Несие шарты қарыз алушының қаржылық жағдайын ұстап тұру немесе жақсарту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Несие операцияларының сипаты және қысқа мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру тәртібі 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.2 Несиелік тәуекелдің теориялық негіздері 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 Несие сапасын бағалау және несиелік тәуекелдің рейтингілік
жүйесі 21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2 ЦЕСНА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ НЕГІЗДЕРІН ЖӘНЕ
ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ТҰРҒЫСЫНДА НЕСИЕЛЕУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
... ... ... 26
2.1 Банктің құрылу тарихы және қаржылық көрсеткіштерін талдау 26
2.2 Банктің несиелеу қызметін талдау 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.3 Несие тәуекелін басқару тұрғысында несиелер сапасын талдау 37
3 БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫ ОҢТАЙЛАНЛЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары 45
... ... ... ... ... ..
3.2 Несиелік тәуекелді басқару кезеңдері 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 59
ҚОСЫМШАЛАР 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан - бұрынғы одақтас республикалар арасында әлеуметтік-
экономикалық жоспарлауды әрі дағдарыстан қысқа мерзімде шығу шараларын
жасаған бірден-бір ел. Дәл қазіргі уақытта республикамызда жоспарлаудың
жаңа үлгісі жұмыс істеуде. Елді гүлдендіріп, көркейтуді мақсат еткен,
халықтың әл-ауқатын арттыруды негіз еткен маңызды құжат Қазақстан-2030
стратегиялық даму бағыты осы жаңа үлгінің арқауы. Осы құжат қабылданғаннан
бергі жылдарды қорытындылай отырып, біз еліміздің әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы осындай стратегиялық өзектіліктің болуының маңыздылығын
түсіндік.
Нарықтық экономика жағдайында еліміздегі қаржы жүйесінің дамуы маңызды
болып табылады. Себебі елдің экономикалық, әлеуметтік, тіпті саяси дамуы
оның қаржы саласындағы оңтайлы қызметіне тікелей байланысты болып табылады.
Осы орайда, коммерциялық банктердің қызмет етуін зерттеу маңызды.
Ғалымдық қаржы дағдарысы қоғамдық өміріміздің қай саласына болса да
өзінің кері әсерін тигізіп жатқаны мәлім.
Дүниежүзілік қаржы дағдарысының Қазақстанға қатысы тікелей деп айтуға
болады. Экономикаға, әсіресе, банк жүйесіне ықпалы, бұрыннан қалыптасқан
үрдістердің күбіртіктеуі күн құрғатпай шешетін мәселелерді алға тартып
отырғаны сөзсіз. Қаржы дағдарысы АҚШ-та ипотекалық дағдарыстан басталды.
Біздің коммерциялық банктер қаржы көзі ретінде АҚШ, Англия, Германия және
т.б. кейбір Еуропа елдерін пайдаланған болатын. Ол елдердегі қаржы
дағдарысынан, ең алдымен, өтімділік дағдарысының әсерінен, қаржы көздері
қазақстандық банктер үшін негізінен жабылды. [1, 16б.]
Біріншіден банктер Америкадағы ипотекалық дағдарыс әсерін болжамдай
алмады. Жағдайдың тұрақты болатынына сеніп қалған олар, сырттан
қаражаттарды қысқа мерзімге алып, оларды өз клиенттеріне ұзақ мерзімге
беріп отырды. Екіншіден, банктер тұрғын үй саласында алыпсатарлық бағаның
қалыптасқанын ескермеді және басқа салаларға көңіл бөлген жоқ. Үшіншіден,
банктер тапқан мол табыстарын өз қорларын өсіру үшін жұмсамай, оларды
еліміздегі және шетелдердегі ғимараттар мен өндірістік нысандар түріндегі
бағдарсыз активтерге айналдырып отырды. Сондықтан да еліміздің банк
жүйесіндегі айтарлықтай қауіптердің бір мезгілде жинала бастағандағы
заңдылық.
Осы орайда коммерциялық банктердің қызмет ету негіздерін, коммерциялық
банктердің активті операцияларының бірі болып табылатын несиелеу қызметін
зерттеу, несиелеу кезінде туындайтын несие тәуекелінің мәні мен мазмұнын,
теориялық негіздерін егжей-тегжейлі зерттеу және талдау, және де солардың
негізінде банктердің қызметін тиімді ұйымдастыру маңызды болып табылады.
Тақырыпты әзірлеу мен талдау деңгейі. Коммерциялық банктердің несиелу
процесіндегі тәуекелдерді басқару тұрғысындағы отандық және ТМД елдерінің
Мақыш С.Б., А.В.Калтырина, Лаврушин О. И., Гойденко Ю.Н., Грядовая О.В.,
Дорохова М.Н., Балабанова И. Т., Ольхова Р.Г., Жуков Е.Ф., Зверев О.А.,
Соколов Д., Жумагулова А., Лисак Б.И. экономикалық әдебиеттерінің
негізінен ғалым-экономистерінің ғылыми еңбектері мен жарияланымдарында
көрсетіледі.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты – қысқа
мерзімді несиелеуді ұйымдастырудағы тәуекелдерді басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу, банктің несиелеу қызметін және несие тәуекелін басқару
тұрғысында несие сапасын талдау және тақырып аясындағы теориялық зерттеулер
мен талдаулар нәтижесінде несие тәуекелін басқаруды оңтайландыру тұрғысында
ұсыныстар беру.
Зерттеу кезінде келесі нақты міндеттер алға қойылды:
- қысқа мерзімді несиелеу кезінде туындайтын тәуекелдерді басқарудың
теориялық негіздерін қарастыру;
- несие сапасын басқару және несиелік тәуекелдің рейтингілік жүйесін
зерделеу;
- банктің несиелеу қызметін талдау;
- банктің несие қоржынының сапасына талдау жасау;
- несиелік тәуекелді басқаруды оңтайландыру жолдарын белгілеу;
- несиелік тәуекелді басқару кезеңдерін анықтау.
Зерттеу обьектісі Цесна Банк акционерлік қоғамы болып табылады.
Зерттеу пәні болып коммерциялық банктерде қысқа мерзімді несиелеуді
ұйымдастыру және тәуекелдерді басқару процесінде туындайтын экономикалық
қатынастар табылады.
Теориялық және әдістемелік негізі. Отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің құрастырған коммерциялық банктерде қысқа мерзімді
несиелеуді ұйымдастыру және несиелеу процесінде туындайтын несиелік
тәуекелддерді басқару тұрғысындағы қызметін талдаудың теориялық негіздері
мен принциптері.
Талданған жұмыста қазақстандық заң актілері мен отандық және ТМД
елдерінің мерзімді басылымдары мен әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау Агенттігінің, Қазақстан қаржыгерлерінің ассоциациясы
мен арнайы әдістемелік мерзімді басылымдар материлдары және Цесна Банк
акционерлік қоғамының қаржылық есептемелері негізінде зерттеліп, жазылған.
Жұмысты орындау барысында талдаудың салыстыру, идекстер, коэффициенттер,
пайыздар, графикалық суреттер және т.б. әдістері қолданылды.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
13 кесте, 7 суреттер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсаттары мен міндеттерімен анықталып,
диплом тақырыбын толығымен ашып көрсетуге өз септігін тигізеді.
1 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Несие операцияларының сипаты және қысқа мерзімді несиелендіруді
ұйымдастыру тәртібі
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін
құрайды, өйткені ол табысты түрде жүзеге асыру кіріс әкеледі, банктердің
сенімділігі мен тұрақтылығын арттыруға әсерін тигізеді, ал олардың
кедейленуі мен банкроттылыққа ұшырауы несие берудегі сәтсіздіктерге әкеліп
соғады;
Екіншіден, банктер елдің экономикасын дамытуға бағытталған
инвестицияларға несие беру үшін меншікті және тартылған ресурстарды
шоғырландыруға шақырылған;
Үішншіден, бұл қызметті табысты жүзеге асырған кезде оның барлық
қатысушыларына – несие ұйымдарына, қарыз алушыларға және тұтастай түрде
қоғамға пайда әкеледі.
Несие операциялары – бұл несие берушінің қарыз алушыға ақылы, жеделдік,
қайтарушылық, қамтамасыз етушілік жағдайларында ақша қаражаттарының белгілі
бір сомасын беру бойынша қатынасы.
Қайтарушылық түрінде қарыз алушының несие берушіге келісімде
көрсетілген негізгі қарыз сомасын міндетті түрде төлеуі түсіндіріледі. Бұл
ерекшелік несиені тауар-ақша қатынастарының басқа экономикалық
категорияларынан өзгешелеп тұрады. Қайтарушылық – несиенің негізгі белгісі
болып саналады.
Банк несиесінің ақылы болуы несие беру кезінде банктің көрсететін
қызметінің өтелетін сипатына негізделеді. Банк ссуда бергені үшін,
негізінен, сыйақы түрінде белгілі бір ақы алады. Оның мөлшерін несие шарты
бойынша тараптар белгілейді. [2, 115б]
Несие берушіден жедел несие беру жағдайында алынған қаржыларды
қайтарудың алдын ала көрсетілген мерзімдері түсіндіріледі. Яғни жеделдік –
оны бұзу белгілі бір санкциялар қолдануға әкелетін несиені қайтарудың
уақытша айқындығы. Несие беру мерзімі ссудалық қаржылардың қарыз алушының
иелігінде болуының шекті мерзімі болып саналады.
Банк несиесін берудің жоғарыда атап өткен қағидаларына (жағдайларына)
тағы несиенің қайтарушылығын қамтамасыз етуді қосуға болады.
Қамтамасыз ету – бұл кепілге беру, банк кепілдері, сақтандыру және
заңдылықтармен, сондай-ақ әріптестер арасындағы шартпенен қаралған өзге де
тәсілдердің көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін банк несиесін қайтарудың
тәсілі. [3,78б]
Банк несиелері келесі белгілер бойынша жіктеледі:
1. Мақсатты белгіленуі бойынша (тұтыну, сауда, ауылшаруашылық,
инвестициялық және т.б.);
2. Қайтару мерзімдері бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ
мерзімді);
3. Қамтамасыз етушілік деңгейі бойынша (қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген);
4. Пайыздық ставкалар түрлері бойынша (пайыздық ставкасы белгіленген
және пайыздық ставкасы өзгеріп отыратын несиелер). [4, 97б]
Банктің несие берудегі делдалдық қызметі толық көрінген кезде нақты
экономикалық өмірдегі банктің рөлін көрсетеді.
Нарықтық экономика кезінде коммерциялық (іскерлік) банктер несиелік
қатынасын көптеген клиенттермен байланыста құра отырып, күрделі мәселелерді
шешеді. Осылардың барлығы несие берудің аса ауқымды процесі арқылы жүзеге
асады.
Несие беру – сауда, кәсіпкерлік қызмет пен пайда табуды қамтамасыз
ететін банктердің маңызды операциялары болып саналады.
Несие беру теориясы мен тәжірибесінде банктің қарыз алушылармен өзара
қатынасының жалпы негіздері мен қағидалары, терең психологиясы бар
екендігін әлемдік тәжірибе дәлелдейді. Несие беру: субъектілердің несие
беру процесіне қатынасы; несие берушілер мен қарыз алушылардың
өзарақатынасы; несие ресурстарының жеткіліктілігі; қарыз алушылардың
ссудаларды пайдалануы; қарыздардың болуы сияқты көптеген проблемаларды
қамтиды.
Банк қарыз алушылармен несие қатынастарын орнату үшін клиенттің несиеге
деген нақты қажеттілігінің пайда болуына сенімді болуы тиіс. Клиенттің
несиеге объективті қажеттілігін білу және несиені қарызға, тек субъективті
қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайы үшін беру несиелік
өзарақатынастардың беріктігін және ссудаларды қайтару мүмкіндігін
көрсетеді.
Коммерциялық банктер қарыз алушыларға несиелер бере отырып, тәуекелге
барады, сондықтан несие беру процесінің маңызды ссудаларды берудің
техникалық ережесін жиынтық түрде орындау және бақылау мен мерзімінде
қайтарудан ғана тұрмайды, сонымен бірге несие беруші мен қарыз алушының
міндеттемелері бойынша әрбір нақты жағдайда шешімдер қабылдауды да
білдіреді. [5, 86б]
Нарықтық ортада несие беру бизнесі тұрғысынан отандық банктер үішн
ендігі жерде талдау техникасы мен несие беру процедурасы емес, ең негізгі
болып кең ауқымды пайымдау мен ұтымды шешімдер қабылдай білу қатысады.
Сонымен бір мезгілде несие беру жағдайы өзіне несие беру үшін қарыз алушы
орындауы тиіс талаптарды да енгізеді.
Банк клиенттің қаржылық орнықтылығы мен экономикалық тұрақтылығын
зерттеп, несиеге деген қажеттілікті қарай отырып, оның экономикалық
негізділігін, берілген деректердің сенімділігін ескереді. Қарыз алушының
қарызды несие шартында көрсетілген жағдайларға сәйкес қайтаруға қабілетті
және дайын екендігіне сенімді болу үшін, ссудаға қатынасы бойынша клиенттің
өз ісіне жауаптылығын, қарыз алушының беделін, рентабельділігін; ссуданы
қамтамасыз етуін; экономикалық конъюктураны ескереді.
Банк қарыз алушыға несие беру процесі басталмай тұрып тәуекелді жою
немесе оны төмендету мақсатымен әлеуетті қарыз алушыға талдау жасайды.
Банктің бұл мақсаттағы міндеті клиенттің несие төлеу қабілетін анықтауға
бағытталған.
Әлеуетті қарыз алушының несие төлеу қабілеті туралы дұрыс қорытынды
жасаған жағдайда, банк несие шартының жағдайларын әзірлеуге кіріседі. Бұл
кезең ссуданы құрылымдау деп аталады, банк аталмыш процесс кезінде: несие
мақсатын, сомасын, қайтару тәртібін, ссудалардың мерзімін, қамтамасыз
етуді, несие бағасын, өзге де жағдайларды анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайында ссуда беруші мен қарыз алушы екі жақ та
бірдей мүдделілік танытқанда ғана банктің несие қатынастары дамитын болады.
Бірінші тарап, яғни несие беруші (банк) өзінің несие беру бизнесін дамыта
отырып, ссуданың пайыздармен қоса мезгілінде қайтарылуын қалайды. Ал қарыз
алушы ссуданы ала отырып, оны қызмет процесіндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағыттайды. [6,103б]
Дамушы елдердің банк жүйесіндегі несие беру бизнесі несиені басқарудың
келесідей негізгі ережелерін қамти отырып, көптеген жылдар ішінде өзін
берік бекітті деуге болады. Ол ережелер бойынша:
- банктің несие қабілеті (несие беру қабілеті) капиталдың
жеткіліктілігі мен өтімділігіне негізделген. Банк ақша іздейді, орта
ставкаларды қайта қаржыландыру мөлшерлемлерімен (рефинансирование),
банкаралық несиелер бойынша мөлшерлемелермен салыстыра отырып,
депозиттердің тартымдылығын талдайды. Несие беруді қымбат ресурстар
есебінен дамыту банкке пайдалы емес;
- қарыз алушының бизнестегі бағытын, клиенттің өндірістік
мүмкіндіктерін білуді талап ететін несиелерді шоғырландыру банк үшін
маңызды мәселе. Бұл жерде негізгі шешімді қабылдау банктің жоғары шенді
қызметкерлерінің үлесіне қалады;
- несие беру өкілеттігі банктің несие саясатын жүргізу әрекетін
қамтиды. Несие беруге қатысы бар (орындаушыдан бөлімнің меңгерушісіне
дейін, директорлар кеңесі) банктің әрбір қызметкері несие беру процесін
жылдамдатуы; несие тәуекелін азайтуға жұмыс істеуі тиіс.
Қызметкерлердің өз өкілеттіктері мен міндеттерін білуі маңызды болып
саналады:
- банктердің тиісті комитеттеріне, өзінің міндеттері шеңберінде
клиенттермен келіссөздер жүргізетін, несие беру жағдайын, несие бағасын,
қайтару мерзімдерін анықтайтын аға қызметкерлерге келіссөздер жүргізуге
өкілеттіктер берілген;
- келіссөздер жүргізу кезінде банктің шешім қабылдауына мүмкіндік бере
отырып, құжаттама тәуекелден қорғауды қамтамасыз етеді. Қаржылық және
заңдық құжаттамалар несие беру процедураларын белгілеу үшін негіз болып
қатысады;
- бектіу (процедура) қарыз алушыға несие беру тәртібін аяқтайды. Несие
комитеті несие берілуін мақұлдайды және оның сомасын анықтайды.
Банктің қарыз алушылармен несие қатынасы әлемдік тәжірибеде өзіне
клиенттің несие туралы өтінішінен бастап, несиені толық қайтарғанға дейінге
аралықты қамтитын қадамдарын (6-10) енгізеді. Бұл мәселелер оқу
әдебиеттерінде жеткілікті түрде қарастырылады. [7, 95б]
Коммерциялық банктердің несие саясатын жүргізу мақсатында қарыз алушыға
несие беру кезіндегі несие шарттарын жасауы маңызды процесс болып саналады.
Несие шарты - бұл несиеге қатынасы бойынша әрбір тараптың құқықтары мен
міндеттері ескерілетін банк пен қарыз алушылар арасындағы контракт. Несие
шарты қарыз алушының қаржылық жағдайын ұстап тұру немесе жақсарту; банктің
мүддесін қорғай отырып, ақша қаражатының қозғалысы мен пайдалылық деңгейін
жақсартатындай етіп құрылатын жағдайлар мен қосымша ескертпелерден және
шектеулерден тұрады.
Несие шартының экономикалық және заңдық жақтары олардың мазмұнында
көрсетіледі, оған мыналар кіреді:
- ссуданы алу мақсатын, сомасын, аудару туралы жарлықты, төлем жасау
кестесі мен процедураларын енгізетін несие беру қаржысының сипаттамасы;
- терминология анықтамасы, қарыз беру күні, жұмыс күні, пайыздық кезең,
пайыздар төлеу күні, көрсетілген шарттардыорындамау жағдайы, келісімнің
күшін жою күні, растаушы құралы (заверительный инструмент) және т.б.
қамтиды;
- қарызды дәлелдеу – қаралуы қажет құжаттамаларды (мысалы, қөарыз алушы
жазған жай вексель) сипаттайды;
- пайыз және коммисиялық мөлшерлеме пайыздық төлемдер бойынша
коммисиялық ставкаларды анықтайды;
- алдын ала төлемдер жасау (ерікті және еріксіз), төлеу кезіндегі
айыппұлдар және оны басқару жағдайын қамтиды;
- ссуданы жабу құқығы, қарыз алушы тарапынан шарттарды орындамаған
жағдайда, банк өзінің талабын қарыз алушы арқылы жабады және қарыз алушының
кез келген активіне иелік ете алады;
- кепілдер: оның заң ережесі, займдарды реттейтін басқа тұлғаларды
қолдау сияқты банкке берілген, әртүрлі ақпараттарға сүйенетін қарыз
алушының өтініші оның қаржылық есебінің дұрыстығы, соңғы қаржылық
ақпараттар бойынша қаржылық жағдайға байланысты материалдарда кері
өзгерістердің болмауы, қарыз алушыға қарсы талаптың (иск) жоқтығы, қарыз
алушының активтеріне қарсы берешектері үшін мүліктерін ұстап қалудың кез
келген құқығын сипаттау немесе оның болмауы.
Банктік ссуда алушылармен несие қатынастарын жетілдіруіне қатысты несие
шарты құқықтық және нормативтік ережелермен толықтырылуы мүмкін. Осыған
орай несие шартының өзгермейтін формалары болмайды деп бекітуге болады.
Көпшілік елдердегі банктер аталмыш заң құжатына өз қатынастарын барынша дәл
айқындайды. Несие шартының экономикалық және заңдық күші банктің қарыз
алушыға өз талабын қоюына белгілі бір міндеттемелерді көздеуге немесе қажет
болған жағдайда банкті келесідей ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді:
- нақты бір күнге арналған мәліметтер, ссуданы бүкіл мерзімі ішіндегі
мерзімді аудиторлық және есеп қаржы құжаттары;
- нақты капиталдың немесе меншікті капиталдың белгілі бір деңгейін
белгілеу;
- негізгі коэффициенттер бойынша (ағымдағы өтімдік коэффициенті,
борыштың меншікті капиталға қатынасы бойынша коэффициент) белгілі
талаптарға жауап беру;
- ескерілген мерзімдер бойынша көрсетілген шарттардың орындалмау
оқиғалары туралы жазбаша хабарлама беру;
- қарыз алушының меншігіндегі кітаптарға және инспекцияларға, оның
операциялары бойынша банкке өту мүмкіндігіне рұқсат ету;
- барлық қауіптер мен міндеттемелерге қарсы сақтандыруды қолдану;
- салықтарды уақытында төлеу;
- қосылуға қатыспау және өз активтерінің маңызды бөлігін сату;
- шартқа қол қою уақытындағыдан үздік саналатын басқа қызмет түрімен
айналыспау.
Қазақстан Республикасының банк тәжірибесіндегі несие шартын арнайы
құжат ретінде белгілі бір кесте бойынша коммерциялық банктер жасайды және
оны тиісті талаптарға сәйкес рәсімдейді. Несие шарты белгілі бір ақы төлеу
арқылы толтырылады.
Несие шартының бірінші бөлігінде банк несиесінің, сондай-ақ кепілдеме
немесе кепілдік берушіліктің бөліп көрсетілуімен, заңды тұлға Жарғысы
негізінде әрекет ететін банктің және қарыз алушының атауы көрсетіледі.
Одан әрі шарттың заты (предметі) – несие объектісі, қысқа мерзімдік
ссудалар (ұзақ мерзімдік несие) сомасы, ссудалардың мерзімі, қайтару күні,
несие үшін пайыздық ставка, пайыздарды төлеу тәртібі мен мерзімдері
көрсетіледі.
Тараптардың құқығы мен міндеттері бөлімінде мыналар қаралады: ссуданы
мақсатты пайдалану, оны уақытында қайтару және табысы жеткіліксіз болған
жағдайда қарыз алушы кепілдікке қою арқылы (оның меншік құқығына жататын)
қайтаруға міндеттенетін, кепілдік беру туралы шартта көрсетілген пайыздарды
төлеу міндеттемелері көрсетілетін; ссуданы қайтару тәртібін, несие үшін
пайыздар төлеу бойынша міндеттемелерді және несиені уақытында қайтармаған
жағдайда төлейтін пайыздар мөлшерін, несие үшін пайыздарды аудару
мерзімдері мен тәртібін көрсететін; талап етуі бойынша банкке бухгалтерлік,
қаржылық, шаруашылық құжаттарын, есептің бүкіл түрлерін беруге (тапсыруға)
міндеттенетін; кәсіпорын мәртебесі бойынша бүкіл өзгерістерді банкке
хабарлайтын және ссуданы пайыздармен толық сомада банкке мерзімінен
бұрынқайтаратын қарыз алушының міндеттемелері. Қарыз алушының сондай-ақ
ссуданы қайтару мерзімін ұзарту туралы банкке өтініш білдіруге; банктің өз
тарапынан міндеттемелерін бұзуы кезінде өсім мөлшерінде айыппұл төленуін
талап етуге құқығы бар.
Банктің (несие берушінің) құқығы мен міндеттеріне мынадай мәселелер
кіреді: ақша және несие нарығының хал-ахуалына қатысты ссудаға пайыздық
ставкалардың өзгеруі; қарыз алушының шарттық міндеттемелерді бұзуы кезінде
алдағы уақытта ссуда беруді тоқтату; қайтарудың болашағы жоқ деп танылғанда
ссуданы мерзімінен бұрын өндіру; несиені мақсатты пайдалану бойынша жер-
жерлерде тексерулер жүргізу; ссудаларды және меншікті қаржыларды
пайдалануды қамтамасыз ету. Несиені мақсатты пайдаланбағаны үшін банктің
есептелген пайыздармен қоса алғанда ссудаға қарызының бүкіл сомасын және
ссудаға берешегінің 25%-ы мөлшерінде айыппұл өндіртуге құқығы бар. Жалпы
ереже бөлімінде несие шартының заңдылығы, заңдылықтарға сәйкес дауларды
шешу мәселелері атап көрсетіледі. Несие шартының соңында тараптардың мекен-
жайлары, банк операциялары бойынша есеп шоттарының номерлері көрсетіледі,
жетекшілердің қолдары мен мөр қойылады. [8, 56б]
Қарыз алушы ссуда алу үшін негізді жазбаша түрдегі өтінішпен банкке
жүгінеді, онда ссуданың мақсатты бағыты, оның сомасы, қайтару мерзімдері,
сондай-ақ несие берілетін шараның қысқаша сипаттамасы атап көрсетіледі.
Өтініш үш дана етіп толтырылады: бірінші және екінші дана (проводка) үшін
негіз болып қызмет етеду, үшінші данасы несие қызметкерінің ісінде қалады.
Ссудалық есеп шоты банкте, негізінен, банктің есеп шоты ашылған жерде
ашылады. Клиентке басқа банк қызмет көрсететін болған жағдайда, соңғы банк-
несие берушінің сұратқан бүкіл қажетті құжаттарын тапсыруға міндетті.
1. Қарыз алушы төмендегідей құжаттар пакетін тапсырған жағдайда несие
беру жүзеге асырылады:
- өтініш білдірушінің қызметіне және оның өндіретін өніміне сипаттама;
- несие есебінен өндірілетін өнімдердің (қызметтердің) тізімдемесі
тізімдемесі, оның экспорттық мүмкіндіктері, ішкі және әлемдік нарықта
шығарылатын ұқсас өнімдермен салыстырмалы сипаттамасы;
- экспортқа шығарылады деп болжанған өнімдердің өткізу нарықтарын
талдау жасау, соған сәйкес өнімдер үрдісі мен оған сұраныс, бәсекелестік,
халықаралық нарыққа шығу стратегиясы, өнімдерді экспортқа шығару туралы
(контрактылар, шарттар) шетелдік фирмалармен келісімдердің болуы;
- қарыз алушының өнімдер экспортына меншік құқығын бекітетін құжаттар,
ссудаға берешекті қайтаруға бағытталған түсімдер;
- өнімдерді экспортқа шығаратын лицензияның болуы;
- жобаны жүзеге асыру мерзімдері (құрылыс салу және алаңдарды
абаттандыру, жабдықтар жасау және оларды жеткізу, құрастыру, оны
пайдалануға беру және жобалық құнына қосылу мерзімдері бойынша);
- импорт төлемдерінің балансы мен экспорттан түсетін түсімдерді қоса
алғандағы өзін-өзі ақтау есептері;
- қажет болған жағдайда жоғарыда келтірілген деректерді бекітетін басқа
ұйымдардың ақпараттары.
2. Барлық қосымшалармен контрактылардың, шарттардың, келісімдердің
көшірмелері (сыртқы сауда контрактысына – орыс тіліне аударылуы).
3. Бухгалтерлік есеп, пайдалар мен шығындар туралы есеп, кірістер
туралы декларациялар және белгілі бір кезеңдегі қарыз алушының қаржылық
жағдайы мен несие төлеу қабілетін анықтау үшін өзге де мәліметтер.
4. Қажетті деңгейде ресімделген, ссуда беруге тапсырыс.
5. Қарыз алушы туралы ақпарат.
6. Тауарлы-материалдық құндылықтардың қозғалысы туралы мәлімет.
7. Шұғыл міндеттемелер.
8. Несие шарты.
9. Қамтамасыз ету туралы ақпарат, сондай-ақ бизнес-жоспар.
Банкпен тұрақты несие қатынасын орнатқан, жақсы беделге ие қарыз
алушыларға несие алу үшін тапсыруға тиіс құжаттардың тізімін банк қысқартуы
мүмкін. Қажеттілік болған жағдайда банк қарыз алушының қаржылық-шаруашылық
қызметі туралы аудиторлық ұйымдардың қорытындысын, қарыз алушының есеп
айырысу, ссудалық және валюталық есеп шоттары ашылған банктердің атауын,
олардың ссудалық қоржынындағы қарыздардың жіктелуі көрсетілуімен ссудаға
берешектерінің көлемін, сондай-ақ банк тәжірибесінде қабылданған үлгілер
бойынша несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттемелерді: кепілдік міндеттемесін, кепілдік беру хатын,
қарсыкепілдікті, кепілдік берушілікті талап етуі мүмкін.
Банктің несие бөлімі несие беру мәселелері бойынша құжаттарды дайындау
және өткізумен байланысты бүкіл жұмысты басқарады, несие берумен байланысты
өзге де қызметтердің жұмысын үйлестіреді және қарыз алушылар тапсыратын
мәліметтердің жеделдігі мен сенімділігіне жауап береді.
Несие беру кезінде несие бөлімі мамандарының құзырына несие
ресурстарының болуын, несие алу үшін қажетті тапсырылған құжаттардың
толықтығын қарау, тапсырылған техникалық-экономикалық негіздеу есептерінің
шынайылығын анықтау мен қарыз алушының несие төлеу қабілетін талдау, сондай-
ақ ссуданы қайтармауға әкелуі мүмкін факторларды зерттеу кіреді.
Несие бөлімінің қызметкерлері заң бөлімінің заңгер мамандарымен бірлесе
отырып, олардың құқықтық мәртебесі мен өкілеттіктерін айқындау үшін
клиенттердің заңдық істерін зерттейді. Контрактылар мұқият зерттеледі және
оған жеткізудің базистік жағдайлары, мерзімдері, төлем валюталары, төлем
(есеп айырысу) формалары бойынша құқықтық баға беріледі және ол бойынша
қажетті заң талаптарының сақталған, сақталмағандығы анықталады. Сол арқылы
қарызды кепілге берушінің немесе мүлкі арқылы кепілдік берушінің меншік
құқығы белгіленеді. Банктің заң қызметі несие алу өтініштерін қарау, несие
келісімдерін, кепілдік шартын жасау, қойылған мүлікті өткізу кезінде
құқықтық қолдау көрсетеді.
Қандай да бір себептермен ссуданы беру мүмкін болмаған жағдайларда, бұл
туралы жазбаша түрде дәлелді қорытынды беріледі және ол банк жетекшісінің
немесе банктің алқалы органы – несие комитетінің қарауына беріледі.
Несие бөлімінің және банктің басқа қызметтерінің қорытындысы несие беру
туралы мәселені несие комиссиясына немесе банк басқармасын ұсыну үшін негіз
болып саналады. Несие комиссиясы немесе банк басқармасы, жекелеген
жағдайларда банктің жетекшісі оң шешім шығарған кезде, заң қызметкерлері
кепілдік туралы шартты, ал несие бөлімі – содан кейін банк жетекшісі қол
қоятын несие келісімін (шартты) дайындайды.
Клиенттерге ссудалар беру ссуданың (несие шарты) мақсатты
бағытталушылығына қатысты ашылатын жеке ссудалық есеп шоттар арқылы жүзеге
асырылады. Осыған орай өнімдерді өткізуден түскен түсімдер мен ақша
қаражаттарының бүкіл басқа түсімдерін банк қарыз алушының ағымдағы есеп
шотына жазады.
Ссуда, негізінен тауарлы-материалдық құныдылықтар мен көрсетілген
қызметтерге төлеуге қарыз алушының есеп шотында қаржысы жоқ болған кезде,
аккредитивтер ашуға және несие шартында айқындалған қарыз алушының өзге да
қажеттіліктеріне беріледі. Қажет болған жағдайларда ссуда банк жетекшісінің
өнімі бойынша тауарлы-материалдық құныдылықтар және көрсетілген қызметтер
үшін ақы төлеуге берілуі мүмкін. Ссудаларды беру несие шартында айқындалған
біржолғы, күнделікті және өзге де мерзімдерде жүргізіледі. Бір жолғы ссуда,
сондай-ақ бір реттік контрактылар мен шарттар бойынша есептерді (счеттарды)
төлеуге беріледі.
Несие шартында қаралған несиені беру және оны қайтарудың тәртібі мен
жағдайларына сәйкес банктің несие бөлімі оны беруге үкім дайындайды.
Ссуданы беру кезінде банкке бірінші рет өтініш білдірген қарыз алушы
өзін куәландыруы тиіс. өйткені аталмыш қарыз алушының Жарғысында оның
шаруашылық жүргізуші субъекті атынан шаруашылық шарттарын жасауға басшылық
жасау құқығы қаралған.
Ссудалар негізінен аудару тәртібі түрінде беріледі. Дегенмен, қажет
болған жағдайда, банк шешімі бойынша азаматтармен есеп айырысу үшін, сондай-
ақ тұтыну несиелерін беру кезінде ссудалар қол ақшамен берілуі мүмкін. [9,
75б]
Несие берудің қазіргі тәжірибесінде банк несиесін ссудалық есеп
шоттардың әртүрлі үлгілерінен (типтерінен) беру мүмкіндігіне рұқсат
етіледі. Мұндай жағдайлар кезінде түсімдер арнайы есеп шотқа қабылданып,
содан кейін өткізілген тауарлар мен өнімдердің жалпы кірістерінің үлесі
шаруашылық органдарының банктік есеп шоттарына аударылады. Тауарлы-
материалдық құндылықтардың айналым жасаушылығын баяулатуға жол бермейтін
және өтпейтін, жатып қалған материалдық құнылықтарды жинақтайтын сауда,
дайындау, жабдықтау және өткізу ұйымдарына несие осындай тәртіпте берулуі
мүмкін.
Тұтастай алғанда клиенттің иелігіне түсетін несиенің мөлшері көптеген
жағдайларға қатысты болады. Мынаны еске сала кетейік: несиенің мөлшері
несие келісімімен белгіленген. Осы келісімде белгіленген сома, әдетте
клиент есепке алатын ең жоғарғы сома болып саналады. Аталмыш сома негізі
бойынша несие беру лимиті болып табылады. Оны: несие бағыты, бақылау цифры
деп те атайды. Тұтастай алғанда несие беру (несие бағыты) лимитін отандық
және шетелдік банк тәжірибесінен туындайтын жағдайларға сүйене отырып,
келесі түрде жіктеуге болады:
1. Тағайындалуына байланысты (от назначения) төленбеген қарыз
лимитіне, берілетін лимитке бөлінеді. Бірінші ссудалық төленбеген
қарызды белгілі бір күнге лимиттейді, ал екінші (қалдықты емес)
жолы берілетін ссуданың көлемін (ссудалық есеп шоттың дебеті
бойынша) белгілейді.
2. Қолдану мерзімдері бойынша шығатын және жылішіндегі (тоқсан
ішіндегі, ай ішіндегі) лимиттерге бөлінеді. Шығатын лимиттер – бұл
клиенттер сол арқылы белгілі бір кезең шегінен шығу құқығына ие
лимиттер (мысалы, жылдың немесе тоқсанның басында). Лимиттердің
екінші түрі қарыз алушының тиісті кезең шегінде (жыл ішінде ссуданы
пайдалану құқығы, клиент жоспарлы кезеңнің шегінен шығып кететін
шекті сомадан жоғары болуы мүмкін) ссуданы пайдалану құқығын
белгілейді.
3. қарыз алушыға берілетін несие көлемінің өзгеру дәрежесі бойынша
азая түсетін (өзгермелі) және өсе түсетін лимиттерге бөлінеді. Бұл
лимиттер ссудаға қажеттіліктің төмендеуі немесе көбеюіне қарай
анықталады, қарызды қайтарудың нақты кестесін белгілеуге мүмкіндік
береді.
4. Несиені пайдалану (жұмсау) мүмкіндіктері бойынша тұрақты лимит,
қосымша лимит, оның мөлшерін арттыру құқығына ие лимит, еркін лимит
ара жіктері ажыратылады. Тұрақты лимит ссуданы алудың жоғары
құқығын белгілейді, оны банктің айрықша өкімінсіз арттыруға мүмкін
емес жасайды. Тұрақты лимитте белгіленгенннен жоғары қосымша
ссудаларды алу қосымша лимитпен белгіленеді. Тұтастай алғанда
бірқатар жағдайларда несие беру лимиті қатаң болып саналмайды, оны
көбейту үшін клиентке мүмкіндік береді. Әрине мұндай мүмкіндіктер
мүлде шексіз емес (ірі несиелер үшін белгіленген, бір қарыз алушыға
берілетін нормативтер шектеу болып қызмет етуі мүмкін). Әрбір
жекелеген жағдайда ссуданы пайдалану құқығы коммерциялық банктің
ережелрімен реттеледі және несие келісімінде белгіленеді.
Несие шартынан туындайтын, беруге жататын несие мөлшерін анықтау -
бұл мәселенің заңды жағы ғана. Клиентке берілетін несие көлемі клиенттің өз
өтінішіне қатысты болады. Сонымен бірге клиенттің белгілі мөлшерде ссуда
беру туралы өтініші несиені қайтарудың нақты мүмкіндіктерімен, банктің
нақты есептеулерімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Несие мөлшері экономикалық жағдайларға, оның ішінде:
- қарыз алушының төлем айналымындағы айырмашылық көлеміне;
-несиені қамтамасыз етуге түсетін тауарлы-материалдық құндылықтардың
нақты жиынына және оның өтімдік дәрежесіне. [10, 125б]
2. Несиелік тәуекелдің теориялық негіздері
Несиелік тәуекел дегеніміз – займ мен қарыз алушы параметрлерінің
қызметі. Әлеуетті қарыз алушы көрсеткен несиелік ұсыныстың бағасы несие
беруші банкі үшін қажетті несиені ұсыну кезіндегі тәуекел әр түрлі болады.
Бұл жерде банкі өз қарыз алушыларына теңгерім, кіріс декларациясы және ақша
ағындары туралы қаржы есептерінің жүргізілу тәртібін талап етуі керек.
Банкілер бұл жағдайда, мұндай талаптар несие беруші банкіге ғана емес,
сонымен қатар бұл - кәсіпорынның қаржы жағдайын сәтті басқаруға мүмкіндік
беретіндіктен, кредит алушыға да тиімді екендігі жөніндегі фактілерді атай
отырып, сауат ашушы рөлді атқаруы керек.
Кепіл немесе кепілдеме түріндегі несиені сенімді қамтамасыз ету басқа
да өлшемдердің әлсіз жақтарын жеңуге көмектеседі. Ол үшін кепілдің сапасын
назарға алу керек: жабдық қаншалықты ескірді немесе зақымдалды, ол
қаншалықты өтімді және де нарықта қалай өтеді, инфляциядан қалай қорғалған;
міндеттемелерін орындамаған жағдайда бұл кепілді заңды түрде алуға болады
ма; кепіл мен несиенің нарықтық құнының қатынасының шегі және оны қайта
қарастырылуының жиілігі қандай?
Өндірісі дамыған елдерде несие алушы сауда жасаушылардың төлеу қабілеті
көбіне белгілі болғандықтан, соның негізінде кредит ала алады. Немесе олар
қамтамасыз етілмеген және кепілденбеген несие де ала береді. [11, 48б]
Кепілге қарыз беру – бұл қарыз алушы жағынан кепіл активімен қамтамасыз
етілген несилер. Бұл түрі қолданыстағылардың ішіндегі ең ескісі және кең
танымалы болып қала беретін тәрізді. Мұның алдында, ертеректе кепілдік
активтер жиі қарыз берушінің иелігіне ауысатын болса, қазіргі күнде
кепілдік активтер қарыз алушының иелігінде қалып, олар оны пайдалана
береді. Бұл жағдайда активтерді кепілге қою цессия немесе құқықтарын беру
арқылы – несие беруші мен қарыз алушының арасындағы қарыз шарттары мен
кепілдік активті байланыстыратын егжей-тегжейлі жазбаша келісімшарт
негізінде жүзеге асады.
Физикалық кепілдіктермен қамтамасыз етілген қарыздар әдетте, қарыз
беруші жақтан алаяқтыққа жол берілуі әлсіз қорғалған. Несие беруші банкі
қарыз алушының несиелік келісімнің шарттарын орындауына, соның ішінде
кепілдің бар екендігіне, оның қай жерде екндігіне; және оның жағдайына
қырағылық танытуы керек.
Банкілер кепілдіктің әр түріне әдетте несие беруші банкіде
орналастырылатын қолма-қол ақша үшін 100%-дан бастап жоғары көтерілуі және
кейде қорлар мен жабдықтардың белгілі бір түрлері (нарықтағы орны шектулі
және анықталуы қиын заттар) үшін 50%-ға дейін толқитын әртүрлі маржа
орнатуы мүмкін. Батыста толқудың нормативтік шегі болып жоғары сапалы құнды
қағаздар үшін 80%-дан бастап жоғары сапалы есепшоттар мен мүліктер үшін 65-
70%-ға дейінгі деңгейі саналады. Кепілдің нарықтағы құны мен өтімділігіне
және таратылу жеңілдігіне әсер етуі мүмкін қандай да болмасын жағдайлар мен
олардың өзгеруін тексеріп отыру керек. [12, 62б]
Кепілдік дегеніміз – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда үшінші
жақтың оның қарызын төлеймін деген жазбаша міндеттемесі. Егер де стандартты
банкілік форма қолданылмайтын болса, онда несиені қарастырушы қызметкердің
заң бөлімімен бірге кепілдіктің заңдылығын да тексерген маңызды. Кепілдікті
қарыз қайтару құралы ретінде қолдану кепілдіктің тәуекелін бағалау
процесімен қатар несие беруші банк қарыз алушыны да тексеруден өткізуді
қажзет етеді. Кепіл сияқты кепілдеме де несиенің сапасын көтермейді, себебі
ол төлемеу тәуекелін төмендетпейді. Сол себепті несие ешқашан да бір ғана
кепілдеменің негізінде берілмеуі керек.
Есепке алу жағдайынан алып қарағанда, кепілдік – шартты міндеттеме,
яғни, ол кепілдің бейбаланстық бабы (статьясы) болып табылады. Кепілге
байланысты несиелік тәуекелді бағалау кезінде гаранттың баланстықпен қатар
баланстық емес операцияларын да тексеру міндетті.
Сапа бойынша несиелік рейтинг жүйесі – несие беруші банкінің төленбеген
несиелерін байланысты несиелік тәуекелдің дәрежесін жүйелі түрде бағалаудың
маңызды құралы. Мұндай дұрыс жасалған жүйе бір мезгілде жинақы және
барлығын қамтушы жүйе болып табылады.
Банкілер әдетте, несиенің сапа бойынша өз рейтингілерін жасайды және
бір банкілер қарапайым схемаларды қолданса, кейбіреулері күрделірегін және
егжей-тегжейлісін қолданады. Бұған қарамастан мақсат біреу: банкінің несие
бөлімінің несие беруі мен оның бағасын бағалауда шешім қабылдау процесін
жеңілдету. [13, 34б]
Несиелік тәуекелді анықтағанда біз оны әдейі төлем төлеуден бас тарту
тәуекеліне, яғни қарыз алушының өзінің бастапқы несиелік келісімде
көрсетілген қарыздық міндеттерін төлей алмау сенімсіздігіне теңестірдік.
Сонымен қатар төлемеу тәуекелінің ішіне банк клинттері көптеген жағдайда
банкінің өзі де ұшырауы мүмкін болса да тәуекелдер енеді немесе солармен
тығыз байланыста болады. Мұндай тәуекелдерге өтімділік тәуекелі, қаржы
тәуекелі және жобалық тәуекел жатады.
Тәуекел-менеджменттің негізгі мақсаттарының бірі – 1) пайда әкелуші
активтердің пайыздық кірісі мен міндеттемелер бойынша пайыздық шығыстар
арасындағы пайыздық маржаға бақылау жасау. 2) Бұған сонымен қатар активтер
бойынша алынған, өлшенген орташа мөлшерлеме және міндеттемелері бойынша
өлшенген орташа мөлшерлеме арасындағы айырма – спрэд көрсеткіштері жатады.
Екі көрсеткіште де банкінің кірістері туралы берілген есептен алынады.
Жоспарлау кезінде ex ante (болжанатын) сандар алынуы мүмкін. 3) Үшіншіден,
бұл айырма (гэп) көрсеткіші, бұл банкінің активтері мен пассивтерінің
жылжымалы немесе фиксацияланған мөлшерлемелі бейбаланстылығының көрсеткіші.
Бейбаланстылық нақты уақыт кезеңіндегі фиксацияланған мөлшерлемелі
пассивтерден өзгермелі мөлшерлемелі активтердің тым көтеріліп кеткен сомасы
ретінде көрінеді.
Пайыздық маржаның немесе пайыздық спрэдтің негізінде тәуекел (кредиттік
және өтімділік) белгілі бір деңгейге жетеді, таңдалған деңгей неғұрлым биік
болған сайын банкінің соғұрлым үлкен тәуекелдерге баруына тура келеді.
Таңдалған мақсатты деңгейлер менеджмент күтілген экономикалық жағдайда
қолдану дұрыс деп тапқан пайыздық мөлшерлемелердің, бәсекенің және
тәуекелдің деңгейіне өзгеруіне байланысты кезең-кезеңдерде түзетіліп
отырады. Маржаның деңгейі құрылымдағы банкі активтерінің өзгеруіне
байланысты олардың ықпалына тәуелді болады, ал кейде олар оны анықтайды да.
Пайыздық маржаны басқаруда банкілік операциялар нарығындағы, экономикадағы,
пайыздық мөлшерлемелердегі, сонымен қатар активтер қоржынындағы тәуекел-
кіріс қатынастарының өзгерістерін мұқият бағалап сараптау қажет. [14, 59б]
Активтер мен пассивтердің қоржынын мерзімі бойынша баланстау тұрақты
мақсат болып табылады, себебі ол банкіге пайыздық спрэдті фиксациялауға,
яғни пайыздық тәуекелді бейтараптандыруға мүмкіндік береді. Бірақ кей
жағдайда менеджмент мерзімдердің бейбаланстық қатынасы әлеуетті тартымды
кіріс мүмкіндігін беретін болса, беймәлім спрэдтің тәуекелін таңдайды.
Қорларды баланстандырылмаған тартумен салыстыра қарағандағы
баланстандырылған тартудың қарапайым нұсқасы 1 кестеде көрсетілген.
180 күнге несиелеудің баламалы мөлшерлемелері: а) займдық қаржыларды
180 күнге тарту, спрэд = 5%; б) займдық қаржылады 90 күнге тарту, қайталау
90 күннен кейін жүргізіледі: спрэд = ½ (10% + 13%) = 11 12%.[11, 96б]
1 кесте - Баланстандырылған және баланстандырылмаған несиелер үшін несиелер
тарту
Мерзім Несие бойынша Қаржыландыру
мөлшерлемелер мөлшерлемелері Спрэд
Ағымдағы 90 күн 20% 15% 5%
нарықтық
мөлшерлемелер
180 күн 25% 20% 5%
Болжанатын
мөлшерлемелер 90 күн 17% 12% 5%
(бүгінгі күннен
бастап 90 күн)
Дерек көзі: [11]
180 күнге несиелеудің баламалы мөлшерлемелері: а) займдық қаржыларды
180 күнге тарту, спрэд = 5%; б) займдық қаржылады 90 күнге тарту, қайталау
90 күннен кейін жүргізіледі: спрэд = ½ (10% + 13%) = 11 12%.[11, 96б]
Инфляцияның пайызы жоғары көптеген елдер фиксацияланған мөлшерлеме
бойынша кредиттеу жүргізуге дайын емес еді (ал салымшылар депозиттер
бойынша фиксацияланған мөлшерлемелерді қабылдамады). Инфляция саяси және
экономикалық тұрақсыздықпен қатар жүрген кезде пайыздық мөлшерлемелерді
болжау тіпті мүмкін болмады. Осыған сәйкес банкінің активтері мен
пассивтерінің қоржынын басқаруға активтер қоржынының мерзімін мүмкіндігінше
баланстауға ұмтылуы керек.
Рейтинг әрдайым, ішінде мына мәселелер жататын бірқатар факторларға
негізделеді: несиенің мақсаты; қарыз алушыға байланысты несиенің көлемі
және болуы мүмкін шығыстардың жалпы көлемі; қарыз алушы жұмыс істейтін
сала; қарыз алушының қаржылық жағдайы және оның бұрынғы несиелері.
Әр түрлі санаттағы банкілерде әдетте пайыздық маржаның деңгейі әр түрлі
болады. Батыс елдерінің көпшілігіндегі ұсақ банкілердің пайыздық маржалары
үлкен банкілердікіне қарағанда жоғары болады. Бұл біріншіден, пассивтердің
көп бөлігін жиі сатып алуына тура келетін үлкен банкілермен салыстырғанда
активке қатынасы бойынша негізгі арзан активтердің үлкен үлесіне ие
болады. Екіншіден, көбіне үлкен тәуекелге баратын (және соған сәйкес
ресурстардың құнынан кеңірек спрэдті қажет етуші) тұтынушыларға шағын
көлемдегі дербес кредиттер береді. Мұндай банкілерді АҚШ-та бәсекелемтігі
аз ауыл шаруашылық аудандарының шағын елді мекендерінен де кездестіруге
болады.
Соңғы жылдары Батыста жеке банкілердің, соның ішінде үлкен көпұлттық
банкілерінің несие төлемділігіне көбірек көңіл бөлінді. Бұл олардың әр
уақыт сайын міндеттемелердің көлемін өсіру үшін (яғни несиелік қуатын
арттыру үшін) қарыздық міндеттемелердің (облигациялардың) нарығын
пайдалануына байланысты. Бұл банкілердің қарыз алушы ретіндегі сапасы ресми
түрде тәуелсіз рейтингілік агенттіктермен бекітіледі. Бұл рейтингілер оқтын-
оқтын қайта қарастырылып отырады және нәтижесіне байланысты жоғарыға
(жоғарырақ рейтинг) өзгеріп отырады. Рейтингілер жайлы немесе төменге
(төменірек рейтинг) өзгеріп отырады. Рейтингілер жайлы немесе жайсыз
жаңалықтар мен оқиғалардың нәтижесінде аяқ асты өзгеруі мүмкін. Мұндай
банкілер нарықта қаржы ауысуының құны негізінен олардың рейтингісі арқылы
орнатылады. [15, 57б]
Қарыз бойынша қызметтер несиелеудің келесі түрлері бойынша іске
асырылады:
а) Несиелік желі – клиенттің белгілі бір соманы әдетте 180 күннен
аспайтын белгілі бір кезеңге қарызға ала алатын қызмет түрі. Несиелік
желінің мынадай түрлері болады : 1) Хабарлаушы немесе дәлелдеуші желі :
банкінің несиелейтін тілегін білдіруші келісім. Бұл келісім банкінің ресми
міндеттем есін білдірмейді. Бұнда комиссия алындайды. 2) Міндеттемелік
желі: бұл келісімге сай банкі клиентті оның өтініші бойынша жазбаша түрде
міндеттеменің келісімінде ескерілген мерзімдер мен шарттарға сәйкес
несиелеуге міндеттеме алады. Бұл келісім банкінің заңды міндеттемесін
көрсетеді. Банк мұнда өзінің міндеттемесі үшін ақы алады. 3) Бағыттаушы
желі: банкі ішінде мақұлданған, бірақ клиент талқыламаған желі.
ә) Айналымдық несие (револьверлік) – формальды келісімшарттары
бойынша клиент несиені өз тілегі бойынша белгілі бір сомаға дейін алып және
қайтарып отырады. Мұнда несиелеу шегі әрбір несиені қайтарған соң қайта
қалпына келтіріліп отырылады. Мұндай келісім әдетте жылдан артыққа
созылады. Келісім бойынша комиссия алынады.
б) Қысқа мерзімдік несие (уақытша несие): несиені бір жыл ішінде
мерзімді және бір немесе бірнеше төлемді жабу арқылы жүргізілетін бір
реттік несие.
в) Ұзақ мерзімдік несие : жабу мерзімі бір жылдам асатын қандай да
болмасын бір реттік несие.
Тізілген өнімдердің ішіндегі міндеттемелік желіден басқасынан барлығы
қамтамасыз етілмеген, қамтамасыз етілген және кепілдендірілген болуы
мүмкін. Әр елдердегі банкілік жүйелер несиенің әр түріне, кейде тіпті
бірегей мерзімді және шартты түрлеріне ие. Мысалға алғанда – еуропалық
банкілер қысқа мерзімдік несиелердің басым бөлігін жеке тұлғалар мен
компаниялар үшін ұсынады. Бұл ақшаны салу және сызып тастау нәтижесінде
несиелік қалдықтар (бұлар бойынша пайыз алынады) мерзім-мерзім дебеттік
қалдықтармен (бұлар бойынша пайыздар алынады) ауыстырылатын біртұтас есеп
жүргізудің қарапайым және тиімді жүйесі. Бұл жүйе – несие есепшоттары
ағымдағы есепшоттардан немесе талап етілгенге дейінгі есепшоттардан бөлек
жүргізіледі, ол АҚШ-та қолданылады. Бірақ негізінен несиелер құрылымы,
қарызға қызмет көрсету талаптары несиелер мен оларды жабушыларға берілетін
төлем мерзімі барлық жерде біркелкі болады. Банкіде клиент өзінің мүмкіндік
шегіне өнімнің қарай және банк қызметкерінің мақұлдауымен түрін таңдап ала
алатын себеті (өнім себеті) болады.
Коммерциялық банкілер өз табиғаты бойынша қысқа мерзімдік несиелеушілер
болып табылады. Мұның себебі – олар өнімдер себетін құрауда жоғары деңгейлі
өтімділік дәрежесі маңызды қысқа мерзімдік депозиттерді, яғни болашақтағы
анықталмаған қолжетімділікті (және анықталмаған бағасыз).
3. Несие сапасын бағалау және несиелік тәуекелдің рейтингілік
жүйесі
Сапаны анықтаудың рейтингілік жүйелері несие беруші банкінің өтелмеген
несиелеріне байланысты несиелік тәуекелді жүйелі бағалаудың маңызды құралы
болып табылады. Дұрыс жасалған мұндай жүйе бір мезгілде бәрін жинақтай
алады және ол көптеген елдердің банкілерінің активтер мониторингісінің
несиелерін тексеру жүйесінде кеңінен қолданылады.Сапа бойынша несие
рейтингісін қолдану тәуекелге байланысты несиеден түсетін кірісті анықтауға
мүмкіндік береді.
Сапа бойынша өз несие рейтингілерін жасағанда, бір банкілір біршама
қарапайым, кейбірі күрделірек жобаларды қолданады. Мақсат-банкінің несие
бөліміне несие құнын бағалау үшін шешім қабылдауды жеңілдету. Бұл жұмыс
әдетте тәуекелдің әртүрлі санаттарына белгілі бір сандарды немесе әріптерді
тағайындау тәуекелді жіктеу арқылы жүргізіледі. Батыс елдерінің банкілері
қолданатын несие сапасының рейтингілік жүйесі 2 кестеде көрсетілген.
2 кесте - Несие сапасының рейтингісі
Рей- Жүйеленуі Күй-жайы немесе сипаттамасы Ұпайы
тинг
0 Жүйеленбеген Несие әлі бағаланбаған,яғни бағалай
немесе қайта бағалау барысында -
1 Прайм Жоғары несиелік рейтингілі несие алушы,
несиені тамаша қайтарумен белгілі,күшті
ақша ағымы, бірінші класты кепіл; 163-140
несиенің тартымды сипаттамалары (яғни
арнаулы,мерзімі, өтеу сызбасы,саласы)
2 Жоғары сапалы Несие алушының қаржылық күй-жайы жақсы,
несиелік тарыхы жақсы, кепілі сапалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Несие операцияларының сипаты және қысқа мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру тәртібі 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.2 Несиелік тәуекелдің теориялық негіздері 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 Несие сапасын бағалау және несиелік тәуекелдің рейтингілік
жүйесі 21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2 ЦЕСНА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ НЕГІЗДЕРІН ЖӘНЕ
ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ТҰРҒЫСЫНДА НЕСИЕЛЕУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
... ... ... 26
2.1 Банктің құрылу тарихы және қаржылық көрсеткіштерін талдау 26
2.2 Банктің несиелеу қызметін талдау 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.3 Несие тәуекелін басқару тұрғысында несиелер сапасын талдау 37
3 БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫ ОҢТАЙЛАНЛЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары 45
... ... ... ... ... ..
3.2 Несиелік тәуекелді басқару кезеңдері 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... . 59
ҚОСЫМШАЛАР 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан - бұрынғы одақтас республикалар арасында әлеуметтік-
экономикалық жоспарлауды әрі дағдарыстан қысқа мерзімде шығу шараларын
жасаған бірден-бір ел. Дәл қазіргі уақытта республикамызда жоспарлаудың
жаңа үлгісі жұмыс істеуде. Елді гүлдендіріп, көркейтуді мақсат еткен,
халықтың әл-ауқатын арттыруды негіз еткен маңызды құжат Қазақстан-2030
стратегиялық даму бағыты осы жаңа үлгінің арқауы. Осы құжат қабылданғаннан
бергі жылдарды қорытындылай отырып, біз еліміздің әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы осындай стратегиялық өзектіліктің болуының маңыздылығын
түсіндік.
Нарықтық экономика жағдайында еліміздегі қаржы жүйесінің дамуы маңызды
болып табылады. Себебі елдің экономикалық, әлеуметтік, тіпті саяси дамуы
оның қаржы саласындағы оңтайлы қызметіне тікелей байланысты болып табылады.
Осы орайда, коммерциялық банктердің қызмет етуін зерттеу маңызды.
Ғалымдық қаржы дағдарысы қоғамдық өміріміздің қай саласына болса да
өзінің кері әсерін тигізіп жатқаны мәлім.
Дүниежүзілік қаржы дағдарысының Қазақстанға қатысы тікелей деп айтуға
болады. Экономикаға, әсіресе, банк жүйесіне ықпалы, бұрыннан қалыптасқан
үрдістердің күбіртіктеуі күн құрғатпай шешетін мәселелерді алға тартып
отырғаны сөзсіз. Қаржы дағдарысы АҚШ-та ипотекалық дағдарыстан басталды.
Біздің коммерциялық банктер қаржы көзі ретінде АҚШ, Англия, Германия және
т.б. кейбір Еуропа елдерін пайдаланған болатын. Ол елдердегі қаржы
дағдарысынан, ең алдымен, өтімділік дағдарысының әсерінен, қаржы көздері
қазақстандық банктер үшін негізінен жабылды. [1, 16б.]
Біріншіден банктер Америкадағы ипотекалық дағдарыс әсерін болжамдай
алмады. Жағдайдың тұрақты болатынына сеніп қалған олар, сырттан
қаражаттарды қысқа мерзімге алып, оларды өз клиенттеріне ұзақ мерзімге
беріп отырды. Екіншіден, банктер тұрғын үй саласында алыпсатарлық бағаның
қалыптасқанын ескермеді және басқа салаларға көңіл бөлген жоқ. Үшіншіден,
банктер тапқан мол табыстарын өз қорларын өсіру үшін жұмсамай, оларды
еліміздегі және шетелдердегі ғимараттар мен өндірістік нысандар түріндегі
бағдарсыз активтерге айналдырып отырды. Сондықтан да еліміздің банк
жүйесіндегі айтарлықтай қауіптердің бір мезгілде жинала бастағандағы
заңдылық.
Осы орайда коммерциялық банктердің қызмет ету негіздерін, коммерциялық
банктердің активті операцияларының бірі болып табылатын несиелеу қызметін
зерттеу, несиелеу кезінде туындайтын несие тәуекелінің мәні мен мазмұнын,
теориялық негіздерін егжей-тегжейлі зерттеу және талдау, және де солардың
негізінде банктердің қызметін тиімді ұйымдастыру маңызды болып табылады.
Тақырыпты әзірлеу мен талдау деңгейі. Коммерциялық банктердің несиелу
процесіндегі тәуекелдерді басқару тұрғысындағы отандық және ТМД елдерінің
Мақыш С.Б., А.В.Калтырина, Лаврушин О. И., Гойденко Ю.Н., Грядовая О.В.,
Дорохова М.Н., Балабанова И. Т., Ольхова Р.Г., Жуков Е.Ф., Зверев О.А.,
Соколов Д., Жумагулова А., Лисак Б.И. экономикалық әдебиеттерінің
негізінен ғалым-экономистерінің ғылыми еңбектері мен жарияланымдарында
көрсетіледі.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты – қысқа
мерзімді несиелеуді ұйымдастырудағы тәуекелдерді басқарудың теориялық
негіздерін зерттеу, банктің несиелеу қызметін және несие тәуекелін басқару
тұрғысында несие сапасын талдау және тақырып аясындағы теориялық зерттеулер
мен талдаулар нәтижесінде несие тәуекелін басқаруды оңтайландыру тұрғысында
ұсыныстар беру.
Зерттеу кезінде келесі нақты міндеттер алға қойылды:
- қысқа мерзімді несиелеу кезінде туындайтын тәуекелдерді басқарудың
теориялық негіздерін қарастыру;
- несие сапасын басқару және несиелік тәуекелдің рейтингілік жүйесін
зерделеу;
- банктің несиелеу қызметін талдау;
- банктің несие қоржынының сапасына талдау жасау;
- несиелік тәуекелді басқаруды оңтайландыру жолдарын белгілеу;
- несиелік тәуекелді басқару кезеңдерін анықтау.
Зерттеу обьектісі Цесна Банк акционерлік қоғамы болып табылады.
Зерттеу пәні болып коммерциялық банктерде қысқа мерзімді несиелеуді
ұйымдастыру және тәуекелдерді басқару процесінде туындайтын экономикалық
қатынастар табылады.
Теориялық және әдістемелік негізі. Отандық және шетелдік ғалым
экономистерінің құрастырған коммерциялық банктерде қысқа мерзімді
несиелеуді ұйымдастыру және несиелеу процесінде туындайтын несиелік
тәуекелддерді басқару тұрғысындағы қызметін талдаудың теориялық негіздері
мен принциптері.
Талданған жұмыста қазақстандық заң актілері мен отандық және ТМД
елдерінің мерзімді басылымдары мен әдебиеттері қолданылды.
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау Агенттігінің, Қазақстан қаржыгерлерінің ассоциациясы
мен арнайы әдістемелік мерзімді басылымдар материлдары және Цесна Банк
акционерлік қоғамының қаржылық есептемелері негізінде зерттеліп, жазылған.
Жұмысты орындау барысында талдаудың салыстыру, идекстер, коэффициенттер,
пайыздар, графикалық суреттер және т.б. әдістері қолданылды.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
13 кесте, 7 суреттер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсаттары мен міндеттерімен анықталып,
диплом тақырыбын толығымен ашып көрсетуге өз септігін тигізеді.
1 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Несие операцияларының сипаты және қысқа мерзімді несиелендіруді
ұйымдастыру тәртібі
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін
құрайды, өйткені ол табысты түрде жүзеге асыру кіріс әкеледі, банктердің
сенімділігі мен тұрақтылығын арттыруға әсерін тигізеді, ал олардың
кедейленуі мен банкроттылыққа ұшырауы несие берудегі сәтсіздіктерге әкеліп
соғады;
Екіншіден, банктер елдің экономикасын дамытуға бағытталған
инвестицияларға несие беру үшін меншікті және тартылған ресурстарды
шоғырландыруға шақырылған;
Үішншіден, бұл қызметті табысты жүзеге асырған кезде оның барлық
қатысушыларына – несие ұйымдарына, қарыз алушыларға және тұтастай түрде
қоғамға пайда әкеледі.
Несие операциялары – бұл несие берушінің қарыз алушыға ақылы, жеделдік,
қайтарушылық, қамтамасыз етушілік жағдайларында ақша қаражаттарының белгілі
бір сомасын беру бойынша қатынасы.
Қайтарушылық түрінде қарыз алушының несие берушіге келісімде
көрсетілген негізгі қарыз сомасын міндетті түрде төлеуі түсіндіріледі. Бұл
ерекшелік несиені тауар-ақша қатынастарының басқа экономикалық
категорияларынан өзгешелеп тұрады. Қайтарушылық – несиенің негізгі белгісі
болып саналады.
Банк несиесінің ақылы болуы несие беру кезінде банктің көрсететін
қызметінің өтелетін сипатына негізделеді. Банк ссуда бергені үшін,
негізінен, сыйақы түрінде белгілі бір ақы алады. Оның мөлшерін несие шарты
бойынша тараптар белгілейді. [2, 115б]
Несие берушіден жедел несие беру жағдайында алынған қаржыларды
қайтарудың алдын ала көрсетілген мерзімдері түсіндіріледі. Яғни жеделдік –
оны бұзу белгілі бір санкциялар қолдануға әкелетін несиені қайтарудың
уақытша айқындығы. Несие беру мерзімі ссудалық қаржылардың қарыз алушының
иелігінде болуының шекті мерзімі болып саналады.
Банк несиесін берудің жоғарыда атап өткен қағидаларына (жағдайларына)
тағы несиенің қайтарушылығын қамтамасыз етуді қосуға болады.
Қамтамасыз ету – бұл кепілге беру, банк кепілдері, сақтандыру және
заңдылықтармен, сондай-ақ әріптестер арасындағы шартпенен қаралған өзге де
тәсілдердің көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін банк несиесін қайтарудың
тәсілі. [3,78б]
Банк несиелері келесі белгілер бойынша жіктеледі:
1. Мақсатты белгіленуі бойынша (тұтыну, сауда, ауылшаруашылық,
инвестициялық және т.б.);
2. Қайтару мерзімдері бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ
мерзімді);
3. Қамтамасыз етушілік деңгейі бойынша (қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген);
4. Пайыздық ставкалар түрлері бойынша (пайыздық ставкасы белгіленген
және пайыздық ставкасы өзгеріп отыратын несиелер). [4, 97б]
Банктің несие берудегі делдалдық қызметі толық көрінген кезде нақты
экономикалық өмірдегі банктің рөлін көрсетеді.
Нарықтық экономика кезінде коммерциялық (іскерлік) банктер несиелік
қатынасын көптеген клиенттермен байланыста құра отырып, күрделі мәселелерді
шешеді. Осылардың барлығы несие берудің аса ауқымды процесі арқылы жүзеге
асады.
Несие беру – сауда, кәсіпкерлік қызмет пен пайда табуды қамтамасыз
ететін банктердің маңызды операциялары болып саналады.
Несие беру теориясы мен тәжірибесінде банктің қарыз алушылармен өзара
қатынасының жалпы негіздері мен қағидалары, терең психологиясы бар
екендігін әлемдік тәжірибе дәлелдейді. Несие беру: субъектілердің несие
беру процесіне қатынасы; несие берушілер мен қарыз алушылардың
өзарақатынасы; несие ресурстарының жеткіліктілігі; қарыз алушылардың
ссудаларды пайдалануы; қарыздардың болуы сияқты көптеген проблемаларды
қамтиды.
Банк қарыз алушылармен несие қатынастарын орнату үшін клиенттің несиеге
деген нақты қажеттілігінің пайда болуына сенімді болуы тиіс. Клиенттің
несиеге объективті қажеттілігін білу және несиені қарызға, тек субъективті
қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайы үшін беру несиелік
өзарақатынастардың беріктігін және ссудаларды қайтару мүмкіндігін
көрсетеді.
Коммерциялық банктер қарыз алушыларға несиелер бере отырып, тәуекелге
барады, сондықтан несие беру процесінің маңызды ссудаларды берудің
техникалық ережесін жиынтық түрде орындау және бақылау мен мерзімінде
қайтарудан ғана тұрмайды, сонымен бірге несие беруші мен қарыз алушының
міндеттемелері бойынша әрбір нақты жағдайда шешімдер қабылдауды да
білдіреді. [5, 86б]
Нарықтық ортада несие беру бизнесі тұрғысынан отандық банктер үішн
ендігі жерде талдау техникасы мен несие беру процедурасы емес, ең негізгі
болып кең ауқымды пайымдау мен ұтымды шешімдер қабылдай білу қатысады.
Сонымен бір мезгілде несие беру жағдайы өзіне несие беру үшін қарыз алушы
орындауы тиіс талаптарды да енгізеді.
Банк клиенттің қаржылық орнықтылығы мен экономикалық тұрақтылығын
зерттеп, несиеге деген қажеттілікті қарай отырып, оның экономикалық
негізділігін, берілген деректердің сенімділігін ескереді. Қарыз алушының
қарызды несие шартында көрсетілген жағдайларға сәйкес қайтаруға қабілетті
және дайын екендігіне сенімді болу үшін, ссудаға қатынасы бойынша клиенттің
өз ісіне жауаптылығын, қарыз алушының беделін, рентабельділігін; ссуданы
қамтамасыз етуін; экономикалық конъюктураны ескереді.
Банк қарыз алушыға несие беру процесі басталмай тұрып тәуекелді жою
немесе оны төмендету мақсатымен әлеуетті қарыз алушыға талдау жасайды.
Банктің бұл мақсаттағы міндеті клиенттің несие төлеу қабілетін анықтауға
бағытталған.
Әлеуетті қарыз алушының несие төлеу қабілеті туралы дұрыс қорытынды
жасаған жағдайда, банк несие шартының жағдайларын әзірлеуге кіріседі. Бұл
кезең ссуданы құрылымдау деп аталады, банк аталмыш процесс кезінде: несие
мақсатын, сомасын, қайтару тәртібін, ссудалардың мерзімін, қамтамасыз
етуді, несие бағасын, өзге де жағдайларды анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайында ссуда беруші мен қарыз алушы екі жақ та
бірдей мүдделілік танытқанда ғана банктің несие қатынастары дамитын болады.
Бірінші тарап, яғни несие беруші (банк) өзінің несие беру бизнесін дамыта
отырып, ссуданың пайыздармен қоса мезгілінде қайтарылуын қалайды. Ал қарыз
алушы ссуданы ала отырып, оны қызмет процесіндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағыттайды. [6,103б]
Дамушы елдердің банк жүйесіндегі несие беру бизнесі несиені басқарудың
келесідей негізгі ережелерін қамти отырып, көптеген жылдар ішінде өзін
берік бекітті деуге болады. Ол ережелер бойынша:
- банктің несие қабілеті (несие беру қабілеті) капиталдың
жеткіліктілігі мен өтімділігіне негізделген. Банк ақша іздейді, орта
ставкаларды қайта қаржыландыру мөлшерлемлерімен (рефинансирование),
банкаралық несиелер бойынша мөлшерлемелермен салыстыра отырып,
депозиттердің тартымдылығын талдайды. Несие беруді қымбат ресурстар
есебінен дамыту банкке пайдалы емес;
- қарыз алушының бизнестегі бағытын, клиенттің өндірістік
мүмкіндіктерін білуді талап ететін несиелерді шоғырландыру банк үшін
маңызды мәселе. Бұл жерде негізгі шешімді қабылдау банктің жоғары шенді
қызметкерлерінің үлесіне қалады;
- несие беру өкілеттігі банктің несие саясатын жүргізу әрекетін
қамтиды. Несие беруге қатысы бар (орындаушыдан бөлімнің меңгерушісіне
дейін, директорлар кеңесі) банктің әрбір қызметкері несие беру процесін
жылдамдатуы; несие тәуекелін азайтуға жұмыс істеуі тиіс.
Қызметкерлердің өз өкілеттіктері мен міндеттерін білуі маңызды болып
саналады:
- банктердің тиісті комитеттеріне, өзінің міндеттері шеңберінде
клиенттермен келіссөздер жүргізетін, несие беру жағдайын, несие бағасын,
қайтару мерзімдерін анықтайтын аға қызметкерлерге келіссөздер жүргізуге
өкілеттіктер берілген;
- келіссөздер жүргізу кезінде банктің шешім қабылдауына мүмкіндік бере
отырып, құжаттама тәуекелден қорғауды қамтамасыз етеді. Қаржылық және
заңдық құжаттамалар несие беру процедураларын белгілеу үшін негіз болып
қатысады;
- бектіу (процедура) қарыз алушыға несие беру тәртібін аяқтайды. Несие
комитеті несие берілуін мақұлдайды және оның сомасын анықтайды.
Банктің қарыз алушылармен несие қатынасы әлемдік тәжірибеде өзіне
клиенттің несие туралы өтінішінен бастап, несиені толық қайтарғанға дейінге
аралықты қамтитын қадамдарын (6-10) енгізеді. Бұл мәселелер оқу
әдебиеттерінде жеткілікті түрде қарастырылады. [7, 95б]
Коммерциялық банктердің несие саясатын жүргізу мақсатында қарыз алушыға
несие беру кезіндегі несие шарттарын жасауы маңызды процесс болып саналады.
Несие шарты - бұл несиеге қатынасы бойынша әрбір тараптың құқықтары мен
міндеттері ескерілетін банк пен қарыз алушылар арасындағы контракт. Несие
шарты қарыз алушының қаржылық жағдайын ұстап тұру немесе жақсарту; банктің
мүддесін қорғай отырып, ақша қаражатының қозғалысы мен пайдалылық деңгейін
жақсартатындай етіп құрылатын жағдайлар мен қосымша ескертпелерден және
шектеулерден тұрады.
Несие шартының экономикалық және заңдық жақтары олардың мазмұнында
көрсетіледі, оған мыналар кіреді:
- ссуданы алу мақсатын, сомасын, аудару туралы жарлықты, төлем жасау
кестесі мен процедураларын енгізетін несие беру қаржысының сипаттамасы;
- терминология анықтамасы, қарыз беру күні, жұмыс күні, пайыздық кезең,
пайыздар төлеу күні, көрсетілген шарттардыорындамау жағдайы, келісімнің
күшін жою күні, растаушы құралы (заверительный инструмент) және т.б.
қамтиды;
- қарызды дәлелдеу – қаралуы қажет құжаттамаларды (мысалы, қөарыз алушы
жазған жай вексель) сипаттайды;
- пайыз және коммисиялық мөлшерлеме пайыздық төлемдер бойынша
коммисиялық ставкаларды анықтайды;
- алдын ала төлемдер жасау (ерікті және еріксіз), төлеу кезіндегі
айыппұлдар және оны басқару жағдайын қамтиды;
- ссуданы жабу құқығы, қарыз алушы тарапынан шарттарды орындамаған
жағдайда, банк өзінің талабын қарыз алушы арқылы жабады және қарыз алушының
кез келген активіне иелік ете алады;
- кепілдер: оның заң ережесі, займдарды реттейтін басқа тұлғаларды
қолдау сияқты банкке берілген, әртүрлі ақпараттарға сүйенетін қарыз
алушының өтініші оның қаржылық есебінің дұрыстығы, соңғы қаржылық
ақпараттар бойынша қаржылық жағдайға байланысты материалдарда кері
өзгерістердің болмауы, қарыз алушыға қарсы талаптың (иск) жоқтығы, қарыз
алушының активтеріне қарсы берешектері үшін мүліктерін ұстап қалудың кез
келген құқығын сипаттау немесе оның болмауы.
Банктік ссуда алушылармен несие қатынастарын жетілдіруіне қатысты несие
шарты құқықтық және нормативтік ережелермен толықтырылуы мүмкін. Осыған
орай несие шартының өзгермейтін формалары болмайды деп бекітуге болады.
Көпшілік елдердегі банктер аталмыш заң құжатына өз қатынастарын барынша дәл
айқындайды. Несие шартының экономикалық және заңдық күші банктің қарыз
алушыға өз талабын қоюына белгілі бір міндеттемелерді көздеуге немесе қажет
болған жағдайда банкті келесідей ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді:
- нақты бір күнге арналған мәліметтер, ссуданы бүкіл мерзімі ішіндегі
мерзімді аудиторлық және есеп қаржы құжаттары;
- нақты капиталдың немесе меншікті капиталдың белгілі бір деңгейін
белгілеу;
- негізгі коэффициенттер бойынша (ағымдағы өтімдік коэффициенті,
борыштың меншікті капиталға қатынасы бойынша коэффициент) белгілі
талаптарға жауап беру;
- ескерілген мерзімдер бойынша көрсетілген шарттардың орындалмау
оқиғалары туралы жазбаша хабарлама беру;
- қарыз алушының меншігіндегі кітаптарға және инспекцияларға, оның
операциялары бойынша банкке өту мүмкіндігіне рұқсат ету;
- барлық қауіптер мен міндеттемелерге қарсы сақтандыруды қолдану;
- салықтарды уақытында төлеу;
- қосылуға қатыспау және өз активтерінің маңызды бөлігін сату;
- шартқа қол қою уақытындағыдан үздік саналатын басқа қызмет түрімен
айналыспау.
Қазақстан Республикасының банк тәжірибесіндегі несие шартын арнайы
құжат ретінде белгілі бір кесте бойынша коммерциялық банктер жасайды және
оны тиісті талаптарға сәйкес рәсімдейді. Несие шарты белгілі бір ақы төлеу
арқылы толтырылады.
Несие шартының бірінші бөлігінде банк несиесінің, сондай-ақ кепілдеме
немесе кепілдік берушіліктің бөліп көрсетілуімен, заңды тұлға Жарғысы
негізінде әрекет ететін банктің және қарыз алушының атауы көрсетіледі.
Одан әрі шарттың заты (предметі) – несие объектісі, қысқа мерзімдік
ссудалар (ұзақ мерзімдік несие) сомасы, ссудалардың мерзімі, қайтару күні,
несие үшін пайыздық ставка, пайыздарды төлеу тәртібі мен мерзімдері
көрсетіледі.
Тараптардың құқығы мен міндеттері бөлімінде мыналар қаралады: ссуданы
мақсатты пайдалану, оны уақытында қайтару және табысы жеткіліксіз болған
жағдайда қарыз алушы кепілдікке қою арқылы (оның меншік құқығына жататын)
қайтаруға міндеттенетін, кепілдік беру туралы шартта көрсетілген пайыздарды
төлеу міндеттемелері көрсетілетін; ссуданы қайтару тәртібін, несие үшін
пайыздар төлеу бойынша міндеттемелерді және несиені уақытында қайтармаған
жағдайда төлейтін пайыздар мөлшерін, несие үшін пайыздарды аудару
мерзімдері мен тәртібін көрсететін; талап етуі бойынша банкке бухгалтерлік,
қаржылық, шаруашылық құжаттарын, есептің бүкіл түрлерін беруге (тапсыруға)
міндеттенетін; кәсіпорын мәртебесі бойынша бүкіл өзгерістерді банкке
хабарлайтын және ссуданы пайыздармен толық сомада банкке мерзімінен
бұрынқайтаратын қарыз алушының міндеттемелері. Қарыз алушының сондай-ақ
ссуданы қайтару мерзімін ұзарту туралы банкке өтініш білдіруге; банктің өз
тарапынан міндеттемелерін бұзуы кезінде өсім мөлшерінде айыппұл төленуін
талап етуге құқығы бар.
Банктің (несие берушінің) құқығы мен міндеттеріне мынадай мәселелер
кіреді: ақша және несие нарығының хал-ахуалына қатысты ссудаға пайыздық
ставкалардың өзгеруі; қарыз алушының шарттық міндеттемелерді бұзуы кезінде
алдағы уақытта ссуда беруді тоқтату; қайтарудың болашағы жоқ деп танылғанда
ссуданы мерзімінен бұрын өндіру; несиені мақсатты пайдалану бойынша жер-
жерлерде тексерулер жүргізу; ссудаларды және меншікті қаржыларды
пайдалануды қамтамасыз ету. Несиені мақсатты пайдаланбағаны үшін банктің
есептелген пайыздармен қоса алғанда ссудаға қарызының бүкіл сомасын және
ссудаға берешегінің 25%-ы мөлшерінде айыппұл өндіртуге құқығы бар. Жалпы
ереже бөлімінде несие шартының заңдылығы, заңдылықтарға сәйкес дауларды
шешу мәселелері атап көрсетіледі. Несие шартының соңында тараптардың мекен-
жайлары, банк операциялары бойынша есеп шоттарының номерлері көрсетіледі,
жетекшілердің қолдары мен мөр қойылады. [8, 56б]
Қарыз алушы ссуда алу үшін негізді жазбаша түрдегі өтінішпен банкке
жүгінеді, онда ссуданың мақсатты бағыты, оның сомасы, қайтару мерзімдері,
сондай-ақ несие берілетін шараның қысқаша сипаттамасы атап көрсетіледі.
Өтініш үш дана етіп толтырылады: бірінші және екінші дана (проводка) үшін
негіз болып қызмет етеду, үшінші данасы несие қызметкерінің ісінде қалады.
Ссудалық есеп шоты банкте, негізінен, банктің есеп шоты ашылған жерде
ашылады. Клиентке басқа банк қызмет көрсететін болған жағдайда, соңғы банк-
несие берушінің сұратқан бүкіл қажетті құжаттарын тапсыруға міндетті.
1. Қарыз алушы төмендегідей құжаттар пакетін тапсырған жағдайда несие
беру жүзеге асырылады:
- өтініш білдірушінің қызметіне және оның өндіретін өніміне сипаттама;
- несие есебінен өндірілетін өнімдердің (қызметтердің) тізімдемесі
тізімдемесі, оның экспорттық мүмкіндіктері, ішкі және әлемдік нарықта
шығарылатын ұқсас өнімдермен салыстырмалы сипаттамасы;
- экспортқа шығарылады деп болжанған өнімдердің өткізу нарықтарын
талдау жасау, соған сәйкес өнімдер үрдісі мен оған сұраныс, бәсекелестік,
халықаралық нарыққа шығу стратегиясы, өнімдерді экспортқа шығару туралы
(контрактылар, шарттар) шетелдік фирмалармен келісімдердің болуы;
- қарыз алушының өнімдер экспортына меншік құқығын бекітетін құжаттар,
ссудаға берешекті қайтаруға бағытталған түсімдер;
- өнімдерді экспортқа шығаратын лицензияның болуы;
- жобаны жүзеге асыру мерзімдері (құрылыс салу және алаңдарды
абаттандыру, жабдықтар жасау және оларды жеткізу, құрастыру, оны
пайдалануға беру және жобалық құнына қосылу мерзімдері бойынша);
- импорт төлемдерінің балансы мен экспорттан түсетін түсімдерді қоса
алғандағы өзін-өзі ақтау есептері;
- қажет болған жағдайда жоғарыда келтірілген деректерді бекітетін басқа
ұйымдардың ақпараттары.
2. Барлық қосымшалармен контрактылардың, шарттардың, келісімдердің
көшірмелері (сыртқы сауда контрактысына – орыс тіліне аударылуы).
3. Бухгалтерлік есеп, пайдалар мен шығындар туралы есеп, кірістер
туралы декларациялар және белгілі бір кезеңдегі қарыз алушының қаржылық
жағдайы мен несие төлеу қабілетін анықтау үшін өзге де мәліметтер.
4. Қажетті деңгейде ресімделген, ссуда беруге тапсырыс.
5. Қарыз алушы туралы ақпарат.
6. Тауарлы-материалдық құндылықтардың қозғалысы туралы мәлімет.
7. Шұғыл міндеттемелер.
8. Несие шарты.
9. Қамтамасыз ету туралы ақпарат, сондай-ақ бизнес-жоспар.
Банкпен тұрақты несие қатынасын орнатқан, жақсы беделге ие қарыз
алушыларға несие алу үшін тапсыруға тиіс құжаттардың тізімін банк қысқартуы
мүмкін. Қажеттілік болған жағдайда банк қарыз алушының қаржылық-шаруашылық
қызметі туралы аудиторлық ұйымдардың қорытындысын, қарыз алушының есеп
айырысу, ссудалық және валюталық есеп шоттары ашылған банктердің атауын,
олардың ссудалық қоржынындағы қарыздардың жіктелуі көрсетілуімен ссудаға
берешектерінің көлемін, сондай-ақ банк тәжірибесінде қабылданған үлгілер
бойынша несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттемелерді: кепілдік міндеттемесін, кепілдік беру хатын,
қарсыкепілдікті, кепілдік берушілікті талап етуі мүмкін.
Банктің несие бөлімі несие беру мәселелері бойынша құжаттарды дайындау
және өткізумен байланысты бүкіл жұмысты басқарады, несие берумен байланысты
өзге де қызметтердің жұмысын үйлестіреді және қарыз алушылар тапсыратын
мәліметтердің жеделдігі мен сенімділігіне жауап береді.
Несие беру кезінде несие бөлімі мамандарының құзырына несие
ресурстарының болуын, несие алу үшін қажетті тапсырылған құжаттардың
толықтығын қарау, тапсырылған техникалық-экономикалық негіздеу есептерінің
шынайылығын анықтау мен қарыз алушының несие төлеу қабілетін талдау, сондай-
ақ ссуданы қайтармауға әкелуі мүмкін факторларды зерттеу кіреді.
Несие бөлімінің қызметкерлері заң бөлімінің заңгер мамандарымен бірлесе
отырып, олардың құқықтық мәртебесі мен өкілеттіктерін айқындау үшін
клиенттердің заңдық істерін зерттейді. Контрактылар мұқият зерттеледі және
оған жеткізудің базистік жағдайлары, мерзімдері, төлем валюталары, төлем
(есеп айырысу) формалары бойынша құқықтық баға беріледі және ол бойынша
қажетті заң талаптарының сақталған, сақталмағандығы анықталады. Сол арқылы
қарызды кепілге берушінің немесе мүлкі арқылы кепілдік берушінің меншік
құқығы белгіленеді. Банктің заң қызметі несие алу өтініштерін қарау, несие
келісімдерін, кепілдік шартын жасау, қойылған мүлікті өткізу кезінде
құқықтық қолдау көрсетеді.
Қандай да бір себептермен ссуданы беру мүмкін болмаған жағдайларда, бұл
туралы жазбаша түрде дәлелді қорытынды беріледі және ол банк жетекшісінің
немесе банктің алқалы органы – несие комитетінің қарауына беріледі.
Несие бөлімінің және банктің басқа қызметтерінің қорытындысы несие беру
туралы мәселені несие комиссиясына немесе банк басқармасын ұсыну үшін негіз
болып саналады. Несие комиссиясы немесе банк басқармасы, жекелеген
жағдайларда банктің жетекшісі оң шешім шығарған кезде, заң қызметкерлері
кепілдік туралы шартты, ал несие бөлімі – содан кейін банк жетекшісі қол
қоятын несие келісімін (шартты) дайындайды.
Клиенттерге ссудалар беру ссуданың (несие шарты) мақсатты
бағытталушылығына қатысты ашылатын жеке ссудалық есеп шоттар арқылы жүзеге
асырылады. Осыған орай өнімдерді өткізуден түскен түсімдер мен ақша
қаражаттарының бүкіл басқа түсімдерін банк қарыз алушының ағымдағы есеп
шотына жазады.
Ссуда, негізінен тауарлы-материалдық құныдылықтар мен көрсетілген
қызметтерге төлеуге қарыз алушының есеп шотында қаржысы жоқ болған кезде,
аккредитивтер ашуға және несие шартында айқындалған қарыз алушының өзге да
қажеттіліктеріне беріледі. Қажет болған жағдайларда ссуда банк жетекшісінің
өнімі бойынша тауарлы-материалдық құныдылықтар және көрсетілген қызметтер
үшін ақы төлеуге берілуі мүмкін. Ссудаларды беру несие шартында айқындалған
біржолғы, күнделікті және өзге де мерзімдерде жүргізіледі. Бір жолғы ссуда,
сондай-ақ бір реттік контрактылар мен шарттар бойынша есептерді (счеттарды)
төлеуге беріледі.
Несие шартында қаралған несиені беру және оны қайтарудың тәртібі мен
жағдайларына сәйкес банктің несие бөлімі оны беруге үкім дайындайды.
Ссуданы беру кезінде банкке бірінші рет өтініш білдірген қарыз алушы
өзін куәландыруы тиіс. өйткені аталмыш қарыз алушының Жарғысында оның
шаруашылық жүргізуші субъекті атынан шаруашылық шарттарын жасауға басшылық
жасау құқығы қаралған.
Ссудалар негізінен аудару тәртібі түрінде беріледі. Дегенмен, қажет
болған жағдайда, банк шешімі бойынша азаматтармен есеп айырысу үшін, сондай-
ақ тұтыну несиелерін беру кезінде ссудалар қол ақшамен берілуі мүмкін. [9,
75б]
Несие берудің қазіргі тәжірибесінде банк несиесін ссудалық есеп
шоттардың әртүрлі үлгілерінен (типтерінен) беру мүмкіндігіне рұқсат
етіледі. Мұндай жағдайлар кезінде түсімдер арнайы есеп шотқа қабылданып,
содан кейін өткізілген тауарлар мен өнімдердің жалпы кірістерінің үлесі
шаруашылық органдарының банктік есеп шоттарына аударылады. Тауарлы-
материалдық құндылықтардың айналым жасаушылығын баяулатуға жол бермейтін
және өтпейтін, жатып қалған материалдық құнылықтарды жинақтайтын сауда,
дайындау, жабдықтау және өткізу ұйымдарына несие осындай тәртіпте берулуі
мүмкін.
Тұтастай алғанда клиенттің иелігіне түсетін несиенің мөлшері көптеген
жағдайларға қатысты болады. Мынаны еске сала кетейік: несиенің мөлшері
несие келісімімен белгіленген. Осы келісімде белгіленген сома, әдетте
клиент есепке алатын ең жоғарғы сома болып саналады. Аталмыш сома негізі
бойынша несие беру лимиті болып табылады. Оны: несие бағыты, бақылау цифры
деп те атайды. Тұтастай алғанда несие беру (несие бағыты) лимитін отандық
және шетелдік банк тәжірибесінен туындайтын жағдайларға сүйене отырып,
келесі түрде жіктеуге болады:
1. Тағайындалуына байланысты (от назначения) төленбеген қарыз
лимитіне, берілетін лимитке бөлінеді. Бірінші ссудалық төленбеген
қарызды белгілі бір күнге лимиттейді, ал екінші (қалдықты емес)
жолы берілетін ссуданың көлемін (ссудалық есеп шоттың дебеті
бойынша) белгілейді.
2. Қолдану мерзімдері бойынша шығатын және жылішіндегі (тоқсан
ішіндегі, ай ішіндегі) лимиттерге бөлінеді. Шығатын лимиттер – бұл
клиенттер сол арқылы белгілі бір кезең шегінен шығу құқығына ие
лимиттер (мысалы, жылдың немесе тоқсанның басында). Лимиттердің
екінші түрі қарыз алушының тиісті кезең шегінде (жыл ішінде ссуданы
пайдалану құқығы, клиент жоспарлы кезеңнің шегінен шығып кететін
шекті сомадан жоғары болуы мүмкін) ссуданы пайдалану құқығын
белгілейді.
3. қарыз алушыға берілетін несие көлемінің өзгеру дәрежесі бойынша
азая түсетін (өзгермелі) және өсе түсетін лимиттерге бөлінеді. Бұл
лимиттер ссудаға қажеттіліктің төмендеуі немесе көбеюіне қарай
анықталады, қарызды қайтарудың нақты кестесін белгілеуге мүмкіндік
береді.
4. Несиені пайдалану (жұмсау) мүмкіндіктері бойынша тұрақты лимит,
қосымша лимит, оның мөлшерін арттыру құқығына ие лимит, еркін лимит
ара жіктері ажыратылады. Тұрақты лимит ссуданы алудың жоғары
құқығын белгілейді, оны банктің айрықша өкімінсіз арттыруға мүмкін
емес жасайды. Тұрақты лимитте белгіленгенннен жоғары қосымша
ссудаларды алу қосымша лимитпен белгіленеді. Тұтастай алғанда
бірқатар жағдайларда несие беру лимиті қатаң болып саналмайды, оны
көбейту үшін клиентке мүмкіндік береді. Әрине мұндай мүмкіндіктер
мүлде шексіз емес (ірі несиелер үшін белгіленген, бір қарыз алушыға
берілетін нормативтер шектеу болып қызмет етуі мүмкін). Әрбір
жекелеген жағдайда ссуданы пайдалану құқығы коммерциялық банктің
ережелрімен реттеледі және несие келісімінде белгіленеді.
Несие шартынан туындайтын, беруге жататын несие мөлшерін анықтау -
бұл мәселенің заңды жағы ғана. Клиентке берілетін несие көлемі клиенттің өз
өтінішіне қатысты болады. Сонымен бірге клиенттің белгілі мөлшерде ссуда
беру туралы өтініші несиені қайтарудың нақты мүмкіндіктерімен, банктің
нақты есептеулерімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Несие мөлшері экономикалық жағдайларға, оның ішінде:
- қарыз алушының төлем айналымындағы айырмашылық көлеміне;
-несиені қамтамасыз етуге түсетін тауарлы-материалдық құндылықтардың
нақты жиынына және оның өтімдік дәрежесіне. [10, 125б]
2. Несиелік тәуекелдің теориялық негіздері
Несиелік тәуекел дегеніміз – займ мен қарыз алушы параметрлерінің
қызметі. Әлеуетті қарыз алушы көрсеткен несиелік ұсыныстың бағасы несие
беруші банкі үшін қажетті несиені ұсыну кезіндегі тәуекел әр түрлі болады.
Бұл жерде банкі өз қарыз алушыларына теңгерім, кіріс декларациясы және ақша
ағындары туралы қаржы есептерінің жүргізілу тәртібін талап етуі керек.
Банкілер бұл жағдайда, мұндай талаптар несие беруші банкіге ғана емес,
сонымен қатар бұл - кәсіпорынның қаржы жағдайын сәтті басқаруға мүмкіндік
беретіндіктен, кредит алушыға да тиімді екендігі жөніндегі фактілерді атай
отырып, сауат ашушы рөлді атқаруы керек.
Кепіл немесе кепілдеме түріндегі несиені сенімді қамтамасыз ету басқа
да өлшемдердің әлсіз жақтарын жеңуге көмектеседі. Ол үшін кепілдің сапасын
назарға алу керек: жабдық қаншалықты ескірді немесе зақымдалды, ол
қаншалықты өтімді және де нарықта қалай өтеді, инфляциядан қалай қорғалған;
міндеттемелерін орындамаған жағдайда бұл кепілді заңды түрде алуға болады
ма; кепіл мен несиенің нарықтық құнының қатынасының шегі және оны қайта
қарастырылуының жиілігі қандай?
Өндірісі дамыған елдерде несие алушы сауда жасаушылардың төлеу қабілеті
көбіне белгілі болғандықтан, соның негізінде кредит ала алады. Немесе олар
қамтамасыз етілмеген және кепілденбеген несие де ала береді. [11, 48б]
Кепілге қарыз беру – бұл қарыз алушы жағынан кепіл активімен қамтамасыз
етілген несилер. Бұл түрі қолданыстағылардың ішіндегі ең ескісі және кең
танымалы болып қала беретін тәрізді. Мұның алдында, ертеректе кепілдік
активтер жиі қарыз берушінің иелігіне ауысатын болса, қазіргі күнде
кепілдік активтер қарыз алушының иелігінде қалып, олар оны пайдалана
береді. Бұл жағдайда активтерді кепілге қою цессия немесе құқықтарын беру
арқылы – несие беруші мен қарыз алушының арасындағы қарыз шарттары мен
кепілдік активті байланыстыратын егжей-тегжейлі жазбаша келісімшарт
негізінде жүзеге асады.
Физикалық кепілдіктермен қамтамасыз етілген қарыздар әдетте, қарыз
беруші жақтан алаяқтыққа жол берілуі әлсіз қорғалған. Несие беруші банкі
қарыз алушының несиелік келісімнің шарттарын орындауына, соның ішінде
кепілдің бар екендігіне, оның қай жерде екндігіне; және оның жағдайына
қырағылық танытуы керек.
Банкілер кепілдіктің әр түріне әдетте несие беруші банкіде
орналастырылатын қолма-қол ақша үшін 100%-дан бастап жоғары көтерілуі және
кейде қорлар мен жабдықтардың белгілі бір түрлері (нарықтағы орны шектулі
және анықталуы қиын заттар) үшін 50%-ға дейін толқитын әртүрлі маржа
орнатуы мүмкін. Батыста толқудың нормативтік шегі болып жоғары сапалы құнды
қағаздар үшін 80%-дан бастап жоғары сапалы есепшоттар мен мүліктер үшін 65-
70%-ға дейінгі деңгейі саналады. Кепілдің нарықтағы құны мен өтімділігіне
және таратылу жеңілдігіне әсер етуі мүмкін қандай да болмасын жағдайлар мен
олардың өзгеруін тексеріп отыру керек. [12, 62б]
Кепілдік дегеніміз – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда үшінші
жақтың оның қарызын төлеймін деген жазбаша міндеттемесі. Егер де стандартты
банкілік форма қолданылмайтын болса, онда несиені қарастырушы қызметкердің
заң бөлімімен бірге кепілдіктің заңдылығын да тексерген маңызды. Кепілдікті
қарыз қайтару құралы ретінде қолдану кепілдіктің тәуекелін бағалау
процесімен қатар несие беруші банк қарыз алушыны да тексеруден өткізуді
қажзет етеді. Кепіл сияқты кепілдеме де несиенің сапасын көтермейді, себебі
ол төлемеу тәуекелін төмендетпейді. Сол себепті несие ешқашан да бір ғана
кепілдеменің негізінде берілмеуі керек.
Есепке алу жағдайынан алып қарағанда, кепілдік – шартты міндеттеме,
яғни, ол кепілдің бейбаланстық бабы (статьясы) болып табылады. Кепілге
байланысты несиелік тәуекелді бағалау кезінде гаранттың баланстықпен қатар
баланстық емес операцияларын да тексеру міндетті.
Сапа бойынша несиелік рейтинг жүйесі – несие беруші банкінің төленбеген
несиелерін байланысты несиелік тәуекелдің дәрежесін жүйелі түрде бағалаудың
маңызды құралы. Мұндай дұрыс жасалған жүйе бір мезгілде жинақы және
барлығын қамтушы жүйе болып табылады.
Банкілер әдетте, несиенің сапа бойынша өз рейтингілерін жасайды және
бір банкілер қарапайым схемаларды қолданса, кейбіреулері күрделірегін және
егжей-тегжейлісін қолданады. Бұған қарамастан мақсат біреу: банкінің несие
бөлімінің несие беруі мен оның бағасын бағалауда шешім қабылдау процесін
жеңілдету. [13, 34б]
Несиелік тәуекелді анықтағанда біз оны әдейі төлем төлеуден бас тарту
тәуекеліне, яғни қарыз алушының өзінің бастапқы несиелік келісімде
көрсетілген қарыздық міндеттерін төлей алмау сенімсіздігіне теңестірдік.
Сонымен қатар төлемеу тәуекелінің ішіне банк клинттері көптеген жағдайда
банкінің өзі де ұшырауы мүмкін болса да тәуекелдер енеді немесе солармен
тығыз байланыста болады. Мұндай тәуекелдерге өтімділік тәуекелі, қаржы
тәуекелі және жобалық тәуекел жатады.
Тәуекел-менеджменттің негізгі мақсаттарының бірі – 1) пайда әкелуші
активтердің пайыздық кірісі мен міндеттемелер бойынша пайыздық шығыстар
арасындағы пайыздық маржаға бақылау жасау. 2) Бұған сонымен қатар активтер
бойынша алынған, өлшенген орташа мөлшерлеме және міндеттемелері бойынша
өлшенген орташа мөлшерлеме арасындағы айырма – спрэд көрсеткіштері жатады.
Екі көрсеткіште де банкінің кірістері туралы берілген есептен алынады.
Жоспарлау кезінде ex ante (болжанатын) сандар алынуы мүмкін. 3) Үшіншіден,
бұл айырма (гэп) көрсеткіші, бұл банкінің активтері мен пассивтерінің
жылжымалы немесе фиксацияланған мөлшерлемелі бейбаланстылығының көрсеткіші.
Бейбаланстылық нақты уақыт кезеңіндегі фиксацияланған мөлшерлемелі
пассивтерден өзгермелі мөлшерлемелі активтердің тым көтеріліп кеткен сомасы
ретінде көрінеді.
Пайыздық маржаның немесе пайыздық спрэдтің негізінде тәуекел (кредиттік
және өтімділік) белгілі бір деңгейге жетеді, таңдалған деңгей неғұрлым биік
болған сайын банкінің соғұрлым үлкен тәуекелдерге баруына тура келеді.
Таңдалған мақсатты деңгейлер менеджмент күтілген экономикалық жағдайда
қолдану дұрыс деп тапқан пайыздық мөлшерлемелердің, бәсекенің және
тәуекелдің деңгейіне өзгеруіне байланысты кезең-кезеңдерде түзетіліп
отырады. Маржаның деңгейі құрылымдағы банкі активтерінің өзгеруіне
байланысты олардың ықпалына тәуелді болады, ал кейде олар оны анықтайды да.
Пайыздық маржаны басқаруда банкілік операциялар нарығындағы, экономикадағы,
пайыздық мөлшерлемелердегі, сонымен қатар активтер қоржынындағы тәуекел-
кіріс қатынастарының өзгерістерін мұқият бағалап сараптау қажет. [14, 59б]
Активтер мен пассивтердің қоржынын мерзімі бойынша баланстау тұрақты
мақсат болып табылады, себебі ол банкіге пайыздық спрэдті фиксациялауға,
яғни пайыздық тәуекелді бейтараптандыруға мүмкіндік береді. Бірақ кей
жағдайда менеджмент мерзімдердің бейбаланстық қатынасы әлеуетті тартымды
кіріс мүмкіндігін беретін болса, беймәлім спрэдтің тәуекелін таңдайды.
Қорларды баланстандырылмаған тартумен салыстыра қарағандағы
баланстандырылған тартудың қарапайым нұсқасы 1 кестеде көрсетілген.
180 күнге несиелеудің баламалы мөлшерлемелері: а) займдық қаржыларды
180 күнге тарту, спрэд = 5%; б) займдық қаржылады 90 күнге тарту, қайталау
90 күннен кейін жүргізіледі: спрэд = ½ (10% + 13%) = 11 12%.[11, 96б]
1 кесте - Баланстандырылған және баланстандырылмаған несиелер үшін несиелер
тарту
Мерзім Несие бойынша Қаржыландыру
мөлшерлемелер мөлшерлемелері Спрэд
Ағымдағы 90 күн 20% 15% 5%
нарықтық
мөлшерлемелер
180 күн 25% 20% 5%
Болжанатын
мөлшерлемелер 90 күн 17% 12% 5%
(бүгінгі күннен
бастап 90 күн)
Дерек көзі: [11]
180 күнге несиелеудің баламалы мөлшерлемелері: а) займдық қаржыларды
180 күнге тарту, спрэд = 5%; б) займдық қаржылады 90 күнге тарту, қайталау
90 күннен кейін жүргізіледі: спрэд = ½ (10% + 13%) = 11 12%.[11, 96б]
Инфляцияның пайызы жоғары көптеген елдер фиксацияланған мөлшерлеме
бойынша кредиттеу жүргізуге дайын емес еді (ал салымшылар депозиттер
бойынша фиксацияланған мөлшерлемелерді қабылдамады). Инфляция саяси және
экономикалық тұрақсыздықпен қатар жүрген кезде пайыздық мөлшерлемелерді
болжау тіпті мүмкін болмады. Осыған сәйкес банкінің активтері мен
пассивтерінің қоржынын басқаруға активтер қоржынының мерзімін мүмкіндігінше
баланстауға ұмтылуы керек.
Рейтинг әрдайым, ішінде мына мәселелер жататын бірқатар факторларға
негізделеді: несиенің мақсаты; қарыз алушыға байланысты несиенің көлемі
және болуы мүмкін шығыстардың жалпы көлемі; қарыз алушы жұмыс істейтін
сала; қарыз алушының қаржылық жағдайы және оның бұрынғы несиелері.
Әр түрлі санаттағы банкілерде әдетте пайыздық маржаның деңгейі әр түрлі
болады. Батыс елдерінің көпшілігіндегі ұсақ банкілердің пайыздық маржалары
үлкен банкілердікіне қарағанда жоғары болады. Бұл біріншіден, пассивтердің
көп бөлігін жиі сатып алуына тура келетін үлкен банкілермен салыстырғанда
активке қатынасы бойынша негізгі арзан активтердің үлкен үлесіне ие
болады. Екіншіден, көбіне үлкен тәуекелге баратын (және соған сәйкес
ресурстардың құнынан кеңірек спрэдті қажет етуші) тұтынушыларға шағын
көлемдегі дербес кредиттер береді. Мұндай банкілерді АҚШ-та бәсекелемтігі
аз ауыл шаруашылық аудандарының шағын елді мекендерінен де кездестіруге
болады.
Соңғы жылдары Батыста жеке банкілердің, соның ішінде үлкен көпұлттық
банкілерінің несие төлемділігіне көбірек көңіл бөлінді. Бұл олардың әр
уақыт сайын міндеттемелердің көлемін өсіру үшін (яғни несиелік қуатын
арттыру үшін) қарыздық міндеттемелердің (облигациялардың) нарығын
пайдалануына байланысты. Бұл банкілердің қарыз алушы ретіндегі сапасы ресми
түрде тәуелсіз рейтингілік агенттіктермен бекітіледі. Бұл рейтингілер оқтын-
оқтын қайта қарастырылып отырады және нәтижесіне байланысты жоғарыға
(жоғарырақ рейтинг) өзгеріп отырады. Рейтингілер жайлы немесе төменге
(төменірек рейтинг) өзгеріп отырады. Рейтингілер жайлы немесе жайсыз
жаңалықтар мен оқиғалардың нәтижесінде аяқ асты өзгеруі мүмкін. Мұндай
банкілер нарықта қаржы ауысуының құны негізінен олардың рейтингісі арқылы
орнатылады. [15, 57б]
Қарыз бойынша қызметтер несиелеудің келесі түрлері бойынша іске
асырылады:
а) Несиелік желі – клиенттің белгілі бір соманы әдетте 180 күннен
аспайтын белгілі бір кезеңге қарызға ала алатын қызмет түрі. Несиелік
желінің мынадай түрлері болады : 1) Хабарлаушы немесе дәлелдеуші желі :
банкінің несиелейтін тілегін білдіруші келісім. Бұл келісім банкінің ресми
міндеттем есін білдірмейді. Бұнда комиссия алындайды. 2) Міндеттемелік
желі: бұл келісімге сай банкі клиентті оның өтініші бойынша жазбаша түрде
міндеттеменің келісімінде ескерілген мерзімдер мен шарттарға сәйкес
несиелеуге міндеттеме алады. Бұл келісім банкінің заңды міндеттемесін
көрсетеді. Банк мұнда өзінің міндеттемесі үшін ақы алады. 3) Бағыттаушы
желі: банкі ішінде мақұлданған, бірақ клиент талқыламаған желі.
ә) Айналымдық несие (револьверлік) – формальды келісімшарттары
бойынша клиент несиені өз тілегі бойынша белгілі бір сомаға дейін алып және
қайтарып отырады. Мұнда несиелеу шегі әрбір несиені қайтарған соң қайта
қалпына келтіріліп отырылады. Мұндай келісім әдетте жылдан артыққа
созылады. Келісім бойынша комиссия алынады.
б) Қысқа мерзімдік несие (уақытша несие): несиені бір жыл ішінде
мерзімді және бір немесе бірнеше төлемді жабу арқылы жүргізілетін бір
реттік несие.
в) Ұзақ мерзімдік несие : жабу мерзімі бір жылдам асатын қандай да
болмасын бір реттік несие.
Тізілген өнімдердің ішіндегі міндеттемелік желіден басқасынан барлығы
қамтамасыз етілмеген, қамтамасыз етілген және кепілдендірілген болуы
мүмкін. Әр елдердегі банкілік жүйелер несиенің әр түріне, кейде тіпті
бірегей мерзімді және шартты түрлеріне ие. Мысалға алғанда – еуропалық
банкілер қысқа мерзімдік несиелердің басым бөлігін жеке тұлғалар мен
компаниялар үшін ұсынады. Бұл ақшаны салу және сызып тастау нәтижесінде
несиелік қалдықтар (бұлар бойынша пайыз алынады) мерзім-мерзім дебеттік
қалдықтармен (бұлар бойынша пайыздар алынады) ауыстырылатын біртұтас есеп
жүргізудің қарапайым және тиімді жүйесі. Бұл жүйе – несие есепшоттары
ағымдағы есепшоттардан немесе талап етілгенге дейінгі есепшоттардан бөлек
жүргізіледі, ол АҚШ-та қолданылады. Бірақ негізінен несиелер құрылымы,
қарызға қызмет көрсету талаптары несиелер мен оларды жабушыларға берілетін
төлем мерзімі барлық жерде біркелкі болады. Банкіде клиент өзінің мүмкіндік
шегіне өнімнің қарай және банк қызметкерінің мақұлдауымен түрін таңдап ала
алатын себеті (өнім себеті) болады.
Коммерциялық банкілер өз табиғаты бойынша қысқа мерзімдік несиелеушілер
болып табылады. Мұның себебі – олар өнімдер себетін құрауда жоғары деңгейлі
өтімділік дәрежесі маңызды қысқа мерзімдік депозиттерді, яғни болашақтағы
анықталмаған қолжетімділікті (және анықталмаған бағасыз).
3. Несие сапасын бағалау және несиелік тәуекелдің рейтингілік
жүйесі
Сапаны анықтаудың рейтингілік жүйелері несие беруші банкінің өтелмеген
несиелеріне байланысты несиелік тәуекелді жүйелі бағалаудың маңызды құралы
болып табылады. Дұрыс жасалған мұндай жүйе бір мезгілде бәрін жинақтай
алады және ол көптеген елдердің банкілерінің активтер мониторингісінің
несиелерін тексеру жүйесінде кеңінен қолданылады.Сапа бойынша несие
рейтингісін қолдану тәуекелге байланысты несиеден түсетін кірісті анықтауға
мүмкіндік береді.
Сапа бойынша өз несие рейтингілерін жасағанда, бір банкілір біршама
қарапайым, кейбірі күрделірек жобаларды қолданады. Мақсат-банкінің несие
бөліміне несие құнын бағалау үшін шешім қабылдауды жеңілдету. Бұл жұмыс
әдетте тәуекелдің әртүрлі санаттарына белгілі бір сандарды немесе әріптерді
тағайындау тәуекелді жіктеу арқылы жүргізіледі. Батыс елдерінің банкілері
қолданатын несие сапасының рейтингілік жүйесі 2 кестеде көрсетілген.
2 кесте - Несие сапасының рейтингісі
Рей- Жүйеленуі Күй-жайы немесе сипаттамасы Ұпайы
тинг
0 Жүйеленбеген Несие әлі бағаланбаған,яғни бағалай
немесе қайта бағалау барысында -
1 Прайм Жоғары несиелік рейтингілі несие алушы,
несиені тамаша қайтарумен белгілі,күшті
ақша ағымы, бірінші класты кепіл; 163-140
несиенің тартымды сипаттамалары (яғни
арнаулы,мерзімі, өтеу сызбасы,саласы)
2 Жоғары сапалы Несие алушының қаржылық күй-жайы жақсы,
несиелік тарыхы жақсы, кепілі сапалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz