т.б.
Қазақстан дипломатиясының қалыптасу, даму кезеңдері. Қазақстан
Республикасының дипломатиясы өзінің дамуында бірнеше кезеңдерден өтті. 1991-
1993 жылдар кезеңін қамтыған бірінші кезеңнің негізгі мазмұны - біздің
еліміздің халықаралық құқықтың субъектісі ретінде әлемдік қоғамдастыққа
кедергісіз енуіне бағытталған шаралар болды. Қазақстан Біріккен Ұлттар
Ұйымына, бірқатар аймақтық еуропалық және азиялық ұйымдарға толық құқықты
мүше ретінде қабылданды, әлемнің жетекші елдерімен ынтымақтастықтың шарттық-
құқықтық базасы қалыптасты.
Стратегиялық шабуыл жасау қару-жарақтары туралы шарттың тең құқықты
тараптарының бірі ретінде Қазақстан 1992 жылғы мамырда Лиссабон Хаттамасына
қол қойып, ядролық қаруы жоқ мемлекет ретінде өзіне міндеттеме алды. Ол
Лиссабон Хаттамасына қатысушы елдердің ішінде бірінші болып ядролық қаруы
жоқ мемлекет мәртебесімөн Стратегиялық шабуыл жасау қару-жарақтары туралы
шартқа (СШҚШ) қосылды. 1994 жылғы желтоқсанда Қазақстанның ядролық қаруы
жоқ мемлекет ретінде СШҚШ-ға қосылуына байланысты Құрама Штаттар, Ресей
Федерациясы және Ұлыбритания Қазақстанмен бірлесе отырып, біздің елімізге
Қауіпсіздік кепілдігін беру туралы меморандумға қол қойды. Кейінірек басқа
да екі ядролық держава - Қытай мен Франция Қазақстанға кепілдіктің осындай
түрін берді.
Еліміздің сыртқы саясаты принциптерінің, басымдықтарының және
міндеттерінің анағұрлым айқын сипат алуының маңызы аз емес. Тап осы сөз
болып отырған кезеңде яғни 1991-1993 жылдар ішінде Қазақстан
дипломатиясының көп векторлық сипаты қалыптасты, бүгінгі күні ол еліміздің
сыртқы саясатының өзегі болып табылады.
Отандық дипломатия дамуының екінші кезеңі 1994 жылдан басталып, 1997
жылмен аяқталады, бұл кезеңде сыртқы саяси қызметтің берік құқықтық негізін
қалаумен және дипломатиялық қызметтің белгілі бір тәжірибесін жинақтаумен
қатар, бірінші кезекке шетелдерде стратегиялық ұлттық мүдделерді қамтамасыз
ету тетіктерін қалыптастыру міндеті шықты. Бұл жерде Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығындағы интеграциялық бастамалардың, сондай-ақ Азия құрлығында
қауіпсіздік құрылымын құру туралы Н.Назарбаевтың бастамасын іске асыруға
бағытталған дипломатиялық акциялардың үлкен маңызы болды. Осы тұрғыда
Қазақстан Президентінің интеграциялық бастамаларын дәйекті түрде іске асыру
көзге түседі. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбөкстан Президенттерінің үш
мемлекет арасында Біртұтас экономикалық кеңістік (Орталық Азия Одағы) құру
туралы шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол қойғанын атап өту керек. Орталық
Азия мемлекеттерінің басшылары Мемлекетаралық Кеңес құрды, Премьер-
министрлердің, сыртқы істер және қорғаныс министрлерінің кеңестерін құрды,
сондай-ақ ынтымақтастық және даму банкін өмірге әкелді. Тараптар Арал
проблемасын шешуді аса маңызды ортақ міндеттердің бірі ретінде белгіледі.
Қазақстан және АҚШ Президенттерінің Вашингтонда, 1994 жылғы ақпанда
"Демократиялық әріптестік туралы хартияға" қол қоюы қазақстандық дипломатия
тарихындағы тағы бір маңызды кезең болатын. Қазақстан мен АҚШ қарым-
қатынастары туралы айтқанда, АҚШ алғашқы кезеңде негізгі назарды ядролық
проблематикаға аударғанын, ал Қазақстан бірінші кезекте саяси және сауда-
экономикалық ынтымақтастықты дамыту мәселелерін қойғандығын атап ету
маңызды. Хартия іс жүзінде барлық бағыттар бойынша ұзақ мерзімді негізде
екі жақты қарым-қатынастарды дамытуды айқындаған бағдарламалық құжат болды.
Қытай Халық Республикасымен қарым-қатынасты сенімді әріптестік
деңгейіне көтеру жөніндегі қазақстандық делегацияның күш-жігері өзінің
жемісін берді. Біздің сыртқы саясатымыздың осы бағытында келешекте іске
асатын елеулі істердің бар екендігі талас тудырмайды. Тарихи мәні бар аса
маңызды қадам ретінде шекара сияқты күрделі проблеманың реттелуін бөліп
көрсету керек: тараптар ұзақтығы 1700 километрден астам шекараны
делимитациялады және демаркациялады.
Қазақстан БҰҰ-ны реформалаудың нұсқалары мен жолдарын талқылау
барысында белсенді позиция ұстанып келеді. Президент Н.Назарбаев БҰҰ Бас
Ассамблеясының 50-ші мерейтойлық сессиясының арнайы мәжілісінде (1995 жылғы
22 қазан) сөйлеген сөзінде қазіргі геосаяси жағдайдағы Біріккен Ұлттар
Ұйымының рөліне қатысты өз көзқарасын анық түрде білдірді.
Біздің еліміз басқа да халықаралық ұйымдардың, атап айтқаңда ЕҚЫҰ
-ның қызметіне және НАТО-ның "Бейбітшілік жолындағы әріптестік"
бағдарламасына белсенді түрде қатысуға ұмтылуда.
1997 жылы Қазақстанның сыртқы саясаты дамуының үшінші кезеңі
басталды, бұл кезең жаңа ғаламдық ахуалдың орнығуымен және тиісінше оған
бейімделген дипломатиялық қызметтің жаңа міндеттерімен сипатталады.
Геосаяси өмір шындығын негізге ала отырып, сыртқы саясаттың басымдык,
берілетін бағыттары тұжырымдалды, оларды өмірге енгізу қазіргі кезеңнің
негізгі мақсаты болып табылады. "Қазақстан - 2030" даму стратегиясында
баяндалған Қазақстанның сыртқы саясатының бағдарлары мыналар болып
табылады:
* ұлттық мүдделерді дәйекті түрде қорғау;
еліміздегі экономикалық реформалар мен демократияландыру процесін
жалғастыру үшін мейлінше қолайлы сыртқы жағдайларды қамтамасыз ету;
басқа мемлекеттермен сындарлы өзара іс-қимыл желісін жалғастыру және тең
қүқықты әріптестік қатынастарды дамыту;
халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздікті, қалыптасып жатқан әлемдік
тәртіптің демократиялық негіздерін нығайтуға жәрдемдесу.
Орасан зор еуразиялық кеңістікте орналасқан Қазақстан үшін әлемдік
және аймақтық істерге белсенді түрде қатысу - оның халықаралық беделін
нығайтудың даусыз шарты. Сондықтан біздің еліміз үшін белсенді сыртқы саяси
қызметтің айрықша маңызы бар. Міне, сондықтан да Қазақстан әлемде болып
жатқан өзгерістерді мұқият қадағалап, өзінің сыртқы саяси тұжырымдамасын
осы өзгерістерге бейімдеуге және бұл орайда өзінің ұлттық мүдделеріне
нұқсан келтірмеуге әрекеттенуде. Жаңа ғасырда отандық дипломатияның алдында
барлық мүмкіндіктер мен артықшылықтарды мейлінше пайдалану, ұлттық
мүдделердің ұтымды жүйесін құру, халықаралық қатынастардың ескі және жаңа
өлшемдерін ақылға қонымды үйлестіру сияқты міндеттер тұр. Президент
Н.Назарбаев тап осындай міндеттерді еліміздің сыртқы саясат ведомствосының
алдына қойды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі мәселелерді
қарастырған екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1-тарауда нақты елдер мен аймақтарға қатысты Қазақстан саясатының
басты бағыттары мынадай сипатта көрінеді. Қазақстанның сыртқы саяси
қызметінің стратегиялық бағыттарының бірі Ресей Федерациясымен жан-жақты
ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Екі мемлекеттің мүдделері көптеген
өлшемдер бойынша сәйкес келеді. Ресеймен бірлесе отырып, Қазақстан
экономикалық мәселелердің кең ауқымын, ең алдымен көліктік және
энергетикалық проблемаларды шешуі тиіс, сондай-ақ біздің аумағымыздағы
Байқоңыр ғарыш айлағының және басқа да бірқатар стратегиялық маңызды
объектілердің базасында өнеркәсіптік әрі ғылыми-техникалық әлеуетті
пайдалануда тізе қосып қимылдауы шарт. Қазақстан Ресеймен ортақ
экономикалық, қорғаныстық, гуманитарлық-ақпараттық кеңістікті пайдалануды
нығайту мүдделері жолында іс-қимыл жасайтын болады.
Біз Ресейдің экономикалық және саяси тұрғыдан тұрақты дамуына,
демократиялық жолмен дамуына мүдделіміз. Бұл фактор елеулі деңгейде
Қазақстанның тұрақты және қауіпсіз дамуының қажетті шарты болып табылады.
Біздің мемлекетіміз екі жақты қатынастарды дәйекті түрде нығайта
беру принципін ұстанады, оған сәйкес мемлекеттеріміздің арасындағы
қалыптасқан Одақтық қатынастар тең құқылықты, тәуелсіздікті, аумақтық
тұтастықты құрмет тұтуды, өзара сенім білдіруді, Ресей мен Қазақстан
арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шарттың ережелерін
бұзатын іс-әрекеттерді болдырмауды көздейді.
Қытай Халық Республикасына қатысты саясат төтенше маңызды болып
табылады. Стратегиялық тұрғыда бұл бағыт Қытаймен достық және тату көршілік
дәстүрлерді нығайтуды және дамытуды көздейді. Біз қауіпсіздікті нығайту
мәселелерін, тараптардың әскери қызметінде сенім білдіру шараларын қоса
алғанда, екі жақты қатынастарды экономика саласында болсын, саяси салада
болсын тұрақты және серпінді қатынастарға айналдыруға мүдделіміз. Өзара
тиімділік, күш қолданудан немесе күш қолдану қаупін тудырудан бас тарту,
қазіргі шекаралардың мызғымастығы Қытаймен ынтымақтастықтың негізгі
принциптері болуы тиіс. Мұндай саясат Қазақстанның ұзақ мерзімді
мүдделеріне жауап береді. Қазақстаннан Қытайға тартылатын газ және мұнай
құбырларын салуға екі жақты мүдделілік бар. Біздің елдеріміздің аумақтары
арқылы Еуропаны Азия-Тынық мұхит аймағымен байланыстыратын коммуникациялық
желілерді салудың болашағы зор.
Орталық Азия аймағында қауіпсіздікті нығайту, экономикалық даму
үрдістерін жақындастыру, сондай-ақ халықтардың тарихи бірлігі Орталық
Азиядағы Қазақстан саясатының стратегиялық маңызын айқындайды. Президент
Н.Назарбаевтың бастамасы бойынша Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығы
құрылды, қоғамдастық экономикалық тұрғыдан ғана емес, сонымен бірге өзара
саяси іс-қимылды қамтамасыз ету көзқарасы тұрғысынан өзінің тиімділігін
көрсетті. 2001 жылғы 5 қаңтарда төрт Орталық Азия елдерінің басшылары жұмыс
істеп тұрған ұйымның негізінде Орталық Азия Форумын құру туралы шешім
қабылдауы кездейсоқ емес.
Ресей, Қытай және Орталық Азия бағыттарындағы Қазақстан дипломатиясы
күш-жігерінің түпкі мақсаты - Қазақстанның бүкіл шекарасы бойынша
қауіпсіздік белдеуін қамтамасыз ету, елдің егемендігін нығайту және
экономикалық қайта құрулар жүргізу үшін қажетті сыртқы жағдайларды құру
болып табылады. Бұл орайда XXI ғасырда Азия-Тынық мұхит аймағы қазіргі
әлемнің экономикалық-технологиялық дамуы тұрғысында жетекші позиция
иемденетіні ескеріледі.
Қазақстанның сыртқы саясатының басымдық берілетін негізгі
бағыттарының бірі АҚШ-пен "демократиялық әріптестік" қарым-қатынастарын
дамыту және нығайту. Бұл біздің еліміздің әлемдік қоғамдастыққа,
халықаралық саяси, қаржы-экономикалық және қорғаныс институттарына тиімді
түрде қатысуының, сондай-ақ озық технологиялар мен инвестицияларға қол
жеткізудің маңызды шарттарының бірі. Қазақстан АҚШ-пен қарым-қатынастарында
1994 жылы ақпанда қол қойылған базалық құжатқа - "Демократиялық әріптестік
туралы хартияның" ережелеріне сүйенеді.
АҚШ-пен өзара қарым-қатынастарда экономикалық ынтымақтастыққа үлкен
назар аударылады. Бұл ретте американдық жекеменшік инвестицияларды тарту;
қорғаныс өнеркәсібін конверсиялау саласындағы ынтымақтастық; Арал өңірі мен
Семей ядролық сынақ полигонындағы денсаулық сақтау мен экологияның өткір
проблемаларын шешудегі өзара іс-қимыл; гуманитарлық сала сияқты
байланыстарды дамыту мақсатында АҚШ әкімшілігімен өзара ықпалдастық
аспектілеріне маңызды орын беріледі.
Америка Құрама Штаттары - қазіргі заманның ең ірі державасы -
экономикалық, саяси және мәдени-ақпараттық салада әлемдік жетекші
мәртебесін сақтап қалды. Оның халықаралық құрылым шеңберіндегі, сондай-ақ
екі жақты байланыстар деңгейіндегі тұрақтылықты қамтамасыз етудегі,
жанжалдарды болдырмаудағы және реттеудегі рөлі шешуші болып сипатталмаса
да, аса маңызды болып табылады.
XXI ғасырда басқа бір ірі державаның - Қытайдың әлемдік істердегі
рөлі елеулі түрде арта түседі. Қисапсыз көп халық, экономикалық өсімнің
жоғары қарқыны, өндірістік және адамдық ресурстарды шоғырландыруды
қамтамасыз ететін мемлекеттік күшті идеология - бүгінгі күннің өзінде ҚХР-
ды әлемдік қоғамдастықта жетекші позицияларға шығарды.
Өзінің геосаяси жағдайына, аумағына, экономикалық, ғылыми және мәдени
әлеуетіне байланысты Ресей осы заманғы әлем күштерінің жетекші
орталықтарының біріне айналатындай мүмкіндігі бар.
Аталмыш жолмен таяудағы тарихи болашақта әлемге жетекшілік етуге
талаптанатын "үлкен үштіктің" пайда болуы мүмкін. Сонымен бірге осы
елдердің арасында елеулі қарама-қайшылықтың болатыны сөзсіз. Бұған қоса
аталған үш елдің екеуі Қазақстанның жақын көршілері болып табылатынын да
естен шығармаған абзал. Тепе-теңдіктің кенеттен өзгеруін болдырмауға және
әлемдік тұрақтылықты сақтауға "үлкен үштіктің" объективті түрдегі
мүдделілігіне байланысты үш держава арасындағы бақталастық ғаламдық
деңгейдегі ынтымақтастықпен қатар жүруі мүмкін деп есептеуге барлық негіз
бар.
Әлем экономикасындағы жетекші орындардың бірін иемденетін әрі ірі
донор, ал болашақта еліміздің экономикасының маңызды инвесторы бола алатын
Жапония мен Қазақстанның байланыстарын жандандыру ірі саяси және
экономикалық артықшылықтар береді. Жапонияның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің
тұрақты мүшелігіне өту талабын Қазақстанның қолдауы екі жақты қатынастарды
дамытудың түпкі мүдделеріне жауап береді.
Жапонияның АҚШ-пен және бірқатар басқа да елдермен қатар Азия-Тынық
мұхит экономикалық ынтымақтастығы (АТЭЫ) ұйымының шеңберінде Азия-Тынық
мұхит аймағы ұлттарының достастығын қалыптастырудағы белсенділігі біз үшін
ерекше қызығушылық туғызады, өйткені АТЭЫ Азия-Тынық мұхит аймағының өзінше
сипаттағы ортақ рыногы болып табылады. Қазақстан АТЭЫ арқылы үдемелі түрде
дамып келе жатқан Азия қоғамдастығының жоғары технологиялары мен қаржылық
институттарына қол жеткізуі мүмкін.
Экономикалық және саяси байланыстарды дамыту, Қазақстанның Азиядағы
рөлі мен орнын нығайту, сондай-ақ қарқынды дамып келе жатқан азиялық
рыноктарға араласуды кеңейту тұрғысында - Сингапур, Корея Республикасы,
сондай-ақ Малайзия, Таиланд, Индонезия, Вьетнам сияқты жаңа индустриалды
елдердің біздің еліміз үшін маңызы зор. Қазақстаңдық дипломатияның алдында
осы елдермен ұзақ мерзімді перспективаға арналған өзара қарым-қатынастың
тиісті жүйесін құру міндеті тұр.
Түркиямен қарым-қатынастың Қазақстан үшін орны бөлек. Қазақстан
дипломатиясының алдында екі жақты тұрғыда да, сондай-ақ ЕҚЫҰ, ИКҰ
шеңберінде де Анкарамен саяси, экономикалық, мәдени-гуманитарлық
ынтымақтастықтың елеулі әлеуетін іске қосу міндеті тұр. Түркияның өзінің
аумағы арқылы мұнайды тасымалдау жобаларын іске асыруға мүдделілігі
Қазақстан үшін көліктік коммуникацияның балама бағытын және әлемдік рынокқа
шығу жолын қамтамасыз етеді. НАТО-ны қоса алғанда, бірқатар маңызды
халықаралық ұйымдардың мүшесі болып табылатын Түркиямен тығыз қарым-қатынас
Қазақстанның еуропалық құрылымға кірігу көзқарасы тұрғысынан да тартымды.
2-тарауда түрлі халықаралық қауіпсіздік құрылымдармен, қаржылық
институттармен тығыз байланыс орнату және ынтымақтастықты дамыту
Қазақстанның сыртқы саясатының көп векторлық және теңгерімділік
принциптерімен үндеседі, сондай-ақ оның ұлттық қауіпсіздігін нығайту
мүдделеріне жауап беретіндігі туралы айтылады. Көп жақты ынтымақтастық
саласында Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымындағы, оның мамандандырылған
саяси, экономикалық және гуманитарлық құрылымдарындағы жұмысы маңызды бағыт
болып табылады. Қазақстандық өкілдердің БҰҰ Бас Ассамблеясы сессияларының
жұмысына, оның арнайы комитеттерінің мәжілістеріне, БҰҰ желісі бойынша
басқа да форумдарға қатысуы - мемлекетіміздің анағұрлым өткір экономикалық,
әлеуметтік және экологиялық проблемаларымен әлемдік қоғамдастықты кең
ауқымда таныстыру үшін пайдаланылады, аталған проблемалардың шешімі елеулі
деңгейде донор - елдер мен халықаралық ұйымдардың көмегіне байланысты. БҰҰ-
ның нысаны мен мазмұнын бүгінгі геостратегиялық нақты шынайылықпен сәйкес
келтіру, сондай-ақ қарулы қақтығыстарды реттеу мен тоқтатуда осы
бүкіләлемдік ұйымның тиімділігін күшейту мақсатында Қазақстан, ішінара,
Қауіпсіздік Кеңесінде БҰҰ-ны реформалау желісін жүргізуде басқа да
мемлекеттермен өзара ықпалдастық жасайды.
Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымда
(ЕҚЫҰ) белсенді түрде жұмыс істеуде, Қазақстан ЕҚЫҰ-ны тікелей жария
дипломатияның, сондай-ақ әскери-саяси, гуманитарлық, экономикалық және
экологиялық өлшемдерді объективті және тепе-тең дамытудың негізгі құралы
ретінде қарайды. Қауіпсіздікке қатер төндіретін жаңа құбылыстарға қарсы іс-
әрекет жасау жөнінде осы ұйымның күш-жігеріне ерекше маңыз беріледі.
Қазақстан ЕҚЫҰ-ның пікір таласына арналған жәй форум емес, оның өзіне
жауапкершілік жүктелген аймақта бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдауда,
жанжалдарды реттеу мен бітімгершілік операцияларын үйлестіру саласында
орасан зор әлеуеті бар ұйым деп санайды, мұның өзі Еуропалық қауіпсіздік
хартиясында да атап көрсетілген.
Еуроатлантикалық ынтымақтастық кеңесі және НАТО ұсынған "Бейбітшілік
жолындағы әріптестік" бағдарламасы - еліміздің егемендігін қорғау және
мемлекетіміздің қорғаныс қабілетін арттыру мүдделерін қамтамасыз етуге
трансатлантикалық құрылымдардың әлеуетін тартуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның НАТО институттарымен түрлі нысандағы ынтымақтастығы сондай-ақ
мемлекетіміздің демократиялық негіздерін нығайтуға, Батыс елдерімен өзара
толық түсіністікке қол жеткізуге бағытталған.
Экономикалық даму қажеттіліктері және күрделі капиталды тарту
Еуропалық Экономикалық Комиссия әзірлейтін жобаларға тікелей қатысуды,
Халықаралық Валюта Қорының (ХВҚ), Дүниежүзілік Банктің, Еуропалық қайта
құру және даму банкінің (ЕҚДБ), Азиялық даму банкінің (АДБ) және басқа да
халықаралық қаржылық ұйымдардың құрылымдарымен өзара іс-қимылды талап
етеді.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) жоспарланып отырған
кірігуінің стратегиялық маңызы бар, мұның өзі тауарлар мен капиталдың
әлемдік рыноктарында еліміздің мәртебесін нығайтуға жәрдемдесетін болады.
ДСҰ қатарына ену жөніндегі күш-жігер және осыған байланысты шаралар
нарықтық экономика тетіктерін нығайтуға бағытталған Қазақстандағы
экономикалық реформалармен қатар жүруде.
Қазақстанның Халықаралық атом энергиясы жөніндегі агенттікке (МАГАТЭ)
мүшелігі ядролық материалдар мен технологияның әлемдік рыногында
қазақстандық позицияны нығайтуда донор-мемлекеттер тарапынан кең ауқымды
жәрдем көрсетілуін қамтамасыз етуге бағытталған. Жоғары технологияларға қол
жеткізуді қамтамасыз етуге қатысты Қазақстан ядролық қаруды таратпау мен
экспорттық бақылаудың қазіргі бар барлық режимдеріне мүшелікке ену үшін
жұмыс істеуде.
Қазақстанның тиісті халықаралық институттармен, бірінші кезекте
ЮНЕСКО-мен гуманитарлық және мәдени ынтымақтастығына үлкен көңіл бөлінеді.
Қазақстандағы әлеуметтік және мәдени құрылыстың проблемаларына осы беделді
ұйымның назарын аудару маңызды. Аумағында қазақ диаспоралары тұратын
мемлекеттермен, сондай-ақ Қазақстанда тұратын аз ұлттар үшін тарихи отаны
болып табылатын елдермен мәдениет, ақпарат және білім беру саласындағы
байланыстар даму үстінде.
Мемлекетішілік тыныс-тіршіліктің күнделікті практикасында, адам
құқығы мен жалпыға бірдей демократиялық құндылықтар саласында халықаралық
нормаларды қолдану, ішкі заңнаманы Қазақстанның халықаралық шарттары
бойынша міндеттемелеріне, халықаралық құқық стандарттарына толық сәйкес
келтіру елеулі назар аударуды талап етеді. Сонымен бірге Қазақстан алдағы
уақытта да кез келген сылтаумен еліміздің ішкі істеріне араласу және
халықаралық қоғамдастық алдында еліміздің беделін түсіру әрекеттеріне
үзілді-кесілді қарсы тұрады.
ТАРАУ I. НАҚТЫ ЕЛДЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ҚАЗАҚСТАН САЯСАТЫНЫҢ БАСТЫ
БАҒЫТТАРЫ
1.1 ҚАЗАҚСТАН – РЕСЕЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ
Тәуелсіздікті алған кезден бастап-ақ Қазақстанның жоғары басшылығы
Ресеймен тату көршілік қатынастарды орнату қажеттігі туралы қорытындыға
келді. Әңгіме шын мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі мемлекет арасындағы
өзара қарым-қатынастың үлгісін жасау туралы еді. Басқаша сөзбен айтсақ,
Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясында Ресеймен ынтымақтастыққа бірінші
дәрежелі назар аударылады. Қазақстанның пікірі бойынша, екі мемлекеттің әл-
ауқаты көп жағдайда халықтар арасында қалыптасқан байланыстардың
сақталуына, экономикалық, ғылыми-техникалық және гуманитарлық
ынтымақтастықтың оң әлеуетінің нығайтылуына, қазіргі бар қарым-қатынасты
кең ауқымды ынтымақтастыққа, үдемелі мемлекетаралық кооперацияға
айналдыруға байланысты. Қазақстан мен Ресейдің көп қырлы
ынтымақтастығынажол ашатын көптеген факторлар бар. Бұл ортақ тарих, 7 мың
километрге жуық ұзақтыққа созылатын ортақ шекара, ортақ тіл және ұқсас діл.
Сондықтан тату көршілік пен тең құқықты ынтымақтастықтан басқа қандай да
бір өзге саясат екі мемлекеттің түбірлі мүдделеріне қайшы келеді.
Оның үстіне екі елдің өзара іс-қимылының терең қатпарлы факторлары
Астана мен Мәскеудің көптеген көкейкесті халықаралық проблемаларға
көзқарастарының жақындығын айқындайды, мұның өзі ғаламдық және аймақтық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған сыртқы саяси өзара іс-қимылға,
бастамаларды екі жақты қолдауға жәрдемдеседі. Халықаралық сахнадағы
ынтымақтастық өзара қарым-қатынастың сапалы жаңа деңгейіне - стратегиялық
әріптестік деңгейіне көтерілуге мүмкіндік береді, бұл дегеніміз екі
мемлекет басшыларының тұрақты байланыстарын қоса алғанда, барлық
деңгейлердегі жан-жақты байланыстарды білдіреді.
Отандық және шетелдік тарихнамада Қазақстан-Ресей қарым-
қатынастарын кезеңдерге бөлу мәселесіне қатысты бірнеше көзқарастар бар.
Біздің көзқарасымызша төмендегідей кезеңдерге бөліп көрсету орынды сияқты:
1. Мемлекетаралық қатынастардың құқықтық негіздерін қалыптастыру (1991
жылғы тамыз - 1992 жылғы мамыр);
2. Саяси, экономикалық және әскери салаларда екі жақты ынтымақтастықтың
негізгі бағыттары мен нысандарын белгілеу (1992 жылғы мамыр - 1994 жылдың
соңы);
3. ТМД шеңберіндегі интеграциялық процестер арнасында екі жақты
ынтымақтастықты кеңейту және тереңдету (1995 жылдан бастап осы уақытқа
дейін).
Бірінші кезеңде тараптардың күш-жігері шарттық-құқықтық құжатты
әзірлеуге бағытталды, мұндай құжат екі жаңа мемлекеттер арасындағы өзара
қарым-қатынастың негізгі принциптерін айқындайды. Президенттер Н.Назарбаев
пен Б.Ельцин 1992 жылғы 25 мамырда Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясы арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа
қол қойды. Бұл құжатта КСРО ыдырағаннан кейін болған іргелі өзгерістер және
екі мемлекеттің қарым-қатынасы сапалы жаңа геосаяси деңгейге көтерілгені
көрініс тапты. Шарт екі жақты ынтымақтастықтың берік құқықтық негізін
қалап, Қазақстан мен Ресейдің ресми мемлекетаралық өзара қарым-қатынасының
жаңа бетін ашты.
Шартта Қазақстан мен Ресей тарихи қалыптасқан берік байланыстарды
негізге ала отырып, өздерінің қарым-қатынасын Одақтас мемлекеттер ретінде
құратыны айтылады. Екі жақты қарым-қатынастар мемлекеттік егемендікті,
аумақтық тұтастықты және қазіргі шекаралардың мызғымастығын өзара құрмет
тұтуды, дауларды бейбіт жолмен шешуді және қысым жасаудың экономикалық және
өзге де тәсілдеріне жол бермеуді, тең құқылықты және бір-бірінің ішкі
істеріне араласпауды, адам құқығын сақтауды, сондай-ақ негізгі
бостандықтарды, міндеттемелерін адал ниетпен орындауды қоса алғанда, күш
қолданбау және күш қолдану қаупін туғызудан бас тарту принциптеріне
негізделеді.
1994 жылғы наурызда болған, Қазақстан Президентінің Ресей
Федерациясына жасаған тұңғыш мемлекеттік сапары екі жақты қарым-қатынасты
кеңейту мен тереңдетуде елеулі рөл ойнады, оның барысында 22 ірі ауқымды
құжаттарға қол қойылды. Олардың ішінде экономикалық ынтымақтастық пен
интеграцияны одан әрі тереңдету туралы шартты бөліп көрсету қажет. Осы
құжатқа сәйкес тараптар экономикалық интеграцияны қамтамасыз етуде, ортақ
рынокты қалыптастыруда, шаруашылық заңнамаларын жақындастыруда өзара тығыз
үйлестіру ісін жүзеге асыру туралы уағдаласты. Сол сапарда бір-бірінің
аумағында тұрақты тұратын, Қазақстан мен Ресей азаматтарының азаматтығы мен
құқықтық мәртебесіне байланысты мәселелерді шешудің негізгі принциптері
туралы меморандумға, Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі
принциптері мен шарттары туралы келісімге қол қойылды.
Осы келісімдер тату көршілік рухындағы ынтымақтастықты дамытуда
төтенше маңыз алды. Осыған байланысты Азаматтық пен Байқоңыр ғарыш
айлағының мәртебесіне қатысты құжаттарды айрықша бөліп көрсету қажет. Қол
жеткізілген уағдаластықтардың әлемдік практикада ұқсас нұсқалары жоқ. КСРО
ыдырауынан туындаған күрделі проблемаларды шешу екі жақты қатынастардың
ерекше достық сипатына, олардың тұрақтылығына және болжай білуге
болатындығына байланысты.
Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесіне қатысты құжаттардың тарихи
маңызы ТМД аумағында болған оқиғалардың тұрғысында осы күндері айрықша
көзге түседі. Қара теңіз әскери флоты бойынша Ресей мен Украинаның
тайталасы, Армения мен Әзербайжан арасындағы жанжал, Кавказдағы жағдай -
мұның бәрі жоғары деңгейде қабылданған, жалға алу шарты мен ғарыш айлағын
бірлесіп пайдалану туралы саяси шешімнің ұтымдылығын көрсетеді (жылсайын
115 млн. доллар). Қазақстан мен Ресейдің ғана емес, бүкіл адамзаттың
игілігі болып табылатын Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесі жөнінде басқаша
шешім қабылдануы мүмкін емес еді. Қалай болғанда да осы күрделі проблемаға
өзгеше көзқарас екі елдің ұзақ мерзімді мүдделеріне қайшы келіп, әлемдік
космонавтиканың болашағына қатысты қолайсыздық туғызатыны айдан анық.
Бірқатар құжаттар екі жақты ынтымақтастықтың әскери-саяси
аспектілерін қозғады, олар: Қазақстан Республикасының аумағында уақытша
орналасқан стратегиялық ядролық күштер туралы келісім, әскери ынтымақтастық
туралы шарт; Семей сынақ алаңы жабылғанға дейін онда қаланған, ядролық
құрылғыны бөлшектеу жөніндегі әскери-техникалық ынтымақтастық туралы
келісім, сондай-ақ әскери-техникалық ынтымақтастық мәселелері жөніндегі
өзге де құжаттар. Екі елдің мәдени-гуманитарлық байланыстарына да үлкен
назар аударылды.
Тараптар үкіметтік деңгейде қаржы-өнеркәсіптік топтар құрудың
негізгі принциптері туралы келісімге қол қойды. Тап осы 1994 жылғы наурызда
екі елдің арасындағы экономикалық ынтымақтастыққа қозғау салынды, дегенмен
кейінірек қаржы-өнеркәсіп топтары олардан талап етілетін рөлді ойнай алған
жоқ. Ал екі елдің үкіметтері арасындағы кеден ісіндегі ынтымақтастық пен
өзара көмек көрсету туралы келісім Кеден Одағын құру ісіндегі алғашқы қадам
болатын.
1994 жылғы наурыздағы жоғары деңгейдегі Қазақстан-
Ресей кездесуі мемлекетаралық қатынастардың серпінді дамуына қатысты берік
шарттық базаны құруға әкелді. Шын мәнінде мемлекеттер басшыларының
келіссөздері экономикалық, әскери-саяси, ғылыми-техникалық және мәдени-
гуманитарлық салалардағы тығыз интеграцияның жаңа кезеңін ашты. Бұдан
бөлінбейтін еуразиялық кеңістікте ғасырлар бойы
тұрып жатқан екі ел халықтарының достық пен өзара тиімді
іс-қимылдың әлеуетін сақтауға және еселеуге деген ұмтылысы көрінді.
1995 жылы Қазақстан-Ресей қарым-қатынасы жемісті түрде дамуын
жалғастырды. Жыл ішінде Қазақстан мен Ресей Президенттерінің екі кездесуі
өтті. Жоғары деңгейдегі келіссөздер барысында проблемалардың кең ауқымы
қаралды және саяси сондай-ақ экономикалық сипаттағы маңызды құжаттарға қол
қойылды.
1995 жылғы 20 қаңтарда екі елдің Президенттері аса маңызды үш
құжатқа қол қойды, олар: Ресей-Қазақстан ынтымақтастығын кеңейту және
тереңдету туралы декларация; Ресей Федерациясының аумағында тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасы азаматтарының және Қазақстан Республикасының
аумағында тұрақты тұратын Ресей Федерациясы азаматтарының құқықтық
мәртебесі туралы шарт; Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін келген
Қазақстан азаматтарының және Қазақстан Республикасына тұрақты тұру үшін
келген Ресей Федерациясы азаматтарының азаматтық алуының жеңілдетілген
тәртібі туралы келісім.
Азаматтық мәселелерін реттейтін құжаттар айрықша назар аударуды
қажетсінеді. Келіссөздер процесі басталғаннан бастап Ресей тарабы
қосарланған азаматтық тұжырымдамасын тануды және оны іс жүзінде екі жақты
қарым-қатынастарда қолдануды талап етті. Қазақстан тарабы біздің елімізде
қосарланған азаматтықты қолданудың орынсыздығы туралы өз дәлелдерін
келтірді. Түпкі нәтижесінде үкіметтік деңгейде азаматтық алудың
жеңілдетілген тәртібі туралы уағдаластыққа қол жеткізілді.
Осындай жолмен тұңғыш рет әлемдік практикада тиісті елдердің
азаматтығын алу үшін мейлінше қолайлы жағдайлар туғызу туралы мәміле
жасалды. Басқаша сөзбен айтсақ, Ресей азаматтығын алғысы келген
қазақстандық азаматтар мұны күрделі бюрократиялық рәсімдерді аттап өтіп,
оның ішінде Мемлекеттер Басшыларына өтініш жазбастан істей алады.
Азаматтардың құқықтық мәртебесі туралы шарт сондай-ақ бір елдің екінші
елдің аумағында тұрақты тұратын азаматтары үшін олардың заңды құқықтарына
қысым жасамастан қолайлы жағдайлар туғызуды көздейді.
Мұндай келісімдер тараптардың шынайы ынтымақтастыққа және тату
көршілікке өзара ұмтылысының нәтижесінде мүмкін болды.
Ресей басшысының 1996 жылғы сәуірдегі Қазақстанға сапары Қазақстан-
Ресей қарым-қатынастарында қол жеткізілген сапалы жаңа деңгейдің жарқын
айғағына айналды. Н.Назарбаев пен Б.Ельцин Каспий проблемаларына айрықша
назар аударды. Кездесудің қорытындылары бойынша Мемлекеттер басшылары
Каспий теңізін пайдалану жөніндегі ынтымақтастық туралы бірлескен
мәлімдемеге қол қойды. Ол құжатта жаңа саяси жағдайларда Каспий
проблемаларын әділетті түрде шешудің аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылықты
қамтамасыз етуде шешуші маңызы болатындығы атап көрсетілді. Тараптар
Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы мәселені шешуде және теңіздің
минералдық, биологиялық ресурстарын пайдалануда тығыз ынтымақтасуға
уағдаласты. Сөз болып отырған уақытта Теңіз кен орнынан Новороссийскіге
дейін мұнай құбырының құрылысын салу туралы (Каспий құбыр желісі
консорциумының жобасы) түпкілікті шешім қабылданды.
Содан кейін екі жыл бойы Қазақстан және Ресей тараптары жоғары
саяси деңгейде қарқынды келіссөздер жүргізді. Келіссөздерде Қазақстан мен
Ресейдің өзара іс-қимылына - үздіксіз сипат беруге, екі жақты
ынтымақтастықтың қарқыны мен көлемін ұлғайтуға айрықша назар аударылды.
Осы бағыттағы күш-жігер табысты аяқталды. XXI ғасырға бағдарланған
мәңгілік достық пен одақтастық туралы декларацияға қол қойылды. Бұл
құжаттың үлкен саяси мәні бар. Екі жақты қарым-қатынастардың тарихында
бұрын-соңды болмаған осы құжатқа 1998 жылғы 6 шілдеде қол қойып, Қазақстан
мен Ресейдің басшылары екі мемлекет те мәңгілік достық байланыстармен
сипатталатын әріптестер және одақтастар болып табылатынын қуаттады.
Н.Назарбаевтың туған күнінде өткізілген жоғары деңгейдегі кездесудің
айрықша жемісті болғанын атап өту керек. Осы 6 шілде күні Каспий жөніндегі
келіссөздер процесінде жаңа тұрпатты жаңалық болды. Президенттер жер
қойнауын пайдалануға арналған егеменді құқықтарын жүзеге асыру мақсатында
Каспий теңізі солтүстік бөлігінің түбін межелеу туралы келісімге қол қойды.
Тараптар теңіздің түбі бойынша жетілдірілген орта сызықты жүргізу туралы
принципті уағдаластыққа қол жеткізді.
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының тағы бір жемісі ретінде РФ
Президенті Б.Ельциннің 1998 жылғы 12 қазанда Алматыға жасаған мемлекеттік
сапарының қорытындыларын айтуға болады, оның нәтижесінде 1998-2007 жылдарға
арналған экономикалық ынтымақтастық туралы кең ауқымды шартқа қол қойылды,
осы құжатты іске асыру жөнінде нақты іс-шаралардың бағдарламасы жасалды.
Бұл құжат экономиканың нақты секторының негізгі салаларындағы өндірістік,
инвестициялық, ғылыми-техникалық ынтымақтастықты дамытудың нақты бағыттары
мен үйлестіруші тетіктерін белгілейді (отын-энергетика, агроөнеркәсіптік
кешендер, металлургия, машина жасау, көлік және басқалары). Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің арасында яғни тікелей экономикалық операторлардың
арасында аймақаралық деңгейде байланыстарды кеңейтуді көздейді.
Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы Е.Примаковтың 1998 жылғы 22-
23 желтоқсанда Астанаға жасаған ресми сапарының барысында қол қойылған
құжаттар жоғары саяси деңгейдегі Қазақстан-Ресей диалогының қисынды жалғасы
іспетті. Бұлар Қазақстан мен Ресей үкіметтері арасындағы ақпарат
саласындағы ынтымақтастық туралы, Қазақстан-Ресей мемлекеттік шекарасы
арқылы өткізу пункттері туралы келісімдер және екі елдің отын-энергетика
кешендерін дамыту саласындағы уағдаластықтар, сондай-ақ тағы басқалары.
Ресей Премьері сапарының қорытындыларына жоғары баға бере отырып, екі
мемлекеттің басшылары екі елдің көп қырлы ынтымақтастығын жеделдету және
тереңдету туралы жоғары деңгейдегі уағдаластықтарды іс жүзінде жүзеге
асырудың негізі қаланды деп атап өтті.
Өзара қаржылық талаптарды реттеу туралы жоғары деңгейде қол қойылған
келісім де маңызды. Тараптар мұқият жүргізілген жұмыстың нәтижесінде барлық
борыштық міндеттемелерді "нөл" деңгейіне түсірді. Мәселен, 2001 жылдың
тамыз айының басында Украинаның Ресейге берешегі 1,9 млрд.-қа жуық
долларды, Өзбекстандікі - 610 млн. долларды, Қырғызстандікі - 200 млн.-ға
жуық долларды құрады.
Жоғарыда Қазақстан мен Ресей басшылары Байқоңыр ғарыш айлағының
мәртебесіне қатысты дұрыс шешім тапқандығы айтылды. Шынайы тату көршілік
рухындағы тараптардың күш-жігері ғарыштық зерттеулер саласындағы өзара
ынтымақтастықты кеңейтуге ықпал етті. Ресей өзінің ғарыштық бағдарламасының
70 пайызын Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланып жүзеге асырады. Бұл
географиялық, экономикалық және технологиялық көзқарас тұрғысынан қолайлы
және тиімді ғарыш айлағы болып табылады. Бірақ Қазақстанныңда ғарыш
айлағының арқасында әлемге танылғанын ұмытпау керек. Қазақстанды заңды
түрде ғарыштық елдердің қатарына жатқызады, өйткені осы Байқоңырда
Қазақстан Ресеймен бірлесіп, өзінің ұлттық ғарыштық бағдарламасын жүзеге
асыруда.
Соңғы жылдары жалға алу шартымен "Байқоңыр" кешенінің тыныс-
тіршілігіне байланысты бірқатар маңызды құжаттарды келісу, әзірлеу және қол
қою жөніндегі жұмыстар аяқталды, мұның Қазақстан мен Ресейдің әскери-
ғарыштық ынтымақтастығын одан әрі дамыту үшін зор маңызы бар. Атап айтқанда
төмендегідей құжаттарға қол қойылды, олар: "Экология және кешен аумағында
табиғатты пайдалану туралы", және "Құқық тәртібін қамтамасыз етуде құқық
қорғау органдарының өзара іс-қимылы туралы", "Байқоңыр" кешеніне Ресей
Федерациясынан әкелінетін және "Байқоңыр" кешенінен Ресей Федерациясына
әкетілетін тауарларды және көлік құралдарын кедендік рәсімдеу мен
бақылаудың жеңілдетілген тәртібі туралы", "Ғарыштық және авиациялық
техниканы, Жерді дистанциялық зондылау техникасын пайдалану саласындағы
ынтымақтастық туралы". Ресей бюджетінде "Байқоңырды" жалға алу төлемі
көзделетін болып шешілді. 1999 жылы Ресей 50 млн. долларды ақшалай төледі
және 65 млн. долларды ресейлік тауарларды сатып алуға бөлді. 2000 жылы
жалға алу төлемі ақшалай нысанда толық төленді.
Бұл алайда, Байқоңыр төңірегіндегі екі елдің қарым-қатынасында
іркілістер жоқ дегенді білдірмейді. Күрделі жағдайлар, әрине, бар. Әңгіме,
атап айтқанда, Байқоңыр қаласында тұрақты тұратын Қазақстан азаматтарын
әлеуметтік қамсыздандыру туралы болып отыр. Ресейдің кедендік және
полицейлік органдарының қызметіне қатысты біздің тарапымыздан талаптар бар.
Сонымен бірге Қазақстан үкіметі принциптік тұрғыдан қазіргі барлық
проблемаларды өзара консультациялар арқылы шешуге болады деген пікірді
ұстанады. Мұндай практиканы ресейлік тарапта ұстанатынын және оның белгілі
бір нәтижелер бере бастағанын атап өту керек.
Екі елдің шекаралас облыстарының шаруашылық жүргізуші субъектілері
арасындағы ынтымақтастық оң сипатта дамуда. Іргелес жатқан аймақтар
басшыларының 1998 жылғы желтоқсанда Астанада өткен кездесуі тығыз
экономикалық қарым-қатынасты дамытудағы өзара мүдделілікті көрсетті.
Сонымен бірге Қазақстан аумағында тіркелген, шетелдік капиталдың қатысуымен
құрылған бір жарым мың кәсіпорынның 17 пайызы ғана ресейлік кәсіпкерлердің
қатысуымен жұмыс істейді. Бұл екі елдің экономикалық жағдайындағы
күрмеулермен, сондай-ақ екі мемлекет ведомстволары тарапынан тиісті
белсенділіктің болмауымен түсіндіріледі.
Гуманитарлық саладағы ынтымақтастық жемісті түрде дамуда.
Қазақстан мен Ресейдің жоғары басшыларының уағдаластықтарына сәйкес 1998
жылғы наурыз бен желтоқсанда Астана мен Мәскеуде екі елдің Президенттері
жанындағы адам құқығы жөніндегі комиссиялардың кездесуі өтті. Мұндай
байланыстар адам құқығы саласындағы уағдаластықтарды іске асыруға, тұрақты
түрде тәжірибе алмасуға жәрдемдеседі.
Білім беру және ғылыми-техникалық ынтымақтастық саласындағы өзара
тиімді байланыстар өнімді сипатта дамып келеді. 1998 жылғы маусымда
М.Ломоносов атындағы мемлекеттік университеті мен Ғылым министрлігі -
Қазақстан Ғылым академиясы арасында бірлескен ғылыми-зерттеу мекемесін -
Тянь-Шань астрономиялық обсерваториясын құру жөніндегі шартқа қол қойылды.
Қазақстандық мамандарды Ресей Федерациясында даярлау шеңберінде МГУ-дің
түрлі факультеттерінде түрлі қазақстандық жоғарғы оқу орындарынан арнайы
іріктелген бір мың студенттер оқуда.
XXI ғасырға бағдарланған мәңгілік достық пен одақтастық туралы
декларацияға сәйкес бірлескен Қазақ-Орыс және Орыс-Қазақ университеті
құрылу үстінде. Астанада МГУ-дің филиалы ашылды. Мәдениет пен ғылым
қайраткерлерінің "Қазақстан мен Ресей арасындағы мәңгілік достық үшін"
қоғамдық қауымдастығына үлкен сенім артылып тұр, оның жұмысы екі елдің
халықтарын біріктіруге бағытталған.
Қазақстан мен Ресей XXI ғасырға одақтастар және әріптестер ретінде
аяқ басты. Сондықтан қазақстандық дипломатия солтүстік көршімізбен сенімді
және теңқұқықтық қатынастарды нығайтуға қол жеткізуге міндетті. Сонымен
бірге тап осындай сындарлы ұстанымды Мәскеуден де күтетініміз орынды.
Әскери-саяси салада Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас екі
жақты келісімдерге ғана емес, сонымен бірге ТМД елдерінің ұжымдық
қауіпсіздік туралы шартына да (ҰҚШ) негізделеді. Қазақстан аталған шарттың
қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін елеулі әлеуеттік
мүмкіндіктері бар деп санайды. Мәселен 1996 жылғы қазан айының басында
тәжік-ауған шекарасындағы жағдайдың шиеленісуіне байланысты Ұжымдық
қауіпсіздік туралы шарттың шеңберіндегі мемлекеттер мен үкіметтер
басшыларының мәжілісі өткізілді. Экстремистік күштердің аймақтағы жағдайды
тұрақсыздандыруға бағытталған іс-әрекетінің жолын кесу туралы ҰҚШ-қа
қатысушы мемлекеттердің үзілді-кесілді ескертуі, сөз жоқ, шешуші ықпал
етті. 2001 жылғы 25 мамырда Ереванда Шартқа қатысушы мемлекеттердің ұжымдық
қауіпсіздік кеңесінің кезекті сессиясының мәжілісі өтті. Кездесу кезінде
әскери-саяси ынтымақтастықты нығайту қажеттілігі атап өтілді, мұндай
ынтымақтастық үшінші елдерге қарсы бағытталмаған және ҰҚШ-қа қатысушы
елдердің әрқайсысының тиісті практикасы мен халықаралық міндеттемелері,
аймақтық қауіпсіздік мүдделері ескеріліп, жүзеге асырылады. Орталық Азия
аймағы үшін жедел өрістетілетін ұжымдық күштерді құру бандалық құрылымдар
мен терроризмге қарсы іс-қимылдың нақты акциясы болды (ЖӨҰК). Осы ұжымдық
күштерді қалыптастыруға ҰҚК-ның төрт мүшесі - Қазақстан, Ресей, Қырғызстан
және Тәжікстан қатысты. Сосын қажеттілігіне қарай оған басқа да мемлекеттер
қосылуы мүмкін.
Қазақстан Достастықты тиімді мемлекетаралық бірлестікке айналдыру
мақсатында ТМД-ны реформалау мәселелерінде Ресеймен тығыз ынтымақтастықта
жұмыс істейді. Аймақтық және халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
өзекті халықаралық проблемалар бойынша ТМД елдерінің ұстанымдарын
жақындастыру сияқты маңызды салада Ресеймен тұрақты консультациялар
өткізудің екі ел арасындағы өзара түсіністікті нығайтуда үлкен маңызы бар.
Мәселен, НАТО-ны кеңейту туралы мәселе бойынша пікірталас барысында ТМД
мемлекеттері ортақ бір нәтижеге әкелуі қиын түрлі пікірлерді білдірді.
Сонымен бірге осындай жұмысты жүргізе отырып, Қазақстан ТМД-да
талқыланатын барлық проблемалар бойынша шешім қабылдаған кезде, сөз жоқ,
басымдық берілетін езінің ұлттық мүдделерін дәйекті түрде қорғап келеді.
2000 жылғы 18-20 маусымда Президент Н. Назарбаевтың Ресей
Федерациясына мемлекеттік сапары болды. Мемлекет басшыларының
келіссөздерімен қатар сапар шеңберінде қазақстандық басшы Ресей Үкіметінің
Төрағасымен, Федералдық Жиналыс Палаталарының Төрағаларымен, сондай-ақ РФ-
ның тұңғыш Президенті Б.Ельцинмен кездесулер өткізді. Қазақстан мен Ресей
Президенттері экономикалық және гуманитарлық саланы қоса алғанда, екі жақты
қатынастардың кең ауқымды мәселелері бойынша толыққанды және іскерлік
сипаттағы келіссөздер өткізді. Диалог екі ел арасындағы мәңгілік достық пен
одақтастық рухында өрбіді деп сеніммен айтуға болады. Екі көршілес елдердің
жетекшілері сауда-экономикалық, мұнай-газ, энергетикалық, ғарыштық, әскери-
техникалық, экологиялық және мәдени-гуманитарлық салалардағы байланыстарды
дамытуға қосымша серпін беруге бекем бел байлағандықтарын мәлімдеді.
Тараптар кемірсутегі шикізатын тасымалдау саласындағы ынтымақтастыққа
қанағаттанушылық білдірді, КТК-ны уақытылы пайдалануға берудің маңыздылығын
атап көрсетіп, Ресейдің құбыр желілерінің жүйесі бойынша экспортқа
шығарылатын қазақстандық мұнай транзитінің квотасын 14 млн. тоннаға дейін
ұлғайту туралы уағдаластық қуатталды.
Келіссөздер барысында екі елдің энергожүйелерінің қатар жұмыс
істеуінің басталуына оң баға берілді және "ЕЭС России" РАО-ның қатысуымен
"Екібастұз ГРЭС-2 станциясы ЖАҚ" бірлескен кәсіпорнын құру қажеттілігі атап
етілді (50 пайызға дейін).
Байқоңыр кешенін одан әрі пайдалану перспективаларына айрықша назар
аударылды. Президент Н. Назарбаев принциптік тұрғыдан қазақстандық
кәсіпорындардың коммерциялық және ғылыми ғарыштық жобаларға қатысу
қажеттігі туралы мәселені көтерді, сондай-ақ ғарыштық аппараттарды ұшырудың
Қазақстан экологиясына қолайсыз ықпалы жөнінде алаңдаушылық білдірді. Ресей
тарабы үш мемлекеттің - Қазақстанның, Ресейдің және Украинаның қатысуымен
"Достастық" жобасын іске асыру туралы Н.Назарбаевтың бастамасын қолдады.
Осы маңызды салалардың қорытындыларын бағалай отырып, Қазақстан-Ресей
қарым-қатынасы жаңа сатыға көтерілгендігі туралы қорытынды жасауға болады,
оның ерекше сипаты парасаттылық және сындарлылық болып табылады. Сонымен
бірге аса елеулі фактор Мәскеудегі басшылық ауысқаннан кейін Ресей мен
Қазақстанның сыртқы саяси бағыттарында сабақтастықтың сақталуы болды. Ресей
астанасындағы келіссөздер тараптардың сындарлы диалогты жалғастыру ниетін
көрсетті. Ресей тарабы Орталық Азия аймағындағы анағұрлым маңызды
стратегиялық әріптесі ретінде Қазақстанмен ынтымақтастықты кеңейтуге
мүдделігін қуаттады.
Жоғары деңгейдегі уағдаластықтарды іс жүзіне асыруға байланысты
міндеттер екі мемлекет үкіметтерінің белсенді түрдегі өзара іс-қимылының
тақырыбына айналды. 2000 жылғы қаңтарда және 2001 жылғы маусымда Қазақстан
Премьер-Министрінің Мәскеуге жұмыс бабындағы сапарлары болды, олардың
барысында РФ Үкіметінің Төрағасы М.Касьяновпен, Ресей басшылығының басқа да
мүшелерімен келіссөздер жүргізілді. Сауда-экономикалық, отын-энергетикалық,
ауыл шаруашылық және көлік салаларындағы ынтымақтастықты одан әрі дамыту
мақсатында Каспий құбыржелісі консорциумы, Қазақстан мен Ресей энергия
жүйелерінің қатар жұмыс істеуін қамтамасыз ететін кәсіпорын құру, сондай-ақ
"Байқоңыр" кешенінің әлеуетін одан әрі пайдалану сияқты бірқатар бірлескен
ірі жобаларды іске асыруды қоса алғанда, алдағы іс-шаралар нақтыланды.
Екі елдің Парламенттері арасындағы байланыстардың кеңеюі кейінгі
уақыттың бөліп көрсететін сипатына айналды. Қазақстан Республикасы
Парламенті Мәжілісінің Төрағасы Ж.Тұяқбай ресми сапармен Ресейде болып
қайтты, біздің елімізге Ресей Федерациясы Мемлекеттік Думасының Төрағасы
Г.Селезнев ресми сапармен келді. Өсе түсіп отырған парламентаралық
ынтымақтастық заң шығару саласында өзара тиімді диалог пен тәжірибе
алмасуды қолдау үшін ғана маңызды емес, сонымен бірге ол екі мемлекеттің
халықтары арасыңда жоғары деңгейдегі өзара түсіністікке қол жеткізуге
қызмет етеді.
Ресей басшылығының екі жақты ынтымақтастықтың экономикалық және
әскери-саяси аспектілеріне басымдық бере отырып, Достастық мемлекеттеріне
қатысты белсенді саясат жүргізуге ұмтылысы Қазақстан-Ресей қарым-
қатынастарына жағымды ықпал етуде.
Осы тұрғыда Ресей Федерациясының Президенті В.Путиннің 2000 жылғы 9-
10 қазанда болған Қазақстан Республикасына ресми сапары екі мемлекеттің
тату көршілік және стратегиялық әріптестігі бағытының сабақтастығын, сондай-
ақ екі жақты ынтымақтастықтың нақты проблемаларын шешуде ілгері жүрудің
өзектілігін көрнекі түрде паш етті.
Сауда-экономикалық, отын-энергетикалық, мәдени-гуманитарлық, көлік-
коммуникациялық, әскери-техникалық және ғарыштық салалардағы өзара
ынтымақтастықты нығайту келіссөздердің негізгі тақырыбына айналды.
Қазақстандағы этникалық орыстардың және Ресейдегі қазақ диаспорасының
жағдайына тараптардың үлкен көңіл бөлуі, әрине, түсінікті. Өзінің сапары
барысында Ресей басшысы бұрыннан бар проблемаларды бөліп көрсетудің қажеті
жоқ екенін әділетті түрде атап етті. Оның пікірі бойынша барлық қоғамдық
бірлестіктер өзінің қызметінде тату көршілік принциптерін басшылыққа алуы
тиіс, проблемаларды тереңдете бермей оларды сындарлы диалог рухында шешуге
ұмтылуы тиіс. В.Путин Қазақстандағы орыстардың белгілі бір деңгейде өздерін
қолайсыз жағдайда қалғандай сезінуі екі мемлекет интеграциясының
жеткіліксіз деңгейі болып табылады деген пікір білдірді.
Мұндай көзқарас тұтас алғанда Қазақстанның ұстанымымен ұқсас келеді.
Н.Назарбаев біздің еліміздегі халықтар достастығының ізгі дәстүрлерін
нығайту қажеттігіне бірнеше рет назар аударды. Қазақстандағы тұрақтылық пен
ұлтаралық келісім мемлекет басшысының ұлттық саясатының дұрыстығын сенімді
түрде растайды. Этникалық орыстарды қоса алғанда, барлық халықтар
еліміздегі биліктің бірден бір көзі - Қазақстан халқының құрамдас бөліктері
болып табылады. Бұл саясат жалаң сипаттағы мәлімдеме емес, Қазақстанда
тұратын халықтардың "өзін-өзі сезінуіне" қатысты мәселелер бойынша нақты іс-
қимылдардан және шешімдерден көрінеді.
Сапардың барысында қол қойылған аса маңызды құжаттардың бірі - Каспий
теңізіндегі ынтымақтастық туралы декларация болды. Құжатта Каспий бойынша
бұрын қол жеткізілген уағдаластықтардың сабақтастығын сақтау айтылады,
сондай-ақ теңіздің биоресурстарын сақтау мен қоршаған ортаны қорғау
саласында Қазақстан мен Ресейдің бірлескен ұстанымы белгіленді. Ресей
тарапы Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтау кезінде жетілдірілгөн
орта сызық принципін бұдан былай ұстану ниеті туралы мәлімдеді. Бұл ұстаным
Каспий теңізінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-ТАРАУ. НАҚТЫ ЕЛДЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ҚАЗАҚСТАН САЯСАТЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
1.1 ҚАЗАҚСТАН – РЕСЕЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ ... ... ... ...11
1.2 ҚАЗАҚСТАН-ҚЫТАЙ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ КЕЛЕШЕГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3 АҚШ ПЕН ҚАЗАҚСТАН АРАСЫНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ
ӘРІПТЕСТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ ... ... ... ... ... ... .
2-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР
2.1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БҰҰ-ғы ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ...
2.2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕҚЫҰ, НАТО-мен БАСҚА ДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ҰЙЫМДАРМЕН ӨЗАРА ІС-ҚИМЫЛЫ ..
2.3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫ ИНСТИТУТТАРЫМЕН
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының
басымдық берілетін бағыттары бірінші кезекте біздің еліміздің географиялық
орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар
факторлардың ықпалымен қалыптасты. Жаңа технологиялардың және ғаламдану
процесінің дамуына, планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына, жаңа
экономикалық құрылымның қалыптасуына, аймақтық деңгейдегі халықаралық
ынтымақтастықтың тереңдеуі мен сан алуандығына байланысты әлемде болып
жатқан өзгерістер - мұның бәрі мемлекетіміздің сыртқы саясатының бағытына
түзетулер енгізуге мәжбүр етеді, көкейкесті халықаралық проблемаларды
шешуге қатысты жедел әрі икемді үн қатуға, осы мәселелерде жаңа
көзқарастарды әзірлеуді және іске асыруды талап етеді. Алайда, сыртқы
саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз қала береді.
Азия мен Еуропаның қиылысындағы геосаяси орналасуы, экономикалық
және әскери-саяси мүдделері, сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуеті
Қазақстанды ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғышарттары
болды. Елбасымыз Н.Назарбаев Дағдарыстан - дамуға атты жолдауында
Қазақстан өзара қауіпсіздік, егемендікті құрмет тұту, аумақтық тұтастық
принциптерімен өзінің төңірегінде тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын
қалыптастыратын және ешқашан, ешкім үшін сыртқы қатер көзі болмайтын елге
айналуға мүдделі деген болатын.
Екі дүниежүзілік соғыстың және көптеген аймақтық жанжалдардың,
Ресейдегі Қазан төңкерісінің, Ирандағы Ислам революциясының, Германиядағы
фашизм мен Жапониядағы милитаризмнің пайда болуы мен күйреуінің, отарлық
жүйенің қирауы мен социалистік жүйенің ыдырауына куә болған XX ғасыр сапалы
жаңа дәуірге өтумен аяқталды. Бұрынғы қалыптасқан ескі түсініктердің орнына
геоэкономикалық, геосаяси және геостратегиялық жаңа өлшемдердің уақыты
келді. Сондықтан менің таңдап отырған тақырыбым қазіргі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың алдына
қойған мақсаты – тәуелсіздік жылдары ішіндегі мемлекетіміздің сыртқы
саясатының қалыптасу және даму барысына тоқталып, қазіргі кезеңдегі басты
бағыттарына жан-жақты талдау жасау.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттерді шешу қажет деп
табылды:
- Қазақстан дипломатиялық қызметінің қалыптасу, нығаю және даму
кезеңдеріне тоқталу; (Кіріспе)
- Нақты елдер мен аймақтарға қатысты Қазақстан саясатының басты
бағыттарын анықтау;
- Қазақстанның басты стратегиялық серіктесі ретінде Ресей
Федерациясымен қарым-қатынастары;
- Қазақстан Қытай қарым-қатынастарының қазіргі жағдайы мен болашағына
үңілу;
- Қазақстанның әлемдік ірі державалардың бірі АҚШ-пен демократиялық
әріптестік қатынастары;
- Қазақстанның әлемдік қоғамдастықпен өзара қарым-қатынасы;
- Еліміздің БҰҰ, ЕҚЫҰ, НАТО-мен басқа да халықаралық ұйымдармен өзара
іс-қимылына талдау жасау;
- Қазақстанның халықаралық қаржы институттарымен ынтымақтастығы,
олардың біріккен іс-әрекеттеріне тоқталу т.б.
Қазақстан дипломатиясының қалыптасу, даму кезеңдері. Қазақстан
Республикасының дипломатиясы өзінің дамуында бірнеше кезеңдерден өтті. 1991-
1993 жылдар кезеңін қамтыған бірінші кезеңнің негізгі мазмұны - біздің
еліміздің халықаралық құқықтың субъектісі ретінде әлемдік қоғамдастыққа
кедергісіз енуіне бағытталған шаралар болды. Қазақстан Біріккен Ұлттар
Ұйымына, бірқатар аймақтық еуропалық және азиялық ұйымдарға толық құқықты
мүше ретінде қабылданды, әлемнің жетекші елдерімен ынтымақтастықтың шарттық-
құқықтық базасы қалыптасты.
Стратегиялық шабуыл жасау қару-жарақтары туралы шарттың тең құқықты
тараптарының бірі ретінде Қазақстан 1992 жылғы мамырда Лиссабон Хаттамасына
қол қойып, ядролық қаруы жоқ мемлекет ретінде өзіне міндеттеме алды. Ол
Лиссабон Хаттамасына қатысушы елдердің ішінде бірінші болып ядролық қаруы
жоқ мемлекет мәртебесімөн Стратегиялық шабуыл жасау қару-жарақтары туралы
шартқа (СШҚШ) қосылды. 1994 жылғы желтоқсанда Қазақстанның ядролық қаруы
жоқ мемлекет ретінде СШҚШ-ға қосылуына байланысты Құрама Штаттар, Ресей
Федерациясы және Ұлыбритания Қазақстанмен бірлесе отырып, біздің елімізге
Қауіпсіздік кепілдігін беру туралы меморандумға қол қойды. Кейінірек басқа
да екі ядролық держава - Қытай мен Франция Қазақстанға кепілдіктің осындай
түрін берді.
Еліміздің сыртқы саясаты принциптерінің, басымдықтарының және
міндеттерінің анағұрлым айқын сипат алуының маңызы аз емес. Тап осы сөз
болып отырған кезеңде яғни 1991-1993 жылдар ішінде Қазақстан
дипломатиясының көп векторлық сипаты қалыптасты, бүгінгі күні ол еліміздің
сыртқы саясатының өзегі болып табылады.
Отандық дипломатия дамуының екінші кезеңі 1994 жылдан басталып, 1997
жылмен аяқталады, бұл кезеңде сыртқы саяси қызметтің берік құқықтық негізін
қалаумен және дипломатиялық қызметтің белгілі бір тәжірибесін жинақтаумен
қатар, бірінші кезекке шетелдерде стратегиялық ұлттық мүдделерді қамтамасыз
ету тетіктерін қалыптастыру міндеті шықты. Бұл жерде Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығындағы интеграциялық бастамалардың, сондай-ақ Азия құрлығында
қауіпсіздік құрылымын құру туралы Н.Назарбаевтың бастамасын іске асыруға
бағытталған дипломатиялық акциялардың үлкен маңызы болды. Осы тұрғыда
Қазақстан Президентінің интеграциялық бастамаларын дәйекті түрде іске асыру
көзге түседі. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбөкстан Президенттерінің үш
мемлекет арасында Біртұтас экономикалық кеңістік (Орталық Азия Одағы) құру
туралы шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол қойғанын атап өту керек. Орталық
Азия мемлекеттерінің басшылары Мемлекетаралық Кеңес құрды, Премьер-
министрлердің, сыртқы істер және қорғаныс министрлерінің кеңестерін құрды,
сондай-ақ ынтымақтастық және даму банкін өмірге әкелді. Тараптар Арал
проблемасын шешуді аса маңызды ортақ міндеттердің бірі ретінде белгіледі.
Қазақстан және АҚШ Президенттерінің Вашингтонда, 1994 жылғы ақпанда
"Демократиялық әріптестік туралы хартияға" қол қоюы қазақстандық дипломатия
тарихындағы тағы бір маңызды кезең болатын. Қазақстан мен АҚШ қарым-
қатынастары туралы айтқанда, АҚШ алғашқы кезеңде негізгі назарды ядролық
проблематикаға аударғанын, ал Қазақстан бірінші кезекте саяси және сауда-
экономикалық ынтымақтастықты дамыту мәселелерін қойғандығын атап ету
маңызды. Хартия іс жүзінде барлық бағыттар бойынша ұзақ мерзімді негізде
екі жақты қарым-қатынастарды дамытуды айқындаған бағдарламалық құжат болды.
Қытай Халық Республикасымен қарым-қатынасты сенімді әріптестік
деңгейіне көтеру жөніндегі қазақстандық делегацияның күш-жігері өзінің
жемісін берді. Біздің сыртқы саясатымыздың осы бағытында келешекте іске
асатын елеулі істердің бар екендігі талас тудырмайды. Тарихи мәні бар аса
маңызды қадам ретінде шекара сияқты күрделі проблеманың реттелуін бөліп
көрсету керек: тараптар ұзақтығы 1700 километрден астам шекараны
делимитациялады және демаркациялады.
Қазақстан БҰҰ-ны реформалаудың нұсқалары мен жолдарын талқылау
барысында белсенді позиция ұстанып келеді. Президент Н.Назарбаев БҰҰ Бас
Ассамблеясының 50-ші мерейтойлық сессиясының арнайы мәжілісінде (1995 жылғы
22 қазан) сөйлеген сөзінде қазіргі геосаяси жағдайдағы Біріккен Ұлттар
Ұйымының рөліне қатысты өз көзқарасын анық түрде білдірді.
Біздің еліміз басқа да халықаралық ұйымдардың, атап айтқаңда ЕҚЫҰ
-ның қызметіне және НАТО-ның "Бейбітшілік жолындағы әріптестік"
бағдарламасына белсенді түрде қатысуға ұмтылуда.
1997 жылы Қазақстанның сыртқы саясаты дамуының үшінші кезеңі
басталды, бұл кезең жаңа ғаламдық ахуалдың орнығуымен және тиісінше оған
бейімделген дипломатиялық қызметтің жаңа міндеттерімен сипатталады.
Геосаяси өмір шындығын негізге ала отырып, сыртқы саясаттың басымдык,
берілетін бағыттары тұжырымдалды, оларды өмірге енгізу қазіргі кезеңнің
негізгі мақсаты болып табылады. "Қазақстан - 2030" даму стратегиясында
баяндалған Қазақстанның сыртқы саясатының бағдарлары мыналар болып
табылады:
* ұлттық мүдделерді дәйекті түрде қорғау;
еліміздегі экономикалық реформалар мен демократияландыру процесін
жалғастыру үшін мейлінше қолайлы сыртқы жағдайларды қамтамасыз ету;
басқа мемлекеттермен сындарлы өзара іс-қимыл желісін жалғастыру және тең
қүқықты әріптестік қатынастарды дамыту;
халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздікті, қалыптасып жатқан әлемдік
тәртіптің демократиялық негіздерін нығайтуға жәрдемдесу.
Орасан зор еуразиялық кеңістікте орналасқан Қазақстан үшін әлемдік
және аймақтық істерге белсенді түрде қатысу - оның халықаралық беделін
нығайтудың даусыз шарты. Сондықтан біздің еліміз үшін белсенді сыртқы саяси
қызметтің айрықша маңызы бар. Міне, сондықтан да Қазақстан әлемде болып
жатқан өзгерістерді мұқият қадағалап, өзінің сыртқы саяси тұжырымдамасын
осы өзгерістерге бейімдеуге және бұл орайда өзінің ұлттық мүдделеріне
нұқсан келтірмеуге әрекеттенуде. Жаңа ғасырда отандық дипломатияның алдында
барлық мүмкіндіктер мен артықшылықтарды мейлінше пайдалану, ұлттық
мүдделердің ұтымды жүйесін құру, халықаралық қатынастардың ескі және жаңа
өлшемдерін ақылға қонымды үйлестіру сияқты міндеттер тұр. Президент
Н.Назарбаев тап осындай міндеттерді еліміздің сыртқы саясат ведомствосының
алдына қойды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі мәселелерді
қарастырған екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1-тарауда нақты елдер мен аймақтарға қатысты Қазақстан саясатының
басты бағыттары мынадай сипатта көрінеді. Қазақстанның сыртқы саяси
қызметінің стратегиялық бағыттарының бірі Ресей Федерациясымен жан-жақты
ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Екі мемлекеттің мүдделері көптеген
өлшемдер бойынша сәйкес келеді. Ресеймен бірлесе отырып, Қазақстан
экономикалық мәселелердің кең ауқымын, ең алдымен көліктік және
энергетикалық проблемаларды шешуі тиіс, сондай-ақ біздің аумағымыздағы
Байқоңыр ғарыш айлағының және басқа да бірқатар стратегиялық маңызды
объектілердің базасында өнеркәсіптік әрі ғылыми-техникалық әлеуетті
пайдалануда тізе қосып қимылдауы шарт. Қазақстан Ресеймен ортақ
экономикалық, қорғаныстық, гуманитарлық-ақпараттық кеңістікті пайдалануды
нығайту мүдделері жолында іс-қимыл жасайтын болады.
Біз Ресейдің экономикалық және саяси тұрғыдан тұрақты дамуына,
демократиялық жолмен дамуына мүдделіміз. Бұл фактор елеулі деңгейде
Қазақстанның тұрақты және қауіпсіз дамуының қажетті шарты болып табылады.
Біздің мемлекетіміз екі жақты қатынастарды дәйекті түрде нығайта
беру принципін ұстанады, оған сәйкес мемлекеттеріміздің арасындағы
қалыптасқан Одақтық қатынастар тең құқылықты, тәуелсіздікті, аумақтық
тұтастықты құрмет тұтуды, өзара сенім білдіруді, Ресей мен Қазақстан
арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шарттың ережелерін
бұзатын іс-әрекеттерді болдырмауды көздейді.
Қытай Халық Республикасына қатысты саясат төтенше маңызды болып
табылады. Стратегиялық тұрғыда бұл бағыт Қытаймен достық және тату көршілік
дәстүрлерді нығайтуды және дамытуды көздейді. Біз қауіпсіздікті нығайту
мәселелерін, тараптардың әскери қызметінде сенім білдіру шараларын қоса
алғанда, екі жақты қатынастарды экономика саласында болсын, саяси салада
болсын тұрақты және серпінді қатынастарға айналдыруға мүдделіміз. Өзара
тиімділік, күш қолданудан немесе күш қолдану қаупін тудырудан бас тарту,
қазіргі шекаралардың мызғымастығы Қытаймен ынтымақтастықтың негізгі
принциптері болуы тиіс. Мұндай саясат Қазақстанның ұзақ мерзімді
мүдделеріне жауап береді. Қазақстаннан Қытайға тартылатын газ және мұнай
құбырларын салуға екі жақты мүдделілік бар. Біздің елдеріміздің аумақтары
арқылы Еуропаны Азия-Тынық мұхит аймағымен байланыстыратын коммуникациялық
желілерді салудың болашағы зор.
Орталық Азия аймағында қауіпсіздікті нығайту, экономикалық даму
үрдістерін жақындастыру, сондай-ақ халықтардың тарихи бірлігі Орталық
Азиядағы Қазақстан саясатының стратегиялық маңызын айқындайды. Президент
Н.Назарбаевтың бастамасы бойынша Орталық Азия Экономикалық Қоғамдастығы
құрылды, қоғамдастық экономикалық тұрғыдан ғана емес, сонымен бірге өзара
саяси іс-қимылды қамтамасыз ету көзқарасы тұрғысынан өзінің тиімділігін
көрсетті. 2001 жылғы 5 қаңтарда төрт Орталық Азия елдерінің басшылары жұмыс
істеп тұрған ұйымның негізінде Орталық Азия Форумын құру туралы шешім
қабылдауы кездейсоқ емес.
Ресей, Қытай және Орталық Азия бағыттарындағы Қазақстан дипломатиясы
күш-жігерінің түпкі мақсаты - Қазақстанның бүкіл шекарасы бойынша
қауіпсіздік белдеуін қамтамасыз ету, елдің егемендігін нығайту және
экономикалық қайта құрулар жүргізу үшін қажетті сыртқы жағдайларды құру
болып табылады. Бұл орайда XXI ғасырда Азия-Тынық мұхит аймағы қазіргі
әлемнің экономикалық-технологиялық дамуы тұрғысында жетекші позиция
иемденетіні ескеріледі.
Қазақстанның сыртқы саясатының басымдық берілетін негізгі
бағыттарының бірі АҚШ-пен "демократиялық әріптестік" қарым-қатынастарын
дамыту және нығайту. Бұл біздің еліміздің әлемдік қоғамдастыққа,
халықаралық саяси, қаржы-экономикалық және қорғаныс институттарына тиімді
түрде қатысуының, сондай-ақ озық технологиялар мен инвестицияларға қол
жеткізудің маңызды шарттарының бірі. Қазақстан АҚШ-пен қарым-қатынастарында
1994 жылы ақпанда қол қойылған базалық құжатқа - "Демократиялық әріптестік
туралы хартияның" ережелеріне сүйенеді.
АҚШ-пен өзара қарым-қатынастарда экономикалық ынтымақтастыққа үлкен
назар аударылады. Бұл ретте американдық жекеменшік инвестицияларды тарту;
қорғаныс өнеркәсібін конверсиялау саласындағы ынтымақтастық; Арал өңірі мен
Семей ядролық сынақ полигонындағы денсаулық сақтау мен экологияның өткір
проблемаларын шешудегі өзара іс-қимыл; гуманитарлық сала сияқты
байланыстарды дамыту мақсатында АҚШ әкімшілігімен өзара ықпалдастық
аспектілеріне маңызды орын беріледі.
Америка Құрама Штаттары - қазіргі заманның ең ірі державасы -
экономикалық, саяси және мәдени-ақпараттық салада әлемдік жетекші
мәртебесін сақтап қалды. Оның халықаралық құрылым шеңберіндегі, сондай-ақ
екі жақты байланыстар деңгейіндегі тұрақтылықты қамтамасыз етудегі,
жанжалдарды болдырмаудағы және реттеудегі рөлі шешуші болып сипатталмаса
да, аса маңызды болып табылады.
XXI ғасырда басқа бір ірі державаның - Қытайдың әлемдік істердегі
рөлі елеулі түрде арта түседі. Қисапсыз көп халық, экономикалық өсімнің
жоғары қарқыны, өндірістік және адамдық ресурстарды шоғырландыруды
қамтамасыз ететін мемлекеттік күшті идеология - бүгінгі күннің өзінде ҚХР-
ды әлемдік қоғамдастықта жетекші позицияларға шығарды.
Өзінің геосаяси жағдайына, аумағына, экономикалық, ғылыми және мәдени
әлеуетіне байланысты Ресей осы заманғы әлем күштерінің жетекші
орталықтарының біріне айналатындай мүмкіндігі бар.
Аталмыш жолмен таяудағы тарихи болашақта әлемге жетекшілік етуге
талаптанатын "үлкен үштіктің" пайда болуы мүмкін. Сонымен бірге осы
елдердің арасында елеулі қарама-қайшылықтың болатыны сөзсіз. Бұған қоса
аталған үш елдің екеуі Қазақстанның жақын көршілері болып табылатынын да
естен шығармаған абзал. Тепе-теңдіктің кенеттен өзгеруін болдырмауға және
әлемдік тұрақтылықты сақтауға "үлкен үштіктің" объективті түрдегі
мүдделілігіне байланысты үш держава арасындағы бақталастық ғаламдық
деңгейдегі ынтымақтастықпен қатар жүруі мүмкін деп есептеуге барлық негіз
бар.
Әлем экономикасындағы жетекші орындардың бірін иемденетін әрі ірі
донор, ал болашақта еліміздің экономикасының маңызды инвесторы бола алатын
Жапония мен Қазақстанның байланыстарын жандандыру ірі саяси және
экономикалық артықшылықтар береді. Жапонияның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің
тұрақты мүшелігіне өту талабын Қазақстанның қолдауы екі жақты қатынастарды
дамытудың түпкі мүдделеріне жауап береді.
Жапонияның АҚШ-пен және бірқатар басқа да елдермен қатар Азия-Тынық
мұхит экономикалық ынтымақтастығы (АТЭЫ) ұйымының шеңберінде Азия-Тынық
мұхит аймағы ұлттарының достастығын қалыптастырудағы белсенділігі біз үшін
ерекше қызығушылық туғызады, өйткені АТЭЫ Азия-Тынық мұхит аймағының өзінше
сипаттағы ортақ рыногы болып табылады. Қазақстан АТЭЫ арқылы үдемелі түрде
дамып келе жатқан Азия қоғамдастығының жоғары технологиялары мен қаржылық
институттарына қол жеткізуі мүмкін.
Экономикалық және саяси байланыстарды дамыту, Қазақстанның Азиядағы
рөлі мен орнын нығайту, сондай-ақ қарқынды дамып келе жатқан азиялық
рыноктарға араласуды кеңейту тұрғысында - Сингапур, Корея Республикасы,
сондай-ақ Малайзия, Таиланд, Индонезия, Вьетнам сияқты жаңа индустриалды
елдердің біздің еліміз үшін маңызы зор. Қазақстаңдық дипломатияның алдында
осы елдермен ұзақ мерзімді перспективаға арналған өзара қарым-қатынастың
тиісті жүйесін құру міндеті тұр.
Түркиямен қарым-қатынастың Қазақстан үшін орны бөлек. Қазақстан
дипломатиясының алдында екі жақты тұрғыда да, сондай-ақ ЕҚЫҰ, ИКҰ
шеңберінде де Анкарамен саяси, экономикалық, мәдени-гуманитарлық
ынтымақтастықтың елеулі әлеуетін іске қосу міндеті тұр. Түркияның өзінің
аумағы арқылы мұнайды тасымалдау жобаларын іске асыруға мүдделілігі
Қазақстан үшін көліктік коммуникацияның балама бағытын және әлемдік рынокқа
шығу жолын қамтамасыз етеді. НАТО-ны қоса алғанда, бірқатар маңызды
халықаралық ұйымдардың мүшесі болып табылатын Түркиямен тығыз қарым-қатынас
Қазақстанның еуропалық құрылымға кірігу көзқарасы тұрғысынан да тартымды.
2-тарауда түрлі халықаралық қауіпсіздік құрылымдармен, қаржылық
институттармен тығыз байланыс орнату және ынтымақтастықты дамыту
Қазақстанның сыртқы саясатының көп векторлық және теңгерімділік
принциптерімен үндеседі, сондай-ақ оның ұлттық қауіпсіздігін нығайту
мүдделеріне жауап беретіндігі туралы айтылады. Көп жақты ынтымақтастық
саласында Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымындағы, оның мамандандырылған
саяси, экономикалық және гуманитарлық құрылымдарындағы жұмысы маңызды бағыт
болып табылады. Қазақстандық өкілдердің БҰҰ Бас Ассамблеясы сессияларының
жұмысына, оның арнайы комитеттерінің мәжілістеріне, БҰҰ желісі бойынша
басқа да форумдарға қатысуы - мемлекетіміздің анағұрлым өткір экономикалық,
әлеуметтік және экологиялық проблемаларымен әлемдік қоғамдастықты кең
ауқымда таныстыру үшін пайдаланылады, аталған проблемалардың шешімі елеулі
деңгейде донор - елдер мен халықаралық ұйымдардың көмегіне байланысты. БҰҰ-
ның нысаны мен мазмұнын бүгінгі геостратегиялық нақты шынайылықпен сәйкес
келтіру, сондай-ақ қарулы қақтығыстарды реттеу мен тоқтатуда осы
бүкіләлемдік ұйымның тиімділігін күшейту мақсатында Қазақстан, ішінара,
Қауіпсіздік Кеңесінде БҰҰ-ны реформалау желісін жүргізуде басқа да
мемлекеттермен өзара ықпалдастық жасайды.
Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымда
(ЕҚЫҰ) белсенді түрде жұмыс істеуде, Қазақстан ЕҚЫҰ-ны тікелей жария
дипломатияның, сондай-ақ әскери-саяси, гуманитарлық, экономикалық және
экологиялық өлшемдерді объективті және тепе-тең дамытудың негізгі құралы
ретінде қарайды. Қауіпсіздікке қатер төндіретін жаңа құбылыстарға қарсы іс-
әрекет жасау жөнінде осы ұйымның күш-жігеріне ерекше маңыз беріледі.
Қазақстан ЕҚЫҰ-ның пікір таласына арналған жәй форум емес, оның өзіне
жауапкершілік жүктелген аймақта бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдауда,
жанжалдарды реттеу мен бітімгершілік операцияларын үйлестіру саласында
орасан зор әлеуеті бар ұйым деп санайды, мұның өзі Еуропалық қауіпсіздік
хартиясында да атап көрсетілген.
Еуроатлантикалық ынтымақтастық кеңесі және НАТО ұсынған "Бейбітшілік
жолындағы әріптестік" бағдарламасы - еліміздің егемендігін қорғау және
мемлекетіміздің қорғаныс қабілетін арттыру мүдделерін қамтамасыз етуге
трансатлантикалық құрылымдардың әлеуетін тартуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның НАТО институттарымен түрлі нысандағы ынтымақтастығы сондай-ақ
мемлекетіміздің демократиялық негіздерін нығайтуға, Батыс елдерімен өзара
толық түсіністікке қол жеткізуге бағытталған.
Экономикалық даму қажеттіліктері және күрделі капиталды тарту
Еуропалық Экономикалық Комиссия әзірлейтін жобаларға тікелей қатысуды,
Халықаралық Валюта Қорының (ХВҚ), Дүниежүзілік Банктің, Еуропалық қайта
құру және даму банкінің (ЕҚДБ), Азиялық даму банкінің (АДБ) және басқа да
халықаралық қаржылық ұйымдардың құрылымдарымен өзара іс-қимылды талап
етеді.
Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) жоспарланып отырған
кірігуінің стратегиялық маңызы бар, мұның өзі тауарлар мен капиталдың
әлемдік рыноктарында еліміздің мәртебесін нығайтуға жәрдемдесетін болады.
ДСҰ қатарына ену жөніндегі күш-жігер және осыған байланысты шаралар
нарықтық экономика тетіктерін нығайтуға бағытталған Қазақстандағы
экономикалық реформалармен қатар жүруде.
Қазақстанның Халықаралық атом энергиясы жөніндегі агенттікке (МАГАТЭ)
мүшелігі ядролық материалдар мен технологияның әлемдік рыногында
қазақстандық позицияны нығайтуда донор-мемлекеттер тарапынан кең ауқымды
жәрдем көрсетілуін қамтамасыз етуге бағытталған. Жоғары технологияларға қол
жеткізуді қамтамасыз етуге қатысты Қазақстан ядролық қаруды таратпау мен
экспорттық бақылаудың қазіргі бар барлық режимдеріне мүшелікке ену үшін
жұмыс істеуде.
Қазақстанның тиісті халықаралық институттармен, бірінші кезекте
ЮНЕСКО-мен гуманитарлық және мәдени ынтымақтастығына үлкен көңіл бөлінеді.
Қазақстандағы әлеуметтік және мәдени құрылыстың проблемаларына осы беделді
ұйымның назарын аудару маңызды. Аумағында қазақ диаспоралары тұратын
мемлекеттермен, сондай-ақ Қазақстанда тұратын аз ұлттар үшін тарихи отаны
болып табылатын елдермен мәдениет, ақпарат және білім беру саласындағы
байланыстар даму үстінде.
Мемлекетішілік тыныс-тіршіліктің күнделікті практикасында, адам
құқығы мен жалпыға бірдей демократиялық құндылықтар саласында халықаралық
нормаларды қолдану, ішкі заңнаманы Қазақстанның халықаралық шарттары
бойынша міндеттемелеріне, халықаралық құқық стандарттарына толық сәйкес
келтіру елеулі назар аударуды талап етеді. Сонымен бірге Қазақстан алдағы
уақытта да кез келген сылтаумен еліміздің ішкі істеріне араласу және
халықаралық қоғамдастық алдында еліміздің беделін түсіру әрекеттеріне
үзілді-кесілді қарсы тұрады.
ТАРАУ I. НАҚТЫ ЕЛДЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ҚАЗАҚСТАН САЯСАТЫНЫҢ БАСТЫ
БАҒЫТТАРЫ
1.1 ҚАЗАҚСТАН – РЕСЕЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ
Тәуелсіздікті алған кезден бастап-ақ Қазақстанның жоғары басшылығы
Ресеймен тату көршілік қатынастарды орнату қажеттігі туралы қорытындыға
келді. Әңгіме шын мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі мемлекет арасындағы
өзара қарым-қатынастың үлгісін жасау туралы еді. Басқаша сөзбен айтсақ,
Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясында Ресеймен ынтымақтастыққа бірінші
дәрежелі назар аударылады. Қазақстанның пікірі бойынша, екі мемлекеттің әл-
ауқаты көп жағдайда халықтар арасында қалыптасқан байланыстардың
сақталуына, экономикалық, ғылыми-техникалық және гуманитарлық
ынтымақтастықтың оң әлеуетінің нығайтылуына, қазіргі бар қарым-қатынасты
кең ауқымды ынтымақтастыққа, үдемелі мемлекетаралық кооперацияға
айналдыруға байланысты. Қазақстан мен Ресейдің көп қырлы
ынтымақтастығынажол ашатын көптеген факторлар бар. Бұл ортақ тарих, 7 мың
километрге жуық ұзақтыққа созылатын ортақ шекара, ортақ тіл және ұқсас діл.
Сондықтан тату көршілік пен тең құқықты ынтымақтастықтан басқа қандай да
бір өзге саясат екі мемлекеттің түбірлі мүдделеріне қайшы келеді.
Оның үстіне екі елдің өзара іс-қимылының терең қатпарлы факторлары
Астана мен Мәскеудің көптеген көкейкесті халықаралық проблемаларға
көзқарастарының жақындығын айқындайды, мұның өзі ғаламдық және аймақтық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған сыртқы саяси өзара іс-қимылға,
бастамаларды екі жақты қолдауға жәрдемдеседі. Халықаралық сахнадағы
ынтымақтастық өзара қарым-қатынастың сапалы жаңа деңгейіне - стратегиялық
әріптестік деңгейіне көтерілуге мүмкіндік береді, бұл дегеніміз екі
мемлекет басшыларының тұрақты байланыстарын қоса алғанда, барлық
деңгейлердегі жан-жақты байланыстарды білдіреді.
Отандық және шетелдік тарихнамада Қазақстан-Ресей қарым-
қатынастарын кезеңдерге бөлу мәселесіне қатысты бірнеше көзқарастар бар.
Біздің көзқарасымызша төмендегідей кезеңдерге бөліп көрсету орынды сияқты:
1. Мемлекетаралық қатынастардың құқықтық негіздерін қалыптастыру (1991
жылғы тамыз - 1992 жылғы мамыр);
2. Саяси, экономикалық және әскери салаларда екі жақты ынтымақтастықтың
негізгі бағыттары мен нысандарын белгілеу (1992 жылғы мамыр - 1994 жылдың
соңы);
3. ТМД шеңберіндегі интеграциялық процестер арнасында екі жақты
ынтымақтастықты кеңейту және тереңдету (1995 жылдан бастап осы уақытқа
дейін).
Бірінші кезеңде тараптардың күш-жігері шарттық-құқықтық құжатты
әзірлеуге бағытталды, мұндай құжат екі жаңа мемлекеттер арасындағы өзара
қарым-қатынастың негізгі принциптерін айқындайды. Президенттер Н.Назарбаев
пен Б.Ельцин 1992 жылғы 25 мамырда Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясы арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа
қол қойды. Бұл құжатта КСРО ыдырағаннан кейін болған іргелі өзгерістер және
екі мемлекеттің қарым-қатынасы сапалы жаңа геосаяси деңгейге көтерілгені
көрініс тапты. Шарт екі жақты ынтымақтастықтың берік құқықтық негізін
қалап, Қазақстан мен Ресейдің ресми мемлекетаралық өзара қарым-қатынасының
жаңа бетін ашты.
Шартта Қазақстан мен Ресей тарихи қалыптасқан берік байланыстарды
негізге ала отырып, өздерінің қарым-қатынасын Одақтас мемлекеттер ретінде
құратыны айтылады. Екі жақты қарым-қатынастар мемлекеттік егемендікті,
аумақтық тұтастықты және қазіргі шекаралардың мызғымастығын өзара құрмет
тұтуды, дауларды бейбіт жолмен шешуді және қысым жасаудың экономикалық және
өзге де тәсілдеріне жол бермеуді, тең құқылықты және бір-бірінің ішкі
істеріне араласпауды, адам құқығын сақтауды, сондай-ақ негізгі
бостандықтарды, міндеттемелерін адал ниетпен орындауды қоса алғанда, күш
қолданбау және күш қолдану қаупін туғызудан бас тарту принциптеріне
негізделеді.
1994 жылғы наурызда болған, Қазақстан Президентінің Ресей
Федерациясына жасаған тұңғыш мемлекеттік сапары екі жақты қарым-қатынасты
кеңейту мен тереңдетуде елеулі рөл ойнады, оның барысында 22 ірі ауқымды
құжаттарға қол қойылды. Олардың ішінде экономикалық ынтымақтастық пен
интеграцияны одан әрі тереңдету туралы шартты бөліп көрсету қажет. Осы
құжатқа сәйкес тараптар экономикалық интеграцияны қамтамасыз етуде, ортақ
рынокты қалыптастыруда, шаруашылық заңнамаларын жақындастыруда өзара тығыз
үйлестіру ісін жүзеге асыру туралы уағдаласты. Сол сапарда бір-бірінің
аумағында тұрақты тұратын, Қазақстан мен Ресей азаматтарының азаматтығы мен
құқықтық мәртебесіне байланысты мәселелерді шешудің негізгі принциптері
туралы меморандумға, Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланудың негізгі
принциптері мен шарттары туралы келісімге қол қойылды.
Осы келісімдер тату көршілік рухындағы ынтымақтастықты дамытуда
төтенше маңыз алды. Осыған байланысты Азаматтық пен Байқоңыр ғарыш
айлағының мәртебесіне қатысты құжаттарды айрықша бөліп көрсету қажет. Қол
жеткізілген уағдаластықтардың әлемдік практикада ұқсас нұсқалары жоқ. КСРО
ыдырауынан туындаған күрделі проблемаларды шешу екі жақты қатынастардың
ерекше достық сипатына, олардың тұрақтылығына және болжай білуге
болатындығына байланысты.
Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесіне қатысты құжаттардың тарихи
маңызы ТМД аумағында болған оқиғалардың тұрғысында осы күндері айрықша
көзге түседі. Қара теңіз әскери флоты бойынша Ресей мен Украинаның
тайталасы, Армения мен Әзербайжан арасындағы жанжал, Кавказдағы жағдай -
мұның бәрі жоғары деңгейде қабылданған, жалға алу шарты мен ғарыш айлағын
бірлесіп пайдалану туралы саяси шешімнің ұтымдылығын көрсетеді (жылсайын
115 млн. доллар). Қазақстан мен Ресейдің ғана емес, бүкіл адамзаттың
игілігі болып табылатын Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесі жөнінде басқаша
шешім қабылдануы мүмкін емес еді. Қалай болғанда да осы күрделі проблемаға
өзгеше көзқарас екі елдің ұзақ мерзімді мүдделеріне қайшы келіп, әлемдік
космонавтиканың болашағына қатысты қолайсыздық туғызатыны айдан анық.
Бірқатар құжаттар екі жақты ынтымақтастықтың әскери-саяси
аспектілерін қозғады, олар: Қазақстан Республикасының аумағында уақытша
орналасқан стратегиялық ядролық күштер туралы келісім, әскери ынтымақтастық
туралы шарт; Семей сынақ алаңы жабылғанға дейін онда қаланған, ядролық
құрылғыны бөлшектеу жөніндегі әскери-техникалық ынтымақтастық туралы
келісім, сондай-ақ әскери-техникалық ынтымақтастық мәселелері жөніндегі
өзге де құжаттар. Екі елдің мәдени-гуманитарлық байланыстарына да үлкен
назар аударылды.
Тараптар үкіметтік деңгейде қаржы-өнеркәсіптік топтар құрудың
негізгі принциптері туралы келісімге қол қойды. Тап осы 1994 жылғы наурызда
екі елдің арасындағы экономикалық ынтымақтастыққа қозғау салынды, дегенмен
кейінірек қаржы-өнеркәсіп топтары олардан талап етілетін рөлді ойнай алған
жоқ. Ал екі елдің үкіметтері арасындағы кеден ісіндегі ынтымақтастық пен
өзара көмек көрсету туралы келісім Кеден Одағын құру ісіндегі алғашқы қадам
болатын.
1994 жылғы наурыздағы жоғары деңгейдегі Қазақстан-
Ресей кездесуі мемлекетаралық қатынастардың серпінді дамуына қатысты берік
шарттық базаны құруға әкелді. Шын мәнінде мемлекеттер басшыларының
келіссөздері экономикалық, әскери-саяси, ғылыми-техникалық және мәдени-
гуманитарлық салалардағы тығыз интеграцияның жаңа кезеңін ашты. Бұдан
бөлінбейтін еуразиялық кеңістікте ғасырлар бойы
тұрып жатқан екі ел халықтарының достық пен өзара тиімді
іс-қимылдың әлеуетін сақтауға және еселеуге деген ұмтылысы көрінді.
1995 жылы Қазақстан-Ресей қарым-қатынасы жемісті түрде дамуын
жалғастырды. Жыл ішінде Қазақстан мен Ресей Президенттерінің екі кездесуі
өтті. Жоғары деңгейдегі келіссөздер барысында проблемалардың кең ауқымы
қаралды және саяси сондай-ақ экономикалық сипаттағы маңызды құжаттарға қол
қойылды.
1995 жылғы 20 қаңтарда екі елдің Президенттері аса маңызды үш
құжатқа қол қойды, олар: Ресей-Қазақстан ынтымақтастығын кеңейту және
тереңдету туралы декларация; Ресей Федерациясының аумағында тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасы азаматтарының және Қазақстан Республикасының
аумағында тұрақты тұратын Ресей Федерациясы азаматтарының құқықтық
мәртебесі туралы шарт; Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін келген
Қазақстан азаматтарының және Қазақстан Республикасына тұрақты тұру үшін
келген Ресей Федерациясы азаматтарының азаматтық алуының жеңілдетілген
тәртібі туралы келісім.
Азаматтық мәселелерін реттейтін құжаттар айрықша назар аударуды
қажетсінеді. Келіссөздер процесі басталғаннан бастап Ресей тарабы
қосарланған азаматтық тұжырымдамасын тануды және оны іс жүзінде екі жақты
қарым-қатынастарда қолдануды талап етті. Қазақстан тарабы біздің елімізде
қосарланған азаматтықты қолданудың орынсыздығы туралы өз дәлелдерін
келтірді. Түпкі нәтижесінде үкіметтік деңгейде азаматтық алудың
жеңілдетілген тәртібі туралы уағдаластыққа қол жеткізілді.
Осындай жолмен тұңғыш рет әлемдік практикада тиісті елдердің
азаматтығын алу үшін мейлінше қолайлы жағдайлар туғызу туралы мәміле
жасалды. Басқаша сөзбен айтсақ, Ресей азаматтығын алғысы келген
қазақстандық азаматтар мұны күрделі бюрократиялық рәсімдерді аттап өтіп,
оның ішінде Мемлекеттер Басшыларына өтініш жазбастан істей алады.
Азаматтардың құқықтық мәртебесі туралы шарт сондай-ақ бір елдің екінші
елдің аумағында тұрақты тұратын азаматтары үшін олардың заңды құқықтарына
қысым жасамастан қолайлы жағдайлар туғызуды көздейді.
Мұндай келісімдер тараптардың шынайы ынтымақтастыққа және тату
көршілікке өзара ұмтылысының нәтижесінде мүмкін болды.
Ресей басшысының 1996 жылғы сәуірдегі Қазақстанға сапары Қазақстан-
Ресей қарым-қатынастарында қол жеткізілген сапалы жаңа деңгейдің жарқын
айғағына айналды. Н.Назарбаев пен Б.Ельцин Каспий проблемаларына айрықша
назар аударды. Кездесудің қорытындылары бойынша Мемлекеттер басшылары
Каспий теңізін пайдалану жөніндегі ынтымақтастық туралы бірлескен
мәлімдемеге қол қойды. Ол құжатта жаңа саяси жағдайларда Каспий
проблемаларын әділетті түрде шешудің аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылықты
қамтамасыз етуде шешуші маңызы болатындығы атап көрсетілді. Тараптар
Каспийдің құқықтық мәртебесі туралы мәселені шешуде және теңіздің
минералдық, биологиялық ресурстарын пайдалануда тығыз ынтымақтасуға
уағдаласты. Сөз болып отырған уақытта Теңіз кен орнынан Новороссийскіге
дейін мұнай құбырының құрылысын салу туралы (Каспий құбыр желісі
консорциумының жобасы) түпкілікті шешім қабылданды.
Содан кейін екі жыл бойы Қазақстан және Ресей тараптары жоғары
саяси деңгейде қарқынды келіссөздер жүргізді. Келіссөздерде Қазақстан мен
Ресейдің өзара іс-қимылына - үздіксіз сипат беруге, екі жақты
ынтымақтастықтың қарқыны мен көлемін ұлғайтуға айрықша назар аударылды.
Осы бағыттағы күш-жігер табысты аяқталды. XXI ғасырға бағдарланған
мәңгілік достық пен одақтастық туралы декларацияға қол қойылды. Бұл
құжаттың үлкен саяси мәні бар. Екі жақты қарым-қатынастардың тарихында
бұрын-соңды болмаған осы құжатқа 1998 жылғы 6 шілдеде қол қойып, Қазақстан
мен Ресейдің басшылары екі мемлекет те мәңгілік достық байланыстармен
сипатталатын әріптестер және одақтастар болып табылатынын қуаттады.
Н.Назарбаевтың туған күнінде өткізілген жоғары деңгейдегі кездесудің
айрықша жемісті болғанын атап өту керек. Осы 6 шілде күні Каспий жөніндегі
келіссөздер процесінде жаңа тұрпатты жаңалық болды. Президенттер жер
қойнауын пайдалануға арналған егеменді құқықтарын жүзеге асыру мақсатында
Каспий теңізі солтүстік бөлігінің түбін межелеу туралы келісімге қол қойды.
Тараптар теңіздің түбі бойынша жетілдірілген орта сызықты жүргізу туралы
принципті уағдаластыққа қол жеткізді.
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының тағы бір жемісі ретінде РФ
Президенті Б.Ельциннің 1998 жылғы 12 қазанда Алматыға жасаған мемлекеттік
сапарының қорытындыларын айтуға болады, оның нәтижесінде 1998-2007 жылдарға
арналған экономикалық ынтымақтастық туралы кең ауқымды шартқа қол қойылды,
осы құжатты іске асыру жөнінде нақты іс-шаралардың бағдарламасы жасалды.
Бұл құжат экономиканың нақты секторының негізгі салаларындағы өндірістік,
инвестициялық, ғылыми-техникалық ынтымақтастықты дамытудың нақты бағыттары
мен үйлестіруші тетіктерін белгілейді (отын-энергетика, агроөнеркәсіптік
кешендер, металлургия, машина жасау, көлік және басқалары). Шаруашылық
жүргізуші субъектілердің арасында яғни тікелей экономикалық операторлардың
арасында аймақаралық деңгейде байланыстарды кеңейтуді көздейді.
Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы Е.Примаковтың 1998 жылғы 22-
23 желтоқсанда Астанаға жасаған ресми сапарының барысында қол қойылған
құжаттар жоғары саяси деңгейдегі Қазақстан-Ресей диалогының қисынды жалғасы
іспетті. Бұлар Қазақстан мен Ресей үкіметтері арасындағы ақпарат
саласындағы ынтымақтастық туралы, Қазақстан-Ресей мемлекеттік шекарасы
арқылы өткізу пункттері туралы келісімдер және екі елдің отын-энергетика
кешендерін дамыту саласындағы уағдаластықтар, сондай-ақ тағы басқалары.
Ресей Премьері сапарының қорытындыларына жоғары баға бере отырып, екі
мемлекеттің басшылары екі елдің көп қырлы ынтымақтастығын жеделдету және
тереңдету туралы жоғары деңгейдегі уағдаластықтарды іс жүзінде жүзеге
асырудың негізі қаланды деп атап өтті.
Өзара қаржылық талаптарды реттеу туралы жоғары деңгейде қол қойылған
келісім де маңызды. Тараптар мұқият жүргізілген жұмыстың нәтижесінде барлық
борыштық міндеттемелерді "нөл" деңгейіне түсірді. Мәселен, 2001 жылдың
тамыз айының басында Украинаның Ресейге берешегі 1,9 млрд.-қа жуық
долларды, Өзбекстандікі - 610 млн. долларды, Қырғызстандікі - 200 млн.-ға
жуық долларды құрады.
Жоғарыда Қазақстан мен Ресей басшылары Байқоңыр ғарыш айлағының
мәртебесіне қатысты дұрыс шешім тапқандығы айтылды. Шынайы тату көршілік
рухындағы тараптардың күш-жігері ғарыштық зерттеулер саласындағы өзара
ынтымақтастықты кеңейтуге ықпал етті. Ресей өзінің ғарыштық бағдарламасының
70 пайызын Байқоңыр ғарыш айлағын пайдаланып жүзеге асырады. Бұл
географиялық, экономикалық және технологиялық көзқарас тұрғысынан қолайлы
және тиімді ғарыш айлағы болып табылады. Бірақ Қазақстанныңда ғарыш
айлағының арқасында әлемге танылғанын ұмытпау керек. Қазақстанды заңды
түрде ғарыштық елдердің қатарына жатқызады, өйткені осы Байқоңырда
Қазақстан Ресеймен бірлесіп, өзінің ұлттық ғарыштық бағдарламасын жүзеге
асыруда.
Соңғы жылдары жалға алу шартымен "Байқоңыр" кешенінің тыныс-
тіршілігіне байланысты бірқатар маңызды құжаттарды келісу, әзірлеу және қол
қою жөніндегі жұмыстар аяқталды, мұның Қазақстан мен Ресейдің әскери-
ғарыштық ынтымақтастығын одан әрі дамыту үшін зор маңызы бар. Атап айтқанда
төмендегідей құжаттарға қол қойылды, олар: "Экология және кешен аумағында
табиғатты пайдалану туралы", және "Құқық тәртібін қамтамасыз етуде құқық
қорғау органдарының өзара іс-қимылы туралы", "Байқоңыр" кешеніне Ресей
Федерациясынан әкелінетін және "Байқоңыр" кешенінен Ресей Федерациясына
әкетілетін тауарларды және көлік құралдарын кедендік рәсімдеу мен
бақылаудың жеңілдетілген тәртібі туралы", "Ғарыштық және авиациялық
техниканы, Жерді дистанциялық зондылау техникасын пайдалану саласындағы
ынтымақтастық туралы". Ресей бюджетінде "Байқоңырды" жалға алу төлемі
көзделетін болып шешілді. 1999 жылы Ресей 50 млн. долларды ақшалай төледі
және 65 млн. долларды ресейлік тауарларды сатып алуға бөлді. 2000 жылы
жалға алу төлемі ақшалай нысанда толық төленді.
Бұл алайда, Байқоңыр төңірегіндегі екі елдің қарым-қатынасында
іркілістер жоқ дегенді білдірмейді. Күрделі жағдайлар, әрине, бар. Әңгіме,
атап айтқанда, Байқоңыр қаласында тұрақты тұратын Қазақстан азаматтарын
әлеуметтік қамсыздандыру туралы болып отыр. Ресейдің кедендік және
полицейлік органдарының қызметіне қатысты біздің тарапымыздан талаптар бар.
Сонымен бірге Қазақстан үкіметі принциптік тұрғыдан қазіргі барлық
проблемаларды өзара консультациялар арқылы шешуге болады деген пікірді
ұстанады. Мұндай практиканы ресейлік тарапта ұстанатынын және оның белгілі
бір нәтижелер бере бастағанын атап өту керек.
Екі елдің шекаралас облыстарының шаруашылық жүргізуші субъектілері
арасындағы ынтымақтастық оң сипатта дамуда. Іргелес жатқан аймақтар
басшыларының 1998 жылғы желтоқсанда Астанада өткен кездесуі тығыз
экономикалық қарым-қатынасты дамытудағы өзара мүдделілікті көрсетті.
Сонымен бірге Қазақстан аумағында тіркелген, шетелдік капиталдың қатысуымен
құрылған бір жарым мың кәсіпорынның 17 пайызы ғана ресейлік кәсіпкерлердің
қатысуымен жұмыс істейді. Бұл екі елдің экономикалық жағдайындағы
күрмеулермен, сондай-ақ екі мемлекет ведомстволары тарапынан тиісті
белсенділіктің болмауымен түсіндіріледі.
Гуманитарлық саладағы ынтымақтастық жемісті түрде дамуда.
Қазақстан мен Ресейдің жоғары басшыларының уағдаластықтарына сәйкес 1998
жылғы наурыз бен желтоқсанда Астана мен Мәскеуде екі елдің Президенттері
жанындағы адам құқығы жөніндегі комиссиялардың кездесуі өтті. Мұндай
байланыстар адам құқығы саласындағы уағдаластықтарды іске асыруға, тұрақты
түрде тәжірибе алмасуға жәрдемдеседі.
Білім беру және ғылыми-техникалық ынтымақтастық саласындағы өзара
тиімді байланыстар өнімді сипатта дамып келеді. 1998 жылғы маусымда
М.Ломоносов атындағы мемлекеттік университеті мен Ғылым министрлігі -
Қазақстан Ғылым академиясы арасында бірлескен ғылыми-зерттеу мекемесін -
Тянь-Шань астрономиялық обсерваториясын құру жөніндегі шартқа қол қойылды.
Қазақстандық мамандарды Ресей Федерациясында даярлау шеңберінде МГУ-дің
түрлі факультеттерінде түрлі қазақстандық жоғарғы оқу орындарынан арнайы
іріктелген бір мың студенттер оқуда.
XXI ғасырға бағдарланған мәңгілік достық пен одақтастық туралы
декларацияға сәйкес бірлескен Қазақ-Орыс және Орыс-Қазақ университеті
құрылу үстінде. Астанада МГУ-дің филиалы ашылды. Мәдениет пен ғылым
қайраткерлерінің "Қазақстан мен Ресей арасындағы мәңгілік достық үшін"
қоғамдық қауымдастығына үлкен сенім артылып тұр, оның жұмысы екі елдің
халықтарын біріктіруге бағытталған.
Қазақстан мен Ресей XXI ғасырға одақтастар және әріптестер ретінде
аяқ басты. Сондықтан қазақстандық дипломатия солтүстік көршімізбен сенімді
және теңқұқықтық қатынастарды нығайтуға қол жеткізуге міндетті. Сонымен
бірге тап осындай сындарлы ұстанымды Мәскеуден де күтетініміз орынды.
Әскери-саяси салада Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас екі
жақты келісімдерге ғана емес, сонымен бірге ТМД елдерінің ұжымдық
қауіпсіздік туралы шартына да (ҰҚШ) негізделеді. Қазақстан аталған шарттың
қатысушы мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін елеулі әлеуеттік
мүмкіндіктері бар деп санайды. Мәселен 1996 жылғы қазан айының басында
тәжік-ауған шекарасындағы жағдайдың шиеленісуіне байланысты Ұжымдық
қауіпсіздік туралы шарттың шеңберіндегі мемлекеттер мен үкіметтер
басшыларының мәжілісі өткізілді. Экстремистік күштердің аймақтағы жағдайды
тұрақсыздандыруға бағытталған іс-әрекетінің жолын кесу туралы ҰҚШ-қа
қатысушы мемлекеттердің үзілді-кесілді ескертуі, сөз жоқ, шешуші ықпал
етті. 2001 жылғы 25 мамырда Ереванда Шартқа қатысушы мемлекеттердің ұжымдық
қауіпсіздік кеңесінің кезекті сессиясының мәжілісі өтті. Кездесу кезінде
әскери-саяси ынтымақтастықты нығайту қажеттілігі атап өтілді, мұндай
ынтымақтастық үшінші елдерге қарсы бағытталмаған және ҰҚШ-қа қатысушы
елдердің әрқайсысының тиісті практикасы мен халықаралық міндеттемелері,
аймақтық қауіпсіздік мүдделері ескеріліп, жүзеге асырылады. Орталық Азия
аймағы үшін жедел өрістетілетін ұжымдық күштерді құру бандалық құрылымдар
мен терроризмге қарсы іс-қимылдың нақты акциясы болды (ЖӨҰК). Осы ұжымдық
күштерді қалыптастыруға ҰҚК-ның төрт мүшесі - Қазақстан, Ресей, Қырғызстан
және Тәжікстан қатысты. Сосын қажеттілігіне қарай оған басқа да мемлекеттер
қосылуы мүмкін.
Қазақстан Достастықты тиімді мемлекетаралық бірлестікке айналдыру
мақсатында ТМД-ны реформалау мәселелерінде Ресеймен тығыз ынтымақтастықта
жұмыс істейді. Аймақтық және халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
өзекті халықаралық проблемалар бойынша ТМД елдерінің ұстанымдарын
жақындастыру сияқты маңызды салада Ресеймен тұрақты консультациялар
өткізудің екі ел арасындағы өзара түсіністікті нығайтуда үлкен маңызы бар.
Мәселен, НАТО-ны кеңейту туралы мәселе бойынша пікірталас барысында ТМД
мемлекеттері ортақ бір нәтижеге әкелуі қиын түрлі пікірлерді білдірді.
Сонымен бірге осындай жұмысты жүргізе отырып, Қазақстан ТМД-да
талқыланатын барлық проблемалар бойынша шешім қабылдаған кезде, сөз жоқ,
басымдық берілетін езінің ұлттық мүдделерін дәйекті түрде қорғап келеді.
2000 жылғы 18-20 маусымда Президент Н. Назарбаевтың Ресей
Федерациясына мемлекеттік сапары болды. Мемлекет басшыларының
келіссөздерімен қатар сапар шеңберінде қазақстандық басшы Ресей Үкіметінің
Төрағасымен, Федералдық Жиналыс Палаталарының Төрағаларымен, сондай-ақ РФ-
ның тұңғыш Президенті Б.Ельцинмен кездесулер өткізді. Қазақстан мен Ресей
Президенттері экономикалық және гуманитарлық саланы қоса алғанда, екі жақты
қатынастардың кең ауқымды мәселелері бойынша толыққанды және іскерлік
сипаттағы келіссөздер өткізді. Диалог екі ел арасындағы мәңгілік достық пен
одақтастық рухында өрбіді деп сеніммен айтуға болады. Екі көршілес елдердің
жетекшілері сауда-экономикалық, мұнай-газ, энергетикалық, ғарыштық, әскери-
техникалық, экологиялық және мәдени-гуманитарлық салалардағы байланыстарды
дамытуға қосымша серпін беруге бекем бел байлағандықтарын мәлімдеді.
Тараптар кемірсутегі шикізатын тасымалдау саласындағы ынтымақтастыққа
қанағаттанушылық білдірді, КТК-ны уақытылы пайдалануға берудің маңыздылығын
атап көрсетіп, Ресейдің құбыр желілерінің жүйесі бойынша экспортқа
шығарылатын қазақстандық мұнай транзитінің квотасын 14 млн. тоннаға дейін
ұлғайту туралы уағдаластық қуатталды.
Келіссөздер барысында екі елдің энергожүйелерінің қатар жұмыс
істеуінің басталуына оң баға берілді және "ЕЭС России" РАО-ның қатысуымен
"Екібастұз ГРЭС-2 станциясы ЖАҚ" бірлескен кәсіпорнын құру қажеттілігі атап
етілді (50 пайызға дейін).
Байқоңыр кешенін одан әрі пайдалану перспективаларына айрықша назар
аударылды. Президент Н. Назарбаев принциптік тұрғыдан қазақстандық
кәсіпорындардың коммерциялық және ғылыми ғарыштық жобаларға қатысу
қажеттігі туралы мәселені көтерді, сондай-ақ ғарыштық аппараттарды ұшырудың
Қазақстан экологиясына қолайсыз ықпалы жөнінде алаңдаушылық білдірді. Ресей
тарабы үш мемлекеттің - Қазақстанның, Ресейдің және Украинаның қатысуымен
"Достастық" жобасын іске асыру туралы Н.Назарбаевтың бастамасын қолдады.
Осы маңызды салалардың қорытындыларын бағалай отырып, Қазақстан-Ресей
қарым-қатынасы жаңа сатыға көтерілгендігі туралы қорытынды жасауға болады,
оның ерекше сипаты парасаттылық және сындарлылық болып табылады. Сонымен
бірге аса елеулі фактор Мәскеудегі басшылық ауысқаннан кейін Ресей мен
Қазақстанның сыртқы саяси бағыттарында сабақтастықтың сақталуы болды. Ресей
астанасындағы келіссөздер тараптардың сындарлы диалогты жалғастыру ниетін
көрсетті. Ресей тарабы Орталық Азия аймағындағы анағұрлым маңызды
стратегиялық әріптесі ретінде Қазақстанмен ынтымақтастықты кеңейтуге
мүдделігін қуаттады.
Жоғары деңгейдегі уағдаластықтарды іс жүзіне асыруға байланысты
міндеттер екі мемлекет үкіметтерінің белсенді түрдегі өзара іс-қимылының
тақырыбына айналды. 2000 жылғы қаңтарда және 2001 жылғы маусымда Қазақстан
Премьер-Министрінің Мәскеуге жұмыс бабындағы сапарлары болды, олардың
барысында РФ Үкіметінің Төрағасы М.Касьяновпен, Ресей басшылығының басқа да
мүшелерімен келіссөздер жүргізілді. Сауда-экономикалық, отын-энергетикалық,
ауыл шаруашылық және көлік салаларындағы ынтымақтастықты одан әрі дамыту
мақсатында Каспий құбыржелісі консорциумы, Қазақстан мен Ресей энергия
жүйелерінің қатар жұмыс істеуін қамтамасыз ететін кәсіпорын құру, сондай-ақ
"Байқоңыр" кешенінің әлеуетін одан әрі пайдалану сияқты бірқатар бірлескен
ірі жобаларды іске асыруды қоса алғанда, алдағы іс-шаралар нақтыланды.
Екі елдің Парламенттері арасындағы байланыстардың кеңеюі кейінгі
уақыттың бөліп көрсететін сипатына айналды. Қазақстан Республикасы
Парламенті Мәжілісінің Төрағасы Ж.Тұяқбай ресми сапармен Ресейде болып
қайтты, біздің елімізге Ресей Федерациясы Мемлекеттік Думасының Төрағасы
Г.Селезнев ресми сапармен келді. Өсе түсіп отырған парламентаралық
ынтымақтастық заң шығару саласында өзара тиімді диалог пен тәжірибе
алмасуды қолдау үшін ғана маңызды емес, сонымен бірге ол екі мемлекеттің
халықтары арасыңда жоғары деңгейдегі өзара түсіністікке қол жеткізуге
қызмет етеді.
Ресей басшылығының екі жақты ынтымақтастықтың экономикалық және
әскери-саяси аспектілеріне басымдық бере отырып, Достастық мемлекеттеріне
қатысты белсенді саясат жүргізуге ұмтылысы Қазақстан-Ресей қарым-
қатынастарына жағымды ықпал етуде.
Осы тұрғыда Ресей Федерациясының Президенті В.Путиннің 2000 жылғы 9-
10 қазанда болған Қазақстан Республикасына ресми сапары екі мемлекеттің
тату көршілік және стратегиялық әріптестігі бағытының сабақтастығын, сондай-
ақ екі жақты ынтымақтастықтың нақты проблемаларын шешуде ілгері жүрудің
өзектілігін көрнекі түрде паш етті.
Сауда-экономикалық, отын-энергетикалық, мәдени-гуманитарлық, көлік-
коммуникациялық, әскери-техникалық және ғарыштық салалардағы өзара
ынтымақтастықты нығайту келіссөздердің негізгі тақырыбына айналды.
Қазақстандағы этникалық орыстардың және Ресейдегі қазақ диаспорасының
жағдайына тараптардың үлкен көңіл бөлуі, әрине, түсінікті. Өзінің сапары
барысында Ресей басшысы бұрыннан бар проблемаларды бөліп көрсетудің қажеті
жоқ екенін әділетті түрде атап етті. Оның пікірі бойынша барлық қоғамдық
бірлестіктер өзінің қызметінде тату көршілік принциптерін басшылыққа алуы
тиіс, проблемаларды тереңдете бермей оларды сындарлы диалог рухында шешуге
ұмтылуы тиіс. В.Путин Қазақстандағы орыстардың белгілі бір деңгейде өздерін
қолайсыз жағдайда қалғандай сезінуі екі мемлекет интеграциясының
жеткіліксіз деңгейі болып табылады деген пікір білдірді.
Мұндай көзқарас тұтас алғанда Қазақстанның ұстанымымен ұқсас келеді.
Н.Назарбаев біздің еліміздегі халықтар достастығының ізгі дәстүрлерін
нығайту қажеттігіне бірнеше рет назар аударды. Қазақстандағы тұрақтылық пен
ұлтаралық келісім мемлекет басшысының ұлттық саясатының дұрыстығын сенімді
түрде растайды. Этникалық орыстарды қоса алғанда, барлық халықтар
еліміздегі биліктің бірден бір көзі - Қазақстан халқының құрамдас бөліктері
болып табылады. Бұл саясат жалаң сипаттағы мәлімдеме емес, Қазақстанда
тұратын халықтардың "өзін-өзі сезінуіне" қатысты мәселелер бойынша нақты іс-
қимылдардан және шешімдерден көрінеді.
Сапардың барысында қол қойылған аса маңызды құжаттардың бірі - Каспий
теңізіндегі ынтымақтастық туралы декларация болды. Құжатта Каспий бойынша
бұрын қол жеткізілген уағдаластықтардың сабақтастығын сақтау айтылады,
сондай-ақ теңіздің биоресурстарын сақтау мен қоршаған ортаны қорғау
саласында Қазақстан мен Ресейдің бірлескен ұстанымы белгіленді. Ресей
тарапы Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтау кезінде жетілдірілгөн
орта сызық принципін бұдан былай ұстану ниеті туралы мәлімдеді. Бұл ұстаным
Каспий теңізінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz