Бір жылдық шөптер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3-4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1. Әдебиетке 5-12
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2. Негізгі бөлім.
2.1 Мал азығының түрлері, олардың құрамы және 13-31
қоректілігі ... ... ... ..
2.2 Сапалы мал азығын дайындаудың технологиясы 31-45
... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Малды азықтандыруға қолданылатын жем қоспасының құрамы және
қоректілігі 45-51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
3. Малды қосымша жем қоспасымен азықтандырудың экономикалық
тиімділігі 52-54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
4. Еңбекті қорғау 55-61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
5. Қоршаған ортаны қорғау 62-68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
Қорытынды 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Малдан алынатын өнім сапасының ең маңызды факторы – азықтандыру. Жақсы
мал азығының қоры мал шаруашылығын дамытудың ең басты шарты болып табылады.
Мал ағзасы өзінің тіршілігіне қажетті заттарды өзін қоршаған ортадан алады.
Бұл өз кезегінде рацион құрамында қоректік заттардың шоғырлануын қажет
етеді.
Малды дұрыс өсіру, мол өнім алу және басын көбейту үшін оны қоректік
заттармен қамтамасыз ететін азық қорының базасы болуы қажет.
Бүгінгі таңда республика аумағында 187 миллион гектар көлемді алып
жатқан жайылым, 5 миллион гектар шалғындық және 2,4 миллион гектар мал
азығы дақылдары егістіктері жем-шөптік негізгі қоры болып табылады. Жайылым
көлемі жағынан Қазақстан дүние жүзінде бесінші орын алады. Еліміздің бүкіл
жер көлемінің 67 пайызы және ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жердің 80
пайызы жайылымның үлесіне тиеді. Жайылымның азықтық сыйымдылығы 25-28 млн.
тонна азық өлшеміне тең.
Республиканың әр алуан аймақтарында жүргізілген ғылыми-зерттеулер соңғы
жылдары жайылым күйінің барлық жерлерде нашарлағанын көрсетті. Бұл құбылыс
негізінен жайылымды жүйесіз пайдалану және экологиялық қауіпсіз жаю
салдарынан қолданыстағы жайылымдарда шөп өнімділігі 50-60 пайызға дейін
төмендеген. Соның салдарынан топырақ пен құм көшкінін туындататын эрозиялық
процестер белең алып, 26,5 миллион гектар алқап деградацияға ұшырады. Қазақ
мал шаруашылығы және жем-шөп өндіріс ғылыми-зерттеу институтының
мәліметтері бойынша, қазіргі кезде малдың жайылымдық азықпен қамтамасыз
етілуі 70 пайыздан аспайды.
Жемшөптік дақылдар өсірілетін егістік көлемі 2378,5 мың гектарды
құрайды. Оның 74,4 пайызы көп жылдық шөптер, ал 10 пайызы бір жылдық мал
азығы дақылдары үлесіне тиеді. Сүрлемдің дақылдар бүкіл егістік жердің 3,5
пайызына өсіріледі. Агротехникалық шаралардың сақталмауы себепті жемшөптік
дақылдар өнімділігі өте төмен. Әр гектарға көп жылдық шөптер – 15, бір
жылдық шөптер – 11 және дәнді-бұршақты дақылдар 10 центнерден ғана айналып
отыр.
Жем-шөп базасының аталған жағдайында қарқынды өсіп келе жатқан мал
басын жем-шөппен толқы қамтамасыз ету мүмкін емес. Сондықтан экологиялық
қауіпсіздікті сақтай отырып, жайылымдық және пішендік жерлер өнімділігін
артыруға бағытталған түбегейлі шаралар қабылдау қажет.
Азықтандыру малдық тобын және тұқымын жетілдірудің сенімді құралы.
Азықтандыру малдың ішкі органдарының дамуына үлкен әсер етеді. Қозыны
енесінен айырып алғаннан соң, тек ірі азықпен азықтандырғанда, үлкейгеннен
кейін оның ішегінің ұзындығы, денесінің ұзындығынан 44-51 есе артық болған.
Ал ірі азықты аз беріп азықтандырған тек қана 33-38 есе ұзартылған,
айтарлықтай айырмашылықтар қарнының көлемінде де болған. Бір килограмм
тірілей салмағына шаққанда қойдың қарнының көлемінің сыйымдылығы мына ретте
болған: көлемді азықпен азықтандырылған қойдың қарнының сыйымдылығы 800-900
мл, ал тек қана жеммен азықтандырылған қойдың қарнының сыйымдылығы 270 мл
болған. Мысалы, шаруашылықта малды дұрыс азықтандыру – малдың денсаулығын
жақсартуды, қалыпты төл беруін, мал тобының толқы сақталуын қамтамасыз
етіп, жақсы дамуы үшін, өнім беруге қабілеттілігін арттырады.
Малдың салмағының өсуі, қоңдылығы, төл саны азықтандыруға байланысты.
Жеткіліксіз азықтандыру, малдың өсуін, ұрықтануын, өнім беруін, дене
құрылысын, нашар төл беруін тудырады.
Далалық жерлерде жемшөп өндіруді жетілдіруде табиғи шабындықтар мен
жайылымдарды жақсарту, жемшөптік дақылдарға тыңайтқыш беру, суландыру
жұмыстарын жүргізу көзделеді.
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Қазіргі кезде мал азықтандыру үшін 500-ден аса өсімдіктерден
дайындалған әртүрлі азық түрлері мен азық қосымшаларын, соның ішінде пішен,
пішендеме, сүрлем, шөп ұны, майлы дақылдар өндірісінің қалдықтары,
микроэлементтердің тұздары, витаминдердің, ферменттердің антибиотиктердің
препараттары қолданылады.
Организмге азық берілмейінше зат алмасу, энергия, органдар мен
ткандардың қимыл-әрекеттерінің орындалуы, еттің, терінің, жүннің құралуының
мүмкіншілігі болмайды.
Азықтандыру малдың тобын және тұқымын жетілдірудің сенімді құралы.
Республикамыздың жайылымдық мал шаруашылығында шешімін таппай отырған
мәселелердің бірі – сумен қамтамасыз ету. Ауылдан щалғайдағы жайылымды мал
бағу үшін пайдалану оларды суландырмайынша мүмкін емес. Институт
мамандарының пікірінше, қазіргі қолдағы бар мал басын жем-шөппен толқы
қамтамасыз ету үшін суландырылмаған, қолданыстан тыс қалған шалғайдағы 46
млн. гектар жайылымды игеру керек. Егер суы мол бір құдық 8-10 мың гектар
жайылымға бағылатын мал басын сумен қамтамасыз етеді деп есептесек, онда
4600 құдықты іске қосу қажет. 1990 жылға дейін еліміз жайылымдарында 38106
шегенді және 31546 құбырлы құдықтар қолданыста болды.
Шалғындық жем-шөп ресурстары бірінші кезекте көлтабандар, жайылма,
таулық және екпе шабындықтар көлемімен анықталады. Ғалымдар осы жерлерде
жем-шөп өнімділігі мен сапасын арттыру жөніндегі басты шараларды айқындады.
Суармалы шалғындықта ең тиімді агротәсіл 1 гектарға 60-90 кило әсерлі зат
есебінен минералды азот тыңайтқыштарын енгізу болып табылады. Осы қарапайым
тәсіл шалғындықтың өнімділігін екі есеге дейін арттыруға мүмкіндік береді
және әсерлі 2-3 жыл бойы сақталады. Суармалы шалғындықтарда негізінен астық
тұқымдастар өсетіндіктен, пішенінің белоктық құрамын бұршақ тұқымдас көп
жылдық шөптер есебінен артыру қажеттілігі туындайды. Оны шалғындықтың
шымына жерді ешқандай өңдемей-ақ себуге болады. Жасалған технология
өсімдіктердің жақсы көктеп, көп жылдар бойы сақталуын қамтамасыз етеді.
Малды пішенмен қамтамасыз етудің игерілмеген көзі дәнді дақылдар егісі
айналымынан шығарылған тыңайға жерлер болып табылады. Тәжірибелер тыңайға
жерлерді екпе шабындықтар жасау үшін пайдалануға болатынын көрсетті.
Қарағанды облысының Шет ауданында Қуаң жерлерді басқару халықаралық
жобасы ауқымында екпе жайылымдар мен шабындықтар жасау бойынша институт
ғалымдары жүргізген нақты тәжірибелер осыны дәлелдеді. Еркекшөпті себу
жолымен шабындықтарды жақсарту, айналымнан шығарылған жердегі пішен өнімін
гектарына 3-4 центнерден 8-10 центнерге дейін арттыруға мүмкіндік берді.
Мал азығы дақылдары өсірілетін егіс көлемі айтарлықтай қысқарды. Көп
жылдық шөптер 70 пайыз, ал сүрлемдік дақылдар бар-жоғы 3,4 пайыз ғана болуы
бұл егістік жердің экстенсивті пайдаланылып отырғанын көрсетеді. Осыған
байланысты Ауыл шаруашылығы министрлігінде институт ғалымдарының қатысуымен
еліміздің аймақтары бойынша орта есеппен алғанда, мал басының қажеттілігіне
қарай мал азығының оңтайлы құрылымы жасалды. Бұл құрылым бойынша орта
есеппен алғанда республика көлеміндегі пішеннің үлесі 20,5 пайыз, пішендеме
– 4,9, сүрлем – 10,9, мал азықтық тамыржемістілер – 3,9, құрамажем – 20,7,
жайылымдық азық 39,1 пайыз болуы керек. Жемшөптік дақылдар егістігінің
көлемі 4879,2 мың гектарға дейін ұлғайтылмақ. Ғалымдардың аймақтық
ұсыныстары фермерлерді тұрақты әрі мол пішен және көкбалауса, өнімін алуға
бағыттайды.
Қазақ мал шаруашылығы және жем-шөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты
оңтайлы жүктеме мөлшерін назарларға ала отырып, негізгі табиғи және
географиялық аймақтар үшін жайлымдарды тиімді пайдаланудың ғылыми
негізделген сұлбасын жасады. Мысалы, Қызылорда облысында мал жаю кезеңінде
жусанды-сораңды-эфемерлі жайылымда бір ересек қойға 2,9 гектар, ал, тамыр
жусанды-теріскенді-изенді аралас шөпті жерде 3,8 гектар қажет болатыны
анықталды. Жасалған нормативтерді қатаң сақтау қажет болатыны анықталды.
Жасалған нормативтерді қатаң сақтау жайылымдар деградациясын болдырмауға
және олардың ұзақ жылдар бойы өнімділігінің тұрлаулы болуына мүмкіндік
береді. Елімізде алғаш рет жасалған Ландшафттарға жүктемелерді орналастыру
нормалары картасы Қазақстан Республикасының Ұлттық атласына енгізілген.
Жайлымды дұрыс пайдаланудың классикалық сұлбасы бойынша малды бір мерзімдік
телімнен екіншісіне ауыстырып, жазда Қарақұм, Қызылқұм, Сыр бойына шығады.
Пайдалануға бір ғана табиғи аймақта орналасқан жайылым телімдері жалға
немесе сатып алынады, олар бір типтес келеді. Жүйесіз пайдаланған жағдайда
өнімділігі төмендейді, құнды шөптердің биоалуантүрлілігі жоғалып,
деградацияға ұшырайды. Институт ғалымдары осындай жайылымдарды ұтымды
пайдаланудың ғылыми тәсілдерін жасады. Телімдерді ботаникалық тұрғыдан
зерттеп тексеру, бір типтес жайылымның өз ішінде өсімдік жамылғысының
әртүрлілігін және олардың шекараларын айқындап, белгілеуге мүмкіндік
береді. Азықтық сыйымдылығы мен пайдалану мерзімдерін анықтай отырып
шекараларын айқындау, қарапайым жайылым айналымы салдарынан туындайтын
келеңсіз жағдайлардың алдын алуға жағдай туғызады.
А.П.Дмитроченко, П.Д.Пшеничныйдың (1975) болжамы бойынша сабан
клетчаткасының қиын қорытылуы – оның лигнин тектес заттармен, әсіресе
шақпақ қышқылымен тығыз байланыстылығында. Бірақ С.З.Зафреннің (1972, 1975)
малға лигниннен тазартылған клетчатканы беру арқылы қойған тәжірибелерінде
мұндай нәтиже байқалмаған. Оның тұжырымы бойынша клетчатканы қорытуды
жақсарту үшін – клетчатка ыдыратушы микрофлораға қолайлы жағдай туғызу
керек. Мысалы рационға азотты қосынды қосып азықтың протеиндік қоректенуін
жақсартуда клетчатканың қорытылуын жоғарылатқан. Мұны автор ас қорыту
жолындағы микроорганизмдер тіршілігінің жақсаруынан деп түсіндіреді.
Л.И.Каплунов, В.К.Давыденко, В.Т.Тесленконың (1977) деректері бойынша
бактерия ферменттерінің клетчаткасын қанттарға ыдыратуы үш кезеңмен өтеді:
1) целлюлозаны ерімейтін, бірақ жеңіл ашитын аз молекулалы көп
қанттарға бөлшектеу;
2) көп канттарды ферменттік ашыту арқылы глюкоза және целлобиозға
айналдыру;
3) целобиаза ферментінің әсерімен целлобиозаны глюкоза дейін ыдырату.
Осыдан пайда болған глюкоза, ұшпалы мал қышқылдарына (ҰМҚ) дейін
ашытылып, химиялық, биологиялық және күрделі физика-химиялық, физика-
биологиялық, гидроба-ротермикалық т.б. әдістерді қолданады. Механикалық
және физико-термикалық әдістерге ірі азықтар желінуін жоғарылататын турау,
ұсақтау, ұнтақтау, кесу, қосу, араластыру, жоғары жылумен өңдеу жатады.
Химиялық әдістерге ірі азықтардың желінуімен қатар қоректілігін де
арттыратын түрлі химиялық қосындылармен (сілтілер, әктер, содалар,
аммиакпен т.б.) өңдеу жатады. Биологиялық әдіс азықтардың ферменттік
өңдеуін ашытқылау арқылы жүргізеді. Механикалық (физикалық) әдіс ірі
азықтарды шайнап, ұсақтауды жеңілдетеді де, бірақ қоректілігіне әсер
етпейді. Ал химиялық әдіс ірі азықтардың желінуімен қатар қорытылуын да
жақсартып (15 пайызға дейін) жалпы қоректілігін 1,5 – 2 есе арттырады.
Биологиялық әдіс ірі азықтардың желінуін қорытылуын және қоректілігін
арттырумен қатар, олардың қоректік заттарының биологиялық бағалылығын
арттырып (аминқышқылдары, витаминдермен) байытып дәмділігін, хош иістілігін
жоғарылатады.
Шаруашылықтағы ірі азықты малға өңдемей жегізуге жол бермеу керек.
Олардың ең болмағанда қарапайым механикалық өңдеуден өткізу қажет. Ол үшін
ірі қараға 4-5 см, қой мен жылқыға 2-3 см етіп турайды, ал сабанды
ұнтақтайды.
Азық институтында (Л.В.Котовский) өткізген зерттеулер күйісті малдың
алдыңғы қарынындағы ірі азық тура диірменнен өткендей ұнтақталатынын
көрсетіп отыр.
Туралап ұсақталған ірі азықтың басқа азықтармен араласуы, буландырылуы,
химиялық препараттармен өңделуі жеңілдейді. Сабанды басқа азықтармен
араластырғанда протеинді азықтар оның қорытылуын жоғарылатып, ал қантты
азықтар керісінше, төмендейтінін ескеру қажет. Қалай болғанда да сабанның
араласқан азықтар сөліне қаныққаны дұрыс. Оның ең қолайлы жолы – сабанды
басқа азықтармен қоса сүрлемге салу.
Республика шаруашылықтарында кеңінен қолданылып отырған Қазақсүрлем
қосындысы сүрлемделу барысында түрлі әсер ететін үш препараттан тұрады.
Біріншісі – ПБҚ – Пропионқышқылды бактериялар; екіншісі – АСС –
аминолитикалық сүт қышқылды стрекококк; үшіншісі – ПСБ – пентоза ашытқыш
сүт қышқылды бактериялар. Құрғақ күйінде оның әр 1 килограмында 10
миллиардқа дейін тірі бактериялық торшалар шоғырланған. ПҚБ препараты жеңіл
сүрлемденетін азықтардан дайындалған сүрлемді қышқылсыздандыру үшін, АСС –
60-80 процент ылғалдықтығы қиын сүрленетін азықтарға қосу үшін, ал ПСБ –
сабанды сүрлемдеу үшін қолданылады.
Сабанды жұмсартып, желінуін жақсарту үшін, өздігінен жылытуға тәсілін
қолдануға болады. Өздігінен жылытылу үшін сабанды орға, траншеяға мұқият
тығыздап салып әр бір тоннасын тұздалған 650-700 л жылы сумен
ылғалдандырады, үстін құрғақ сабанмен және жарғақпен жабады. Суланған
сабанда өтетін микробиологиялық процестер арқылы 3-5 тәулікте жылуы 45-50
градусқа көтеріледі. Қызу әсерінен сабан жұмсарып, жаңа пісірілген нан
иісті болады. Сабанды арнайы буландырғыш қондырғыларда жоғары жылу арқылы
өңдеуге де болады. П.А.Кормщиков әр 1 ц сабанды 3 кг әктің ерітіндісіне 10
минутқа батырып алып, сумен шаймай 18-20 сағат бойы ерітіндіні сорғытып,
мал азығында қолдануды ұсынды. Кейіннен Л.Н.Николаев сабанды 0,5 процент
аммиак ертіндісіне, С.С.Петров – сілтілердің натрия бикарбонатымен
қосындысына батырып алуды зерттеді. Бірақ бұл ізденістердің барлығы
клетчатка қорытылуын жоғарылату үшін лигнин мен целлюлоза арасындағы
бірлестікті бұзу, болмағанда әлсірету қажет деген тұрғыдан жүргізілді.
Л.В.Котовский зерттеулері сабан клетчаткасының қорытылуына алдыңғы қарындар
бактериялары әсерінің күшті екенін дәлелдеді. Олардың жетілуіне қолайлы
сілтілі орта туғызу үшін (рН=9,0) дәлелдеді. С.Я.Сафреннің (1972)
салмағының 4,0 процентіндей сілті қосу қажет деп тапты.
Қазақтың қой шаруашылығы институтында (Т.И.Сарбасов және басқалары)
қойға арналған сабанды түйіршіктер құрамын ұсынып отыр. Оның 35-50 проценті
сабаннан, 4-5 проценті қант сірнесінен, 45-50 проценті кебек, дән
дақылдары, және минералды (аммоний, фосфор, ас тұзынан) қосындылардан
тұрады. Осы түйіршіктер қой бордақылау нәтижелерін жоғарылатты.
Ірі азықтарды биологиялық жолмен өңдеудің кең тараған - әдісі
ашытқылау. Ашытылған ірі азықтарда ферменттік процестер өтіп, қоректілігі,
иісі, дәмі жақсарып, сүт қышқылды бактериямен, В тобының витаминдерімен
байытады. Азықты ашытқылауды екі жолмен жүргізеді: біріншісі – опаралық,
екіншісі – опарасыз.
Опаралық тәсілде азықты ашытқылау үшін алдымен опара дайындалады.
Опараны 75 процент арпа жармасы және 25 процент кебектен тұратын ұнтақтың
әр 1 кг 3 л жылы сумен ылғалдандырып, 25-280 жылулықта ұнтақ салмағының 3
проценттейіндей нан ашытқысын қосып дайындайды.
Қолданатын ашытқыны тамыр жемістілерден дайындауға да болады. Сабанды
ашытқылау үшін 1-3 текше метр ыдысқа туралған сабан толтырылып, тұз
қышқылының 0,2 – 0,3 процерттік ерітіндісін әр 1 кг сабанға 6-8 л.
келетіндей етіп құяды да, нығыздап жауып 100-1500 буды 2-3 сағат бойына 0,2-
0,3 атмосфералық қысыммен жібереді. Сабан кесіндісі жұмсарып, босайды.
Ыдыстағы азық температурасы 30 градусқа дейін төмендеген соң оның
массасының 3-5 процентіндей мөлшерінде ашытқы қосылады да, араластырып,
ашытқылауға қояды. Ашытқылардың жақсы жетілуі үшін кесіндінің әр 100
килограммына 100-150 гр калийфосфат немесе екі аммонифосфат, 150-200 г
аммоний сульфатин 2-3 кг сірке немесе ұнтақталған қызылша қосады. Бір
тәулік бойы 27-300 жылылықта араластырып, ашытылған азықпен малды
азықтандырады.
Мал азығындық белок проблемасына үлкен көңіл бөлінуі қажет. Рационда
белоктың тапшы болуының салдарынан жемшөпті аса көп жұмсайтын жағдайлар
кездеседі. Мал шаруашылығымен айналысатын шаруышылықтарда дәнді – бұршақ
және майлы дақылдар – жоңышқа, беде, рапс егісін ұлғайтып, түсімін арттыру
ең маңызды шара болып табылады. Жемшөп қорының негізін құрайтын мал азығы
дақылдардан мол өнім алмайынша мал шаруашылығын жеделдетіп, өркендету
мүмкін емес.
Мал шаруашылығын жеделдетіп дамыту үшін барлық мал шаруашылығы
өндірісінен алынатын өндірістік технологиясын жедел түрде дамыту қажет.
Малды азықпен қамтамасыз етудің басты көзі – жем, жемшөп өндірісі.
Азық өндірісін жеделдетіп молайтудың негізгі жолдарына: азықтық
дақылдардың өнімділігін арттыру, азықтарды сақтағанда олардың құрамындағы
қоректік заттардың шығындалмауын, құрамында белоктары көп мал азығының
алқабын үлкейту, жануарлар тектес азықтарды да айтарлықтай көбейту, тиімді
еңбек өнімділігінің технологиясын азықтандыруда қолдану болып табылады.
Еліміз бойынша 2000-2030 жылға дейін суармалы жерден алынатын азық
өлшемін ең кем дегенде 115-125 млн.тоннаға жеткізу қажет. Белоктың әрбір
жетіспейтін проценті азықты 2% артық шығындауға әкеліп соқтырады. Малды
жедел азықтандырудан тиімді, арзан азыққа негіздеу керек.
Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру ғылым малды жоғары қоңдылыққа
жеткізіп, азықтың, тамақтың әсерінен белгілі мөлшерде аз еңбек шығынын
жұмсап, қажетті өнім алу мақсатын көздейтін ілім болып табылады. Осындай
жағдайда мал шаруашылығы үшін тұрақты азық қорын жасаудың шешуші
проблемасы, ғылым мен техниканың дамымалы жетістіктерін ендіру – негізі
азық өндірісін интенсивтендіруді үдемелі дамыту болып табылады.
Жемшөп, азық молайтудың технологиясын жетілдіріп интенсивтендіру ғылыми-
техникалық прогресстің негізінде іске асады. Азық өндірісінде – еңбек
өнімділігін арттыру, техникалық прогресс негізі болып табылады. Ғылыми
негізде тиімді азықтандыру: малдың денсаулығын, қалыпты төл беруін,
төлдердің жоғары сапалы азықтармен қамтамасыз ету үшін маңызды шешуші
жағдай – ғылым мен техниканың жетістіктерін азық өндірісінде кең түрде
қолдану болып табылады.
Қарапайым кәдімгі шаруашылықтарда ірі қара мал төлдерінің тірідей
салмағын 40 кг-нан 45 кг-ға дейін бордақылау үшін 110-120 күн қажет болса,
ал комплекстерде күндік өсу салмағын 1000 г-ға жеткізгенде өсіру мен
бордақылау үшін тек қана 40-50 күн қажет.
Сонымен ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру ғылымы малды жоғары
қоңдылыққа жеткізіп, азықтың әсерінен белгілі мөлшерде аз еңбек жұмсап,
қажетті өнім алу мақсатын көздейтін ілім болып табылады.
Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру туралы ілім – бұл зоотехникалық
ғылымдардың, оның теориялық негізін, әдістерін, технологиялық шарттарын,
малдың тиімді тамақтануын, қалыпты өсуі мен дамуын қамтамасыздандыратын,
жетілдіретін генетикалық жетістіктеріне себепші.
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Мал азығының түрлері, олардың құрамы және қоректілігі.
Азық дегеніміз - өсімдік тектес немесе жануар тектес жасанды минералдық
азықтар. Химиялық құрамы жағынан мал жегенде организміне зиян келтірмейтін,
сонымен қатар олардан өнім сапасын кемітпейтін қоректі заттарға бай.
Азықтар әр түрлі табиғи және шаруашылық жағдайларда алынуына байланысты
қоректілігі және құрамы бойынша тарқатылады. Азықтың құрамына әсер ететін
факторларды біліп, дұрыс дайындалуын және тиімді пайдалану технологиясын
меңгеру талап етіледі.
Сонымен азықтың құрамына және оның қоректілігіне мынадай себептер әсер
етеді: экологиялық-географиялық, өсімдіктің түрі, климат, топырақ,
тыңайтқыш, агротехника, өсімдіктердің сорттық ерекшеліктері, жасы, жинау
кезеңі, жинау технологиясы және сақталу жағдайы, ылғал, жылылық, жарық,
әзірлеу тәсілі т.б.
Климат жағдайларының әсерінен тек қана қоректік заттардың саны өзгеріп
қоймай, оның сапасы да өзгереді, белоктық заттарды (протеин) құрамындағы
амин қышқылдары, майдағы қанықпаған қышқылдар т.б. Оңтүстіктің баурайындща
өскен өсімдікте белоктық зат (протеин), солтүстік баурайында өскен
өсімдікке қарағанда көбірек жиналады.
Құнарлы топырақта қоректік заттар жоғары болады. Өсімдікте қоректік
заттардың жиналуына органикалық тынайтқыштарға қарағанда көң жақсы әсер
етеді.
Көктемде жайылым шөбінің қоректілігі күшті, протеині көп болады. Жазда
және күзде жайылым шөбі сарғайып, негізгі қоректік заттары кемиді. Пішенге
орылған шөпті ұзақ кептіру немесе жауын-шашын қоректік заттарды кемітеді.
Ірі азықтар. Жеке шаруашылықтарда ірі азықтардан әсіресе, пішен көп
қолданылады. Оны түрлі көк шөптерді орып (шауып) кептіру жолымен
дайындайды. Сондықтан пішен қоректілігі құрамына кіретін шөп түріне, оның
дайындалған кездегі өсіп-өну кезеңіне, келтіріліп дайындалу, сондай-ақ
сақталу жағдайларына тікелей байланысты келеді.
Ең құнарлы пішен гүлдене бастаған балаусадан дайындалады. Сондықтан
астық тұқымдас дақылдарды шашақтана бастаған, ал бұршақ тұқымдас дақылдарды
бүршіктеніп, гүлдене бастаған кезеңдерінде шабады. Шабылған шөпті неғұрлым
тез кептірсе, соғұрлым оның құрамында қоректік заттар, каротин толығырақ
сақталады. Сондықтан көкті таңсәріден шапқан жөн. Күн қатты қызғанша, олар
дегдіп, кеуіп қалады. Қатты кеуіп кеткен пішен жапырақтары уатылып түсіп
қалады да, қоректілігі төмен сабақтар оның жалпы құнарлығын төмендетеді.
Қатты кептіріп, қуратып алмас үшін шабылған балаусаны дегдігеннен кейін
бөкестерге жинап, содан шөмелелеп кептірген дұрыс. Шөмелелерді ылғалдылығы
14-17% болған шамада маялайды.
Кептірілген пішенде құрғақ заттың 13 бөлігі, қорытылған қоректік
заттардың және протеиннің 23 бөлігі, кальций, фосфор, марганец, темір,
мыстың 12 бөлігіне жуық және мырыштық 13 бөлігін жоғалтады.
Мал азығы химиялық құрамына, оның организмге тигізетін физиологиялық
әсеріне және шаруашылықтың құндылығына қарай, бөліну белгілеріне, жеуіне,
қорытылып сіңуіне, құрылысына, қасиетіне, диетикалық, яғни арналып жасалған
мал рационына байланысты негізгі топтарға бөлінеді.
Азық өсімдік тектес, жануарлар тектес болып келеді, микробиологиялық,
минералдық, химиялық қосымшалар т.б. болып жіктелінеді. Қоректілігі,
энергетикалық бағалылығы бойынша көлемді, концентратты азықтар болады. Егер
1 кг массасында азық өлшемі 0,65 және одан аз болса, көлемді азыққа жатады,
ал егер 1 кг массасында азық өлшемі 0,6-дан артық болса, онда ол азық
концентратты азыққа жатады.
Өсімдік тектес азықтар мынадай топтарға бөлінеді.
1. Көк балауса азықтар: табиғи жайылымдардың шөбі, шалғындық шөп
және екпе шөп.
2. Ірі азықтар: пішен, сабан, топан т.б.
3. Тамыржемістілер, түйнекжемістілер.
4. Сүрлем.
5. Дән.
6. Пішендеме.
7. Өндірістік техникалық дақыл қалдықтары т.б.
Ірі көлемді азықтардың ішіндегі ең құндысы – пішен. Оны табиғи және
екпе шабындықтарда, көп жылдық және бір жылдық шөп егілген егістіктерде
өсіріп дайындайды. Пішеннің сапасы оған арналып шабылған шөптік химиялық
құрамына, пішенді жинаудың уақыты мен техникасына байланысты. Сапалы
жиналған пішеннің ылғалдылығы 17 пайыздан аспауы қажет, ал қыс айларынеда
20 пайызға дейін рұқсат етіледі. Жас орылған шөптен дайындалған пәшеннің
қорытылуы мен қоректілігі кеш орылғанға қарағанда едәуір жоғары (40-50
пайызға дейін) болады. Қыс мезгілінде малдың протеинге, витаминге және
минералдық заттарға қажеттілігі негізінен сапалы пішен арқылы қамтамасыз
етіледі.
Пішен барлық ауыл шаруашылық малдары үшін, қыстау тұрған кезеңінде
орнын алмастыра алмайтын ең маңызды азық болып табылады.
Әр түрлі пішеннің химиялық құрамын және қоректілігі, табиғи пайдалы
жердің мына кестесінен көруге болады.
Пішеннің қоректілігіне, сапасына мынадай факторлары әсер етеді:
ылғалдылығы, температурасы, сақтау әдістері, жинау фазалары, мерзімдері,
шабу технологиясы, желдеткіш арқылы дайындау құрғату, кептіру әдістері т.б.
Қоректілігі жақсы пішен дайындау шөпті гүлденудің алдында, дәнді астық
тұқымдастарын масақтанған, бұршақ тұқымдастарының шанақтаған, вегетациялық
фазалары кезеңдерінде шабу қажет болады.
Ауа райының ең жақсы кезінде шөпті құрғатып кептіру нәтижесінде оның
құрамындағы құрғақ зат 10%-дан 30%-ға дейін жоғалады. Ал қолайсыз жағдайда
оның құрамындағы құрғақ затты жоғалтуы 50-60%-ға дейін жетеді.
Көп жылдық шөптер. Облыс бойынша көп жылдық шөптер ішінен ең жақсы деп
танылғаны – жоңышқа. Ол күріш, мал азықтық және овощ-бақша ауыспалы
егісінде ең негізгі дақыл және ауыспалы егістегі оның сыбағалы салмағы 40-
тан 50-ға дейін барады.
Бұрынғы Аманкелді атындағы экспериментальды кеңшардың көрсеткіштеріне
қарағанда бедені себу, баптау және жинау жөніндегі барлық агротехникалық
тәсілдерді дер кезінде сапалы жүргізсе суармалы жерлерде бұл дақылдан
бірінші жылдың өзінде гектарынан 15-20 центнерден, ал келесі жылдары 60-80
центнер және одан да көбірек пәшен жинауға болады. Әрине, жоңышқа тек мал
азықтық бағалылығымен көзге түсіп қана қоймайды. Әсіресе сортаңданған
жерлерде бұл дақылдан агротехникалық және мелиорациялық та маңызы бар. Оның
тамыр жүйесі мол және тереңге жайылып кетеді, ол топырақтың төменгі
қабатынан ылғалды жоғары қабатына жеткізіп тұрады және суды жақсы
буландырып беретін болғандықтан, ол ыза суының деңгейін шапшаң төмендетеді,
сөйтіп төменгі қабаттағы тұздардың жоғары жылжуына жол бермейді.
Тамырында жиналған түйнек бактериялары атмосфера азотын жақсырақ
сіңіретін болғандықтан, беде топырақты маңызды азот қосылыстарымен
байытады.
Жоңышқа топырақтың әр гектарында 250-300 килограмға дейін азот жинай
алады. Қуатты тамыр жүйесі жоңышқа қурағаннан кейін топырақты органикалық
заттарға байытады. Жалпы бұл дақыл топырақтың физикалық-химиялық қасиетін
жақсартады.
Міне осындай мал азықтық бағалылығы мен агротехникалық құндылығына
қарамастан жоғарыда көрсетілгендей соңғы жылдары егіншіліктің шөп танапты
жүйесі жөнінде болған сынды дұрыс түсінбегендіктің салдарынан облыста оның
егіс көлемі шұғыл азайып кетті.
Жоңышқа мал азықтық және агротехникалық жағынан шын мәнісінде бағалы
дақыл екендігін дәлелдеу үшін алдымен оны өсірудің агротехникалық
тәсілдеріне баса назар аударылуы тиіс. Жоңышқаға арналған егісті алдымен
зябь етіп жыртады. Алғы дақылдар орылып алынғаннан кейін егісті іле-шала
тереңдігін 25-27 см етіп жырту керек. Ерте көктемде, егіске механизмдер
келтірілген бойда, зябьті екі рет тырмалайды, ал топырақтың жырту қабаты
егіске даяр болғанда чизель культиваторлармен қопсытады. Әрине, каток бір
мезгілде топырақты әдеттегі жай катоктармен нығыздайды. Әрине, каток
культиваторға жалғанған болса тіпті қолайлы. Қопсытқаннан кейін іле-шала
нығыздау тұқымның белгілі тереңдікке біркелкі сіңуін қамтамасыз етеді.
Көктемде бедеге арналған жерлі қысқа мерзім ішінде тез өңдеген жөн. Бұл
үстіңгі қабатындағы топырақтың және төменгі қабатындағы ылғал қорын
сақтауға көмектеседі.
Жоңышқаны дискілі сеялкамен, ылғалы жеткілікті топыраққа себеді. Тұқым
1-3 см тереңдікке сіңіріледі. Тұқым жатқан қабаттағы ылғалдың булануын
азайту үшін сеялкадан кейін іле-шала топырақтың беткі қабатын нығыздау үшін
ауыр жұмыр катоктарды жүргізу керек.
Қызылорда ауыл шаруашылық тәжірибе станциясының көп жылдық тәжірибелері
жоңышқаны ерте көктемде топырақтың 5 сантиметрлік қабаты 3-5 градусқа
жылығанда себу жақсы нәтиже беретіндігін көрсетті. Жоңышқаны он күн ішінде
сеуіп болу керек. Себу мерзімі мынадай: Жаңақорған және Шиелі аудандарында
– 20 марттан бірінші сәуірге дейін, Сырдария және Тереңөзек аудандарында –
25 наурыздан 5 сәуірге дейін, Қармақшы ауданында – 30 марттан 8 сәуірге
дейін, Қазалы ауданында - 6 сәуірден 15 сәуірге дейінгі аралықта себілуге
тиіс.
Тұқымды себу нормасының да маңызы зор. Мысалы, 10 килограмнан сепкенде
сол себілген жылы жоңышқа пішеннің өнімі гектарына 15-тен 20 центнерге
дейін, ал гектарына 20 килограмнан сепкенде – 25-тен 30 центнерге дейін
жеткен. Сортаң жерлерде топырақтың үстіңгі қабатында тұздар мол жиналуына
байланысты жоңышқаның жас өскіндерінің біразы құрып кетеді. Мұны болдырмау
үшін жоңышқаны жаздық бидай және арпа сияқты бүркеме дақылдармен қосып себу
керек. Сонда дақылдардың жапырақ сабақтары топырақты көлеңкелеп, ылғалдың
булануын болдырмайды, сөйтіп тұздардың топырақтың беткі қабатына
көтерілуіне жол бермейді.
Жеке өзін сепкенге қарағанда басқа дәнді жемдік дақылдармен араластырып
сепкенде жердің сортағдығына қарамастан жоңышқа өнімі мол болатынын
Аманкелді атындағы экспериментальды кеңшардың жұмыстарының нәтижесі
дәлелдеді.
Мәселен, жыл бойына үш рет шабылғанда жеке өзі себілген беде пішеннің
орта есеппен өнімі гектарына 92,8 центнерден болса, арпамен қосып сепкенде
ол 120,7 центнерге жетті. Сонымен қатар бүркеме дақылдар есебінен гектарына
13,1 центнер дән және 7,7 центнер сабан алынды. Жоңышқаны бүркеме
дақылдармен қосып әдеттегі тұқым сеялкасымен сепкенде, алдымен бүркеме
дақылдар, ал содан соң жоңышқа себіледі. Мұнда жоңышқа тұқымы бүркеме
дақылдар егісіне көлденең немесе қиғаш етіліп шашылады.
Қазақ ССР Ғылым академиясының бұрынғы Қызылордалық базасының жүргізген
тәжірибелеріне қарағанда, сортаңданбаған жерлерге жоңышқаны таза өнім
сепкенде алынатын өнім оны бүркеме дақылдармен қосып сепкендегіден
анағұрлым көп болады. Сонымен жоңышқа себудің тәсілдері топырақтың
сортаңдануына байланысты екен.
Бұл дақылдарды суармалы жерлерде өсіргенде суару мерзімін таңдап алудың
зор маңызы бар. Мұның өзі, әсіресе структурасы нащшар ауыр саздақ және
сазды топырақтарда аса қажетті шара. Суда төзімді бөлшектер мен қара шірік
аз және механикалық құрамы ауыр болуына байланысты топырақтың бетінде 5-7
сантиметрдей қатты қабыршақ түзіледі. Ол жоңышқа егісінің нағыз қас жауы.
Қатты және қалың қабыршақ әдетте бірінші рет суарғаннан кейін пайда болады.
Бұл, әсіресе тұқым ісінгенде немесе көктеп шыға бастағанда пайда болса егіс
көгінің сиректеуіне немесе өсімдіктің жаппай құрап кетуіне әкеліп
соқтырады. Егістікте пайда болған мұндай қабыршақты жою өте қиын болады.
Сондықтан егісті ерте суармау керек. Топырақ қабыршағының осындай қиянды
әсерін болдырмау үшін жоңышқаны сепкеннен кейін 1,5-2 ай өткен соң, яғни
өсімдік биіктігі 8-12 см жеткенде бірінші рет суарған жөн. Алғашқы
суарғаннан кейін 2,5-3 жұма өткен соң екінші рет суарады. Ал келесі жылдары
жоңышқа әрбір шабылғаннан кейін суарылады. Суару нормасы гектарына 800-900
текше метр.
Жоңышқадан мол өнім алу үшін минерал тыңайтқыштарды қолдану керек. Ең
негізгі тыңайтқыш – суперфосфат. Суперфосфатты тырмалар алдынан егіске
гектарына әсер етуші заттары 30-40 килограмдай азот тыңайтқыштарын төккен
жақсы. Келесі жылдары беде егісін гектарына 30-40 килограмдай
суперфосфатпен ерте көктемде тырмалар алдынан үстеп қоректендіріп отыру
керек.
Бір жылдық шөптер. Облыста бір жылдық шөптерден мол өнім беретіні және
мал азықтық сапасы тәуірі – судан шөбі. Ол мал азықтық ауыспалы егістің
құрамына кіреді және жасыл конвейердің ең бір негізгі құрамды бөлігі болып
саналады. Оны ыза суының деңгейі мен сортаңдау дәрежесіне қарағанда басқа
дақылдар үшін қолайсыз ауыспалы егісі жоқ жерлерде де өсіре беруге болады.
Судан шөбін Жаңадария мен Қуаңдарияның ескі арнасындағы жазықтарға,
суландырылғаннан кейін Сарысуға, ылғалға тапшы Қаратау етектерінде, Арал
жағалауындағы Қарақұмның еркек шөп, ақ жусан жайылымдарында, артезиан
суларының көмегімен жасалатын Қызылқұм және Қарақұм жайылымдарының
егіншілік алқаптарында өсіруге болады.
Жергілікті жерде суландырылғанда жас судан шөбінің өнімі гектарына 500
центнерге, пішені – 150 және тұқымы 20 центнерге дейін жетеді. Мал азықтық
ауыспалы егісте судан шөбін жаздық масақты дақылдар егілген таза жерлерде
немесе отамалы дақылдар танабында өсіруге болады. Арам шөптері көп және
ауыр топырақты жерлер судан шөбі үшін қолайсыз. Жоңышқа сиыр жоңышқамен
жақсы өсетіндіктен, ол беде бүркеме дақыл да бола алады.
Судан шөбін әсіресе зябьке сепкенде жақсы өнім береді. Шөлейт жерлерде
көктемде өңделген топыраққа қарағанда зябьке арналған жерлерге еккенде
судан шөбі гектар басына 30-50 пайыздай артық өнім берді.
Суармалы жерлерде бұл дақылды тар қатарлы (шөп тұқымы сеялкасымен)
немесе тоғыспалы (жай тұқым сепкішпен) тәсілмен, топырақтың 10 сантиметрлік
қабаты 10-12 градусқа жылығанда себу керек.
Таза өзін еккенде гектарына 30-35 кг, ал қоспамен сепкенде судан
шөбінің тұқымы 18-20, сиыр жоңышқанікі – 50 килограмдай болады.
Қоспалап сепкенде алдымен судан шөбі, одан кейін екінші болып қатарға
көлденең сиыр жоңышқа себіледі. Бірдей жағдайда және өзін өсіргенге
қарағанда қоспа күйінде егі егіс көлемінің бір өлшемінен 36 проценттей
жұғымды белок алуды қамтамасыз етеді. Судан шөбі тез өсіп кетуі үшін
топырақты тұқымды сеппестен бұрын және сепкеннен кейін нығыздау керек.
Алғашқы органға дейін оны екі рет, ал содан кейін әрбір рет шапқаннан
кейін суарып отыру қажет. Шашақ бастар шығарар алдынан, яғни онда қоректік
заттардың нағыз көп болатын кезінде судан шөбін пішенге арнап жинауға
немесе оның егісіне мал жаюға болады.
Облыс бойынша судан шөбінің болашағы зор сорты – Краснодарская 1967. ол
басқа сорттарға қарағанда, шөпті 25-37 пайыздай артық береді. Судан шөбін
тұқымдық мақсатпен өсіргенде тұқымның көбеюі және салмағын арттыру үшін кең
қатарлап, қатар аралықтарын 30-45 сантиметр етіп, гектарына 15 килограмдай
тұқым себеді. Тұқым алу үшін судан шөбінің негізгі сабағының шашақ
бастарындағы дән піскенде жинау керек.
Сорго – облыста, әсіресе телімі жерлерде өсетін мал азықтық болашағы
мол және қоректі дақалдарға жатады. Сорго – жылы сүйгіш өсімдік. Тұқым
сіңірілетін тереңдіктегі жылу 8-10 градус болуы сорго дәнінің көктеуіне
қолайлы жағдай туғызады. Оның өскіні көктемгі суыққа төзімсіз. Температура
нольден төмендеп бірге жеткенде өскіндер құри бастайды.
Қуаңшылыққа төзімді дақыл болғандығынан басқа мал азықтық дақылдарға
қарағанда сорго құрғақ заттың бір өлшемін түзеуге ығалды анағұрлым аз
жұмсайды. Оны көк азық ретінде де пайдалануға және одан сүрлем салуға да
болады. Соргода қант (15-18 пайыз) мол болғандықтан одан сапалы сүрлем
алынады.
Сорго егісіне мал жаюға да болады. ВНИИЮ-ның тәжірибесіне қарағанда
сорго егісінде жайылған қозылар тәулігіне 160 грамнан салмақ қосса, табиғи
жайылымдағылар тек 70 грамнан салмақ қосты. Дәні алынғаннан кейін сорго
қыста малдың барлық түлігі бірдей жақсы жейді.
Сорго үшін жерді баптаудың ең жақсы тәсілі – зябьке жырту. Ерте
көктемде ылғал жабу мақсатымен зябьті екі рет тырмалайды.
Өсіп шыққан арам шөптерді құрту және топырақта тұқым біркелкі
орналасуы үшін себер алдынан егісті тұқым себу тереңдігіне (5-6 см) дейін
ультивациялау керек. Тұқымды себер алдынан гранозанмен дәрілейді. Бұнда бір
тонна дәнге 1,5 кг препарат жұмсалады.
Соргоны қатар аралығын 45 см және 60 см етіп кең қатарлап себеді. Көк
шөп және сүрлемге арнап сепкенде тұқымды себу нормасы гектарына 12-16 кг,
ал дәнге арнағанда 8-10 кг. Бірінші және екінші аймақта тұқымды себудің ең
қолайлы мерзімі 15-20 сәуір, ал үшінші аймақта 25-30 сәуір. Арам шөптерді
құрту мақсатында өскін көрінгеннен кейін егісті көлденең тырмалайды.
Сүрлемге арнап сорго сүрлем комбайндарымен, ал дәнге арнап қайтадан
жабдықталған астық комбайндарымен жиналады. Бастырған кезде сорго дәні
шапшаң зақымданатын болғандықтан комбайндағы барабаннан декасын және
тістерінің жартысын алып тастап, айналым санына азайту керек. Мұндайда дән
жарақаттанбайды.
Тұқымды қапшықта, егер жәй төгілетін болса, онда үйіндінің қалыңдығын
0,5-1 метрдей етіп үйіп сақтау керек. Сақтау мерзімі ішінде дәннің ылғалы
10-12 пайыздан аспағаны жөн. Бұдан артық болғанда дән көгереді, олардың
өңгіштігі кемиді. Суармалы жерде сорганы өсіру жүгеріні өсіру
агротехникасымен бірдей. Айта кететін бір жағдай, жүгеріге қарағанда
соргоның бір айырмашылығы сол, ол сортаңданған жерлерде жақсы өсіп, мол
өнім бере алады.
Жасыл азық. Азықтың бұл тобына: жайылымдық шөп, шалғындық екпе шөптер
және ауыл шаруашылық дақылдары жатады. Көк азықтар ретінде өсірілетін
азықтар барлық ауыл шаруашылық малдары үшін жеңіл қорытылып сіңетін
қоректік заттардың негізі. Жасыл азықтар үшін өсіруге қолайлы дақылдар:
беде, жоңышқа, шалғындық сұлы, бұршақ, әспарцет, түйе жоңышқа (донник),
вика мен сұлының қоспасы, жүгері, күздік қара бидай, ақ жүгері, қонақ
жүгері (сорго) т.б.
Жасыл азықтың жас шөбінің құрғақ затында 20-24% протеин, 18-22%
клетчатка, 4-6% май, 41-45% БӘВ азотсыз сірінді зат, 9-11% минералдық
заттардың мөлшері болады. Жасыл азықтар витаминді, әсіресе каротинді көп
мөлшерде ұстайды. 1 кг құрғақ затында 150-280 мг каротин болады, жасыл азық
құрамында 60%-80% дейін су болады. Судың мөлшері өсімдіктердің түріне және
жасына байланысты.
Жоңышқаның құрамында – 18-24% құрғақ зат және 3,9-4,4%-ке дейін протеин
болады. Қорытылуы-сіңімділігі – 60-68%.
Хлореллада – бір клеткалы жасыл балдыр 45-50% протеин, витаминдердің
барлығы да болады, көп тараған және аз тараған (макро- және микро) химиялық
элементтер болады.
Жоңышқа сауын сиырлары мен оның төлдерінде өте жақсы азық. Жас
жоңышқаны малға өте сақтықпен беру қажет. Қойға, ірі қара малға ең әуелі
ірі азықты беріп, басқа азық қоспа түрінде бірте-бірте көбейтіледі. Жоңышқа
да осы ретте беріледі. Түйе жоңышқаның өзіне тән иісі болады, оны малдар
сүйіп жемейді, әбден үйренгеннен кейін 50 кг дейін беріледі. Судан шөбін
сауылатын сиырларға 50-70 кг дейін құрғақ күйінде беруге болады. Бір
клеткалы жасыл балдыр – клорелла ірі мүйізді қара малға – 30-50 г, қойға –
20-30 г, шошқаға 20-25 г, торайларға – 5-10 г, үлкен құстарға – 2-3 г,
балапандарға – 1-2 г мөлшерінде құрғақ күйінде беріледі. Бір жастағы еркек
тайыншалардың рационы мынадай болады: 20 кг сүрлем, 2,5 кг туралған сабан,
3 кг жеп азық, 60 г мочевина.
Сүрлемдік дақылдар. Сүрлем ауыл шаруашылық малдарының барлығына бірдей
бағалы азық. Жақсы сүрлем мал рационының құндылығын арттырады.
Технологиялық ережелер бұлжытпай қолданылып, салынған сүрлемде көп
өсімдікке тән қоректік бағалы қасиеттің барлығы дерлік сақталады және
мұндай азық оңай қорытылатын қоректік заттар мен витаминдердің негізгі көзі
болып есептеледі. Сүрлемдік дақылдарға құрамында белгілі бір мөлшерде қанты
бар өсімдіктер: жүгері, сорго, күнбағыс, күздік қара бидай, ал табиғи
өсімдіктерден – құрақ жатады.
Жүгері. Өнімі мол және көк шөбі мен дәні аса құнды болғандықтан, мал
шаруашылығында берік жемшөп қорын жасауда соңғы жылдары жүгеріне баса назар
аударылуда. Бірақ кейбір шаруашылықтарда оның өнімдігі әлі күнге дейін аз
болып, өсіруге кеткен шығын өтелмей жүр. Бұның өзі негізгі агротехникалық
тәсілдері дер кезінде және сапалы қолданбаудан және бұл дақылды өсіруде
механизацияны толық пайдаланбаудан туып отырған жағдай.
Жүгеріге арнап топырақты негізгі баптаудың ең қолайлы мерзімі – күз.
Мұнда зябьке арнап топырақты 2527 см тереңдікке жыртады. Жүгері
тыңайтқыштары тәуір көреді. Сондықтан зябьке арнап жыртпастан бұрын егіске
гектарына 10-20 тоннадан көң төгу керек. Күзде-қыста жиналған ылғалды
сақтау үші ерте көктемде зябьті екі рет тырмалайды. Тұқым сепкенге дейін
әрбір жауын жауған сайын егісті тырмалап отыру керек. Тұқым себер алдынан
өнім шыққан арам шөптері құрту және топырақтың беткі қабатын қопсыту
мақсатымен 10-12 сантиметрлік тереңдікте культивация жүргізеді.
Тұқымды белгілі бір тереңдікке орналастыру, дәл шаршылар жасау және
вегетациялық суаруды сапалы жүргізу үшін жүгеріге арналған егісті арнаулы
ПР-5 деп аталатын құралмен ұқыпты түрде тегістейді.
Жүгеріден мол өнім алу көбінесі биологиялық ерекшеліктері, топырақ-
климат және нақты шаруашылықтардың топырақ жағдайларына толық сай келетін
сорттарды таңдап алуға байланысты. Облыс жағдайында өнімді мол
беретіндеріне Местная белозерная, Стерлинг және Местная белозерная
сорттарын егуге болады. Мұнда бірінші аймақта Стерлинг, ал екінші және
үшіншісінде – Местная белозерная сорттары басымырақ егілуі тиіс. Оңтүстік
аймақта сүрлемге арнап ВИР-56 сорты, ал қалған екі аймақта – Стерлинг және
Местная белозерная сорттары егілуі тиіс.
Гибридтерді пайдаланған кезде алғашқы ұрпақтан алынған тұқымды себу
керек. Өйткені бұлардың өнімділігі екінші және одан кейінгі ұрпақтардан
алынған тұқымдарға қарағанда өнімді 20-30 пайыздай артық береді.
Өскіндердің бір қалыпты көктеуі және мол өнім алу үшін тұқымдық
материалдарды себер алдынан химиялық улы препараттармен баптаудың маңызы
зор. Көпіршік қара күйеге қарсы тұқымды гранозанмен өңдеу керек.
Препараттың 1-1,5 килограмы бір тонна тұқымға жетеді. Сым құртқа қарсы
тұқымды қосымша гексахлоранмен өңдеу керек. Мұнда әрбір центнер тұқымға 1 –
1,5 килограмдай препарат жұмсалады.
Жүгері – жылы сүйгіш дақыл. Топырақтың тұқым сіңіру тереңдігі 10-12
градусқа жылығанда жүгеріні себе бастайды. Әрине, бұр мерзім әр аймақта
түрліше болады. Көп жылдық бақылауларға қарағанда жүгеріні себудің ең
қолайлы мерзімі мынадай: бірінші (оңтүстік) аймақта – 15-нен 25 сәуірге
дейін, екінші (орталық) аймақта – 18-нен 28 сәуірге дейін, үшінші
(солтүстік) аймақта – 22 сәуірден 3 мамырға дейін.
Дәнге және сүрлемге еккендле жүгеріні себудің негізгі әдісі қатар
аралығын 70х70 см етіп шаршы ұялап себу.
Жүгеріні өсіруде оның тұқымын сіңіру тереңдігін анықтаудың зор маңызы
бар. Ол топырақтың механикалық құрамына және ылғалдылығына байланысты
болады. Ауыр және ылғалы мол топырақтарда тұқым 7-8 см, ал жеңіл
топырақтарда 8-10, кейде тіпті 12 см тереңдікке сіңіріледі.
Тұқым себілгеннен кейін топырақ қабыршақтарын болдырмау және арам
шөптерді құрту үшін, тұқым көктеп өскеннен кейін егісті тырмалау керек.
Сонда өскін зақымданбайды.
Суармалы жерлерде өсімдікті бүкіл өніп-өсу дәуірі ішінде ылғалмен бір
қалыпты қамтамасыз етудің маңызы зор. Егер жүгерінің алғы дақылы күріш
болса, онда әр гектардың суару нормасы 4-4,5 мың текше метр, басқа алғы
дақылдар үшін 5-6 мың текше метрден 5-7 рет суару керек.
Суаруды жұгерінің өсуінің белгілі кезеңіне тура келтірген дұрыс. Ондай
кезеңдер: өсімдікте 4-5 нағыз жапырақтар пайда болуы, сабақтануы, шашақ
бастарының шығуы, гүлдеуі және дән түзелуі. Суды алдын ала жасалған
атыздармен жіберу керек. Егісті қаптатып суаруға болмайды. Жақсы нәтиже алу
үшін әр суарудан кейін, егерде өсімдіктің биіктігі мүмкіндік берсе, қатар
аралықтарын өңдеген жөн.
Қатар аралықтарын өңдеудщі екі бағытта жүргізу керек. Оның біріншісі
тереңірек (14-16 см), ал кейінгілері саяздау (8-10 см) болған жақсы.
Жүгерінің тамыр түктерін зақымдамау үшін осылай етіп суарған дұрыс. Қатар
аралықтарын өңдегенде қорғау аумағын 10-12 см-ден арттырмау керек.
Жүгері егісін минерал тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру қажет. Бірінші
ретте өсімдікте 3-4 нағыз жапырақтар шығу кезеңінде және жас өскіндердің
жақсы дамуын қамтамасыз етеді. Екінші ретте егісті екінші суарар алдынан
үстеп қоректендіріледі. Әр үстеп қоректендіргенде минерал тыңайтқыштардан
аммиак селитрасы гектарына 1,5-2 центнер, суперфосфат 2 центнерден
төгіледі. Жылы және ылғалды күндері, азғана жел тұрғанда жүгері бір қалыпты
табиғи тоғыспалап тозаңданатыны мәлім. Ауа райының қолайсыз болуы собықтағы
көптеген гүлдердің толық тозаңданбауына, сөйтіп ұрықтанбауына әкеліп
соқтырады. Осының нәтижесінде тұқымның толықтығы, салмағы кемиді, сапасы
төмендейді және жалпы өнімі азаяды. Бұндай жағдайды болдырмау үшін жүгеріні
қолдан қосымша тозаңдандыру керек.
Пішендеме жасыл өсімдіктердің ылғалдығын 40-50% дейінгі кептіру арқылы
дайындалады. Пішендеменің сүрлемнен айырмашылығы сүрлемде сүт қышқылы
қатынасады, ал пішендемеде азықтың физиологиялық құрғақтылығы сақталып,
бактериялардың дамуына кедергі келтіреді. әдеттегі сүрлеммен салыстырғанда
пішендеменің бірқатар айырмашылықтары бар.
Пішендемеде өсімдіктің жапырағы мен гүлі толық сақталады. Ал сүрлеммен
салыстырғанда оның құрғақ заты 2 еседей көп, соған сәйкес каротин мен
жұғымды протеин де көп болады. Пішендеменің көк балаусадан айырмашылығы аз.
Ол сүрлем сияқты қышқыл емес, тұщы, құрамында қанты мол және сүйкімді.
Соңғы жылдары жемшөп өндірісінде мал азығын жаңа формасы дегдітілген көк
балаусадан жасалған сүрлем, яғни пішендеме кеңінен енгізілуде. Дұрыс
дайындалған пішендеме азықтық және биологиялық құндылығы жөнінен жаңа
шабылған шөптен кем түспейді.
Пішендеме дегеніміз – ылғалдылығы 40-55 пайызға дейін кептіріліп,
ұсақталып, арнаулы ауа кірмейтін мұналарда сақталатын консервіленген азық.
Пішендеме өзінің физиологиялық құрғауында пайда болған көмір қышқыл газы
және аздаған органикалық қышқылдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1. Әдебиетке 5-12
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2. Негізгі бөлім.
2.1 Мал азығының түрлері, олардың құрамы және 13-31
қоректілігі ... ... ... ..
2.2 Сапалы мал азығын дайындаудың технологиясы 31-45
... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Малды азықтандыруға қолданылатын жем қоспасының құрамы және
қоректілігі 45-51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
3. Малды қосымша жем қоспасымен азықтандырудың экономикалық
тиімділігі 52-54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
4. Еңбекті қорғау 55-61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
5. Қоршаған ортаны қорғау 62-68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
Қорытынды 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Малдан алынатын өнім сапасының ең маңызды факторы – азықтандыру. Жақсы
мал азығының қоры мал шаруашылығын дамытудың ең басты шарты болып табылады.
Мал ағзасы өзінің тіршілігіне қажетті заттарды өзін қоршаған ортадан алады.
Бұл өз кезегінде рацион құрамында қоректік заттардың шоғырлануын қажет
етеді.
Малды дұрыс өсіру, мол өнім алу және басын көбейту үшін оны қоректік
заттармен қамтамасыз ететін азық қорының базасы болуы қажет.
Бүгінгі таңда республика аумағында 187 миллион гектар көлемді алып
жатқан жайылым, 5 миллион гектар шалғындық және 2,4 миллион гектар мал
азығы дақылдары егістіктері жем-шөптік негізгі қоры болып табылады. Жайылым
көлемі жағынан Қазақстан дүние жүзінде бесінші орын алады. Еліміздің бүкіл
жер көлемінің 67 пайызы және ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жердің 80
пайызы жайылымның үлесіне тиеді. Жайылымның азықтық сыйымдылығы 25-28 млн.
тонна азық өлшеміне тең.
Республиканың әр алуан аймақтарында жүргізілген ғылыми-зерттеулер соңғы
жылдары жайылым күйінің барлық жерлерде нашарлағанын көрсетті. Бұл құбылыс
негізінен жайылымды жүйесіз пайдалану және экологиялық қауіпсіз жаю
салдарынан қолданыстағы жайылымдарда шөп өнімділігі 50-60 пайызға дейін
төмендеген. Соның салдарынан топырақ пен құм көшкінін туындататын эрозиялық
процестер белең алып, 26,5 миллион гектар алқап деградацияға ұшырады. Қазақ
мал шаруашылығы және жем-шөп өндіріс ғылыми-зерттеу институтының
мәліметтері бойынша, қазіргі кезде малдың жайылымдық азықпен қамтамасыз
етілуі 70 пайыздан аспайды.
Жемшөптік дақылдар өсірілетін егістік көлемі 2378,5 мың гектарды
құрайды. Оның 74,4 пайызы көп жылдық шөптер, ал 10 пайызы бір жылдық мал
азығы дақылдары үлесіне тиеді. Сүрлемдің дақылдар бүкіл егістік жердің 3,5
пайызына өсіріледі. Агротехникалық шаралардың сақталмауы себепті жемшөптік
дақылдар өнімділігі өте төмен. Әр гектарға көп жылдық шөптер – 15, бір
жылдық шөптер – 11 және дәнді-бұршақты дақылдар 10 центнерден ғана айналып
отыр.
Жем-шөп базасының аталған жағдайында қарқынды өсіп келе жатқан мал
басын жем-шөппен толқы қамтамасыз ету мүмкін емес. Сондықтан экологиялық
қауіпсіздікті сақтай отырып, жайылымдық және пішендік жерлер өнімділігін
артыруға бағытталған түбегейлі шаралар қабылдау қажет.
Азықтандыру малдық тобын және тұқымын жетілдірудің сенімді құралы.
Азықтандыру малдың ішкі органдарының дамуына үлкен әсер етеді. Қозыны
енесінен айырып алғаннан соң, тек ірі азықпен азықтандырғанда, үлкейгеннен
кейін оның ішегінің ұзындығы, денесінің ұзындығынан 44-51 есе артық болған.
Ал ірі азықты аз беріп азықтандырған тек қана 33-38 есе ұзартылған,
айтарлықтай айырмашылықтар қарнының көлемінде де болған. Бір килограмм
тірілей салмағына шаққанда қойдың қарнының көлемінің сыйымдылығы мына ретте
болған: көлемді азықпен азықтандырылған қойдың қарнының сыйымдылығы 800-900
мл, ал тек қана жеммен азықтандырылған қойдың қарнының сыйымдылығы 270 мл
болған. Мысалы, шаруашылықта малды дұрыс азықтандыру – малдың денсаулығын
жақсартуды, қалыпты төл беруін, мал тобының толқы сақталуын қамтамасыз
етіп, жақсы дамуы үшін, өнім беруге қабілеттілігін арттырады.
Малдың салмағының өсуі, қоңдылығы, төл саны азықтандыруға байланысты.
Жеткіліксіз азықтандыру, малдың өсуін, ұрықтануын, өнім беруін, дене
құрылысын, нашар төл беруін тудырады.
Далалық жерлерде жемшөп өндіруді жетілдіруде табиғи шабындықтар мен
жайылымдарды жақсарту, жемшөптік дақылдарға тыңайтқыш беру, суландыру
жұмыстарын жүргізу көзделеді.
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Қазіргі кезде мал азықтандыру үшін 500-ден аса өсімдіктерден
дайындалған әртүрлі азық түрлері мен азық қосымшаларын, соның ішінде пішен,
пішендеме, сүрлем, шөп ұны, майлы дақылдар өндірісінің қалдықтары,
микроэлементтердің тұздары, витаминдердің, ферменттердің антибиотиктердің
препараттары қолданылады.
Организмге азық берілмейінше зат алмасу, энергия, органдар мен
ткандардың қимыл-әрекеттерінің орындалуы, еттің, терінің, жүннің құралуының
мүмкіншілігі болмайды.
Азықтандыру малдың тобын және тұқымын жетілдірудің сенімді құралы.
Республикамыздың жайылымдық мал шаруашылығында шешімін таппай отырған
мәселелердің бірі – сумен қамтамасыз ету. Ауылдан щалғайдағы жайылымды мал
бағу үшін пайдалану оларды суландырмайынша мүмкін емес. Институт
мамандарының пікірінше, қазіргі қолдағы бар мал басын жем-шөппен толқы
қамтамасыз ету үшін суландырылмаған, қолданыстан тыс қалған шалғайдағы 46
млн. гектар жайылымды игеру керек. Егер суы мол бір құдық 8-10 мың гектар
жайылымға бағылатын мал басын сумен қамтамасыз етеді деп есептесек, онда
4600 құдықты іске қосу қажет. 1990 жылға дейін еліміз жайылымдарында 38106
шегенді және 31546 құбырлы құдықтар қолданыста болды.
Шалғындық жем-шөп ресурстары бірінші кезекте көлтабандар, жайылма,
таулық және екпе шабындықтар көлемімен анықталады. Ғалымдар осы жерлерде
жем-шөп өнімділігі мен сапасын арттыру жөніндегі басты шараларды айқындады.
Суармалы шалғындықта ең тиімді агротәсіл 1 гектарға 60-90 кило әсерлі зат
есебінен минералды азот тыңайтқыштарын енгізу болып табылады. Осы қарапайым
тәсіл шалғындықтың өнімділігін екі есеге дейін арттыруға мүмкіндік береді
және әсерлі 2-3 жыл бойы сақталады. Суармалы шалғындықтарда негізінен астық
тұқымдастар өсетіндіктен, пішенінің белоктық құрамын бұршақ тұқымдас көп
жылдық шөптер есебінен артыру қажеттілігі туындайды. Оны шалғындықтың
шымына жерді ешқандай өңдемей-ақ себуге болады. Жасалған технология
өсімдіктердің жақсы көктеп, көп жылдар бойы сақталуын қамтамасыз етеді.
Малды пішенмен қамтамасыз етудің игерілмеген көзі дәнді дақылдар егісі
айналымынан шығарылған тыңайға жерлер болып табылады. Тәжірибелер тыңайға
жерлерді екпе шабындықтар жасау үшін пайдалануға болатынын көрсетті.
Қарағанды облысының Шет ауданында Қуаң жерлерді басқару халықаралық
жобасы ауқымында екпе жайылымдар мен шабындықтар жасау бойынша институт
ғалымдары жүргізген нақты тәжірибелер осыны дәлелдеді. Еркекшөпті себу
жолымен шабындықтарды жақсарту, айналымнан шығарылған жердегі пішен өнімін
гектарына 3-4 центнерден 8-10 центнерге дейін арттыруға мүмкіндік берді.
Мал азығы дақылдары өсірілетін егіс көлемі айтарлықтай қысқарды. Көп
жылдық шөптер 70 пайыз, ал сүрлемдік дақылдар бар-жоғы 3,4 пайыз ғана болуы
бұл егістік жердің экстенсивті пайдаланылып отырғанын көрсетеді. Осыған
байланысты Ауыл шаруашылығы министрлігінде институт ғалымдарының қатысуымен
еліміздің аймақтары бойынша орта есеппен алғанда, мал басының қажеттілігіне
қарай мал азығының оңтайлы құрылымы жасалды. Бұл құрылым бойынша орта
есеппен алғанда республика көлеміндегі пішеннің үлесі 20,5 пайыз, пішендеме
– 4,9, сүрлем – 10,9, мал азықтық тамыржемістілер – 3,9, құрамажем – 20,7,
жайылымдық азық 39,1 пайыз болуы керек. Жемшөптік дақылдар егістігінің
көлемі 4879,2 мың гектарға дейін ұлғайтылмақ. Ғалымдардың аймақтық
ұсыныстары фермерлерді тұрақты әрі мол пішен және көкбалауса, өнімін алуға
бағыттайды.
Қазақ мал шаруашылығы және жем-шөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты
оңтайлы жүктеме мөлшерін назарларға ала отырып, негізгі табиғи және
географиялық аймақтар үшін жайлымдарды тиімді пайдаланудың ғылыми
негізделген сұлбасын жасады. Мысалы, Қызылорда облысында мал жаю кезеңінде
жусанды-сораңды-эфемерлі жайылымда бір ересек қойға 2,9 гектар, ал, тамыр
жусанды-теріскенді-изенді аралас шөпті жерде 3,8 гектар қажет болатыны
анықталды. Жасалған нормативтерді қатаң сақтау қажет болатыны анықталды.
Жасалған нормативтерді қатаң сақтау жайылымдар деградациясын болдырмауға
және олардың ұзақ жылдар бойы өнімділігінің тұрлаулы болуына мүмкіндік
береді. Елімізде алғаш рет жасалған Ландшафттарға жүктемелерді орналастыру
нормалары картасы Қазақстан Республикасының Ұлттық атласына енгізілген.
Жайлымды дұрыс пайдаланудың классикалық сұлбасы бойынша малды бір мерзімдік
телімнен екіншісіне ауыстырып, жазда Қарақұм, Қызылқұм, Сыр бойына шығады.
Пайдалануға бір ғана табиғи аймақта орналасқан жайылым телімдері жалға
немесе сатып алынады, олар бір типтес келеді. Жүйесіз пайдаланған жағдайда
өнімділігі төмендейді, құнды шөптердің биоалуантүрлілігі жоғалып,
деградацияға ұшырайды. Институт ғалымдары осындай жайылымдарды ұтымды
пайдаланудың ғылыми тәсілдерін жасады. Телімдерді ботаникалық тұрғыдан
зерттеп тексеру, бір типтес жайылымның өз ішінде өсімдік жамылғысының
әртүрлілігін және олардың шекараларын айқындап, белгілеуге мүмкіндік
береді. Азықтық сыйымдылығы мен пайдалану мерзімдерін анықтай отырып
шекараларын айқындау, қарапайым жайылым айналымы салдарынан туындайтын
келеңсіз жағдайлардың алдын алуға жағдай туғызады.
А.П.Дмитроченко, П.Д.Пшеничныйдың (1975) болжамы бойынша сабан
клетчаткасының қиын қорытылуы – оның лигнин тектес заттармен, әсіресе
шақпақ қышқылымен тығыз байланыстылығында. Бірақ С.З.Зафреннің (1972, 1975)
малға лигниннен тазартылған клетчатканы беру арқылы қойған тәжірибелерінде
мұндай нәтиже байқалмаған. Оның тұжырымы бойынша клетчатканы қорытуды
жақсарту үшін – клетчатка ыдыратушы микрофлораға қолайлы жағдай туғызу
керек. Мысалы рационға азотты қосынды қосып азықтың протеиндік қоректенуін
жақсартуда клетчатканың қорытылуын жоғарылатқан. Мұны автор ас қорыту
жолындағы микроорганизмдер тіршілігінің жақсаруынан деп түсіндіреді.
Л.И.Каплунов, В.К.Давыденко, В.Т.Тесленконың (1977) деректері бойынша
бактерия ферменттерінің клетчаткасын қанттарға ыдыратуы үш кезеңмен өтеді:
1) целлюлозаны ерімейтін, бірақ жеңіл ашитын аз молекулалы көп
қанттарға бөлшектеу;
2) көп канттарды ферменттік ашыту арқылы глюкоза және целлобиозға
айналдыру;
3) целобиаза ферментінің әсерімен целлобиозаны глюкоза дейін ыдырату.
Осыдан пайда болған глюкоза, ұшпалы мал қышқылдарына (ҰМҚ) дейін
ашытылып, химиялық, биологиялық және күрделі физика-химиялық, физика-
биологиялық, гидроба-ротермикалық т.б. әдістерді қолданады. Механикалық
және физико-термикалық әдістерге ірі азықтар желінуін жоғарылататын турау,
ұсақтау, ұнтақтау, кесу, қосу, араластыру, жоғары жылумен өңдеу жатады.
Химиялық әдістерге ірі азықтардың желінуімен қатар қоректілігін де
арттыратын түрлі химиялық қосындылармен (сілтілер, әктер, содалар,
аммиакпен т.б.) өңдеу жатады. Биологиялық әдіс азықтардың ферменттік
өңдеуін ашытқылау арқылы жүргізеді. Механикалық (физикалық) әдіс ірі
азықтарды шайнап, ұсақтауды жеңілдетеді де, бірақ қоректілігіне әсер
етпейді. Ал химиялық әдіс ірі азықтардың желінуімен қатар қорытылуын да
жақсартып (15 пайызға дейін) жалпы қоректілігін 1,5 – 2 есе арттырады.
Биологиялық әдіс ірі азықтардың желінуін қорытылуын және қоректілігін
арттырумен қатар, олардың қоректік заттарының биологиялық бағалылығын
арттырып (аминқышқылдары, витаминдермен) байытып дәмділігін, хош иістілігін
жоғарылатады.
Шаруашылықтағы ірі азықты малға өңдемей жегізуге жол бермеу керек.
Олардың ең болмағанда қарапайым механикалық өңдеуден өткізу қажет. Ол үшін
ірі қараға 4-5 см, қой мен жылқыға 2-3 см етіп турайды, ал сабанды
ұнтақтайды.
Азық институтында (Л.В.Котовский) өткізген зерттеулер күйісті малдың
алдыңғы қарынындағы ірі азық тура диірменнен өткендей ұнтақталатынын
көрсетіп отыр.
Туралап ұсақталған ірі азықтың басқа азықтармен араласуы, буландырылуы,
химиялық препараттармен өңделуі жеңілдейді. Сабанды басқа азықтармен
араластырғанда протеинді азықтар оның қорытылуын жоғарылатып, ал қантты
азықтар керісінше, төмендейтінін ескеру қажет. Қалай болғанда да сабанның
араласқан азықтар сөліне қаныққаны дұрыс. Оның ең қолайлы жолы – сабанды
басқа азықтармен қоса сүрлемге салу.
Республика шаруашылықтарында кеңінен қолданылып отырған Қазақсүрлем
қосындысы сүрлемделу барысында түрлі әсер ететін үш препараттан тұрады.
Біріншісі – ПБҚ – Пропионқышқылды бактериялар; екіншісі – АСС –
аминолитикалық сүт қышқылды стрекококк; үшіншісі – ПСБ – пентоза ашытқыш
сүт қышқылды бактериялар. Құрғақ күйінде оның әр 1 килограмында 10
миллиардқа дейін тірі бактериялық торшалар шоғырланған. ПҚБ препараты жеңіл
сүрлемденетін азықтардан дайындалған сүрлемді қышқылсыздандыру үшін, АСС –
60-80 процент ылғалдықтығы қиын сүрленетін азықтарға қосу үшін, ал ПСБ –
сабанды сүрлемдеу үшін қолданылады.
Сабанды жұмсартып, желінуін жақсарту үшін, өздігінен жылытуға тәсілін
қолдануға болады. Өздігінен жылытылу үшін сабанды орға, траншеяға мұқият
тығыздап салып әр бір тоннасын тұздалған 650-700 л жылы сумен
ылғалдандырады, үстін құрғақ сабанмен және жарғақпен жабады. Суланған
сабанда өтетін микробиологиялық процестер арқылы 3-5 тәулікте жылуы 45-50
градусқа көтеріледі. Қызу әсерінен сабан жұмсарып, жаңа пісірілген нан
иісті болады. Сабанды арнайы буландырғыш қондырғыларда жоғары жылу арқылы
өңдеуге де болады. П.А.Кормщиков әр 1 ц сабанды 3 кг әктің ерітіндісіне 10
минутқа батырып алып, сумен шаймай 18-20 сағат бойы ерітіндіні сорғытып,
мал азығында қолдануды ұсынды. Кейіннен Л.Н.Николаев сабанды 0,5 процент
аммиак ертіндісіне, С.С.Петров – сілтілердің натрия бикарбонатымен
қосындысына батырып алуды зерттеді. Бірақ бұл ізденістердің барлығы
клетчатка қорытылуын жоғарылату үшін лигнин мен целлюлоза арасындағы
бірлестікті бұзу, болмағанда әлсірету қажет деген тұрғыдан жүргізілді.
Л.В.Котовский зерттеулері сабан клетчаткасының қорытылуына алдыңғы қарындар
бактериялары әсерінің күшті екенін дәлелдеді. Олардың жетілуіне қолайлы
сілтілі орта туғызу үшін (рН=9,0) дәлелдеді. С.Я.Сафреннің (1972)
салмағының 4,0 процентіндей сілті қосу қажет деп тапты.
Қазақтың қой шаруашылығы институтында (Т.И.Сарбасов және басқалары)
қойға арналған сабанды түйіршіктер құрамын ұсынып отыр. Оның 35-50 проценті
сабаннан, 4-5 проценті қант сірнесінен, 45-50 проценті кебек, дән
дақылдары, және минералды (аммоний, фосфор, ас тұзынан) қосындылардан
тұрады. Осы түйіршіктер қой бордақылау нәтижелерін жоғарылатты.
Ірі азықтарды биологиялық жолмен өңдеудің кең тараған - әдісі
ашытқылау. Ашытылған ірі азықтарда ферменттік процестер өтіп, қоректілігі,
иісі, дәмі жақсарып, сүт қышқылды бактериямен, В тобының витаминдерімен
байытады. Азықты ашытқылауды екі жолмен жүргізеді: біріншісі – опаралық,
екіншісі – опарасыз.
Опаралық тәсілде азықты ашытқылау үшін алдымен опара дайындалады.
Опараны 75 процент арпа жармасы және 25 процент кебектен тұратын ұнтақтың
әр 1 кг 3 л жылы сумен ылғалдандырып, 25-280 жылулықта ұнтақ салмағының 3
проценттейіндей нан ашытқысын қосып дайындайды.
Қолданатын ашытқыны тамыр жемістілерден дайындауға да болады. Сабанды
ашытқылау үшін 1-3 текше метр ыдысқа туралған сабан толтырылып, тұз
қышқылының 0,2 – 0,3 процерттік ерітіндісін әр 1 кг сабанға 6-8 л.
келетіндей етіп құяды да, нығыздап жауып 100-1500 буды 2-3 сағат бойына 0,2-
0,3 атмосфералық қысыммен жібереді. Сабан кесіндісі жұмсарып, босайды.
Ыдыстағы азық температурасы 30 градусқа дейін төмендеген соң оның
массасының 3-5 процентіндей мөлшерінде ашытқы қосылады да, араластырып,
ашытқылауға қояды. Ашытқылардың жақсы жетілуі үшін кесіндінің әр 100
килограммына 100-150 гр калийфосфат немесе екі аммонифосфат, 150-200 г
аммоний сульфатин 2-3 кг сірке немесе ұнтақталған қызылша қосады. Бір
тәулік бойы 27-300 жылылықта араластырып, ашытылған азықпен малды
азықтандырады.
Мал азығындық белок проблемасына үлкен көңіл бөлінуі қажет. Рационда
белоктың тапшы болуының салдарынан жемшөпті аса көп жұмсайтын жағдайлар
кездеседі. Мал шаруашылығымен айналысатын шаруышылықтарда дәнді – бұршақ
және майлы дақылдар – жоңышқа, беде, рапс егісін ұлғайтып, түсімін арттыру
ең маңызды шара болып табылады. Жемшөп қорының негізін құрайтын мал азығы
дақылдардан мол өнім алмайынша мал шаруашылығын жеделдетіп, өркендету
мүмкін емес.
Мал шаруашылығын жеделдетіп дамыту үшін барлық мал шаруашылығы
өндірісінен алынатын өндірістік технологиясын жедел түрде дамыту қажет.
Малды азықпен қамтамасыз етудің басты көзі – жем, жемшөп өндірісі.
Азық өндірісін жеделдетіп молайтудың негізгі жолдарына: азықтық
дақылдардың өнімділігін арттыру, азықтарды сақтағанда олардың құрамындағы
қоректік заттардың шығындалмауын, құрамында белоктары көп мал азығының
алқабын үлкейту, жануарлар тектес азықтарды да айтарлықтай көбейту, тиімді
еңбек өнімділігінің технологиясын азықтандыруда қолдану болып табылады.
Еліміз бойынша 2000-2030 жылға дейін суармалы жерден алынатын азық
өлшемін ең кем дегенде 115-125 млн.тоннаға жеткізу қажет. Белоктың әрбір
жетіспейтін проценті азықты 2% артық шығындауға әкеліп соқтырады. Малды
жедел азықтандырудан тиімді, арзан азыққа негіздеу керек.
Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру ғылым малды жоғары қоңдылыққа
жеткізіп, азықтың, тамақтың әсерінен белгілі мөлшерде аз еңбек шығынын
жұмсап, қажетті өнім алу мақсатын көздейтін ілім болып табылады. Осындай
жағдайда мал шаруашылығы үшін тұрақты азық қорын жасаудың шешуші
проблемасы, ғылым мен техниканың дамымалы жетістіктерін ендіру – негізі
азық өндірісін интенсивтендіруді үдемелі дамыту болып табылады.
Жемшөп, азық молайтудың технологиясын жетілдіріп интенсивтендіру ғылыми-
техникалық прогресстің негізінде іске асады. Азық өндірісінде – еңбек
өнімділігін арттыру, техникалық прогресс негізі болып табылады. Ғылыми
негізде тиімді азықтандыру: малдың денсаулығын, қалыпты төл беруін,
төлдердің жоғары сапалы азықтармен қамтамасыз ету үшін маңызды шешуші
жағдай – ғылым мен техниканың жетістіктерін азық өндірісінде кең түрде
қолдану болып табылады.
Қарапайым кәдімгі шаруашылықтарда ірі қара мал төлдерінің тірідей
салмағын 40 кг-нан 45 кг-ға дейін бордақылау үшін 110-120 күн қажет болса,
ал комплекстерде күндік өсу салмағын 1000 г-ға жеткізгенде өсіру мен
бордақылау үшін тек қана 40-50 күн қажет.
Сонымен ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру ғылымы малды жоғары
қоңдылыққа жеткізіп, азықтың әсерінен белгілі мөлшерде аз еңбек жұмсап,
қажетті өнім алу мақсатын көздейтін ілім болып табылады.
Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру туралы ілім – бұл зоотехникалық
ғылымдардың, оның теориялық негізін, әдістерін, технологиялық шарттарын,
малдың тиімді тамақтануын, қалыпты өсуі мен дамуын қамтамасыздандыратын,
жетілдіретін генетикалық жетістіктеріне себепші.
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Мал азығының түрлері, олардың құрамы және қоректілігі.
Азық дегеніміз - өсімдік тектес немесе жануар тектес жасанды минералдық
азықтар. Химиялық құрамы жағынан мал жегенде организміне зиян келтірмейтін,
сонымен қатар олардан өнім сапасын кемітпейтін қоректі заттарға бай.
Азықтар әр түрлі табиғи және шаруашылық жағдайларда алынуына байланысты
қоректілігі және құрамы бойынша тарқатылады. Азықтың құрамына әсер ететін
факторларды біліп, дұрыс дайындалуын және тиімді пайдалану технологиясын
меңгеру талап етіледі.
Сонымен азықтың құрамына және оның қоректілігіне мынадай себептер әсер
етеді: экологиялық-географиялық, өсімдіктің түрі, климат, топырақ,
тыңайтқыш, агротехника, өсімдіктердің сорттық ерекшеліктері, жасы, жинау
кезеңі, жинау технологиясы және сақталу жағдайы, ылғал, жылылық, жарық,
әзірлеу тәсілі т.б.
Климат жағдайларының әсерінен тек қана қоректік заттардың саны өзгеріп
қоймай, оның сапасы да өзгереді, белоктық заттарды (протеин) құрамындағы
амин қышқылдары, майдағы қанықпаған қышқылдар т.б. Оңтүстіктің баурайындща
өскен өсімдікте белоктық зат (протеин), солтүстік баурайында өскен
өсімдікке қарағанда көбірек жиналады.
Құнарлы топырақта қоректік заттар жоғары болады. Өсімдікте қоректік
заттардың жиналуына органикалық тынайтқыштарға қарағанда көң жақсы әсер
етеді.
Көктемде жайылым шөбінің қоректілігі күшті, протеині көп болады. Жазда
және күзде жайылым шөбі сарғайып, негізгі қоректік заттары кемиді. Пішенге
орылған шөпті ұзақ кептіру немесе жауын-шашын қоректік заттарды кемітеді.
Ірі азықтар. Жеке шаруашылықтарда ірі азықтардан әсіресе, пішен көп
қолданылады. Оны түрлі көк шөптерді орып (шауып) кептіру жолымен
дайындайды. Сондықтан пішен қоректілігі құрамына кіретін шөп түріне, оның
дайындалған кездегі өсіп-өну кезеңіне, келтіріліп дайындалу, сондай-ақ
сақталу жағдайларына тікелей байланысты келеді.
Ең құнарлы пішен гүлдене бастаған балаусадан дайындалады. Сондықтан
астық тұқымдас дақылдарды шашақтана бастаған, ал бұршақ тұқымдас дақылдарды
бүршіктеніп, гүлдене бастаған кезеңдерінде шабады. Шабылған шөпті неғұрлым
тез кептірсе, соғұрлым оның құрамында қоректік заттар, каротин толығырақ
сақталады. Сондықтан көкті таңсәріден шапқан жөн. Күн қатты қызғанша, олар
дегдіп, кеуіп қалады. Қатты кеуіп кеткен пішен жапырақтары уатылып түсіп
қалады да, қоректілігі төмен сабақтар оның жалпы құнарлығын төмендетеді.
Қатты кептіріп, қуратып алмас үшін шабылған балаусаны дегдігеннен кейін
бөкестерге жинап, содан шөмелелеп кептірген дұрыс. Шөмелелерді ылғалдылығы
14-17% болған шамада маялайды.
Кептірілген пішенде құрғақ заттың 13 бөлігі, қорытылған қоректік
заттардың және протеиннің 23 бөлігі, кальций, фосфор, марганец, темір,
мыстың 12 бөлігіне жуық және мырыштық 13 бөлігін жоғалтады.
Мал азығы химиялық құрамына, оның организмге тигізетін физиологиялық
әсеріне және шаруашылықтың құндылығына қарай, бөліну белгілеріне, жеуіне,
қорытылып сіңуіне, құрылысына, қасиетіне, диетикалық, яғни арналып жасалған
мал рационына байланысты негізгі топтарға бөлінеді.
Азық өсімдік тектес, жануарлар тектес болып келеді, микробиологиялық,
минералдық, химиялық қосымшалар т.б. болып жіктелінеді. Қоректілігі,
энергетикалық бағалылығы бойынша көлемді, концентратты азықтар болады. Егер
1 кг массасында азық өлшемі 0,65 және одан аз болса, көлемді азыққа жатады,
ал егер 1 кг массасында азық өлшемі 0,6-дан артық болса, онда ол азық
концентратты азыққа жатады.
Өсімдік тектес азықтар мынадай топтарға бөлінеді.
1. Көк балауса азықтар: табиғи жайылымдардың шөбі, шалғындық шөп
және екпе шөп.
2. Ірі азықтар: пішен, сабан, топан т.б.
3. Тамыржемістілер, түйнекжемістілер.
4. Сүрлем.
5. Дән.
6. Пішендеме.
7. Өндірістік техникалық дақыл қалдықтары т.б.
Ірі көлемді азықтардың ішіндегі ең құндысы – пішен. Оны табиғи және
екпе шабындықтарда, көп жылдық және бір жылдық шөп егілген егістіктерде
өсіріп дайындайды. Пішеннің сапасы оған арналып шабылған шөптік химиялық
құрамына, пішенді жинаудың уақыты мен техникасына байланысты. Сапалы
жиналған пішеннің ылғалдылығы 17 пайыздан аспауы қажет, ал қыс айларынеда
20 пайызға дейін рұқсат етіледі. Жас орылған шөптен дайындалған пәшеннің
қорытылуы мен қоректілігі кеш орылғанға қарағанда едәуір жоғары (40-50
пайызға дейін) болады. Қыс мезгілінде малдың протеинге, витаминге және
минералдық заттарға қажеттілігі негізінен сапалы пішен арқылы қамтамасыз
етіледі.
Пішен барлық ауыл шаруашылық малдары үшін, қыстау тұрған кезеңінде
орнын алмастыра алмайтын ең маңызды азық болып табылады.
Әр түрлі пішеннің химиялық құрамын және қоректілігі, табиғи пайдалы
жердің мына кестесінен көруге болады.
Пішеннің қоректілігіне, сапасына мынадай факторлары әсер етеді:
ылғалдылығы, температурасы, сақтау әдістері, жинау фазалары, мерзімдері,
шабу технологиясы, желдеткіш арқылы дайындау құрғату, кептіру әдістері т.б.
Қоректілігі жақсы пішен дайындау шөпті гүлденудің алдында, дәнді астық
тұқымдастарын масақтанған, бұршақ тұқымдастарының шанақтаған, вегетациялық
фазалары кезеңдерінде шабу қажет болады.
Ауа райының ең жақсы кезінде шөпті құрғатып кептіру нәтижесінде оның
құрамындағы құрғақ зат 10%-дан 30%-ға дейін жоғалады. Ал қолайсыз жағдайда
оның құрамындағы құрғақ затты жоғалтуы 50-60%-ға дейін жетеді.
Көп жылдық шөптер. Облыс бойынша көп жылдық шөптер ішінен ең жақсы деп
танылғаны – жоңышқа. Ол күріш, мал азықтық және овощ-бақша ауыспалы
егісінде ең негізгі дақыл және ауыспалы егістегі оның сыбағалы салмағы 40-
тан 50-ға дейін барады.
Бұрынғы Аманкелді атындағы экспериментальды кеңшардың көрсеткіштеріне
қарағанда бедені себу, баптау және жинау жөніндегі барлық агротехникалық
тәсілдерді дер кезінде сапалы жүргізсе суармалы жерлерде бұл дақылдан
бірінші жылдың өзінде гектарынан 15-20 центнерден, ал келесі жылдары 60-80
центнер және одан да көбірек пәшен жинауға болады. Әрине, жоңышқа тек мал
азықтық бағалылығымен көзге түсіп қана қоймайды. Әсіресе сортаңданған
жерлерде бұл дақылдан агротехникалық және мелиорациялық та маңызы бар. Оның
тамыр жүйесі мол және тереңге жайылып кетеді, ол топырақтың төменгі
қабатынан ылғалды жоғары қабатына жеткізіп тұрады және суды жақсы
буландырып беретін болғандықтан, ол ыза суының деңгейін шапшаң төмендетеді,
сөйтіп төменгі қабаттағы тұздардың жоғары жылжуына жол бермейді.
Тамырында жиналған түйнек бактериялары атмосфера азотын жақсырақ
сіңіретін болғандықтан, беде топырақты маңызды азот қосылыстарымен
байытады.
Жоңышқа топырақтың әр гектарында 250-300 килограмға дейін азот жинай
алады. Қуатты тамыр жүйесі жоңышқа қурағаннан кейін топырақты органикалық
заттарға байытады. Жалпы бұл дақыл топырақтың физикалық-химиялық қасиетін
жақсартады.
Міне осындай мал азықтық бағалылығы мен агротехникалық құндылығына
қарамастан жоғарыда көрсетілгендей соңғы жылдары егіншіліктің шөп танапты
жүйесі жөнінде болған сынды дұрыс түсінбегендіктің салдарынан облыста оның
егіс көлемі шұғыл азайып кетті.
Жоңышқа мал азықтық және агротехникалық жағынан шын мәнісінде бағалы
дақыл екендігін дәлелдеу үшін алдымен оны өсірудің агротехникалық
тәсілдеріне баса назар аударылуы тиіс. Жоңышқаға арналған егісті алдымен
зябь етіп жыртады. Алғы дақылдар орылып алынғаннан кейін егісті іле-шала
тереңдігін 25-27 см етіп жырту керек. Ерте көктемде, егіске механизмдер
келтірілген бойда, зябьті екі рет тырмалайды, ал топырақтың жырту қабаты
егіске даяр болғанда чизель культиваторлармен қопсытады. Әрине, каток бір
мезгілде топырақты әдеттегі жай катоктармен нығыздайды. Әрине, каток
культиваторға жалғанған болса тіпті қолайлы. Қопсытқаннан кейін іле-шала
нығыздау тұқымның белгілі тереңдікке біркелкі сіңуін қамтамасыз етеді.
Көктемде бедеге арналған жерлі қысқа мерзім ішінде тез өңдеген жөн. Бұл
үстіңгі қабатындағы топырақтың және төменгі қабатындағы ылғал қорын
сақтауға көмектеседі.
Жоңышқаны дискілі сеялкамен, ылғалы жеткілікті топыраққа себеді. Тұқым
1-3 см тереңдікке сіңіріледі. Тұқым жатқан қабаттағы ылғалдың булануын
азайту үшін сеялкадан кейін іле-шала топырақтың беткі қабатын нығыздау үшін
ауыр жұмыр катоктарды жүргізу керек.
Қызылорда ауыл шаруашылық тәжірибе станциясының көп жылдық тәжірибелері
жоңышқаны ерте көктемде топырақтың 5 сантиметрлік қабаты 3-5 градусқа
жылығанда себу жақсы нәтиже беретіндігін көрсетті. Жоңышқаны он күн ішінде
сеуіп болу керек. Себу мерзімі мынадай: Жаңақорған және Шиелі аудандарында
– 20 марттан бірінші сәуірге дейін, Сырдария және Тереңөзек аудандарында –
25 наурыздан 5 сәуірге дейін, Қармақшы ауданында – 30 марттан 8 сәуірге
дейін, Қазалы ауданында - 6 сәуірден 15 сәуірге дейінгі аралықта себілуге
тиіс.
Тұқымды себу нормасының да маңызы зор. Мысалы, 10 килограмнан сепкенде
сол себілген жылы жоңышқа пішеннің өнімі гектарына 15-тен 20 центнерге
дейін, ал гектарына 20 килограмнан сепкенде – 25-тен 30 центнерге дейін
жеткен. Сортаң жерлерде топырақтың үстіңгі қабатында тұздар мол жиналуына
байланысты жоңышқаның жас өскіндерінің біразы құрып кетеді. Мұны болдырмау
үшін жоңышқаны жаздық бидай және арпа сияқты бүркеме дақылдармен қосып себу
керек. Сонда дақылдардың жапырақ сабақтары топырақты көлеңкелеп, ылғалдың
булануын болдырмайды, сөйтіп тұздардың топырақтың беткі қабатына
көтерілуіне жол бермейді.
Жеке өзін сепкенге қарағанда басқа дәнді жемдік дақылдармен араластырып
сепкенде жердің сортағдығына қарамастан жоңышқа өнімі мол болатынын
Аманкелді атындағы экспериментальды кеңшардың жұмыстарының нәтижесі
дәлелдеді.
Мәселен, жыл бойына үш рет шабылғанда жеке өзі себілген беде пішеннің
орта есеппен өнімі гектарына 92,8 центнерден болса, арпамен қосып сепкенде
ол 120,7 центнерге жетті. Сонымен қатар бүркеме дақылдар есебінен гектарына
13,1 центнер дән және 7,7 центнер сабан алынды. Жоңышқаны бүркеме
дақылдармен қосып әдеттегі тұқым сеялкасымен сепкенде, алдымен бүркеме
дақылдар, ал содан соң жоңышқа себіледі. Мұнда жоңышқа тұқымы бүркеме
дақылдар егісіне көлденең немесе қиғаш етіліп шашылады.
Қазақ ССР Ғылым академиясының бұрынғы Қызылордалық базасының жүргізген
тәжірибелеріне қарағанда, сортаңданбаған жерлерге жоңышқаны таза өнім
сепкенде алынатын өнім оны бүркеме дақылдармен қосып сепкендегіден
анағұрлым көп болады. Сонымен жоңышқа себудің тәсілдері топырақтың
сортаңдануына байланысты екен.
Бұл дақылдарды суармалы жерлерде өсіргенде суару мерзімін таңдап алудың
зор маңызы бар. Мұның өзі, әсіресе структурасы нащшар ауыр саздақ және
сазды топырақтарда аса қажетті шара. Суда төзімді бөлшектер мен қара шірік
аз және механикалық құрамы ауыр болуына байланысты топырақтың бетінде 5-7
сантиметрдей қатты қабыршақ түзіледі. Ол жоңышқа егісінің нағыз қас жауы.
Қатты және қалың қабыршақ әдетте бірінші рет суарғаннан кейін пайда болады.
Бұл, әсіресе тұқым ісінгенде немесе көктеп шыға бастағанда пайда болса егіс
көгінің сиректеуіне немесе өсімдіктің жаппай құрап кетуіне әкеліп
соқтырады. Егістікте пайда болған мұндай қабыршақты жою өте қиын болады.
Сондықтан егісті ерте суармау керек. Топырақ қабыршағының осындай қиянды
әсерін болдырмау үшін жоңышқаны сепкеннен кейін 1,5-2 ай өткен соң, яғни
өсімдік биіктігі 8-12 см жеткенде бірінші рет суарған жөн. Алғашқы
суарғаннан кейін 2,5-3 жұма өткен соң екінші рет суарады. Ал келесі жылдары
жоңышқа әрбір шабылғаннан кейін суарылады. Суару нормасы гектарына 800-900
текше метр.
Жоңышқадан мол өнім алу үшін минерал тыңайтқыштарды қолдану керек. Ең
негізгі тыңайтқыш – суперфосфат. Суперфосфатты тырмалар алдынан егіске
гектарына әсер етуші заттары 30-40 килограмдай азот тыңайтқыштарын төккен
жақсы. Келесі жылдары беде егісін гектарына 30-40 килограмдай
суперфосфатпен ерте көктемде тырмалар алдынан үстеп қоректендіріп отыру
керек.
Бір жылдық шөптер. Облыста бір жылдық шөптерден мол өнім беретіні және
мал азықтық сапасы тәуірі – судан шөбі. Ол мал азықтық ауыспалы егістің
құрамына кіреді және жасыл конвейердің ең бір негізгі құрамды бөлігі болып
саналады. Оны ыза суының деңгейі мен сортаңдау дәрежесіне қарағанда басқа
дақылдар үшін қолайсыз ауыспалы егісі жоқ жерлерде де өсіре беруге болады.
Судан шөбін Жаңадария мен Қуаңдарияның ескі арнасындағы жазықтарға,
суландырылғаннан кейін Сарысуға, ылғалға тапшы Қаратау етектерінде, Арал
жағалауындағы Қарақұмның еркек шөп, ақ жусан жайылымдарында, артезиан
суларының көмегімен жасалатын Қызылқұм және Қарақұм жайылымдарының
егіншілік алқаптарында өсіруге болады.
Жергілікті жерде суландырылғанда жас судан шөбінің өнімі гектарына 500
центнерге, пішені – 150 және тұқымы 20 центнерге дейін жетеді. Мал азықтық
ауыспалы егісте судан шөбін жаздық масақты дақылдар егілген таза жерлерде
немесе отамалы дақылдар танабында өсіруге болады. Арам шөптері көп және
ауыр топырақты жерлер судан шөбі үшін қолайсыз. Жоңышқа сиыр жоңышқамен
жақсы өсетіндіктен, ол беде бүркеме дақыл да бола алады.
Судан шөбін әсіресе зябьке сепкенде жақсы өнім береді. Шөлейт жерлерде
көктемде өңделген топыраққа қарағанда зябьке арналған жерлерге еккенде
судан шөбі гектар басына 30-50 пайыздай артық өнім берді.
Суармалы жерлерде бұл дақылды тар қатарлы (шөп тұқымы сеялкасымен)
немесе тоғыспалы (жай тұқым сепкішпен) тәсілмен, топырақтың 10 сантиметрлік
қабаты 10-12 градусқа жылығанда себу керек.
Таза өзін еккенде гектарына 30-35 кг, ал қоспамен сепкенде судан
шөбінің тұқымы 18-20, сиыр жоңышқанікі – 50 килограмдай болады.
Қоспалап сепкенде алдымен судан шөбі, одан кейін екінші болып қатарға
көлденең сиыр жоңышқа себіледі. Бірдей жағдайда және өзін өсіргенге
қарағанда қоспа күйінде егі егіс көлемінің бір өлшемінен 36 проценттей
жұғымды белок алуды қамтамасыз етеді. Судан шөбі тез өсіп кетуі үшін
топырақты тұқымды сеппестен бұрын және сепкеннен кейін нығыздау керек.
Алғашқы органға дейін оны екі рет, ал содан кейін әрбір рет шапқаннан
кейін суарып отыру қажет. Шашақ бастар шығарар алдынан, яғни онда қоректік
заттардың нағыз көп болатын кезінде судан шөбін пішенге арнап жинауға
немесе оның егісіне мал жаюға болады.
Облыс бойынша судан шөбінің болашағы зор сорты – Краснодарская 1967. ол
басқа сорттарға қарағанда, шөпті 25-37 пайыздай артық береді. Судан шөбін
тұқымдық мақсатпен өсіргенде тұқымның көбеюі және салмағын арттыру үшін кең
қатарлап, қатар аралықтарын 30-45 сантиметр етіп, гектарына 15 килограмдай
тұқым себеді. Тұқым алу үшін судан шөбінің негізгі сабағының шашақ
бастарындағы дән піскенде жинау керек.
Сорго – облыста, әсіресе телімі жерлерде өсетін мал азықтық болашағы
мол және қоректі дақалдарға жатады. Сорго – жылы сүйгіш өсімдік. Тұқым
сіңірілетін тереңдіктегі жылу 8-10 градус болуы сорго дәнінің көктеуіне
қолайлы жағдай туғызады. Оның өскіні көктемгі суыққа төзімсіз. Температура
нольден төмендеп бірге жеткенде өскіндер құри бастайды.
Қуаңшылыққа төзімді дақыл болғандығынан басқа мал азықтық дақылдарға
қарағанда сорго құрғақ заттың бір өлшемін түзеуге ығалды анағұрлым аз
жұмсайды. Оны көк азық ретінде де пайдалануға және одан сүрлем салуға да
болады. Соргода қант (15-18 пайыз) мол болғандықтан одан сапалы сүрлем
алынады.
Сорго егісіне мал жаюға да болады. ВНИИЮ-ның тәжірибесіне қарағанда
сорго егісінде жайылған қозылар тәулігіне 160 грамнан салмақ қосса, табиғи
жайылымдағылар тек 70 грамнан салмақ қосты. Дәні алынғаннан кейін сорго
қыста малдың барлық түлігі бірдей жақсы жейді.
Сорго үшін жерді баптаудың ең жақсы тәсілі – зябьке жырту. Ерте
көктемде ылғал жабу мақсатымен зябьті екі рет тырмалайды.
Өсіп шыққан арам шөптерді құрту және топырақта тұқым біркелкі
орналасуы үшін себер алдынан егісті тұқым себу тереңдігіне (5-6 см) дейін
ультивациялау керек. Тұқымды себер алдынан гранозанмен дәрілейді. Бұнда бір
тонна дәнге 1,5 кг препарат жұмсалады.
Соргоны қатар аралығын 45 см және 60 см етіп кең қатарлап себеді. Көк
шөп және сүрлемге арнап сепкенде тұқымды себу нормасы гектарына 12-16 кг,
ал дәнге арнағанда 8-10 кг. Бірінші және екінші аймақта тұқымды себудің ең
қолайлы мерзімі 15-20 сәуір, ал үшінші аймақта 25-30 сәуір. Арам шөптерді
құрту мақсатында өскін көрінгеннен кейін егісті көлденең тырмалайды.
Сүрлемге арнап сорго сүрлем комбайндарымен, ал дәнге арнап қайтадан
жабдықталған астық комбайндарымен жиналады. Бастырған кезде сорго дәні
шапшаң зақымданатын болғандықтан комбайндағы барабаннан декасын және
тістерінің жартысын алып тастап, айналым санына азайту керек. Мұндайда дән
жарақаттанбайды.
Тұқымды қапшықта, егер жәй төгілетін болса, онда үйіндінің қалыңдығын
0,5-1 метрдей етіп үйіп сақтау керек. Сақтау мерзімі ішінде дәннің ылғалы
10-12 пайыздан аспағаны жөн. Бұдан артық болғанда дән көгереді, олардың
өңгіштігі кемиді. Суармалы жерде сорганы өсіру жүгеріні өсіру
агротехникасымен бірдей. Айта кететін бір жағдай, жүгеріге қарағанда
соргоның бір айырмашылығы сол, ол сортаңданған жерлерде жақсы өсіп, мол
өнім бере алады.
Жасыл азық. Азықтың бұл тобына: жайылымдық шөп, шалғындық екпе шөптер
және ауыл шаруашылық дақылдары жатады. Көк азықтар ретінде өсірілетін
азықтар барлық ауыл шаруашылық малдары үшін жеңіл қорытылып сіңетін
қоректік заттардың негізі. Жасыл азықтар үшін өсіруге қолайлы дақылдар:
беде, жоңышқа, шалғындық сұлы, бұршақ, әспарцет, түйе жоңышқа (донник),
вика мен сұлының қоспасы, жүгері, күздік қара бидай, ақ жүгері, қонақ
жүгері (сорго) т.б.
Жасыл азықтың жас шөбінің құрғақ затында 20-24% протеин, 18-22%
клетчатка, 4-6% май, 41-45% БӘВ азотсыз сірінді зат, 9-11% минералдық
заттардың мөлшері болады. Жасыл азықтар витаминді, әсіресе каротинді көп
мөлшерде ұстайды. 1 кг құрғақ затында 150-280 мг каротин болады, жасыл азық
құрамында 60%-80% дейін су болады. Судың мөлшері өсімдіктердің түріне және
жасына байланысты.
Жоңышқаның құрамында – 18-24% құрғақ зат және 3,9-4,4%-ке дейін протеин
болады. Қорытылуы-сіңімділігі – 60-68%.
Хлореллада – бір клеткалы жасыл балдыр 45-50% протеин, витаминдердің
барлығы да болады, көп тараған және аз тараған (макро- және микро) химиялық
элементтер болады.
Жоңышқа сауын сиырлары мен оның төлдерінде өте жақсы азық. Жас
жоңышқаны малға өте сақтықпен беру қажет. Қойға, ірі қара малға ең әуелі
ірі азықты беріп, басқа азық қоспа түрінде бірте-бірте көбейтіледі. Жоңышқа
да осы ретте беріледі. Түйе жоңышқаның өзіне тән иісі болады, оны малдар
сүйіп жемейді, әбден үйренгеннен кейін 50 кг дейін беріледі. Судан шөбін
сауылатын сиырларға 50-70 кг дейін құрғақ күйінде беруге болады. Бір
клеткалы жасыл балдыр – клорелла ірі мүйізді қара малға – 30-50 г, қойға –
20-30 г, шошқаға 20-25 г, торайларға – 5-10 г, үлкен құстарға – 2-3 г,
балапандарға – 1-2 г мөлшерінде құрғақ күйінде беріледі. Бір жастағы еркек
тайыншалардың рационы мынадай болады: 20 кг сүрлем, 2,5 кг туралған сабан,
3 кг жеп азық, 60 г мочевина.
Сүрлемдік дақылдар. Сүрлем ауыл шаруашылық малдарының барлығына бірдей
бағалы азық. Жақсы сүрлем мал рационының құндылығын арттырады.
Технологиялық ережелер бұлжытпай қолданылып, салынған сүрлемде көп
өсімдікке тән қоректік бағалы қасиеттің барлығы дерлік сақталады және
мұндай азық оңай қорытылатын қоректік заттар мен витаминдердің негізгі көзі
болып есептеледі. Сүрлемдік дақылдарға құрамында белгілі бір мөлшерде қанты
бар өсімдіктер: жүгері, сорго, күнбағыс, күздік қара бидай, ал табиғи
өсімдіктерден – құрақ жатады.
Жүгері. Өнімі мол және көк шөбі мен дәні аса құнды болғандықтан, мал
шаруашылығында берік жемшөп қорын жасауда соңғы жылдары жүгеріне баса назар
аударылуда. Бірақ кейбір шаруашылықтарда оның өнімдігі әлі күнге дейін аз
болып, өсіруге кеткен шығын өтелмей жүр. Бұның өзі негізгі агротехникалық
тәсілдері дер кезінде және сапалы қолданбаудан және бұл дақылды өсіруде
механизацияны толық пайдаланбаудан туып отырған жағдай.
Жүгеріге арнап топырақты негізгі баптаудың ең қолайлы мерзімі – күз.
Мұнда зябьке арнап топырақты 2527 см тереңдікке жыртады. Жүгері
тыңайтқыштары тәуір көреді. Сондықтан зябьке арнап жыртпастан бұрын егіске
гектарына 10-20 тоннадан көң төгу керек. Күзде-қыста жиналған ылғалды
сақтау үші ерте көктемде зябьті екі рет тырмалайды. Тұқым сепкенге дейін
әрбір жауын жауған сайын егісті тырмалап отыру керек. Тұқым себер алдынан
өнім шыққан арам шөптері құрту және топырақтың беткі қабатын қопсыту
мақсатымен 10-12 сантиметрлік тереңдікте культивация жүргізеді.
Тұқымды белгілі бір тереңдікке орналастыру, дәл шаршылар жасау және
вегетациялық суаруды сапалы жүргізу үшін жүгеріге арналған егісті арнаулы
ПР-5 деп аталатын құралмен ұқыпты түрде тегістейді.
Жүгеріден мол өнім алу көбінесі биологиялық ерекшеліктері, топырақ-
климат және нақты шаруашылықтардың топырақ жағдайларына толық сай келетін
сорттарды таңдап алуға байланысты. Облыс жағдайында өнімді мол
беретіндеріне Местная белозерная, Стерлинг және Местная белозерная
сорттарын егуге болады. Мұнда бірінші аймақта Стерлинг, ал екінші және
үшіншісінде – Местная белозерная сорттары басымырақ егілуі тиіс. Оңтүстік
аймақта сүрлемге арнап ВИР-56 сорты, ал қалған екі аймақта – Стерлинг және
Местная белозерная сорттары егілуі тиіс.
Гибридтерді пайдаланған кезде алғашқы ұрпақтан алынған тұқымды себу
керек. Өйткені бұлардың өнімділігі екінші және одан кейінгі ұрпақтардан
алынған тұқымдарға қарағанда өнімді 20-30 пайыздай артық береді.
Өскіндердің бір қалыпты көктеуі және мол өнім алу үшін тұқымдық
материалдарды себер алдынан химиялық улы препараттармен баптаудың маңызы
зор. Көпіршік қара күйеге қарсы тұқымды гранозанмен өңдеу керек.
Препараттың 1-1,5 килограмы бір тонна тұқымға жетеді. Сым құртқа қарсы
тұқымды қосымша гексахлоранмен өңдеу керек. Мұнда әрбір центнер тұқымға 1 –
1,5 килограмдай препарат жұмсалады.
Жүгері – жылы сүйгіш дақыл. Топырақтың тұқым сіңіру тереңдігі 10-12
градусқа жылығанда жүгеріні себе бастайды. Әрине, бұр мерзім әр аймақта
түрліше болады. Көп жылдық бақылауларға қарағанда жүгеріні себудің ең
қолайлы мерзімі мынадай: бірінші (оңтүстік) аймақта – 15-нен 25 сәуірге
дейін, екінші (орталық) аймақта – 18-нен 28 сәуірге дейін, үшінші
(солтүстік) аймақта – 22 сәуірден 3 мамырға дейін.
Дәнге және сүрлемге еккендле жүгеріні себудің негізгі әдісі қатар
аралығын 70х70 см етіп шаршы ұялап себу.
Жүгеріні өсіруде оның тұқымын сіңіру тереңдігін анықтаудың зор маңызы
бар. Ол топырақтың механикалық құрамына және ылғалдылығына байланысты
болады. Ауыр және ылғалы мол топырақтарда тұқым 7-8 см, ал жеңіл
топырақтарда 8-10, кейде тіпті 12 см тереңдікке сіңіріледі.
Тұқым себілгеннен кейін топырақ қабыршақтарын болдырмау және арам
шөптерді құрту үшін, тұқым көктеп өскеннен кейін егісті тырмалау керек.
Сонда өскін зақымданбайды.
Суармалы жерлерде өсімдікті бүкіл өніп-өсу дәуірі ішінде ылғалмен бір
қалыпты қамтамасыз етудің маңызы зор. Егер жүгерінің алғы дақылы күріш
болса, онда әр гектардың суару нормасы 4-4,5 мың текше метр, басқа алғы
дақылдар үшін 5-6 мың текше метрден 5-7 рет суару керек.
Суаруды жұгерінің өсуінің белгілі кезеңіне тура келтірген дұрыс. Ондай
кезеңдер: өсімдікте 4-5 нағыз жапырақтар пайда болуы, сабақтануы, шашақ
бастарының шығуы, гүлдеуі және дән түзелуі. Суды алдын ала жасалған
атыздармен жіберу керек. Егісті қаптатып суаруға болмайды. Жақсы нәтиже алу
үшін әр суарудан кейін, егерде өсімдіктің биіктігі мүмкіндік берсе, қатар
аралықтарын өңдеген жөн.
Қатар аралықтарын өңдеудщі екі бағытта жүргізу керек. Оның біріншісі
тереңірек (14-16 см), ал кейінгілері саяздау (8-10 см) болған жақсы.
Жүгерінің тамыр түктерін зақымдамау үшін осылай етіп суарған дұрыс. Қатар
аралықтарын өңдегенде қорғау аумағын 10-12 см-ден арттырмау керек.
Жүгері егісін минерал тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру қажет. Бірінші
ретте өсімдікте 3-4 нағыз жапырақтар шығу кезеңінде және жас өскіндердің
жақсы дамуын қамтамасыз етеді. Екінші ретте егісті екінші суарар алдынан
үстеп қоректендіріледі. Әр үстеп қоректендіргенде минерал тыңайтқыштардан
аммиак селитрасы гектарына 1,5-2 центнер, суперфосфат 2 центнерден
төгіледі. Жылы және ылғалды күндері, азғана жел тұрғанда жүгері бір қалыпты
табиғи тоғыспалап тозаңданатыны мәлім. Ауа райының қолайсыз болуы собықтағы
көптеген гүлдердің толық тозаңданбауына, сөйтіп ұрықтанбауына әкеліп
соқтырады. Осының нәтижесінде тұқымның толықтығы, салмағы кемиді, сапасы
төмендейді және жалпы өнімі азаяды. Бұндай жағдайды болдырмау үшін жүгеріні
қолдан қосымша тозаңдандыру керек.
Пішендеме жасыл өсімдіктердің ылғалдығын 40-50% дейінгі кептіру арқылы
дайындалады. Пішендеменің сүрлемнен айырмашылығы сүрлемде сүт қышқылы
қатынасады, ал пішендемеде азықтың физиологиялық құрғақтылығы сақталып,
бактериялардың дамуына кедергі келтіреді. әдеттегі сүрлеммен салыстырғанда
пішендеменің бірқатар айырмашылықтары бар.
Пішендемеде өсімдіктің жапырағы мен гүлі толық сақталады. Ал сүрлеммен
салыстырғанда оның құрғақ заты 2 еседей көп, соған сәйкес каротин мен
жұғымды протеин де көп болады. Пішендеменің көк балаусадан айырмашылығы аз.
Ол сүрлем сияқты қышқыл емес, тұщы, құрамында қанты мол және сүйкімді.
Соңғы жылдары жемшөп өндірісінде мал азығын жаңа формасы дегдітілген көк
балаусадан жасалған сүрлем, яғни пішендеме кеңінен енгізілуде. Дұрыс
дайындалған пішендеме азықтық және биологиялық құндылығы жөнінен жаңа
шабылған шөптен кем түспейді.
Пішендеме дегеніміз – ылғалдылығы 40-55 пайызға дейін кептіріліп,
ұсақталып, арнаулы ауа кірмейтін мұналарда сақталатын консервіленген азық.
Пішендеме өзінің физиологиялық құрғауында пайда болған көмір қышқыл газы
және аздаған органикалық қышқылдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz