Адманың баспасөз жариялым атауынан алатын әсері
МА З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
БІРІНШІ ТАРАУ.
1. Мерзімді баспасөз жариялым атауы дегеніміз және атау ұғымының
тақырыптан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. Жариялым атауларының тілдік – стильдік ерекшеліктері мен
жанрларда көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
.14
1.3. Жариялым атауларын қоюдың негізгі
талаптары ... ... ... ... ... ...25
ЕКІНШІ ТАРАУ
2.1. Тіл біліміндегі стандарттық ұғымның жариялым атаулары
ретінде көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2. Атаулардың фразеологиялану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..43
3. Атаулардағы логоэпистемалық трансформациялану. Газет
атауларының жарнамалық қызыметінің қыры. Жарнама
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қосымша материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Мерзімді баспсөз жариялым аттарының тілдік стильдік ерекшеліктері мен
кемшіліктері
Тақырыптың өзектілігі. Баспасөз қай заманда болса да, қай кезеңде де
қоғамға қызмет ететін өзіндік ақпараттар ағыны. " Газет - халықтың көзі,
құлағы һәм тілі " деп, Ахмет Байтұрсынов айтпақшы бұқараны ақпаратпен
баулитын да – баспасөз. Әлемді ақпарат билеп тұрған бүгінгідей заманда
ақпараттың құндылығы оны таратушының беделі мен бет-бейнесінен көрінері
анық. Яғни баспасөз атауы, жариялым атауы оның имеджі, нарықтық
бәсекелестік заманда оның жолашар визиткасы болмақ. Бітіру жұмысына арқау
болып отырған Баспасөз жариялым атауларының тілдік – стильдік
ерекшеліктері мен кемшіліктері деген тақырыптағы атауды алу себебім, осы
уақытқа дейін тіл мамандарының болсын, журналист – публицистердің болсын
зерттеу нысанына айналуы қажет мәселенің бүгінге дейін көтерілмеуі мені
толғандырды. Ресей ғалымдары XX ғасырдың елуінші жылдары атау мәселесін
зерттей бастаса, қазақ ғылымында атау түбегейлі зерттелмеген деп айтуға
болады. Мерзімді басылымдар жариялымдарының жарты жүгін арқалайтын
атаулардың ( тақырыптардың ) атқарар қызметі орасан зор екеніне қарамастан
зерттеулер мен ғылыми еңбектер бізде жоқ.
Бітіру жұмысының мақсаты. Негізінде баспасөз жариялымының мазмұнын
атауы, тақырыбы мен мән -мағынасы анықтайды. Атау ( тақырып ) арқылы
негізгі түйін ой көрініс тауып, оқырманды өзіне тартады. Атауды (тақырыпты)
өңдеуде оны шығармашылық деңгейге көтеруде қандай әдіс тәсілді қолданады,
оны автор өзі біледі. Тілдік , стильдік ерекшеліктер арқылы атау ( тақырып
) түрлене түседі. Атаудың автор көзқарасымен сәйкесуі сәттілік. Т. С.
Амандосов Журналистік жұмыс – творчестволық жұмыс. Ол үнемі ізденуді,
өмірге ілесу емес, өмірден ілгері болуды талап етеді. Ол ізденімпаз жаңашыл
болу керек деген сөз дейді. Журналистиканың өзі үнемі ізденуді талап
ететін ғылым. Баспасөз барша аудиторияның кездесер кемесі ретінде кемелді
болуы шарт. Біз жазатын тақырып, оқырман оқитын жариялым сауатты, сапалы
болуы керек. Қай оқырман болмасын, баспасөз ақпарат құралдарынан алдымен
өзіне қажет ақпаратты іздейді. Айқайлап тұрған атауды, тартымды тақырыпты
көзімен сүзіп қана өтпей, жетегіне жеткенше оқуға тырысады.
Баспасөздегі ақпараттық атаулар бірінші типті оқырманға қоғамда болып
жатқан бүгінгі оқиғаларды түсіндіріп, сәтсіздіктерден шығуға көмектеседі.
Сонымен қатар оқырманға бұрын – соңды ол естімеген, білмеген, көрмеген жаңа
хабарды танытуы қажет. Газет, журнал атаулары өмірдің сан – саласынан хабар
беретін ақпараттар ағыны. Қоғамдағы әлеуметтік саяси, экономикалық, мәдени
т.б. өзгерістер, халық өміріндегі жаңалықтар мен рухани жетістіктер
міндетті түрде газет журнал жариялымдарының атауларының арқауы. Яғни
атаудың арқалар жүгі де ауыр деген сөз. Мысалы: қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына орай, Отан, тіл туралы жазылған атаулар: Ана тілі
басылымында жариланған Ана тілі – ардың ісі атты ҚР Ұлттық банкінің Батыс
Қазақстан облыстық филиалының директоры Борис Ізбасарұлымен сұқбат (2006)
№47 саны, осы басылымның дәл осы санында жас журанлист Мақпал Жұмабайдың
Тіл туралы жаңа Заң + Тіл инспекциясы = МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ деген жаңа
формадағы жақсы жариялым атауы жарық көрді. Көрген оқырманның көзін өзіне
тартатын бұл мақалада: ...осыдан алты жыл бұрын Елбасы атына Ашық хат
жарияланды. Онда " Тіл заңының орындалу барысын бақылап,заң жолымен
жауапкершілікке тартып отыратын тіл полициясын құратын уақыт келді " ( М.
Құлкенов, 11.01.2001ж.) делінген еді. деп жариялымды жандандыра түссе,
мына бір мақаланың мәйекті жері атауды аша түседі: ... " Тіл туралы "
Заңы мемлекеттік тілді шын қорғай алатын елдерде мәселе осылай шешіледі.
Заң Тілді, ал Заңды Тіл инспекциясы қорғайды. дейді. Яғни ұлт мәселесін
көтерген жариялымдарды атауы арқылы ары қарай оқуымыз мүмкін. Кейбір сәтсіз
атаулар жақсы жариялымның аудиториясының аясын азайтып тастауы ықтимал.
Сондықтан бітіру жұмысымның мақсаты атау таңдаудағы талапты күшейту, сапаны
сауттылық пен қатар алып жүру, жариялым атауын публицистика ғылымының бір
тармағы ретінде зерттеу нысанына айналдырып оқырманға оқуға тұрарлық дүние
ұсыну.
Жұмыстың міндеті. Бұл жұмысты жаза отырып, мен өз алдыма мынадай
міндеттер қойдым:
- Атау деген не? Оның қандай түрлері бар? Тақырыптың атаудан
айырмашылығы қандай ? Осы сауалдарға жауап беру;
- Атаудың атқаратын қызметі мен сипаттамасы;
- Баспасөз жариялым атауларының тілдік ерекшеліктері мен стильдік
ерекшеліктері қандай ? Оны баспасөз бетінен нақты мысалдармен салыстыру
және таныстыру;
- Жариялым атауларындағы кемшіліктер? Осыған нақты мысалдармен жауап
беру;
- Тілдік тұрғыда стандарт бірліктердің атауға айналуы;
- Тұрақты тіркестердің дайын құрылыс материалы ретінде атауға
айналуы;
- Мақал-мәтел, қанатты сөздер мен өлең жолдарының, шығарма
атауларының логоэпистема арқылы трансформациялануы;
- Жариялым атауын қоюдың негізгі талаптары;
- Мерзімді басылым беттерінің атаулары мен айдар аттарының
берілуіндегі ізденіс пен сәтсіздік;
- Жарилым атауының жарнамалық қыры;
Аталған міндеттерді алға тартып, бітіру жұмысының тақырыбы мен атауын
толық аштым деп ойлаймын.
Бітіру жұмысының нысаны. Жұмыстың нысаны ретінде мерзімді баспасөздер
жариялым атауларын алып қарастырып отырмын. 1998-2007 жылдар аралығындағы
Ана тілі ұлт газеті, Жас Алаш газеті, Айқын республикалық қоғамдық –
саяси күнделік, Жас Қазақ газеті, Парасат, Қазақстан әйелдері,
Арай журналдары алынып отыр. Сондай - ақ, салыстырмалы түрде облыстық
және аудандық газеттерден де атаулар талқыланды. Тек мақала атаулары ғана
емес, бет, айдар атаулары да қарастырылды.
Бітіру жұмысының ғылыми-әдістемелік негізі. Баспасөз жариялым атаулары
туралы жекеленген ғылыми әдебиеттердің болмауына байланысты, жұмыс
барысында баспасөз беттеріндегі жариялымдар атауларының талдауы және
бітірушінің жеке сұхбаттасуының негізінде алынған пікірлері мен атау туралы
түйген ойлары пайдаланылды. Сонымен бірге, баспасөзге, газет ісіне қатысты
шетеледік және отандық авторлардың еңбегі басшылыққа алынып, атаудың
қызметін арттыру үшін қандай шаралар атқарылуы керектігі талқыланып отыр.
Жұмыс барысында мынадай журналист-қаламгерлердің естеліктері мен
еңбектері пайдаланылды:
- Тақырыпты тауып қой Кәкімжан Қазыбаевтың ғылыми мақаласы;
- Қ. А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университетінің
оқытушысы Р.Т. Қожабекованың монографиясы;
- Профессор Т.Амандосовтың еңбектері;
- Ләззат Дүйсембекованың еңбектері;
- Қажым Жұмалиевтың зерттеу мақалалары;
- Төлеубай Ыдырысовтың Шеберлік бастауы еңбегінен;
- Рабиға Сыздықованың еңбектері;
- Д. Әшімханұлының еңбегі;
- Г.Ихсангалиева дисертациясы;
- Бағдан Момынова Газет лексикасы жүйесі мен құрылымы;
Бітіру жұмысының жаңалығы. Біз мерзімді баспасөз жариялым атаулары
туралы жалпылама білгенімізбен, нақты атаудың міндеттері, қызметінен мүлде
бейхабармыз. Мәселен, біздің журналистика факультетінде мерзімді баспасөз
бойынша жеке-жеке дәріс беретін ұстаздар мен кафедра бар. Ал, қазіргі
ақпараттық технология қарыштап дамып келе жатқан заманда, өмір ағымымен
бірге уақыттан да, өзге де маңызды тұстардан еш ұтылмайтын ақпарат жаршысы
баспасөз жариялым атауы бойынша жекеленген оқулық та пән де жоқ. Біз
білетін баспасөздің түрлі жанрлары, берілу формасы, көтеретін мәселесі,
ондағы дәлел мен дәйек. Ал, жариялым атауларының табиғаты мүлдем ерекше, ол
бойына аталған ақпарат құралдарының ең озық деген қасиеттерін жинақтап,
үйлестірген жарнамалық қызметті алға тартатын тұжырымды түйін.
Жариялым атаулары туралы бұның алдында ешқандай зерттеу
жазылмағандықтан, тарих беттерінен және журналистердің пікірінен алынған
деректердің барлығы дерлік оқырман қызығушылығын оятатын жаңалықтар десе
болғандай. Сондай-ақ, медиа-нарықтағы атау қызметінің баспасөзде орны
ерекше екені айта қаларлық жайт.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы. Өзім облыстық, аудандық газеттерде 4
жылдан астам уақыт жұмыс істеп, тәжірибеден өтіп келемін. Әрине, осы уақыт
ішінде мен баспасөздің барлық қыр-сырын меңгеріп алдым деуден аулақпын.
Бірақ, зерттеуді сырттай емес, өзің күнделікті жұмыс істеп, ауасымен
тыныстап жүрген газет ішінде отырып жүргізген анағұрлым дәл, әрі маңызды
болмақ.
Жұмыс барысында баспасөз беттерінен деректер мен дәлелдер, мысалдар
келтіріледі. Сондай-ақ, баспасөздің бәсекеге қабілетті болуы үшін жариялым
атауының алар маңызы зор екендігі белгілі. Өндірістік тәжірибеде тілші бола
жүріп, Түпқараған аудандық Ақкетік арайы газетінде Қазақстан
Республикасының президенті Н. Назарбаевтың 2007 жылғы 28 – ақпан күнгі
Қазақстан халқына жолдауын насихаттаудың 2007 жылғы 1- жарты жылдығына
арналған МЕДИА – ЖОСПАРДЫ жасақтадым. Жоспар газеттің әр санына берілетін
жолдауға қатысты тақырыптық атаулардан тұрады. Бұл жоспармен дипломдық
жұмыс барысында Қосымшалар бөлімінде таныс боласыз. Және де өзімінің
зерттеу дипломдық жұмысыма қатысты аудандық газетің бір нөміріне Аңдатпа
жарнамалық газеттің келесі санында таныс болатын атауларды алғашқы бетке
дайындаған болатынмын.
Жұмысты арнайы зерттеумен айналысып жүрген студенттер көмекші
құрал ретінде пайдалануына болады.
Зерттелуі және зерттеу әдісі. Баспасөз жариялым атауы жайында тарихи,
теориялық және ғылыми тұрғыда жан-жақты қамтитын еңбектер жоқтың қасы.
Т.Амандосовтың Совет журналистикасының теориясы мен практикасы кітабында
түрлі анықтамалар мен атауды тақырып деп берген аз ғана мәліметтер
алынды. Оның құрылымы мен қызыметі мен артықшылықтары талқыланса,
Р.Т.Қожабекованың Баспасөз бетіндегі тақырыптардың фразеологиялану
ерекшелігі еңбегінде атау граматикалық тұрғысынан сипатталады. Сондай-ақ,
К.Қазыбаевтың Тақырыпты тауып қой атты мақаласында зерттелген. Сонымен
бірге, ф.ғ.к. орыс тіліндегі Г.Ихсангалиеваның Функционально –
прогматический анализ заголовков тақырыбында жазған диссертациялық жұмысы
осы тақырыптағы іргелі зерттеудің бірі.
Жұмыс барысында ақпарат жинаудың сұрау салу, сұхбат және сауалнама
секілді әдіс-тәсілдері пайдаланылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі тараудан – негізгі
бөлім, қорытынды және сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен,
қосымша материялдар бөлімінен тұрады. Кіріспеде қазіргі жариялым
атауларының баспасөзде көрініс табуы және бітіру жұмысының өзектілігі
әңгіме болады. Негізгі бөлімде диплом жұмысының атауына жете тоқталып, оның
өзіндік қырлары және тақырып пен атаудың айырмашылығы жайында сөз болады.
Сондай-ақ, атауды жариялымға берудің әдіс-тәсілдері мен атаудың бүгінгі
баспасөзде көрініс табу мәселелері тілге тиек етіледі.Тіл біліміндегі
стандарт тілдік бірліктердің атауға айналуы зерттеу жұмысымның қызықты
бөлігі. Қорытындыда атаудың өзектілігі мен маңызы жайында әңгіме
қозғалады.
БІРІНШІ ТАРАУ
1.1. Мерзімді баспасөз жариялым атауы дегеніміз және атау ұғымының
тақырыптан айырмашылығы
Мерзімді баспасөз – тұрақты атауы, ағымдағы нөмірі бар және кемінде
жарты жылда бір рет шығарылатын газет, журнал, альманах, бюллетень, олардың
қосымшасы.
Жариялым – баспасөз бетінде көрініс тауып жүрген әр түрлі жанрдағы, әр
түрлі атаулы мәтіндер. Жариялымның негізгі мақсаты мен атқарар қызметі –
қалың бұқараға жария болар жаңалықты жазып, мәселе көтеріп, ақпарат беру
арқылы көпшілік көкейіндегі сауалға жауап іздеп баспасөз бетіне шығару.
Атау – шығармаға арқау болар тақырыптың тоқсан ауыз сөзін тобықтай
түйінге сыйғызып, жриялымның жарасымды айдары болу. Бүгінге дейін атау
сөзін тақырып сөзімен мағына беріп, ауыстырып қолданып келдік. Тақырып
сөзіне әр ғалым әр түрлі анықтама береді. Ғалымдардың берген барлық
анықтамалары атау сөзінің аясына келіп саяды.
Әдебиет теориясының зерттелуіне алғаш қадам басқан ғалым Ахмет
Байтұрсынов Әдебиет танытқыш еңбегінде тақырып ( атау, М.Е. ) сөзіне
былай деп анықтама береді Тақырып - әңгімедегі пікір не нәрсе туралы
болса, сол нәрсе шығарманың тақырыбы болады. Мәселен, пікір жаз туралы
болса, шығарманың тақырыбы Жаз болады. Той туралы болса, тақырыбы той
болады, ат туралы болса, тақырыбы ат болады. Әңгімедегі пікір не туралы
екенін күн ілгері білдіру үшін, шығарманың тақырыбы басынан қойылады.
Айман-Шолпан, Бақытсыз Жамал, Қобыланды батыр, Атымтай Жомарт
турасында айтылатын әңгімелердің басында тұрады. Әңгіме басында тұрған
Айман-Шолпан яки Бақытсыз Жамал деген сөздерді көріп, кім туралы
айтылатын әңгіме екенін бірден білеміз. Бірақ шығарма сөздің бәрінің де
басына тақырыбы қойыла бермейді. Көбінесе өлең сөздердің басына тақырыбы
қойылмайды, өйткені бір өлеңнің ішінде бірнеше нәрселер туралы пікір
айтылып келеді. Тақырыбы бар сөздер Айман-Шолпан, Бақытсыз Жамал деп
тақырыбы аталғанда, тақырыбы басына қойылмаған сөздер, мәселен, өлеңдер
бастапқы жолындағы сөздермен аталады. Абайдың өлеңдерінде тақырып
қойылмаған сөздер көп. Оларды атағанда, алдыңғы сөздерін айтып атаймыз:
Өзгеге көңілім тоярсың деген сөзі, Келдік талай жерге енді деген өлең
дейміз. [1,12] Ахмет Байтұрсынов Шығарма сөз зерттеуінде шығарма
сөздің бәрінен бұрын байқалатын тысқы нәрселері. 1. Тақырыбы 2. Жоспары 3.
Мазмұны 4.Түрі деп бөледі, бұл жерде ғалым атаудың (тақырыптың А. Б. )
басты шығарма сөздің яғни жариялымның басты міндеті екенін айтады.
...материалдың мазмұны өз алдына, сіздің алғаш көзіңізді тоқтатып,
көңіліңізді аударған тақырыптар, сол тақырыптардың жақсылығының күші.
Тақырыпқа назар аудару, беттегі материалдардың тақырыбына қарай талғау әр
оқушының міндеті. Ендеше тақырып қоя білуге тапқырлық, білім керек.
Тақырып газет материалының бірінші жаршысы ...
Қазақ ұғымында тақырып деген сөздің екі мәні бар. Бірі – кең
көлемде, орысша тема деген ұғыммен тектес. Мысалы, ауыл шаруашылығы
тақырыбына, өнеркәсіп тақырыбына, саяси тақырыпқа десек, онда белгілі
аумақты мәселені түсінеміз. Ал екінші ұғымы – бір ғана хабардың, мақаланың,
очерктің, фельетонның, әңгіменің аты жайлы. Мына фельетонның тақырыбы
жақсы екен деген сөзді жиі естисіз. Сонда сөз соның аталуы, сол
фельетонға қойылатын ат жайлы болып отыр. Яғни, бұл ұғым орысша заголовок
деген ұғыммен тектес. [2,173]
Осы орайда К. Қазыбаев тақырып туралы сөз ете отыра тақырып деген
сөздің ат, атау сөзімен ұштасын дәлелдеп, орысша заголовок сөзі екенін
ашық түсіндіреді. Атау – тілші шығармасының ең түп тамыры, темір қазығы.
Газет атаулары өмірдің сан – саласынан хабар беретін ақпараттар ағынының
түйіні.
Атау сөзін дәлелдеу үшін бізге осындай тұжырымды ой қажет болса, сол
ойды орағыту үшін атау сөзіне өз тарапымыздан жоғары да сөз еткен
анықтамадан бөлек бірнеше түсініктемелер ұсынып көрейік.
1. Атау яғни заттың аты, адамның аты, баспасөз аты, оның ішінде жариялым
аты. Атау арналып қойылған ат, есім. Қазақта бір – біріне келемеж етіп
немесе өз атын, есімін бұрмалап айтқанда Азан шақырып қойған атым бар
емес пе? деп өкпелеп жататыны бар. Әр затты атауымен атаған
қателеспеуге жол ашады.
2. Ат әр адамға, әр затқа арналып қойылады. Және үнемі сол атпен аталады.
Мәселен баспасөз аты Ана тілі газеті, Қазақ әдебиеті газеті,
Жас қазақ газеті, Жас алаш газеті, немесе Парасат
журналы, Қазақстан әйелдері журналы, Ара журналы болса бұл сол
басылымдардың арнайы қойылған атаулары. Яғни, біз сол аттарын атап
қана сол басылыммен таныса аламыз. Ал сол басылым ішінде беттерінде
орналасқан жариялымдарға көз жүгіртпес бұрын байыпты оқырман басынан
яғни, алдымен шығарма атымен танысады.
3. Аттың өзі – тіл мен стиль. Себебі әр адамды немесе затты, немесе
баспасөз жариялымын бірінен ажырату үшін арнаулы қойылатын атаулар сол
затты, сол жариялымды ерекшелеу үшін өзіне өзгенің қызығушылығын
тудыру үшін қойылады.
Баспасөз жариялым атауларының қызметін 1- кестеден көуге болады.
Мерзімді баспасөз жариялым атауларының қызметі және сипаттамасы
1- кесте
Р с:Қызметі Сипаты
1. Ақпараттық Ақпарат – қоғамда болып жатырған жаңалық
немесе елге қызықты дүние.
- Мәтін туралы белгілі бір деңгейдегі ақпарат
жариялым атауы арқылы алдын ала, яғни мәтінмен
таныс болмай тұрып беріледі;
- Баспасөз жариялымынан алар ақпаратты
атаудан түйін ретінде алуға болады;
2. Жарнамалық Жарнама – нарықта кез келген тауардың өтімін
арттыру, сапасын салыстыру, тұтынушыны тарту
мақсатында қызмет атқаратын бағыт.
- Белгілі бір баспасөз жариялым атауы
оқырманын орағытып алып оқуға жетелесе,
атаудың жарнамалық қызметінің жүзеге асқаны;
- Кез – келген келісті қойылған атау жақсы
жарнама;
3. Көзқарастық Көзқарас – белгілі бір құбылысқа жеке пікір
беріп, өз көзқарасын білдіру.
- Әр атау әр автордың журналистің көзқарасы
болып табылады;
- Көзқарас көрініс табатын атау көкейге
қонымды болған кезде бұл қызмет атқарады.
4. Прагматикалық Прагматика – қабылдауға байланысты қатынас.
- Адманың баспасөз жариялым атауынан алатын
әсері;
- Атаудың өзінен біршама әсер алу осы қызметте
атқарылады
¹ кесте, Мерзімді баспасөз жариялым атауларының қызметі және сипаттамасын
түсіндіреді, әрі қызметтерінің түрлерін анықтамасы мен ерекшеліктерін
көрсетеді.
1.2. Жариялым атауларының тілдік – стильдік ерекшеліктері мен жанрларда
көрініс табуы
Баспасөз тілі – жазба тіл. Қай дәуірде болмасын, мерзімді баспасөз өзі
қызмет ететіп қана қоймайды. Өзінің дамып, байып отыруына, әсер ықпалын
тигізіп отырады. Осыдан келіп біз баспасөздің тілі де сол жалпы халықтың
негізінде дамып көрініс табатынын байқаймыз. Яғни, жалпы халықтық тілдің
сөздік қорын, лексикасын ұғынып, өз дәрежесіне сай қолданысын – баспасөздің
тілі деп атаймыз. Сондықтан жатық, тартымды оқырманына түсінікті жеңіл
оқылатын етіп жазу, баспасөздің тілі болып табылады.
Стиль сөзіне тоқталар болсақ, әр адам баласына тән табиғи ерекшелік
пен ешкімге ұқсамайтын қасиет. Қажым Жұмалиев өзінің Стиль - өнер
ерекшелігі атты әдеби – зерттеу мақаласында " Стиль – адам дейтін
афоризм көп заманнан бері әдебиетте барлығы аңғарылады. Демек, бұл
жазушының өзіне тән творчествалық ерекшеліктері. Стиль – жазушының барлық
туындыларын түгел қамтиды... әр стильдің тасасында оның өз иелері –
жазушылар тұрады. " [3, 5-8]
Шығыстың ұлы ғұламасы Жаллаладдин мынадай пікір келтірген: " Құраннан
Алланың иісі шығады, хадистен пайғамбардың иісі шығады, ал біздің
сөзімізден өзіміздің иісіміз шығады, шығуы керек – дүр " деген. Әр
журналистің автордың сөзінен шығатын иіс – стиль. Стиль – жеке адамның
ерекшелігі. Өзінің пайдаланатын әдіс – тәсілі. Ол оқырманына белгілі ойды
жеткізудегі әр автор мен журналистің өзіне тән тәсілі мен шеберлігі – сол
журналистің жеке стилі болып табылады. Тіл – стиль туралы ғылыми пікірлерге
тоқталсақ Қ. Жұмалиев: " Әдебиетпен айналысатын жолдастар үшін, ана тілінің
ережелерін жақсы біліп меңгрмей тұрып шеберлік, стиль туралы мақала жазуға
болмайды" [4,17]
Т. Амандосов: " Көркем жазу – тек сылдыр сөздердің жиынтығы ғана
емес, сырт пішіні жылтырап, ішкі мағынасы маңызсыз болған сөз құралдарынан
газеттеріміз ешбір пайда таппайды " деген. Жоғарыдағы ойға немесе пікірге
сәйкес, жариялымға тағылған атаулардан кететін кемшілік оның
мағынасыздығына мәнсіздігіне тікелей қатысты. Қарастыратын ұғымымыз – жеке
баспасөз жариялымдарына қойылатын атау (тақырып) орыс тіліндегі (заголовок)
туралы және оның тілдік – стильдік ерекшелігі мен кемшілігі жөнінде.
Баспасөз беттерінде атау қоюға талап күшейу керек. Себебі кейде газет
беттеріне болсын журнал беттерінен болсын бір кездері кездесетін сүреңсіз,
тартпайтын оқушы көңілін оятпайтын, бір жариялымнан екінші жариялымға көшіп
жүре беретін атаулар жиі кездеседі. Керсінше мен мұндалап тұратын атаулар
алыстан арбап баспасөз беттерінде жарық көріп те жатады. Әйтсе де талаптан
тартымды атау туары сөзсіз. Атудың алатын орны ерекше.
Бұрын бас тақырып деп алынып, қарастырылып келген ұғымды жоғарыда
дәлелдегеніміздей бас атау деп ауыстырып қолдануды ұсынамын. Бас
атаудың басты екі қызметі болады:
• Ақпараттық
• Жарнамалық
Бас атау – мәтіннің құрамдас бөлігі. Ол мәтінмен тығыз байланысты
болуы тиіс.
² схема. Бас атаудың қызметтерін қарастырады
Газет тәжірибесінде атауды негізінде үш жүйеге бөледі. Біріншісі -
бас атау. Мұның өзі бір тектес бірнеше материалдардың басы құралғанда соған
беріледі. Бүкіл бетке, керек кезінде қос бетке тұтас та беріледі. Мәселен:
Мәдениет - нақты іс, қайталанбас қолтаңба бір бетте болса да, бас
атаудың қызметін атқарып тұрады. Яғни бір тектес сол атау төңірегіндегі
атаулар топтамасының жетекшісі.
Екіншісі - атау. Бұл газет бетіндегі әр материалдың аты, аталуы.
Жоғарыда атап көрсеткен бас атаудың астында берілген болатын Мәдениет.
Өнер. Өркениет.
Үшіншісі - жанама атау. Атаудан кейін соның мазмұнын айқындай
толықтыра түсу үшін беріледі. Мәселен екінші мысалымыздағы атаудың жалғасы
іспетті Өнер – мәдениет мәйегі деген атау. Қазір баспасөз тәжірибесінде
бас мақалалардың өзіне де жанама атауларды беру қолданылып жүр. Барған
сайын сіңісіп, кең ірге теуіп келеді. Соңғы кезде Ана тілі басылымында
атау беріліп, жанама атау немесе сөзінің шрифін кішірейтіп сол атау
айналасындағы екінші мағынада беріліп жүр. Тілді де
ТӘУЕЛСІЗДЕНДІРУ ҚАЖЕТ немесе дүбәра әліпбимен қашанғы жүреміз? деген
атауды айтуға болады.
Газет бетіне орналасатын материалдарға бас тақырыпты ( бас атау,
М.Е.) тауып қою баспасөз қызметкерлеріне ысырыла салынады. Сондықтан газет
беттерінде бір- біріне егіз қозыдай ұқсас бас тақырыптар ( бас атау, М.Е.)
жиі кездеседі. Мұның өзі редакциядағы журналистердің ізденбейтіндігін
көрсетеді. Сондықтан тартымды бас тақырып іздеуге редакция ұжымы түгел
қатысып отырса, жұмыс жемісті болар еді. [5,80]
Атауларар жан- жақты жоспарлануы керек . Атаулық беттер , шапкалар,
айдарлар, жариялымның бас атауы, атау болып. Журналист өмір материалдарын
зерттеп, дәлелдерін сипаттап, тақырыбын таңдап, фактілерді іріктегенде де,
елеулі қорытындыға келгенде де белгілі бір принципті басшылыққа ала
отырады, яғни журналистің шеберлігіне байланысты. [6,80]
Газет, журнал беттерінің атаулары мен айдарларына тоқаталар болсақ
жариялым атаулары тәрізді сәтті де сәтсіз атаулар кездеседі. " Қазақстан
әйелдері" журналында Қазақстан әйелдерінің энциклопедясы атты беті бар,
мұнда елімізге еңбегі сіңген әр өңірдің қоғам дамуына үлесін қосқан
әйелдермен таныстыру мақсатында беріліп жүр. Айналайын беті
жеткіншектерге арналған. Осы басылымның айдарлары:
• Кәсіпкер келбеті;
• " Ел іші - өнер кеніші ";
• Ұрпақ қамы – ұлт мүддесі;
• Ел тынысы;
• Замандас;
• Жапырақ жайған бәйтерек;
• Мезгіл мінбері;
Осы журналда Ана тілі басылымының Сабыржан Шүкірұлы жүргізетін
Сөзстан атты айдарының көшірмесі іспетті дәл осы атаулы айдар бар.
Осындай қайталаулар басылымның дайын атауды басқа басылымнан алуы,
әзденушіліктің жоқтығын аңғартады. Немесе " Қазақстан әйелдері " журналының
Ел іші - өнер кеніші деген атты айдарын облыстық, аудандық газеттердің
бетінен көруге болады. Мәселен, Маңғыстау облыстық, Түпқараған аудандық
Ақкетік арайы газетінде осы айдар бар.
Ана тілі ұлт газетінің айдарларына тоқаталар болсақ:
• Айтылмаса сөз өледі;
• Көкейкесті мәселе;
• Тың туынды;
• Халықта бар небір сөз;
• Көңілден шыққан көрікті сөз;
• Жатыпатар;
• Ауылдың айтқыштары;
• Ата салт;
• Қайнайды қаның;
• Заманхат;
• Жазылған жайдың жалғасы;
Осы басылымның бет атауларына тоқталып өтсек:
• Ана тілінің ақпараттар айнасы;
• Айтылмаса сөз өледі;
• Елбасы және ел мұраты;
• Демографиялық байып;
• Өзекжарды өткір сөз;
• Жеріңнің аты – бабаңның хаты;
• Тағылым;
• Көзіңнің қарашығындай;
• Біз күткен хат;
• Тіл мінбері;
Ең сәтті айдар атаулары деп, мына мысалдарды келтіруге болады: Егемен
Қазақстан газетіндегі "Оймақтай ой", " Айтайын дегенім..."," Бір ауыз сөз
"; Ана тілі басылымындағы " Деген екен ", "Фотоайыптау"; Ұлан балалар
басылымының " Ел аузынан "," Ең...,ең...,ең"; Және де осы басылымда
баспасөз клубтары да оқырманға қызмет етуде, мәселен: " Толағай" спорт
клубы, " Темірқазық " азаматтық көзқарас қалыптастыру клубы. Осындай жақсы
үрдістер Шерхан Мұртазаның Лениншіл жас газетінде редакторлық еткен
жылдарында болғанын сол заманың замандастары жақсы біледі, " Күмбез "
археологиялық клубы," Аққу " эстетикалық клубы т.б. тәрбиелік маңызы зор
клубтардың атауларының өзі мән берерлік. Бүгінде бұл дәстүрді жалғастырушы
тек Ұлан газеті. Яғни шығарманың атауын табу қандай қиын болса, бет,
айдар атауын да назар аударарлық етіп ойластыру ойдың ұлы жемісі.
Публицист алдына қойған осы міндеттеріне сай, алған тақырыбының
( атау, М.Е.) маңызы мен аумағына қарай В.И.Ленин айқындаған шығарма
жазудың ішкі үш заңдылығына сүйенеді. Яғни публицист болашақ шығармасының
тақырыбын таңдай білу керек, оны дамытып және өңдей білуге тиіс.
Публицистиканың қандай жанрында шығарма жазғанда да журналист осы үш
заңдылыққа сүйенеді.
Шығарманың тақырыбы ( атау, М.Е.) ұнамды, мазмұны тартымды болуы
публицистиканың негізгі міндеті. Бұл – публицистиканың үлкенді – кішілі
жанрларының бәріне бірдей қойылатын ортақ әрі негізгі талап. Осы талаптың
іс жүзінде орындалуы, ең алдымен, публицистің тақырыпты таңдай білуіне
байланысты. Тақырып таңдау өмірдің өзінен туады, тақырып - өмірдің өзі
ұсынатын идея. Тақырыптардың қандайын таңдап алу керектігі жөнінде Плеханов
пен Лениннің арсында ұзақ әңгімелер болушы еді.Сол жағдайлар менің есімнен
әлі күнге шықпайды. [7,14]
Тақырып таңдалынып алынған соң, журналистің зердесінде өзінің
ойлағанындай болып атаудың қалыптасуы – автордың өмір тәжірибесінің
молдығына байланысты. Атауды дұрыс таңдай білу деген сөз – дер кезінде
қалың бұқараның назарын аударып, өмірдің өткір фактісі туралы әңгімелеу,
белгілі бір проблеманы көтеру деген сөз. Көтерілген тақырып өте актуальды
болып, өмір сұрағына дер кезінде жауап беруге тиісті де, тақырып таңдаған
журанлист заман талабына жауап беруге міндетті...Оқырман заман талабына
сай, саяси жағынан өткір атауларға әрқашанда құштар келеді.
Атаудың тууы мен пайда болуы әрбір журналистің өмірді жете біліп,
қоғам алдында тұрған мәселелерді көре білуіне тікелей байланысты. Атау
таңдаудың мәні мен маңызын дұрыс түсініп, оны бағалай білу қандай абыройлы
міндет болса, оны дамытудың мәні мен маңызы да сондай. Атаудың шебер
дамытылуы оның бағытын айқындай түседі. Атау орынды таңдалып алынғанмен,
көтерген мәселенің шешілуі – белгілі дәрежеге көтеріле алмай қалатын
жағдайлар да кездеседі. Және де оның өзін әр түрлі көзқарас тұрғысынан
баяндауға болады. Сондықтан, алған тақырыпты шебер дамыта білу – жариялым
атының темір қазығы.
Таңдалған тақырыптың аты мазмұнды болып, оқушыға ұнамды болуы оны
шебер дамыта білуге байланысты. Ол үшін автор тақырыпты дамытуға кіріспес
бұрын, өзінің алдына қойған мақсатын айқындай түскені абзал. Масат айқын
болғанда, ат таңдалғанда, тақырыптың саяси бағыты да ашыла түседі.
Атау автордың ғана көзқарасы емес, сондықтан ол бұқараның талабынан
және кезең қойып отырған міндеттің деңгейінде болғаны жөн. Мұның барлығы
тақырыпты кең талдап, журналист дәлелі арқылы иландыруға, атауын анықтап
айқындауға байланысты.
Атауды дамыту дегеннің өзі – көңілде жүрген көп ой мен пікірлерді,
көрген – білгенді бір ізге келтіріп, негізгі мәселелерді жүйелеу деген сөз.
Атауды дамытпас бұрын, ат қою үстінде кездейсоқ ұсақ – түйек, салмақсыз
нәрселердің шылауына шырмалмай, толғауы тоқсан толғақты түйдектей
мәселелерді дамытуға мұрындық бола алатындай жетекші ойды басшылыққа алған
жөн.
Тіл стилі неғұрлым қарапайым болған сайын, соғұрлым бейнелі де,
түсінікті де келеді. Стильдің қарапайым да түсінікті болуы оның әдеби
сапасын төмендету арқылы емес, қайта нағыз шеберліктің нәтижесінде қол
жетеді [8,168]
Жариялым атауына, құрылысы, баяндау тәсілі мен тілі, стилі басқа да
компаненттері байланысып тұруы қажет. Публицистикалық шығарманың атауын
ойластырғанда ғылыми-социалогиялық принципті ұстанған дұрыс.
Баспасөздегі жариялым атауларының стильдік ерекшеліктерінің бірі
бүгінде сандарды сөйлете цифрмен беру. Мәселен Милионыншы нұр отандық...
деген атпен жарияланған заметка. Жас Алаш газетінде "Мәдениет. Спорт"
бетінде, "Бокс" айдарымен берілген Бұйырғаны -2 алтын, 2 қола. Осы бір
атау арқылы аз да саз ақпарат беріп тұр. Яғни атаудық ақпараттық қырын аша
түсті. Сол тәрізді осы басылымда Абыройсыз соғысқа АҚШ 500 миллиард доллар
жұмсады деген атпен корреспонденция жариланды. Журналист шеберлігі оның
жариялымының атауынан байқалады. Атау алтыауыз сөзді сөйлемге сыйғызып сыры
мен сынын келтіріп берсе жариялым сәтсіз болса да оқырман оқуға мәжбүр
болады. Жариялым атауының жеңісті шығу себебінен жетегінен шыға алмай
жігіне шыққанша оқиды. Өйткені оны қызықтырып тұрған жариялымның тартымды
қойылған атауы.
Бүгінде баспасөз бетінде көптеп көрініс табатын публицистикалық
жариялым жанрларының бірі сұқбат. Сұқбат ағылшын тілінен аударғанда кезедсу
дегенді білдіреді. Негізінен нақты сұраққа, нақты жауап алу. Сұқбаттасудың
тақырыбы да обьектісі де кең болғандықтан сұқбат атауы да маңызды роль
атқарады. Баспасөзде жарияланып жүрген сұқбат атаулары көбіне сұқбат
берушінің сөзінен алынып жүр. Мәселен Мен үнді қызына ұқсас жар таңдауды
армандадым , Жұлдыздар отбасы басылымының саны. Парасат ай сайын
шығатын қоғамдық - саяси, әдеби – көркем және суретті журналының 2005 жылғы
желтоқсандағы санында Түркістан сазды драма театрының директоры Сая
Қасымбекпен Бақытымды театрдан таптым... деген сұқбаты жарияланды.
Әңгімелескен Бақыт Оразов сұқбат атуын сұқбат берушісінің сөзінен алып
беріп отыр. Бұл жерде журналист өз тарапынан да сәтті атау ұсынуға болушы
еді, бірақ бүгінгі баспасөзде сұқбат жанрында дайын күйінде сұқбаттасушының
сөзінен алғанды беріп жүр.
Идея түйіні – тақырып. Ал публицистиканың негізгі желісі – идея. Сол
идеядан туатын мақаланың мерзімді баспасөз бетіндегі маңызы зор.Мақала
жанрында оның қозғап отырған тақырыбы мен атауының қалың бұқара үшін
өмірлік маңызы болуға тиіс.Себебі баспасөзде жиілеп көрініс табатын мақала
жанры. Мақаланың тағы бір ерекшелігі – оның көтерген мәселесі де атауы да
болашаққа да арналуы мүмкін. Мақала жанрына қойылған атаудың қоғамдық
маңызы болуға тиіс. Тақырыпты толғау кезінде атаудың ат үсті алынбағаны
абзал. Яғни журналист талқылағалы отырғн тың тақырыбына атауды алдында
қойса да, соңынан қойса да тоқсан толғанып атауы керек. Себебі, мақала
атулары өмір талабынан туған қоғамдық – саяси мәселелермен тығыз
байланысты.Егер журналист бүгінгі күннің көкей тесті тақырыбын орынды
көтеріп, теориялық және практикалық жағынан түсінікті түрде мақала атауына
арқау етсе, оның оқушыға ықпалы әсерлі келеді.Осы орайда М. И. Калининнің
өз мақаласын жазып отырғанда ол басыла ма, жоқ па деп ойламай, оқушыға
қалай ықпал жасайтынын ойлауға тиіс ¹деген сөзі оралады. [9,222]
Алынған атау қатесіз беріліп, түсінікті де тартымды болуы үшін
мақаланың бағытын, баяндалатын ойды күні ілгері белгілеп алған дұрыс.
Мәселен публицист мақала жоспарын жасаған кезде, ең алдымен, оның тақырыбы
туралы толғанады, атауын ойлайды. Жақсы тақырып ( атау. М.Е.) , жарым
мақала ... Мәселен, Арай журналында " Абай әлі біз аттамаған
табалдырық " деген атпен Анаргүл Төлегнованың мақаласы жарық көрді.
Атаудың өзі Абайды білеміз бірақ танымаймыз дегнді меңзеп айқайлап тұр.
Профессор Т. Амандосов мақала жанрын үшке бөледі: насихаттық,
публицистикалық, проблемалық. Насихаттық мақала атауларын алып қарасақ үгіт
үндеуі тәрізді. Мәселен, Жаманнан жирен, жақсыдан үйрен, Келеңсіздікпен
күресейік, Қылықты қыз тәрбиелейік лепті атаулар оқырманды елітіп
екпінділікке шақырады; публицистикалық мақала атауында көбіне көркемдік
басым, мысалы, Қыз өссе елдің көркі
Проблемалық мақала атауы мәселені меңзеп, көптің көңілін аударады
Көкейде жүрген көп сауал, Толғауы тоқсан қызыл тіл..., Арды қайда
жібердіңдер арулар? сұраулы атаулар да берілуі ықтимал.
Арай журналының №5, 2005 жылғы санында Желіккендік пе, еріккендік
пе? деген бетін, үстін тескен сәбидің суреті бар атаулы проблемалық мақала
жарық көрді. ...А. В. Луначарский Ленин редактор ретінде деген
мақаласында былай дейді: Мақалалар көбінесе күн ілгері талқыланатын.
Владимир Ильичтің өзі жазған мақалаларымен де осылай істелетін . Владимир
Ильич тақырып ( атау. М.Е.) туралы біздің пікірімізді жиірек сұрайтын, біз
өз ұсынымызды білдіретінбіз, ол өз пікірлерін айтатын. Әрбір тарау, қысқаша
белгіленген тақырып ( атау. М.Е.) талқыға түсетін. Мақаланың тақырыбын (
атау. М.Е.) ұсынған адам өзінің негізгі тезистерін, негізгі позициясын
дамытатын, кейбіреулер таласып, қарсылық білдіретін...[10,206]
Ал көркем публицистика топтамасынан очерк жанрын алып қарасақ,
Публицистиканың алдыңғы шептегі жанры деуге толық негіз бар. Ол - өмір
шежіресі. Т.Амандосов очеркті былай бөледі: Жол-сапар, портреттік, оқиғалы,
публицистикалық, проблемалық деп.
Жол- сапар очерктерінің атауы көбіне сапар жасалған географиялық
аймақтың атымен байланысты болады. Мәселен қазақ жол-сапар очеркінің
негізін қалаған Ш. Уәлихановтың Жоңғария очерктері, Қашқария сапары
тәрізді еңбектеріндегі жер атаулары мысалымызға нақты дәлел бола алады. М.
Әуезовтың Индия очектеріт.б, М. Қаратаевтың Мысыр сапары, тәуелсіздік
алған жылдардан бергі публицистикадағы очерк жанрында қалам тербеген Н.
Омашевтың Жол үстінде – журналист еңбегін атауға болады.
Портреттік очерктің атаулары еңбек озаты, ардагер, ардақты азаматтар
есімімен байланысты қойылуы кездесіп жүр. Немесе ардақты азаматтың
ұлықтауға арқау немесе негіз болар қасиеті де атау бола алады. Сырбай
Мәуленовтың Диқан мерейі, тың игеру жылдарында жазылған Тың түлегі,
Жас алаш газетінде жарық көрген Қ. Ырысбекұлының Бекзат Саттарханов
туралы жарияланған Бәһадүр атты очеркі . М. Горький очеркті Адам тану
жанры дейді. Міне осыдан келіп очерктің обьектісі - өмір, зерттейтін адам
екенін естен шығармау керек. Ал өзекті мәселесі – образ және образдылық.
Осының орталығы оқырманды орағыта кету үшін атау ( тақырып ) ерекше қызмет
атқарады. Яғни атау ( тақырып ) шығарманың визиткасы. Атау күллі ойдың,
күллі сөздің, күллі фактынің түйінді тақырыптық сөйлемі. Ол екі немесе
бірнеше сөзден тұратындығы тәрізді, бір немесе бірнеше сөйлемнен де
кездесіп жатады. Бірақ нақтылық, дәлдік, қысқалық атауға нұқсан
келтірмейді. Керісінше тартымды, айтары анық атау көрініс табады. Мәселен,
Ж. Аупбаевтың Ғұмыр – дария, Таңғажайып – тағдырлар, Бізге беймәлім
бейнелер атты очерктері тауып қойған тартымды атаулар.
Очерктің тақырыбы мен атауына шек қойылмайды. Адам өміріндегі ауыл
шаруашылығы, ғылым, білім, эканомика бәрі оның қамтитын аясында атау бола
алады.
Тілдік қатынастардың қай түрі болмасын мәтін арқылы жүзеге асады .
Баспасөз жариялымының мазмұны, қатынас құралы ретіндегі қолданылу аясы,
қолданылу жағдайы, бағыты, өрісі әр түрлі болғандықтан мәтін құрамындағы
тілдік бірліктердің тіркесу, байланысу сипаттары түрілше болады...
Кез келген мәтінді стилистикалық талдаудың методологиялық негізі –
мазмұн мен форманың бірлігі.Олар диалектикалық бірлікте қаралады.
1.3. Жариялым атауларын қоюдың негізгі талаптары
Газет, журнал, жалпы баспасөз үлкен трибуна. Егер сіз, әдетте белгілі
бір аудиторияда сөйлесеңіз, алдыңызда ең арысы мың адам болуы мүмкін. Ал
газет бетінен сөйлегенде сізідің тыңдаушыңыз-оқушыңыз өте көп болады.
Сіздің жазғаныңызды мыңдар, миллиондар оқиды. Сол мыңдар, миллиондар
сынайды. Ендеше әрбір ойға, әрбір жолға жауапты қарау керек. Ал бүкіл
жазғанның эталонындай болып тұратын атауға тіпті жауапты қарауға тура
келеді., Кейбір жақсы мақала мен корреспонденцияны сәтсіз қойылған атаудың
оқытпауы мүмкін. Ал кейбір орта қол жазылған мақала мен корреспонденцияны
жақсы қойылған атау оқытуы да мүмкін.
Бірақ бұдан тек атауға ғана назар аударып, бар күшті жариялым атауына
сал деген ұғым тумасқа керек. Атау мен баспасөзде жарияланатын материалдың
мазмұны егіздің сыңарындай бір-бірінен ажырағасыз, бір-бірімен ұдайы
кірігіп тұратын, бірін-бірі ұдайы толықтырып тұратын, бірін-бірі ұдайы
насихаттап тұратын біртұтас нәрсе.
Кейбір баспасөзде атауды айқайлатып беріп, әйтеуір назар аудартамыз
деген пиғыл басым болады. Сол себептен де олардың газет, журналдарында
жүректі тырнайтын, көзге сорақы көрінетін жариялым атаулары қаптап жүреді.
Ал беделді, журналистиканың майын ішіп мамандандырылған баспасөздің
табиғаты одан мүлдем басқа. Ұстамдылық, жылылық, халыққа түсінікті
қарапайымдылық - міне, біздің баспасөзде кездесетін атаулардың
ерекшкліктері осындай. Осы дәстүрге әрдайым берік болу жаңа жаза бастаған
жас тілшінің де, қаламы төселген қарт журналисттің де асыл парызы.
Мерзімді баспасөзде көптеген жылдар бойғы тәжірибеде қалыптасқан,
сіңіскен жариялым атауын қоюдың мынадай негізгі қағидалары, қойылатын
талаптары бар:
Тартымдылық. Қандай атаулар тартымды болады? Ойы бар, көркемдігі бар
атаулар тартымды болады. Барлық жариялым атауын тартымды ету мүмкін емес
деп дауласушылар да кездеседі. Бұл пікірге біз қосылмаймыз. Кез келген
атауды тартымды жасауға болады. Мысалы, Маңғыстау облыстық " Маңғыстау "
газетінде ауыл жылы аясында деген айдармен "Ауылым, аялы алтын бесігім ",
деген атпен өскен ауылды сыйлау, оның мүддесін көздеу жөнінде Е.
Іңірбайұлының Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген өнер қайраткері Р.
Батыршеевамен тартымды атаулы сұқбаты жрияланды.. Жоғарыдағы атаудың өзінде
қандай жылылық жатыр. Сенің өскен ауылының аялы алтын бесігің, ол бесікті
әрдайым қастерле, сол бесік болмаса, сен ержетер ме едің, өсер ме едің,
ендеше ержеткенде де оны әрдайым есте ұста деген ұғым тұрған жоқ па. Дәл
осы атауды "Ауыл мүддесін әрдайым есте ұстайық!" деп беруге де болар еді.
Бірақ мұның жылылығы жоқ, тым жүдеу, жүрекке "аялы алтын бесік" дегендей
әсер етпейді. Көрдіңіз бе, бір мәселені, бір мақаланы екі түрлі атауға
болады. Бірақ екеуінің оқушыға ететін әсері екі басқа.
"Құрыққа берме ырықты " атты Ана тілі басылымында Балнұр
Ахметованың Валнтин әулие - өз жерінде әулие деген жариялымы жарық көрді.
Жоғарыдағы " Құрыққа берме ырықты " деген атаудың айналасындағы үш сөзде
қаншама ұғым, үн жатыр. Мұндай атпен берілген мақаланы қалай да оқып шығуға
асығасың. Бүгінгі жастардың еліктегіштігін, адасқандардың арбалуын білуге
тырысасың. Бұл атау бүкіл оқушы қауымды "мені оқы" деп шақырып тұрғандай.
Атау күші, тартымдылығы деп осыны айтады.
Тағы Жас Алаш газетінен Есей Жеңісұлының "Адамның көңілі" деген
атауды көрдік. Аталуының өзінде лирика, айтылар ойдың нәзік бір тізбегі
жатыр. Адамның көңілі тұнық нәрсе. Оны лайлап алу оқыс қимылдан ғана болуы
мүмкін. Ал көңіл үшін сондай оқыс қимыл жасап, опасыздық етуге бола ма?
Қазақта адам көңілі бір атым насыбайдан дейді, біреудің көңілін жаралау
орны толмас олқылық. Осындай әрі әдеби, әрі философиялық үлкен мәні бар
жайды атаудың аңғартып тұрғаны, сонымен тартып тұрғаны қандай ғанибет.
Қойылған аттың өзіне қарап-ақ көңіл шынысын сындыратындарға реніш білдіре
бастайсың. Бұл, сізге мақаланы оқырдан бұрын келетін ой. Ал оқып шыққаннан
кейін ше?
Тартымдылық жөнінде көптеп мысалдар келтіруге болар еді. Өйткені
баспасөз бетінде бұған ерекше назар аударылады. Әсіресе, көркем жанрлар -
очерк, әңгіме, фельетон, новелла, памфлет, өлең жанрларында атауың тартымды
болуы ең басты шарт.
Кәкімжан Қазыбаев өзінің Тақырыпты тауып қой атты мақаласында дәл
осы тұсқа тартымды мысал келтіреді: Мақаламыздың бас жағында "Советская
Россия" газетін тақырып қоюға өте жауапты қарайтын газеттердің бірі дедік.
Соның бір-екі мысалын айта кету артық болмас. Алдыңызда сын мақала. Бұрын
кездеспей жүрген тақырып. Ұғымның қиысуы, сөздің іріктелуі мүлде басқаша.
Бұл берілу жаңалығымен де назар аударады. Қойшы, сонымен қандай тақырып
дейсіз ғой. "Несиеге берілетін алғыс". Бұл тақырыпты оқысымен ойланасыз.
Ойландыратын не? Тегінде алғыс ардақтыларға беріледі. Ардақтылар әрқашан
қарыздар болмайды. Өйткені өздерінің Отан алдындағы болсын парызын
кіршіксіз болсын, семьясы алдындағы болсын парызын кіршіксіз өтегендіктен
де ардақты олар. Ендеше алғыс пен несиенің арасындағы бұл арадағы алшақтық
оларды тіпті бір-бірімен жақындастырмайтын секілді.Десе де мақаланың
тақырыбы солай қойылған. Және құлаққа түрпідей тиіп тұрған жоқ, аса бір
құпия сырға үңіл деп шақырып тұрғандай. Мұны саған білу пайдалы, сен
мұндайдан аулақ бол деп тұрғандай. Сөйтсек, әңгіме алғысты беріп алып, сол
адамдардан ақы сұрайтын кейбір тайыз ойлы басшылар жөнінде екен. Міне
біздің қоғамымызға, біздің адамдарға жат осындай әдеттен бүкіл мақаланың өн-
бойы емес, тақырыбының өзі-ақ сені жирендіріп тұрады. Тауып қойылған
тақырып, оқуға тартатын тақырып (атау, М.Е. ).
Болмаса "Жастықпен алты ғасыр бірге" деген мақаланың тақырыбына
(атау, М.Е. ) зер салайық. Бұл Польшадағы көне қалалардың бірі Краков
қаласы жөнінде. Бір кезде бұл қала тарихтың талай тауқыметін тартқан қала.
Бірақ соның бүгінгі өмірі, сол қалаға деген жастардың бүгінгі
сүйіспеншілігін беретін жоғарыдағы тақырып (атау, М.Е. ) мазмұны жағынан
да, есітілуі жағынан да қандай тартымды! [ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
БІРІНШІ ТАРАУ.
1. Мерзімді баспасөз жариялым атауы дегеніміз және атау ұғымының
тақырыптан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. Жариялым атауларының тілдік – стильдік ерекшеліктері мен
жанрларда көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
.14
1.3. Жариялым атауларын қоюдың негізгі
талаптары ... ... ... ... ... ...25
ЕКІНШІ ТАРАУ
2.1. Тіл біліміндегі стандарттық ұғымның жариялым атаулары
ретінде көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2. Атаулардың фразеологиялану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..43
3. Атаулардағы логоэпистемалық трансформациялану. Газет
атауларының жарнамалық қызыметінің қыры. Жарнама
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қосымша материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Мерзімді баспсөз жариялым аттарының тілдік стильдік ерекшеліктері мен
кемшіліктері
Тақырыптың өзектілігі. Баспасөз қай заманда болса да, қай кезеңде де
қоғамға қызмет ететін өзіндік ақпараттар ағыны. " Газет - халықтың көзі,
құлағы һәм тілі " деп, Ахмет Байтұрсынов айтпақшы бұқараны ақпаратпен
баулитын да – баспасөз. Әлемді ақпарат билеп тұрған бүгінгідей заманда
ақпараттың құндылығы оны таратушының беделі мен бет-бейнесінен көрінері
анық. Яғни баспасөз атауы, жариялым атауы оның имеджі, нарықтық
бәсекелестік заманда оның жолашар визиткасы болмақ. Бітіру жұмысына арқау
болып отырған Баспасөз жариялым атауларының тілдік – стильдік
ерекшеліктері мен кемшіліктері деген тақырыптағы атауды алу себебім, осы
уақытқа дейін тіл мамандарының болсын, журналист – публицистердің болсын
зерттеу нысанына айналуы қажет мәселенің бүгінге дейін көтерілмеуі мені
толғандырды. Ресей ғалымдары XX ғасырдың елуінші жылдары атау мәселесін
зерттей бастаса, қазақ ғылымында атау түбегейлі зерттелмеген деп айтуға
болады. Мерзімді басылымдар жариялымдарының жарты жүгін арқалайтын
атаулардың ( тақырыптардың ) атқарар қызметі орасан зор екеніне қарамастан
зерттеулер мен ғылыми еңбектер бізде жоқ.
Бітіру жұмысының мақсаты. Негізінде баспасөз жариялымының мазмұнын
атауы, тақырыбы мен мән -мағынасы анықтайды. Атау ( тақырып ) арқылы
негізгі түйін ой көрініс тауып, оқырманды өзіне тартады. Атауды (тақырыпты)
өңдеуде оны шығармашылық деңгейге көтеруде қандай әдіс тәсілді қолданады,
оны автор өзі біледі. Тілдік , стильдік ерекшеліктер арқылы атау ( тақырып
) түрлене түседі. Атаудың автор көзқарасымен сәйкесуі сәттілік. Т. С.
Амандосов Журналистік жұмыс – творчестволық жұмыс. Ол үнемі ізденуді,
өмірге ілесу емес, өмірден ілгері болуды талап етеді. Ол ізденімпаз жаңашыл
болу керек деген сөз дейді. Журналистиканың өзі үнемі ізденуді талап
ететін ғылым. Баспасөз барша аудиторияның кездесер кемесі ретінде кемелді
болуы шарт. Біз жазатын тақырып, оқырман оқитын жариялым сауатты, сапалы
болуы керек. Қай оқырман болмасын, баспасөз ақпарат құралдарынан алдымен
өзіне қажет ақпаратты іздейді. Айқайлап тұрған атауды, тартымды тақырыпты
көзімен сүзіп қана өтпей, жетегіне жеткенше оқуға тырысады.
Баспасөздегі ақпараттық атаулар бірінші типті оқырманға қоғамда болып
жатқан бүгінгі оқиғаларды түсіндіріп, сәтсіздіктерден шығуға көмектеседі.
Сонымен қатар оқырманға бұрын – соңды ол естімеген, білмеген, көрмеген жаңа
хабарды танытуы қажет. Газет, журнал атаулары өмірдің сан – саласынан хабар
беретін ақпараттар ағыны. Қоғамдағы әлеуметтік саяси, экономикалық, мәдени
т.б. өзгерістер, халық өміріндегі жаңалықтар мен рухани жетістіктер
міндетті түрде газет журнал жариялымдарының атауларының арқауы. Яғни
атаудың арқалар жүгі де ауыр деген сөз. Мысалы: қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына орай, Отан, тіл туралы жазылған атаулар: Ана тілі
басылымында жариланған Ана тілі – ардың ісі атты ҚР Ұлттық банкінің Батыс
Қазақстан облыстық филиалының директоры Борис Ізбасарұлымен сұқбат (2006)
№47 саны, осы басылымның дәл осы санында жас журанлист Мақпал Жұмабайдың
Тіл туралы жаңа Заң + Тіл инспекциясы = МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ деген жаңа
формадағы жақсы жариялым атауы жарық көрді. Көрген оқырманның көзін өзіне
тартатын бұл мақалада: ...осыдан алты жыл бұрын Елбасы атына Ашық хат
жарияланды. Онда " Тіл заңының орындалу барысын бақылап,заң жолымен
жауапкершілікке тартып отыратын тіл полициясын құратын уақыт келді " ( М.
Құлкенов, 11.01.2001ж.) делінген еді. деп жариялымды жандандыра түссе,
мына бір мақаланың мәйекті жері атауды аша түседі: ... " Тіл туралы "
Заңы мемлекеттік тілді шын қорғай алатын елдерде мәселе осылай шешіледі.
Заң Тілді, ал Заңды Тіл инспекциясы қорғайды. дейді. Яғни ұлт мәселесін
көтерген жариялымдарды атауы арқылы ары қарай оқуымыз мүмкін. Кейбір сәтсіз
атаулар жақсы жариялымның аудиториясының аясын азайтып тастауы ықтимал.
Сондықтан бітіру жұмысымның мақсаты атау таңдаудағы талапты күшейту, сапаны
сауттылық пен қатар алып жүру, жариялым атауын публицистика ғылымының бір
тармағы ретінде зерттеу нысанына айналдырып оқырманға оқуға тұрарлық дүние
ұсыну.
Жұмыстың міндеті. Бұл жұмысты жаза отырып, мен өз алдыма мынадай
міндеттер қойдым:
- Атау деген не? Оның қандай түрлері бар? Тақырыптың атаудан
айырмашылығы қандай ? Осы сауалдарға жауап беру;
- Атаудың атқаратын қызметі мен сипаттамасы;
- Баспасөз жариялым атауларының тілдік ерекшеліктері мен стильдік
ерекшеліктері қандай ? Оны баспасөз бетінен нақты мысалдармен салыстыру
және таныстыру;
- Жариялым атауларындағы кемшіліктер? Осыған нақты мысалдармен жауап
беру;
- Тілдік тұрғыда стандарт бірліктердің атауға айналуы;
- Тұрақты тіркестердің дайын құрылыс материалы ретінде атауға
айналуы;
- Мақал-мәтел, қанатты сөздер мен өлең жолдарының, шығарма
атауларының логоэпистема арқылы трансформациялануы;
- Жариялым атауын қоюдың негізгі талаптары;
- Мерзімді басылым беттерінің атаулары мен айдар аттарының
берілуіндегі ізденіс пен сәтсіздік;
- Жарилым атауының жарнамалық қыры;
Аталған міндеттерді алға тартып, бітіру жұмысының тақырыбы мен атауын
толық аштым деп ойлаймын.
Бітіру жұмысының нысаны. Жұмыстың нысаны ретінде мерзімді баспасөздер
жариялым атауларын алып қарастырып отырмын. 1998-2007 жылдар аралығындағы
Ана тілі ұлт газеті, Жас Алаш газеті, Айқын республикалық қоғамдық –
саяси күнделік, Жас Қазақ газеті, Парасат, Қазақстан әйелдері,
Арай журналдары алынып отыр. Сондай - ақ, салыстырмалы түрде облыстық
және аудандық газеттерден де атаулар талқыланды. Тек мақала атаулары ғана
емес, бет, айдар атаулары да қарастырылды.
Бітіру жұмысының ғылыми-әдістемелік негізі. Баспасөз жариялым атаулары
туралы жекеленген ғылыми әдебиеттердің болмауына байланысты, жұмыс
барысында баспасөз беттеріндегі жариялымдар атауларының талдауы және
бітірушінің жеке сұхбаттасуының негізінде алынған пікірлері мен атау туралы
түйген ойлары пайдаланылды. Сонымен бірге, баспасөзге, газет ісіне қатысты
шетеледік және отандық авторлардың еңбегі басшылыққа алынып, атаудың
қызметін арттыру үшін қандай шаралар атқарылуы керектігі талқыланып отыр.
Жұмыс барысында мынадай журналист-қаламгерлердің естеліктері мен
еңбектері пайдаланылды:
- Тақырыпты тауып қой Кәкімжан Қазыбаевтың ғылыми мақаласы;
- Қ. А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университетінің
оқытушысы Р.Т. Қожабекованың монографиясы;
- Профессор Т.Амандосовтың еңбектері;
- Ләззат Дүйсембекованың еңбектері;
- Қажым Жұмалиевтың зерттеу мақалалары;
- Төлеубай Ыдырысовтың Шеберлік бастауы еңбегінен;
- Рабиға Сыздықованың еңбектері;
- Д. Әшімханұлының еңбегі;
- Г.Ихсангалиева дисертациясы;
- Бағдан Момынова Газет лексикасы жүйесі мен құрылымы;
Бітіру жұмысының жаңалығы. Біз мерзімді баспасөз жариялым атаулары
туралы жалпылама білгенімізбен, нақты атаудың міндеттері, қызметінен мүлде
бейхабармыз. Мәселен, біздің журналистика факультетінде мерзімді баспасөз
бойынша жеке-жеке дәріс беретін ұстаздар мен кафедра бар. Ал, қазіргі
ақпараттық технология қарыштап дамып келе жатқан заманда, өмір ағымымен
бірге уақыттан да, өзге де маңызды тұстардан еш ұтылмайтын ақпарат жаршысы
баспасөз жариялым атауы бойынша жекеленген оқулық та пән де жоқ. Біз
білетін баспасөздің түрлі жанрлары, берілу формасы, көтеретін мәселесі,
ондағы дәлел мен дәйек. Ал, жариялым атауларының табиғаты мүлдем ерекше, ол
бойына аталған ақпарат құралдарының ең озық деген қасиеттерін жинақтап,
үйлестірген жарнамалық қызметті алға тартатын тұжырымды түйін.
Жариялым атаулары туралы бұның алдында ешқандай зерттеу
жазылмағандықтан, тарих беттерінен және журналистердің пікірінен алынған
деректердің барлығы дерлік оқырман қызығушылығын оятатын жаңалықтар десе
болғандай. Сондай-ақ, медиа-нарықтағы атау қызметінің баспасөзде орны
ерекше екені айта қаларлық жайт.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы. Өзім облыстық, аудандық газеттерде 4
жылдан астам уақыт жұмыс істеп, тәжірибеден өтіп келемін. Әрине, осы уақыт
ішінде мен баспасөздің барлық қыр-сырын меңгеріп алдым деуден аулақпын.
Бірақ, зерттеуді сырттай емес, өзің күнделікті жұмыс істеп, ауасымен
тыныстап жүрген газет ішінде отырып жүргізген анағұрлым дәл, әрі маңызды
болмақ.
Жұмыс барысында баспасөз беттерінен деректер мен дәлелдер, мысалдар
келтіріледі. Сондай-ақ, баспасөздің бәсекеге қабілетті болуы үшін жариялым
атауының алар маңызы зор екендігі белгілі. Өндірістік тәжірибеде тілші бола
жүріп, Түпқараған аудандық Ақкетік арайы газетінде Қазақстан
Республикасының президенті Н. Назарбаевтың 2007 жылғы 28 – ақпан күнгі
Қазақстан халқына жолдауын насихаттаудың 2007 жылғы 1- жарты жылдығына
арналған МЕДИА – ЖОСПАРДЫ жасақтадым. Жоспар газеттің әр санына берілетін
жолдауға қатысты тақырыптық атаулардан тұрады. Бұл жоспармен дипломдық
жұмыс барысында Қосымшалар бөлімінде таныс боласыз. Және де өзімінің
зерттеу дипломдық жұмысыма қатысты аудандық газетің бір нөміріне Аңдатпа
жарнамалық газеттің келесі санында таныс болатын атауларды алғашқы бетке
дайындаған болатынмын.
Жұмысты арнайы зерттеумен айналысып жүрген студенттер көмекші
құрал ретінде пайдалануына болады.
Зерттелуі және зерттеу әдісі. Баспасөз жариялым атауы жайында тарихи,
теориялық және ғылыми тұрғыда жан-жақты қамтитын еңбектер жоқтың қасы.
Т.Амандосовтың Совет журналистикасының теориясы мен практикасы кітабында
түрлі анықтамалар мен атауды тақырып деп берген аз ғана мәліметтер
алынды. Оның құрылымы мен қызыметі мен артықшылықтары талқыланса,
Р.Т.Қожабекованың Баспасөз бетіндегі тақырыптардың фразеологиялану
ерекшелігі еңбегінде атау граматикалық тұрғысынан сипатталады. Сондай-ақ,
К.Қазыбаевтың Тақырыпты тауып қой атты мақаласында зерттелген. Сонымен
бірге, ф.ғ.к. орыс тіліндегі Г.Ихсангалиеваның Функционально –
прогматический анализ заголовков тақырыбында жазған диссертациялық жұмысы
осы тақырыптағы іргелі зерттеудің бірі.
Жұмыс барысында ақпарат жинаудың сұрау салу, сұхбат және сауалнама
секілді әдіс-тәсілдері пайдаланылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі тараудан – негізгі
бөлім, қорытынды және сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен,
қосымша материялдар бөлімінен тұрады. Кіріспеде қазіргі жариялым
атауларының баспасөзде көрініс табуы және бітіру жұмысының өзектілігі
әңгіме болады. Негізгі бөлімде диплом жұмысының атауына жете тоқталып, оның
өзіндік қырлары және тақырып пен атаудың айырмашылығы жайында сөз болады.
Сондай-ақ, атауды жариялымға берудің әдіс-тәсілдері мен атаудың бүгінгі
баспасөзде көрініс табу мәселелері тілге тиек етіледі.Тіл біліміндегі
стандарт тілдік бірліктердің атауға айналуы зерттеу жұмысымның қызықты
бөлігі. Қорытындыда атаудың өзектілігі мен маңызы жайында әңгіме
қозғалады.
БІРІНШІ ТАРАУ
1.1. Мерзімді баспасөз жариялым атауы дегеніміз және атау ұғымының
тақырыптан айырмашылығы
Мерзімді баспасөз – тұрақты атауы, ағымдағы нөмірі бар және кемінде
жарты жылда бір рет шығарылатын газет, журнал, альманах, бюллетень, олардың
қосымшасы.
Жариялым – баспасөз бетінде көрініс тауып жүрген әр түрлі жанрдағы, әр
түрлі атаулы мәтіндер. Жариялымның негізгі мақсаты мен атқарар қызметі –
қалың бұқараға жария болар жаңалықты жазып, мәселе көтеріп, ақпарат беру
арқылы көпшілік көкейіндегі сауалға жауап іздеп баспасөз бетіне шығару.
Атау – шығармаға арқау болар тақырыптың тоқсан ауыз сөзін тобықтай
түйінге сыйғызып, жриялымның жарасымды айдары болу. Бүгінге дейін атау
сөзін тақырып сөзімен мағына беріп, ауыстырып қолданып келдік. Тақырып
сөзіне әр ғалым әр түрлі анықтама береді. Ғалымдардың берген барлық
анықтамалары атау сөзінің аясына келіп саяды.
Әдебиет теориясының зерттелуіне алғаш қадам басқан ғалым Ахмет
Байтұрсынов Әдебиет танытқыш еңбегінде тақырып ( атау, М.Е. ) сөзіне
былай деп анықтама береді Тақырып - әңгімедегі пікір не нәрсе туралы
болса, сол нәрсе шығарманың тақырыбы болады. Мәселен, пікір жаз туралы
болса, шығарманың тақырыбы Жаз болады. Той туралы болса, тақырыбы той
болады, ат туралы болса, тақырыбы ат болады. Әңгімедегі пікір не туралы
екенін күн ілгері білдіру үшін, шығарманың тақырыбы басынан қойылады.
Айман-Шолпан, Бақытсыз Жамал, Қобыланды батыр, Атымтай Жомарт
турасында айтылатын әңгімелердің басында тұрады. Әңгіме басында тұрған
Айман-Шолпан яки Бақытсыз Жамал деген сөздерді көріп, кім туралы
айтылатын әңгіме екенін бірден білеміз. Бірақ шығарма сөздің бәрінің де
басына тақырыбы қойыла бермейді. Көбінесе өлең сөздердің басына тақырыбы
қойылмайды, өйткені бір өлеңнің ішінде бірнеше нәрселер туралы пікір
айтылып келеді. Тақырыбы бар сөздер Айман-Шолпан, Бақытсыз Жамал деп
тақырыбы аталғанда, тақырыбы басына қойылмаған сөздер, мәселен, өлеңдер
бастапқы жолындағы сөздермен аталады. Абайдың өлеңдерінде тақырып
қойылмаған сөздер көп. Оларды атағанда, алдыңғы сөздерін айтып атаймыз:
Өзгеге көңілім тоярсың деген сөзі, Келдік талай жерге енді деген өлең
дейміз. [1,12] Ахмет Байтұрсынов Шығарма сөз зерттеуінде шығарма
сөздің бәрінен бұрын байқалатын тысқы нәрселері. 1. Тақырыбы 2. Жоспары 3.
Мазмұны 4.Түрі деп бөледі, бұл жерде ғалым атаудың (тақырыптың А. Б. )
басты шығарма сөздің яғни жариялымның басты міндеті екенін айтады.
...материалдың мазмұны өз алдына, сіздің алғаш көзіңізді тоқтатып,
көңіліңізді аударған тақырыптар, сол тақырыптардың жақсылығының күші.
Тақырыпқа назар аудару, беттегі материалдардың тақырыбына қарай талғау әр
оқушының міндеті. Ендеше тақырып қоя білуге тапқырлық, білім керек.
Тақырып газет материалының бірінші жаршысы ...
Қазақ ұғымында тақырып деген сөздің екі мәні бар. Бірі – кең
көлемде, орысша тема деген ұғыммен тектес. Мысалы, ауыл шаруашылығы
тақырыбына, өнеркәсіп тақырыбына, саяси тақырыпқа десек, онда белгілі
аумақты мәселені түсінеміз. Ал екінші ұғымы – бір ғана хабардың, мақаланың,
очерктің, фельетонның, әңгіменің аты жайлы. Мына фельетонның тақырыбы
жақсы екен деген сөзді жиі естисіз. Сонда сөз соның аталуы, сол
фельетонға қойылатын ат жайлы болып отыр. Яғни, бұл ұғым орысша заголовок
деген ұғыммен тектес. [2,173]
Осы орайда К. Қазыбаев тақырып туралы сөз ете отыра тақырып деген
сөздің ат, атау сөзімен ұштасын дәлелдеп, орысша заголовок сөзі екенін
ашық түсіндіреді. Атау – тілші шығармасының ең түп тамыры, темір қазығы.
Газет атаулары өмірдің сан – саласынан хабар беретін ақпараттар ағынының
түйіні.
Атау сөзін дәлелдеу үшін бізге осындай тұжырымды ой қажет болса, сол
ойды орағыту үшін атау сөзіне өз тарапымыздан жоғары да сөз еткен
анықтамадан бөлек бірнеше түсініктемелер ұсынып көрейік.
1. Атау яғни заттың аты, адамның аты, баспасөз аты, оның ішінде жариялым
аты. Атау арналып қойылған ат, есім. Қазақта бір – біріне келемеж етіп
немесе өз атын, есімін бұрмалап айтқанда Азан шақырып қойған атым бар
емес пе? деп өкпелеп жататыны бар. Әр затты атауымен атаған
қателеспеуге жол ашады.
2. Ат әр адамға, әр затқа арналып қойылады. Және үнемі сол атпен аталады.
Мәселен баспасөз аты Ана тілі газеті, Қазақ әдебиеті газеті,
Жас қазақ газеті, Жас алаш газеті, немесе Парасат
журналы, Қазақстан әйелдері журналы, Ара журналы болса бұл сол
басылымдардың арнайы қойылған атаулары. Яғни, біз сол аттарын атап
қана сол басылыммен таныса аламыз. Ал сол басылым ішінде беттерінде
орналасқан жариялымдарға көз жүгіртпес бұрын байыпты оқырман басынан
яғни, алдымен шығарма атымен танысады.
3. Аттың өзі – тіл мен стиль. Себебі әр адамды немесе затты, немесе
баспасөз жариялымын бірінен ажырату үшін арнаулы қойылатын атаулар сол
затты, сол жариялымды ерекшелеу үшін өзіне өзгенің қызығушылығын
тудыру үшін қойылады.
Баспасөз жариялым атауларының қызметін 1- кестеден көуге болады.
Мерзімді баспасөз жариялым атауларының қызметі және сипаттамасы
1- кесте
Р с:Қызметі Сипаты
1. Ақпараттық Ақпарат – қоғамда болып жатырған жаңалық
немесе елге қызықты дүние.
- Мәтін туралы белгілі бір деңгейдегі ақпарат
жариялым атауы арқылы алдын ала, яғни мәтінмен
таныс болмай тұрып беріледі;
- Баспасөз жариялымынан алар ақпаратты
атаудан түйін ретінде алуға болады;
2. Жарнамалық Жарнама – нарықта кез келген тауардың өтімін
арттыру, сапасын салыстыру, тұтынушыны тарту
мақсатында қызмет атқаратын бағыт.
- Белгілі бір баспасөз жариялым атауы
оқырманын орағытып алып оқуға жетелесе,
атаудың жарнамалық қызметінің жүзеге асқаны;
- Кез – келген келісті қойылған атау жақсы
жарнама;
3. Көзқарастық Көзқарас – белгілі бір құбылысқа жеке пікір
беріп, өз көзқарасын білдіру.
- Әр атау әр автордың журналистің көзқарасы
болып табылады;
- Көзқарас көрініс табатын атау көкейге
қонымды болған кезде бұл қызмет атқарады.
4. Прагматикалық Прагматика – қабылдауға байланысты қатынас.
- Адманың баспасөз жариялым атауынан алатын
әсері;
- Атаудың өзінен біршама әсер алу осы қызметте
атқарылады
¹ кесте, Мерзімді баспасөз жариялым атауларының қызметі және сипаттамасын
түсіндіреді, әрі қызметтерінің түрлерін анықтамасы мен ерекшеліктерін
көрсетеді.
1.2. Жариялым атауларының тілдік – стильдік ерекшеліктері мен жанрларда
көрініс табуы
Баспасөз тілі – жазба тіл. Қай дәуірде болмасын, мерзімді баспасөз өзі
қызмет ететіп қана қоймайды. Өзінің дамып, байып отыруына, әсер ықпалын
тигізіп отырады. Осыдан келіп біз баспасөздің тілі де сол жалпы халықтың
негізінде дамып көрініс табатынын байқаймыз. Яғни, жалпы халықтық тілдің
сөздік қорын, лексикасын ұғынып, өз дәрежесіне сай қолданысын – баспасөздің
тілі деп атаймыз. Сондықтан жатық, тартымды оқырманына түсінікті жеңіл
оқылатын етіп жазу, баспасөздің тілі болып табылады.
Стиль сөзіне тоқталар болсақ, әр адам баласына тән табиғи ерекшелік
пен ешкімге ұқсамайтын қасиет. Қажым Жұмалиев өзінің Стиль - өнер
ерекшелігі атты әдеби – зерттеу мақаласында " Стиль – адам дейтін
афоризм көп заманнан бері әдебиетте барлығы аңғарылады. Демек, бұл
жазушының өзіне тән творчествалық ерекшеліктері. Стиль – жазушының барлық
туындыларын түгел қамтиды... әр стильдің тасасында оның өз иелері –
жазушылар тұрады. " [3, 5-8]
Шығыстың ұлы ғұламасы Жаллаладдин мынадай пікір келтірген: " Құраннан
Алланың иісі шығады, хадистен пайғамбардың иісі шығады, ал біздің
сөзімізден өзіміздің иісіміз шығады, шығуы керек – дүр " деген. Әр
журналистің автордың сөзінен шығатын иіс – стиль. Стиль – жеке адамның
ерекшелігі. Өзінің пайдаланатын әдіс – тәсілі. Ол оқырманына белгілі ойды
жеткізудегі әр автор мен журналистің өзіне тән тәсілі мен шеберлігі – сол
журналистің жеке стилі болып табылады. Тіл – стиль туралы ғылыми пікірлерге
тоқталсақ Қ. Жұмалиев: " Әдебиетпен айналысатын жолдастар үшін, ана тілінің
ережелерін жақсы біліп меңгрмей тұрып шеберлік, стиль туралы мақала жазуға
болмайды" [4,17]
Т. Амандосов: " Көркем жазу – тек сылдыр сөздердің жиынтығы ғана
емес, сырт пішіні жылтырап, ішкі мағынасы маңызсыз болған сөз құралдарынан
газеттеріміз ешбір пайда таппайды " деген. Жоғарыдағы ойға немесе пікірге
сәйкес, жариялымға тағылған атаулардан кететін кемшілік оның
мағынасыздығына мәнсіздігіне тікелей қатысты. Қарастыратын ұғымымыз – жеке
баспасөз жариялымдарына қойылатын атау (тақырып) орыс тіліндегі (заголовок)
туралы және оның тілдік – стильдік ерекшелігі мен кемшілігі жөнінде.
Баспасөз беттерінде атау қоюға талап күшейу керек. Себебі кейде газет
беттеріне болсын журнал беттерінен болсын бір кездері кездесетін сүреңсіз,
тартпайтын оқушы көңілін оятпайтын, бір жариялымнан екінші жариялымға көшіп
жүре беретін атаулар жиі кездеседі. Керсінше мен мұндалап тұратын атаулар
алыстан арбап баспасөз беттерінде жарық көріп те жатады. Әйтсе де талаптан
тартымды атау туары сөзсіз. Атудың алатын орны ерекше.
Бұрын бас тақырып деп алынып, қарастырылып келген ұғымды жоғарыда
дәлелдегеніміздей бас атау деп ауыстырып қолдануды ұсынамын. Бас
атаудың басты екі қызметі болады:
• Ақпараттық
• Жарнамалық
Бас атау – мәтіннің құрамдас бөлігі. Ол мәтінмен тығыз байланысты
болуы тиіс.
² схема. Бас атаудың қызметтерін қарастырады
Газет тәжірибесінде атауды негізінде үш жүйеге бөледі. Біріншісі -
бас атау. Мұның өзі бір тектес бірнеше материалдардың басы құралғанда соған
беріледі. Бүкіл бетке, керек кезінде қос бетке тұтас та беріледі. Мәселен:
Мәдениет - нақты іс, қайталанбас қолтаңба бір бетте болса да, бас
атаудың қызметін атқарып тұрады. Яғни бір тектес сол атау төңірегіндегі
атаулар топтамасының жетекшісі.
Екіншісі - атау. Бұл газет бетіндегі әр материалдың аты, аталуы.
Жоғарыда атап көрсеткен бас атаудың астында берілген болатын Мәдениет.
Өнер. Өркениет.
Үшіншісі - жанама атау. Атаудан кейін соның мазмұнын айқындай
толықтыра түсу үшін беріледі. Мәселен екінші мысалымыздағы атаудың жалғасы
іспетті Өнер – мәдениет мәйегі деген атау. Қазір баспасөз тәжірибесінде
бас мақалалардың өзіне де жанама атауларды беру қолданылып жүр. Барған
сайын сіңісіп, кең ірге теуіп келеді. Соңғы кезде Ана тілі басылымында
атау беріліп, жанама атау немесе сөзінің шрифін кішірейтіп сол атау
айналасындағы екінші мағынада беріліп жүр. Тілді де
ТӘУЕЛСІЗДЕНДІРУ ҚАЖЕТ немесе дүбәра әліпбимен қашанғы жүреміз? деген
атауды айтуға болады.
Газет бетіне орналасатын материалдарға бас тақырыпты ( бас атау,
М.Е.) тауып қою баспасөз қызметкерлеріне ысырыла салынады. Сондықтан газет
беттерінде бір- біріне егіз қозыдай ұқсас бас тақырыптар ( бас атау, М.Е.)
жиі кездеседі. Мұның өзі редакциядағы журналистердің ізденбейтіндігін
көрсетеді. Сондықтан тартымды бас тақырып іздеуге редакция ұжымы түгел
қатысып отырса, жұмыс жемісті болар еді. [5,80]
Атауларар жан- жақты жоспарлануы керек . Атаулық беттер , шапкалар,
айдарлар, жариялымның бас атауы, атау болып. Журналист өмір материалдарын
зерттеп, дәлелдерін сипаттап, тақырыбын таңдап, фактілерді іріктегенде де,
елеулі қорытындыға келгенде де белгілі бір принципті басшылыққа ала
отырады, яғни журналистің шеберлігіне байланысты. [6,80]
Газет, журнал беттерінің атаулары мен айдарларына тоқаталар болсақ
жариялым атаулары тәрізді сәтті де сәтсіз атаулар кездеседі. " Қазақстан
әйелдері" журналында Қазақстан әйелдерінің энциклопедясы атты беті бар,
мұнда елімізге еңбегі сіңген әр өңірдің қоғам дамуына үлесін қосқан
әйелдермен таныстыру мақсатында беріліп жүр. Айналайын беті
жеткіншектерге арналған. Осы басылымның айдарлары:
• Кәсіпкер келбеті;
• " Ел іші - өнер кеніші ";
• Ұрпақ қамы – ұлт мүддесі;
• Ел тынысы;
• Замандас;
• Жапырақ жайған бәйтерек;
• Мезгіл мінбері;
Осы журналда Ана тілі басылымының Сабыржан Шүкірұлы жүргізетін
Сөзстан атты айдарының көшірмесі іспетті дәл осы атаулы айдар бар.
Осындай қайталаулар басылымның дайын атауды басқа басылымнан алуы,
әзденушіліктің жоқтығын аңғартады. Немесе " Қазақстан әйелдері " журналының
Ел іші - өнер кеніші деген атты айдарын облыстық, аудандық газеттердің
бетінен көруге болады. Мәселен, Маңғыстау облыстық, Түпқараған аудандық
Ақкетік арайы газетінде осы айдар бар.
Ана тілі ұлт газетінің айдарларына тоқаталар болсақ:
• Айтылмаса сөз өледі;
• Көкейкесті мәселе;
• Тың туынды;
• Халықта бар небір сөз;
• Көңілден шыққан көрікті сөз;
• Жатыпатар;
• Ауылдың айтқыштары;
• Ата салт;
• Қайнайды қаның;
• Заманхат;
• Жазылған жайдың жалғасы;
Осы басылымның бет атауларына тоқталып өтсек:
• Ана тілінің ақпараттар айнасы;
• Айтылмаса сөз өледі;
• Елбасы және ел мұраты;
• Демографиялық байып;
• Өзекжарды өткір сөз;
• Жеріңнің аты – бабаңның хаты;
• Тағылым;
• Көзіңнің қарашығындай;
• Біз күткен хат;
• Тіл мінбері;
Ең сәтті айдар атаулары деп, мына мысалдарды келтіруге болады: Егемен
Қазақстан газетіндегі "Оймақтай ой", " Айтайын дегенім..."," Бір ауыз сөз
"; Ана тілі басылымындағы " Деген екен ", "Фотоайыптау"; Ұлан балалар
басылымының " Ел аузынан "," Ең...,ең...,ең"; Және де осы басылымда
баспасөз клубтары да оқырманға қызмет етуде, мәселен: " Толағай" спорт
клубы, " Темірқазық " азаматтық көзқарас қалыптастыру клубы. Осындай жақсы
үрдістер Шерхан Мұртазаның Лениншіл жас газетінде редакторлық еткен
жылдарында болғанын сол заманың замандастары жақсы біледі, " Күмбез "
археологиялық клубы," Аққу " эстетикалық клубы т.б. тәрбиелік маңызы зор
клубтардың атауларының өзі мән берерлік. Бүгінде бұл дәстүрді жалғастырушы
тек Ұлан газеті. Яғни шығарманың атауын табу қандай қиын болса, бет,
айдар атауын да назар аударарлық етіп ойластыру ойдың ұлы жемісі.
Публицист алдына қойған осы міндеттеріне сай, алған тақырыбының
( атау, М.Е.) маңызы мен аумағына қарай В.И.Ленин айқындаған шығарма
жазудың ішкі үш заңдылығына сүйенеді. Яғни публицист болашақ шығармасының
тақырыбын таңдай білу керек, оны дамытып және өңдей білуге тиіс.
Публицистиканың қандай жанрында шығарма жазғанда да журналист осы үш
заңдылыққа сүйенеді.
Шығарманың тақырыбы ( атау, М.Е.) ұнамды, мазмұны тартымды болуы
публицистиканың негізгі міндеті. Бұл – публицистиканың үлкенді – кішілі
жанрларының бәріне бірдей қойылатын ортақ әрі негізгі талап. Осы талаптың
іс жүзінде орындалуы, ең алдымен, публицистің тақырыпты таңдай білуіне
байланысты. Тақырып таңдау өмірдің өзінен туады, тақырып - өмірдің өзі
ұсынатын идея. Тақырыптардың қандайын таңдап алу керектігі жөнінде Плеханов
пен Лениннің арсында ұзақ әңгімелер болушы еді.Сол жағдайлар менің есімнен
әлі күнге шықпайды. [7,14]
Тақырып таңдалынып алынған соң, журналистің зердесінде өзінің
ойлағанындай болып атаудың қалыптасуы – автордың өмір тәжірибесінің
молдығына байланысты. Атауды дұрыс таңдай білу деген сөз – дер кезінде
қалың бұқараның назарын аударып, өмірдің өткір фактісі туралы әңгімелеу,
белгілі бір проблеманы көтеру деген сөз. Көтерілген тақырып өте актуальды
болып, өмір сұрағына дер кезінде жауап беруге тиісті де, тақырып таңдаған
журанлист заман талабына жауап беруге міндетті...Оқырман заман талабына
сай, саяси жағынан өткір атауларға әрқашанда құштар келеді.
Атаудың тууы мен пайда болуы әрбір журналистің өмірді жете біліп,
қоғам алдында тұрған мәселелерді көре білуіне тікелей байланысты. Атау
таңдаудың мәні мен маңызын дұрыс түсініп, оны бағалай білу қандай абыройлы
міндет болса, оны дамытудың мәні мен маңызы да сондай. Атаудың шебер
дамытылуы оның бағытын айқындай түседі. Атау орынды таңдалып алынғанмен,
көтерген мәселенің шешілуі – белгілі дәрежеге көтеріле алмай қалатын
жағдайлар да кездеседі. Және де оның өзін әр түрлі көзқарас тұрғысынан
баяндауға болады. Сондықтан, алған тақырыпты шебер дамыта білу – жариялым
атының темір қазығы.
Таңдалған тақырыптың аты мазмұнды болып, оқушыға ұнамды болуы оны
шебер дамыта білуге байланысты. Ол үшін автор тақырыпты дамытуға кіріспес
бұрын, өзінің алдына қойған мақсатын айқындай түскені абзал. Масат айқын
болғанда, ат таңдалғанда, тақырыптың саяси бағыты да ашыла түседі.
Атау автордың ғана көзқарасы емес, сондықтан ол бұқараның талабынан
және кезең қойып отырған міндеттің деңгейінде болғаны жөн. Мұның барлығы
тақырыпты кең талдап, журналист дәлелі арқылы иландыруға, атауын анықтап
айқындауға байланысты.
Атауды дамыту дегеннің өзі – көңілде жүрген көп ой мен пікірлерді,
көрген – білгенді бір ізге келтіріп, негізгі мәселелерді жүйелеу деген сөз.
Атауды дамытпас бұрын, ат қою үстінде кездейсоқ ұсақ – түйек, салмақсыз
нәрселердің шылауына шырмалмай, толғауы тоқсан толғақты түйдектей
мәселелерді дамытуға мұрындық бола алатындай жетекші ойды басшылыққа алған
жөн.
Тіл стилі неғұрлым қарапайым болған сайын, соғұрлым бейнелі де,
түсінікті де келеді. Стильдің қарапайым да түсінікті болуы оның әдеби
сапасын төмендету арқылы емес, қайта нағыз шеберліктің нәтижесінде қол
жетеді [8,168]
Жариялым атауына, құрылысы, баяндау тәсілі мен тілі, стилі басқа да
компаненттері байланысып тұруы қажет. Публицистикалық шығарманың атауын
ойластырғанда ғылыми-социалогиялық принципті ұстанған дұрыс.
Баспасөздегі жариялым атауларының стильдік ерекшеліктерінің бірі
бүгінде сандарды сөйлете цифрмен беру. Мәселен Милионыншы нұр отандық...
деген атпен жарияланған заметка. Жас Алаш газетінде "Мәдениет. Спорт"
бетінде, "Бокс" айдарымен берілген Бұйырғаны -2 алтын, 2 қола. Осы бір
атау арқылы аз да саз ақпарат беріп тұр. Яғни атаудық ақпараттық қырын аша
түсті. Сол тәрізді осы басылымда Абыройсыз соғысқа АҚШ 500 миллиард доллар
жұмсады деген атпен корреспонденция жариланды. Журналист шеберлігі оның
жариялымының атауынан байқалады. Атау алтыауыз сөзді сөйлемге сыйғызып сыры
мен сынын келтіріп берсе жариялым сәтсіз болса да оқырман оқуға мәжбүр
болады. Жариялым атауының жеңісті шығу себебінен жетегінен шыға алмай
жігіне шыққанша оқиды. Өйткені оны қызықтырып тұрған жариялымның тартымды
қойылған атауы.
Бүгінде баспасөз бетінде көптеп көрініс табатын публицистикалық
жариялым жанрларының бірі сұқбат. Сұқбат ағылшын тілінен аударғанда кезедсу
дегенді білдіреді. Негізінен нақты сұраққа, нақты жауап алу. Сұқбаттасудың
тақырыбы да обьектісі де кең болғандықтан сұқбат атауы да маңызды роль
атқарады. Баспасөзде жарияланып жүрген сұқбат атаулары көбіне сұқбат
берушінің сөзінен алынып жүр. Мәселен Мен үнді қызына ұқсас жар таңдауды
армандадым , Жұлдыздар отбасы басылымының саны. Парасат ай сайын
шығатын қоғамдық - саяси, әдеби – көркем және суретті журналының 2005 жылғы
желтоқсандағы санында Түркістан сазды драма театрының директоры Сая
Қасымбекпен Бақытымды театрдан таптым... деген сұқбаты жарияланды.
Әңгімелескен Бақыт Оразов сұқбат атуын сұқбат берушісінің сөзінен алып
беріп отыр. Бұл жерде журналист өз тарапынан да сәтті атау ұсынуға болушы
еді, бірақ бүгінгі баспасөзде сұқбат жанрында дайын күйінде сұқбаттасушының
сөзінен алғанды беріп жүр.
Идея түйіні – тақырып. Ал публицистиканың негізгі желісі – идея. Сол
идеядан туатын мақаланың мерзімді баспасөз бетіндегі маңызы зор.Мақала
жанрында оның қозғап отырған тақырыбы мен атауының қалың бұқара үшін
өмірлік маңызы болуға тиіс.Себебі баспасөзде жиілеп көрініс табатын мақала
жанры. Мақаланың тағы бір ерекшелігі – оның көтерген мәселесі де атауы да
болашаққа да арналуы мүмкін. Мақала жанрына қойылған атаудың қоғамдық
маңызы болуға тиіс. Тақырыпты толғау кезінде атаудың ат үсті алынбағаны
абзал. Яғни журналист талқылағалы отырғн тың тақырыбына атауды алдында
қойса да, соңынан қойса да тоқсан толғанып атауы керек. Себебі, мақала
атулары өмір талабынан туған қоғамдық – саяси мәселелермен тығыз
байланысты.Егер журналист бүгінгі күннің көкей тесті тақырыбын орынды
көтеріп, теориялық және практикалық жағынан түсінікті түрде мақала атауына
арқау етсе, оның оқушыға ықпалы әсерлі келеді.Осы орайда М. И. Калининнің
өз мақаласын жазып отырғанда ол басыла ма, жоқ па деп ойламай, оқушыға
қалай ықпал жасайтынын ойлауға тиіс ¹деген сөзі оралады. [9,222]
Алынған атау қатесіз беріліп, түсінікті де тартымды болуы үшін
мақаланың бағытын, баяндалатын ойды күні ілгері белгілеп алған дұрыс.
Мәселен публицист мақала жоспарын жасаған кезде, ең алдымен, оның тақырыбы
туралы толғанады, атауын ойлайды. Жақсы тақырып ( атау. М.Е.) , жарым
мақала ... Мәселен, Арай журналында " Абай әлі біз аттамаған
табалдырық " деген атпен Анаргүл Төлегнованың мақаласы жарық көрді.
Атаудың өзі Абайды білеміз бірақ танымаймыз дегнді меңзеп айқайлап тұр.
Профессор Т. Амандосов мақала жанрын үшке бөледі: насихаттық,
публицистикалық, проблемалық. Насихаттық мақала атауларын алып қарасақ үгіт
үндеуі тәрізді. Мәселен, Жаманнан жирен, жақсыдан үйрен, Келеңсіздікпен
күресейік, Қылықты қыз тәрбиелейік лепті атаулар оқырманды елітіп
екпінділікке шақырады; публицистикалық мақала атауында көбіне көркемдік
басым, мысалы, Қыз өссе елдің көркі
Проблемалық мақала атауы мәселені меңзеп, көптің көңілін аударады
Көкейде жүрген көп сауал, Толғауы тоқсан қызыл тіл..., Арды қайда
жібердіңдер арулар? сұраулы атаулар да берілуі ықтимал.
Арай журналының №5, 2005 жылғы санында Желіккендік пе, еріккендік
пе? деген бетін, үстін тескен сәбидің суреті бар атаулы проблемалық мақала
жарық көрді. ...А. В. Луначарский Ленин редактор ретінде деген
мақаласында былай дейді: Мақалалар көбінесе күн ілгері талқыланатын.
Владимир Ильичтің өзі жазған мақалаларымен де осылай істелетін . Владимир
Ильич тақырып ( атау. М.Е.) туралы біздің пікірімізді жиірек сұрайтын, біз
өз ұсынымызды білдіретінбіз, ол өз пікірлерін айтатын. Әрбір тарау, қысқаша
белгіленген тақырып ( атау. М.Е.) талқыға түсетін. Мақаланың тақырыбын (
атау. М.Е.) ұсынған адам өзінің негізгі тезистерін, негізгі позициясын
дамытатын, кейбіреулер таласып, қарсылық білдіретін...[10,206]
Ал көркем публицистика топтамасынан очерк жанрын алып қарасақ,
Публицистиканың алдыңғы шептегі жанры деуге толық негіз бар. Ол - өмір
шежіресі. Т.Амандосов очеркті былай бөледі: Жол-сапар, портреттік, оқиғалы,
публицистикалық, проблемалық деп.
Жол- сапар очерктерінің атауы көбіне сапар жасалған географиялық
аймақтың атымен байланысты болады. Мәселен қазақ жол-сапар очеркінің
негізін қалаған Ш. Уәлихановтың Жоңғария очерктері, Қашқария сапары
тәрізді еңбектеріндегі жер атаулары мысалымызға нақты дәлел бола алады. М.
Әуезовтың Индия очектеріт.б, М. Қаратаевтың Мысыр сапары, тәуелсіздік
алған жылдардан бергі публицистикадағы очерк жанрында қалам тербеген Н.
Омашевтың Жол үстінде – журналист еңбегін атауға болады.
Портреттік очерктің атаулары еңбек озаты, ардагер, ардақты азаматтар
есімімен байланысты қойылуы кездесіп жүр. Немесе ардақты азаматтың
ұлықтауға арқау немесе негіз болар қасиеті де атау бола алады. Сырбай
Мәуленовтың Диқан мерейі, тың игеру жылдарында жазылған Тың түлегі,
Жас алаш газетінде жарық көрген Қ. Ырысбекұлының Бекзат Саттарханов
туралы жарияланған Бәһадүр атты очеркі . М. Горький очеркті Адам тану
жанры дейді. Міне осыдан келіп очерктің обьектісі - өмір, зерттейтін адам
екенін естен шығармау керек. Ал өзекті мәселесі – образ және образдылық.
Осының орталығы оқырманды орағыта кету үшін атау ( тақырып ) ерекше қызмет
атқарады. Яғни атау ( тақырып ) шығарманың визиткасы. Атау күллі ойдың,
күллі сөздің, күллі фактынің түйінді тақырыптық сөйлемі. Ол екі немесе
бірнеше сөзден тұратындығы тәрізді, бір немесе бірнеше сөйлемнен де
кездесіп жатады. Бірақ нақтылық, дәлдік, қысқалық атауға нұқсан
келтірмейді. Керісінше тартымды, айтары анық атау көрініс табады. Мәселен,
Ж. Аупбаевтың Ғұмыр – дария, Таңғажайып – тағдырлар, Бізге беймәлім
бейнелер атты очерктері тауып қойған тартымды атаулар.
Очерктің тақырыбы мен атауына шек қойылмайды. Адам өміріндегі ауыл
шаруашылығы, ғылым, білім, эканомика бәрі оның қамтитын аясында атау бола
алады.
Тілдік қатынастардың қай түрі болмасын мәтін арқылы жүзеге асады .
Баспасөз жариялымының мазмұны, қатынас құралы ретіндегі қолданылу аясы,
қолданылу жағдайы, бағыты, өрісі әр түрлі болғандықтан мәтін құрамындағы
тілдік бірліктердің тіркесу, байланысу сипаттары түрілше болады...
Кез келген мәтінді стилистикалық талдаудың методологиялық негізі –
мазмұн мен форманың бірлігі.Олар диалектикалық бірлікте қаралады.
1.3. Жариялым атауларын қоюдың негізгі талаптары
Газет, журнал, жалпы баспасөз үлкен трибуна. Егер сіз, әдетте белгілі
бір аудиторияда сөйлесеңіз, алдыңызда ең арысы мың адам болуы мүмкін. Ал
газет бетінен сөйлегенде сізідің тыңдаушыңыз-оқушыңыз өте көп болады.
Сіздің жазғаныңызды мыңдар, миллиондар оқиды. Сол мыңдар, миллиондар
сынайды. Ендеше әрбір ойға, әрбір жолға жауапты қарау керек. Ал бүкіл
жазғанның эталонындай болып тұратын атауға тіпті жауапты қарауға тура
келеді., Кейбір жақсы мақала мен корреспонденцияны сәтсіз қойылған атаудың
оқытпауы мүмкін. Ал кейбір орта қол жазылған мақала мен корреспонденцияны
жақсы қойылған атау оқытуы да мүмкін.
Бірақ бұдан тек атауға ғана назар аударып, бар күшті жариялым атауына
сал деген ұғым тумасқа керек. Атау мен баспасөзде жарияланатын материалдың
мазмұны егіздің сыңарындай бір-бірінен ажырағасыз, бір-бірімен ұдайы
кірігіп тұратын, бірін-бірі ұдайы толықтырып тұратын, бірін-бірі ұдайы
насихаттап тұратын біртұтас нәрсе.
Кейбір баспасөзде атауды айқайлатып беріп, әйтеуір назар аудартамыз
деген пиғыл басым болады. Сол себептен де олардың газет, журналдарында
жүректі тырнайтын, көзге сорақы көрінетін жариялым атаулары қаптап жүреді.
Ал беделді, журналистиканың майын ішіп мамандандырылған баспасөздің
табиғаты одан мүлдем басқа. Ұстамдылық, жылылық, халыққа түсінікті
қарапайымдылық - міне, біздің баспасөзде кездесетін атаулардың
ерекшкліктері осындай. Осы дәстүрге әрдайым берік болу жаңа жаза бастаған
жас тілшінің де, қаламы төселген қарт журналисттің де асыл парызы.
Мерзімді баспасөзде көптеген жылдар бойғы тәжірибеде қалыптасқан,
сіңіскен жариялым атауын қоюдың мынадай негізгі қағидалары, қойылатын
талаптары бар:
Тартымдылық. Қандай атаулар тартымды болады? Ойы бар, көркемдігі бар
атаулар тартымды болады. Барлық жариялым атауын тартымды ету мүмкін емес
деп дауласушылар да кездеседі. Бұл пікірге біз қосылмаймыз. Кез келген
атауды тартымды жасауға болады. Мысалы, Маңғыстау облыстық " Маңғыстау "
газетінде ауыл жылы аясында деген айдармен "Ауылым, аялы алтын бесігім ",
деген атпен өскен ауылды сыйлау, оның мүддесін көздеу жөнінде Е.
Іңірбайұлының Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген өнер қайраткері Р.
Батыршеевамен тартымды атаулы сұқбаты жрияланды.. Жоғарыдағы атаудың өзінде
қандай жылылық жатыр. Сенің өскен ауылының аялы алтын бесігің, ол бесікті
әрдайым қастерле, сол бесік болмаса, сен ержетер ме едің, өсер ме едің,
ендеше ержеткенде де оны әрдайым есте ұста деген ұғым тұрған жоқ па. Дәл
осы атауды "Ауыл мүддесін әрдайым есте ұстайық!" деп беруге де болар еді.
Бірақ мұның жылылығы жоқ, тым жүдеу, жүрекке "аялы алтын бесік" дегендей
әсер етпейді. Көрдіңіз бе, бір мәселені, бір мақаланы екі түрлі атауға
болады. Бірақ екеуінің оқушыға ететін әсері екі басқа.
"Құрыққа берме ырықты " атты Ана тілі басылымында Балнұр
Ахметованың Валнтин әулие - өз жерінде әулие деген жариялымы жарық көрді.
Жоғарыдағы " Құрыққа берме ырықты " деген атаудың айналасындағы үш сөзде
қаншама ұғым, үн жатыр. Мұндай атпен берілген мақаланы қалай да оқып шығуға
асығасың. Бүгінгі жастардың еліктегіштігін, адасқандардың арбалуын білуге
тырысасың. Бұл атау бүкіл оқушы қауымды "мені оқы" деп шақырып тұрғандай.
Атау күші, тартымдылығы деп осыны айтады.
Тағы Жас Алаш газетінен Есей Жеңісұлының "Адамның көңілі" деген
атауды көрдік. Аталуының өзінде лирика, айтылар ойдың нәзік бір тізбегі
жатыр. Адамның көңілі тұнық нәрсе. Оны лайлап алу оқыс қимылдан ғана болуы
мүмкін. Ал көңіл үшін сондай оқыс қимыл жасап, опасыздық етуге бола ма?
Қазақта адам көңілі бір атым насыбайдан дейді, біреудің көңілін жаралау
орны толмас олқылық. Осындай әрі әдеби, әрі философиялық үлкен мәні бар
жайды атаудың аңғартып тұрғаны, сонымен тартып тұрғаны қандай ғанибет.
Қойылған аттың өзіне қарап-ақ көңіл шынысын сындыратындарға реніш білдіре
бастайсың. Бұл, сізге мақаланы оқырдан бұрын келетін ой. Ал оқып шыққаннан
кейін ше?
Тартымдылық жөнінде көптеп мысалдар келтіруге болар еді. Өйткені
баспасөз бетінде бұған ерекше назар аударылады. Әсіресе, көркем жанрлар -
очерк, әңгіме, фельетон, новелла, памфлет, өлең жанрларында атауың тартымды
болуы ең басты шарт.
Кәкімжан Қазыбаев өзінің Тақырыпты тауып қой атты мақаласында дәл
осы тұсқа тартымды мысал келтіреді: Мақаламыздың бас жағында "Советская
Россия" газетін тақырып қоюға өте жауапты қарайтын газеттердің бірі дедік.
Соның бір-екі мысалын айта кету артық болмас. Алдыңызда сын мақала. Бұрын
кездеспей жүрген тақырып. Ұғымның қиысуы, сөздің іріктелуі мүлде басқаша.
Бұл берілу жаңалығымен де назар аударады. Қойшы, сонымен қандай тақырып
дейсіз ғой. "Несиеге берілетін алғыс". Бұл тақырыпты оқысымен ойланасыз.
Ойландыратын не? Тегінде алғыс ардақтыларға беріледі. Ардақтылар әрқашан
қарыздар болмайды. Өйткені өздерінің Отан алдындағы болсын парызын
кіршіксіз болсын, семьясы алдындағы болсын парызын кіршіксіз өтегендіктен
де ардақты олар. Ендеше алғыс пен несиенің арасындағы бұл арадағы алшақтық
оларды тіпті бір-бірімен жақындастырмайтын секілді.Десе де мақаланың
тақырыбы солай қойылған. Және құлаққа түрпідей тиіп тұрған жоқ, аса бір
құпия сырға үңіл деп шақырып тұрғандай. Мұны саған білу пайдалы, сен
мұндайдан аулақ бол деп тұрғандай. Сөйтсек, әңгіме алғысты беріп алып, сол
адамдардан ақы сұрайтын кейбір тайыз ойлы басшылар жөнінде екен. Міне
біздің қоғамымызға, біздің адамдарға жат осындай әдеттен бүкіл мақаланың өн-
бойы емес, тақырыбының өзі-ақ сені жирендіріп тұрады. Тауып қойылған
тақырып, оқуға тартатын тақырып (атау, М.Е. ).
Болмаса "Жастықпен алты ғасыр бірге" деген мақаланың тақырыбына
(атау, М.Е. ) зер салайық. Бұл Польшадағы көне қалалардың бірі Краков
қаласы жөнінде. Бір кезде бұл қала тарихтың талай тауқыметін тартқан қала.
Бірақ соның бүгінгі өмірі, сол қалаға деген жастардың бүгінгі
сүйіспеншілігін беретін жоғарыдағы тақырып (атау, М.Е. ) мазмұны жағынан
да, есітілуі жағынан да қандай тартымды! [ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz