Банктердің несиелік тәуекелін басқару кезеңдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 10
1.1 Несиелік тәуекел түсінігі және оны басқару мен бағалау мәселелері 10
... ..
1.2 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесі 15
... ..
1.3 Қарыз алушының несие қабілеттілігі және оны бағалау әдістемесі 21
... ... .
2 БТА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ҚЫЗМЕТІН
ТАЛДАУ 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Банктің несиелік қоржынын талдау және бағалау 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Банктің несиелік тәуекелді басқару құрылымы мен қызметін талдау 36
... ..
2.3 Банктің әлеуетті қарыз алушысы ретіндегі Ильяс Сервис ЖШС-нің
несие қабілеттілігін талдау 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
3 БАНКТІҢ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАҒАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... . 56
3.1 Ықтималды банктік тәуекелдерді стресс-тестілеу әдісімен бағалау 56
... ... .
3.2 Қарыз алушының несиелік қабілеттілігін бағалау әдістемесін жетілдіру
механизмі 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.3 Банктердің несиелік тәуекелін басқару кезеңдері 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОРЫТЫНДЫ 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
А ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2008 жылғы жиынтық қаржылық есептемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2009 жылғы жиынтық қаржылық есептемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Б ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2010 жылдың 30 маусымындағы жағдай
бойынша жиы3тық қаржылық 87
есептемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
В ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2008 жылғы тәуекелдерді басқару бойынша
саясаты 90
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Г ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2009 жылғы тәуекелдерді басқару бойынша
саясаты 94
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Д ҚОСЫМШАСЫ - Ильяс Сервис ЖШС-нің 01.01.2010-31.12.2010 аралығындағы
кезеңдегі Бухгалтерлік балансы және қаржылық есебі ... ... .. 99
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Несиелік операциялар – қазіргі нарықтық
экономика жағдайында неғұрлым табысты және соғұрлым тәуекелділігі жоғары
банктік бизнестің бірі болып саналады және банктік бизнес болып қана
қоймай, мемлекеттің ақша-несие саясатын реттеудегі қолданылатын қаржы
құралдарының бірі болып табылады. Несие портфелінің жедел өсімі несие
тәуекелділігінің де артуына әкеліп отыр. Несие ұсыну барысындағы жіберген
олқылықтар банктік жүйенің дамуына айтарлықтай кедергі болып, тіпті әлемдік
тәжірибенің өзі дұрыс ұйымдастырылған тәуекел-менеджменті бар Leman
Brothers Barings, Enron, WorldCom, Tyco сияқты ірі банктер мен басқа да
корпорациялардың құлдырауына әкелді. Банктер несие тәуекелділігінен
сақтанудың сан алуан түрлерін қарастырып, тәжірибеде қолдануда, соның
ішінде коммерциялық банктердің несие тәуекелділігін төмендету мен алдын
алудың бірден-бір жолы - қарыз алушы тұлғаның төлем және несие
қабілеттілігін дұрыс анықтау. Несие қабілеттілік кешегінің ескірген немесе
бүгінгі күннің жаңадан шығарылған проблемасы емес, ол несие-қарыз
операцияларының пайда болуымен туындады және несиелік қатынастар орындалған
орынның барлығында қолданылып, үнемі жаңартумен, толықтыруды талап ететін
іс деп санаймыз.
Банктер несиелік операцияларды жүзеге асыра отырып, мемлекеттің
нарықтық жүйесіндегі қызметін жүргізетін шаруашылық субъектілерді
қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Коммерциялық банктердің несие
қабілеттілігін анықтау кезінде айтарлықтай мән бермеген олқылықтары,
ертеңгі күні, банктің қаржылық жағдайына, абыройы мен беделіне,
серіктестері мен клиенттерінің мүдделеріне кері әсер етуі және нұқсан
келтіруі мүмкін.
Бүгінгі күні Қазақстанның коммерциялық банктерінен алынатын таза
кірістің шамамен 23 бөлігін несиелік операциялардан болатын кірістер
құрайды. Несиелік операциялардың жүргізілуімен байланысты несие
тәуекелділігі пайда болады. Тәуекелділік банктің қалыптасуының ажырамас
бөлігі. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділігінің бір түрі ретінде банктің
үнемі назарда тұратын объектісі болып табылады. Несие тәуекелділігін
банктік басқару менеджменттің дәстүрлі және классикалық қызметі. Несие
тәуекелділігі көптеген эндогендік және экзогендік себептердің үлкен кешенін
құрайды. Коммерциялық банктер дамыған бәсекелес несие нарығы бар ортада
қызмет етуі және табысты өмір сүруі үшін, несие қабілеттілікті анықтау,
бағалау, болжау және қолдану бойынша көп жылдық тарих пен ізденістерге
сүйенуі тиіс. Отандық және шетелдік тәжірибеде, оның ішінде несиелік
ұйымдардың банкротқа ұшырауының бірден бір себебі несиелік операциялардан
туындайтын тәуекелдердің дер кезінде алдын алмау. Несиелік операциялар
бойынша несиелік ұйымдардың ғасырға жуық тарихы болғанымен несиелік
институттардағы қазіргі жағдай несие қабілеттілікті анықтау әдістерінің
кемшіліктері бар және жеткіліксіз дамығандығын анықтады. Қазақстандағы
кейбір екінші деңгейдегі банктерге несиелік операцияларға қатысты әр түрлі
ықпал ету шараларын қолданудың өзі банктердің несиелік операцияларының
дұрыс жолға қойылмағандығының көрінісі. Несие тәуекелділігін басқару
жүйесіндегі несие қабілеттілік арқылы банктің несиелік операцияларының
сапасын жоғарылату мен коммерциялық банктің табыстылығын арттыру - өзекті
мәселе. Ол бүгінгі күннің халықаралық талаптарға жауап беретін мықты әрі
сенімді банктерінің қалыптасуына ықпал етеді. Әр елдегі қарыз алушының
несие қабілеттілігін кешенді талдау жүйесінің қалыптасуының ерекшелігі, әр
елдің ақша-несие саясаты сияқты саясатымен біруақытта қалыптасып, өзгеріп,
толықтырылып, дамуда.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қарыз алушының несие
қабілеттілігін несие тәуекелділігін басқару жүйесінде талдау әр түрлі
мамандармен зерттеліп заман талабына сай өзгертіліп, толықтырылды. Қарыз
алушының несие қабілеттілігін талдау және несиелік тәуекел мәселелеріне
отандық, сондай - ақ шетелдік экономист-ғалымдардың да көптеген еңбектері
арналды. Олардың қатарында ең елеулілері Э. Гиллдің, Э.Дж. Доланның, В.Н.
Едронованың, В.И. Колесниковтің, Л.П. Кроливецкаяның, К.Д. Кэмпбелдің, Р.
Дж Кэмпбелдің, Р. Коггердің, О.И. Лаврушиннің, П.С. Роуздің, Э. Ридтің,
В.Т. Севруктың, Р. Смиттің, Ф.Дж. Синкидің және т.б. еңбектерін жатқызуға
болады. Қазақстанда несие қабілеттілігін талдау туралы сұрақтарының ілімін
С.А. Аханов, Ә.Ә. Әбішев, Ұ.М. Искаков, С.А. Святов, Ғ.С. Сейітқасымов,
Е.Х. Сигаев, А.В. Мельников, С.Б. Мақыш, Н.Н. Хамитов, А.Д. Шелекбай және
басқадай ғалымдар дамытты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері несие
тәуекелділігі, несие портфелі және несие қабілеттілік түсініктеріне
анықтамалар беріп, отандық экономиканың дамуына байланысты осы
көрсеткіштердің есептелуі мен қолданылуы ұсынылады. Алайда бұл еңбектердің
қатарында дағдарыс жағдайында немесе әлемдік дағдарыстың алдын алуда
коммерциялық банктердің жүргізетін несиелік саясаты мен қарыз - несие
операцияларын басқару және несие қабілеттілікті анықтау арқылы тәуекелді
төмендету жолдары мардымсыз ұсынылған. Көптеген еңбектерде теория жақсы
мазмұндалғанымен оқырманға тәжірибелік көзқарас пен есептеу жолдарының
жетіспей жататындығы, банк клиенті бола алатын әр жеке немесе заңды
тұлғалардың несиелеу операциясына қатысу кезінде қандай алғышарттарды
біліп, қандай қадамдардан сақтануы қажеттілігі жөнінде экономикалық
сауаттылығының нашарлығы бәрімізге белгілі. Осы аталған факторларды банктік
несиелеуде ескермеу мүмкін емес, себебі несие тәуекелділігі тек банк немесе
несиелеуші ұйым тарапынан болмайды.
Несие қабілеттілікті анықтауда әр түрлі қарыз бойынша барлық клиент
үшін (сала ерекшелігіне) бір ғана әдісті қолдану үлкен қателік, осы
аталғандарға байланысты қарыз алушының несие қабілеттілігін талдаудың
теориялық-әдістемелік және ұйымдастырушылық-әдістемелік тәртібін одан әрі
өңдеп және жетілдіруге байланысты іздену, зерттеу қажеттілігі туындады.
Жасалған зерттеулер мен ізденістерге қарамастан қарыз алушының несие
қабілеттілігі несие операцияларының күрделілігі мен сантүрлілігіне
байланысты несие қабілеттілікті талдаудың тиімділігін арттыруға байланысты
жаңа әдістер мен тәуекелдердің алдын алу мен төмендету жөніндегі нақты
ұсыныстар әзірлеуді қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты коммерциялық банктің несие тәуекелділігін басқару
жүйесіндегі қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтаумен байланысты
қызметтердің теориялық-әдістемелік, тәжірибелік жақтарын зерттеу және несие
тәуекелділігін одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі міндеттер қарастырылып шешілді:
- несие тәуекелінің теориялық және практикалық негіздерін
қарастыру;
- қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтау мен талдаудың
теориялық әдістерін жетілдіру;
- банктердегі несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие
қабілеттілікті талдауды әдістемелік қамтамасыз ету мен оны
ұйымдастыру процесін жетілдіру мақсатында қолданылып жүрген
әдістемелік базаны зерттеу;
- Қазақстанның банктік секторындағы несие тәуекелділігін
төмендету әдісі ретінде несие портфелінің аналитикалық талдау
жолдарын қарастыру негізінде банктің несиелік қоржынын талдау;
- Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктеріндегі
несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың неғұрлым ұтымды жолын ұсыну;
- банктің несиелік тәуекелді басқару қызметіне талдау жасау;
- банктің әлеуетті клиенті ретіндегі кәсіпорынның несие
қабілеттілігін бағалау;.
Зерттеу пәні болып несиелік операциялар үрдісіндегі екінші деңгейлі
банктер мен қарыз алушылар арасындағы экономикалық қатынастар жиынтығы
табылады.
Зерттеу объектісі – БТА Банк акционерлік қоғамының қарыз
алушыларының несие тәуекелділігін басқару.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік
экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары,
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық
құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында несие нарығы қызметін реттейтін ҚР Заңдары мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары,
Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, ҚР
Ұлттық банктің, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және
қадағалау Агенттігінің, БТА Банк акционерлік қоғамының есептіліктері, әр
түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ
республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу
материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік тәуекел түсінігі және оны басқару мен бағалау мәселелері
Бірқатар банктерде тәуекел-менеджмент жүйесі мүлдем құрылмаған болса,
басқаларында – осы функцияның тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген,
үшіншілерінде – жоғары басшылық тәуекел-менеджерлердің туындаған
проблемалар жөніндегі ескертулеріне құлақ аспайды. Банк жүйесінің даму
кезеңінде басшылық тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін
айтарлықтай күш-жігер салуға тиіс. Ал ол үшін жоғары басшылықтың саяси еркі
қажет. Біздің ойымызша, Несие тәуекелділігі - сыртқы және ішкі орта
факторлары әсерінен қарыз алушы тұлғаның банк алдындағы өз міндеттемелерін
орындаудан жартылай немесе толықтай айырылуы. Шынайы экономикаға
жіберілген қарыздарды икемді басқарудың бірден-бір жолы – тәуекелдерді
дұрыс басқара білу [1, 122б.].
Қарыз алушыларды несиелеу кезінде туындайтын төлемсіздікті, жалпы
тәуекелділікті төмендету үшін бірнеше факторларды ескерген жөн:
- экономикадағы өзгерістерге сезімтал қандай да бір салаға
банктің несиелік қызметінің араласу деңгейін;
- қиындықты айтарлықтай сезінетін клиенттерге тиесілі болатын
несиелер мен басқа да банктік мәмілелердің үлес салмағын;
- жаңа, дәстүрлі емес, аз зерттелген салаларға банктің араласу
деңгейін;
- несиелер ұсыну, банктің бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру
бойынша саясатқа жиі өзгертулер мен толықтырулардың жасалуын;
- жаңа және жақында тартылған клиенттердің үлес салмағын;
- аз уақыттың ішінде тәжірибеге жаңа қызметтердің неғұрлым мол
түрін енгізуін;
- тез құнсызданатын немесе нашар өтімді кепілзаттарының
қабылдануын.
Несие тәуекелділігін басқаруға байланысты айтарлықтай қиындықтарға
әкелетін кемшіліктер деп келесілерді атауға болады:
- несиелік саясат туралы жазбаша құжаттың болмауы немесе нашар
дайындалуы;
- несиелік портфель концентрациясына қатысты шектеу қойылмауы;
- несиелік жетекшілердің орталықтандырылуы мен
деорталықтандырылуы;
- несиелік объекттің жеткіліксіз талдауы;
- қарыз алушыны үстіртін талдау;
- кепілзатының асыра бағалануы;
- клиентпен байланыстың жиі болмауы немесе тіптен болмауы;
- бақылау аралығының ұзаруы (кәсіпорындарды несиелеуде) немесе
тіптен жүргізілмеуі;
- құжаттарға байланысты жеткіліксіз бақылау;
- қарыз қаржыларды шектен тыс қолдану;
- несиелік құжаттар топтамасының толық болмауы немесе қатаң
қадағаланбауы;
- несиелік процесті тиімді бақылап, уақытында аудиторлық
тексеруге ұсынбау және т.с.с. [2, 88б.].
Несиелік қоржынның сапасын бағалау критерийлеріне несиелік тәуекел,
табыстылық және өтімділік деңгейі жатады. Дүниежүзілік тәжірибеде несиелік
тәуекелді екі топқа бөлуге болады:
- қарыз алушының әлеуетті шығындарды бағалауға байланысты тәуекелі;
- келісім-шартты клиент орындамаған жағдайда, ақшалай шығындардың
көлемін бағалайтын несиелік өнімнің ішкі тәуекелі.
Сурет 1. Несиелік тәуекелді бөлу[1]
Қазақстанда несие тәуекелділігін басқару жүйесінде жекелеген
элементтер ғана қызмет етуде. Несие тәуекелділігін басқарудың толық
жүйесіне әлі қол жеткізілген жоқ. Біз оның көптеген себептері бар деп
есептейміз: Біріншіден, біздің елімізде несиелік операциялар әлі қалыптасу
және даму сатысында, өйткені несиелік ресурстар көбіне шет елдерден
тартылатындығы сияқты, қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтаудың
бірыңғай жүйесі жоқ, тағы да шет елдердің әдістеріне жүгінуге тура келеді.
Екіншіден, жоғарыда аталып өткендей, ақпараттық жүйенің әлсіздігі, несиелік
бюро қызметінің қалыптасу сатысында болуы, банктің іскерлік тәуекелділігін
тудырады. Еуропалық одаққа кіретін елдерде кредиторлар тұрақты негізде
несиелік бюролар арқылы қарыз алушылардың төлемқабілеттілігі туралы
ақпаратпен алмасады. Қазақстанда жеке несиелік бюролармен қатар несиелерді
мемлекеттік тіркеу институттарын құру жоспарлануда, бұл көптеген дамыған
елдерде қолданылады. Үшіншіден, ұсынылған несиелер бойынша кепілдеу
жүйесінің болмауы, бізде кепілдік қоры депозиттер мен ипотекалық несиелерге
қатысты құрылған. Төртіншіден, банктің несие тәуекелділігін есептеудің
бірыңғай әдістемесі жоқ, оның ішінде Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік
т.с.с. ерекшеліктерін ескеріп құрылған. Бесіншіден, банктік несие бойынша
қабылданған кепіл заттардың барлық уақытта анықталған өтімділікті көрсете
алмауы. Алтыншыдан, жақсы дайындалған барлық уақытта несие тәуекелділігіне
қарсы әрекет көрсете алатын несиелік саясаттың болмауы. Жетіншіден, банк
персоналдарының нашар дайындығы мен әрекеті және тез шешім қабылдай алмауы,
Сегізіншіден, қарыз алушыға байланысты келеңсіз немесе күтпеген
жағдайлардың орын алуы [3,76б.].
Зерттелген анықтамаларды нәтижелей келе, несие тәуекелділігі – бұл
кредитордың несиелік келісімнің шартында көрсетілген уақытта несие бойынша
негізгі қарыз сомасын және (немесе) ол бойынша есептелген сыйақы сомасын
қайтарып ала алмау ықтималдығы, деуге әбден болады.
Несие тәуекелділігі жіктемесі - бұл несиелік қатынастар құрылымының,
несиелеудің негізгі қағидаларының, қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және
ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді. Банктің
несие тәуекелділігін төмендету мақсатында төлемдерді қайтармау тәуекелінің
деңгейіне айтарлықтай әсер ететін факторларға ерекше назар аудару қажет, ол
тікелей біз дайындаған несие тәуекелділігі бойынша өзіндік жіктеуімізде
көрініс тапты. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділігінің құрамдасы, банк
тәуекелділігі жөнінде берілген анықтамалар сан түрлі. Тәуекелділік жоғалту
қауіптілігі (немесе қауіп), бұл анықтама тәуекелділіктің өлшемінің өзгеру
сұрағын шеше алмайды. Банкте жақсы жетілдірілген және қалыптасқан несие
тәуекелділігін басқару жүйесін жасап алмай, несие тәуекелділігін басқарудың
тиімділігіне қол жеткізу мүмкін емес.
Халықаралық банктік тәжірибеде тәуекелдерді басқару процесі қаржылық
менеджменттің шешуші бағыты деп қарастырылады. Тәуекелдерді басқару
(тәуекел-менеджмент) – бұл тәуекелдерді төмендету арқылы табыстардың
көлемін арттыруға және шығындардың көлемін азайтуға бағытталған шешімдерді
қабылдау және жүзеге асыру бойынша шаралардың жиынтығы болып табылады.
Тәжірибеде тәуекелді басқару кешенді сипаттағы және тәуекелдердің
салдарынан болатын қолайсыз нәтижелерді төмендетуге немесе болдырмауға
бағытталған аналитикалық, ұйымдастырушылық және қаржылық шаралардың
жиынтығы болып табылады. Тәуекелдерді сапалы деңгейде басқару коммерциялық
банктің ұзақ мерзімді перспективадағы табыстарға қол жеткізу мүмкіндіктерін
көтереді. Банк операцияларының басым бөлігі несиелік қызметпен байланысты.
Сондықтан да, несие тәуекелділігін басқару банктің қаржылық жағдайын
қамтамасыз етудің ең маңызды жолы болып табылады. Зерттеу барысында
қарастырылған анықтамалардың біреуі де несие тәуекелділігін себебі мен
нәтижесі бар белгілі бір үрдіс ретінде сипаттамайды, сондықтан несие
тәуекелділігін дұрыс жіктеу оларды тиімді басқаруға мүмкіндік береді деп
есептеп, несие тәуекелділігінің жаңа жіктемесі енгізілді.
Тәуекелді басқару - бұл өзіне: тәуекелдерді болжауды, олардың мөлшері
мен әсерін анықтауды, олардың алдын алу немесе олармен байланысты
залалдарды төмендетуге арналған іс-шараларды дайындау мен жүзеге асыруды
біріктіретін үрдіс. Осылайша, несиелік үрдіс пен оны жүзеге асырумен
байланысты несие тәуекелділігі, коммерциялық банктердің несиелеу жүйесі
бағытталған әсер ету объектілері болып табылады. Қалыптасқан банктік
тәжірибеде несие операцияларын жүзеге асыру және несие тәуекелділігін
басқару бойынша бірнеше әдістер мен тәсілдемелер қолданылады (2-сурет) [4,
22б.].
Сурет 2. Несие операцияларын және несие тәуекелділігін басқару
бойынша қолданылатын тәсілдемелер (шаралар)[2]
Бұл жерде, несиелеу жүйесі несиелік қатынастарды ұйымдастырудың басты
буыны деп айтуға болады. Жалпы несие тәуекелділігін басқаруға екі тұрғыдан
келу қажет: нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару және несиелік
портфельдің тәуекелін басқару тұрғысынан деп есептейміз.
Банктің несие тәуекелділігі сыртқы ортамен қатар ішкі орта факторларына
да тәуелді, сол себепті біреуіне ғана кеңірек көңіл бөліп (әдетте, сыртқы
факторлар әсерінен болатын тәуекелдер қауіпті саналады), екіншісіне
үстіртін қарауға болмайды. Өйткені, бүгінгі тәуекелділіктің шағын көрінген
элементтері, ертеңгі күні басқарылмайтын жағдайға жетуі мүмкін. Несие
жүйесіндегі тәуекелдерді басқару мен бағалаудың отандық және шетел
тәжірибелерін қарастыра келе, несие қабілеттілікті анықтау әдістері мен
әдістемелерінің әр түрін зерттеу барысында айтылған өзіндік ерекшеліктері
мен басымдықтары бар, тек қарыз алушы субьектті жақсы тани біліп, тиісті
әдістер мен әдістемелерді орынды қолдана білгенде ғана қарыз алушының несие
қабілетін анықтауға мүмкіндік болады деп санаймыз, бұл жерде басты назар
несие менеджерінің іскерлік қабілетінде болуы тиіс. Яғни, банктің несие
тәуекелділігін басқару, бірінші кезекте жөнімен дайындалған нормативті
құжаттарға тәуелді болса, екінші кезекте банк қызметкерлерінің біліктілік
деңгейіне байланысты болады.
Несиелік тәуекел деңгейіне қарай,, яғни қарыз алушының келісім-шартта
бекітілген мерзімде несие берушіге төлемеген негізі қарызы мен пайызының
сомасына қарай несиелер жіктеледі. Несиелік тәуекелдің шамасына қарай
барлық несиелер мынадай сыныптарға бөлінеді:
1) Стандартты;
2) Күмәнді
- 1-санатты күмәнді-төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда;
- 2-санатты күмәнді-төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай төлеген
жағдайларда;
- 3-санатты күмәнді-төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда ;
- 4-санатты күмәнді-төлемдерді кешіктірген немесе толық төлемеген
кезде;
- 5-санатты күмәнді;
3) Үмітсіз.
Стандартты несие –қайтару мерзімі жетпеген және оның сапасы күдік
тудырмайтын несие. Бұл санаттарға несиелер қайтарылмай қалу туралы ой
тудырмайды.
1 және 2-санатты күмәнді несиелерге мынадай несиелер жатады: қаржылық
жағдайы тұрақты клиенттерге берілген, бірақ белгілі дәрижеде
қанағаттанарлықсыз көрсеткіштері бар, мысалы дебиторлық қарыздардың, өтімді
емес тауар қорларының, дайын өнімнің өсуі.
3-санатты күмәнді несиеге-негізі қарызды немесе сыйақыны қайтару
бойынша төлемдерді тоқтатпайтын төлемдерді жатқызамыз. 30-60 күнге дейін
және кем дегенде бір рет шарт мерзімін ұзарту, өндіріс құлдырауының
нәтижесінде қарыз алушының қаржылық жағдайы шамалы немесе әлуеті
төмендеуі, конъюктуралық нарықтың өзгерістеріне байланысты, қарыз алушыда
сәйкес несиелік құжаттаманың болмауы.
4-санатты күмәнді несиелерге -60-90 күнгі дейін төлем кешіктірілуі,
яғни қарыз алушының негізі табыс көзінен алынған қаражаттарының жүйелі
жетіспеушілігі. Кем дегенде бір жыл мерзімге сауықтыру шаралырын белгілеу,
қарыз алушы зиян шеккен, бірақ оның қызметін тоқтатуға әсері жоқ форс-
мажорлық жағдайлар, басқа банктерден несие және кепіл бойынша мерзімі
өтіп кеткен қарыздардан туындайтын несиелер жатады.
Егер келесі негіздердің бірі болса, онда несие үмітсіз болып
табылады:
- негізгі қарызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемнің 90 күннен
асқан мерзімде кешіктірілуі;
- қарыз алушыны банкрот деп жариялағанда;
- кем дегенде бір жыл мерзімде сауықтыру шаруалары жарияланғанда;
- форс-мажорлық, қарыз алушыға материалдық залал келтірген және өз
қызметін әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік бермейтін басқа да жағдайлар
[5, 58б.].
1.2 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесі
Банктердің несие қоржындарына байланысты тәуекелдерді тежеу үшін өткен
жылы қабылданған бірқатар пруденциалдық нормативтердің, жылжымайтын мүлікке
байланысты несиелеу тәуекелдері және сыртқы кредиторлар тұлғаларына
байланысты несиелеу нормативтерін қоса алғанда дұрыстығын айту қажет.
Жылжымайтын мүлікке бағаның тез өсуін және ипотекалық несиелеу және
құрылысты несиелеудің одан әрі жалғасқан толқынын негізгі ала отырып,
несиенің негізгі сомасы мен қамтамасыз етуге ұсынылған активтің бағалау
құны арасындағы пайызға ара қатынасын және несиелерді жіктеу үшін олардың
төлем қабілеттілігі бойынша, әсіресе ақша-несие талаптарын күшейтудің
әсерінен несиенің өсу қарқыны қажетті қарқыннан қалған жағдайда, одан әрі
күшейту мәселесін қарауға тура келеді. Бұдан басқа, сыртқы несиелеу және
банктің инвестициялық қызметі бойынша пруденциалдық нормативтерді күшейту
мүмкіндігін қарастыру қажет.
Сыртқы қаржыландыру есебінен өзінің бизнес стратегиясын қаржыландыратын
ЕДБ–ң соңғы жылдары өтімділіктің тапшылығы, қатаң талаптары жағдайында және
қайта қаржыландыру мен өтімділік тәуекелдерінің өрістеуі барысында іс-
әрекет жасауға мәжбүр болды, бұл олардың активтерінің өсу қарқынының
баяулауына және өз кезегінде нақты сектордағы несиелеу деңгейінің
төмендеуіне алып келді [6,128б.].
Кесте 1
Банктік сектордағы несие портфелінің көлемі және өсімі, 2005-2009 жж.
Атауы 01.01.001.01.001.01.001.01.08 01.01.001.01.1
5 6 7 жыл 9 0
жыл жыл жыл жыл жыл
Несие портфелі, млрд1 813,43 062,05 991,88 868,3 9244,549558,9
теңге
Өсім, өткен кезеңге 66,8 68,9 95,7 48,0 4,2 4,3
%-бен (оң жақ шкала)
Е С К Е Р Т У - ҚҚА сайты деректері негізінде есептелді.
1-кестеде келтірілген деректерге сүйенетін болсақ, несиелеудің жоғары
қарқыны 2005-2006 жылдарға сәйкес келеді, бұл жылдары өсім 68,9% және 95,7
% құраған. 2007 жылы ағымдағы жаһандық дағдарыс Қазақстаннның банк
жүйесінің құрылымдық проблемаларына әсерін күшейтіп, сыртқы көтерме
қаржыландырудан қазақстандық банктердің тәуелділігінің жоғары болуымен
түйінделген 2007 жылы несиелеу (өсім 48,0%) 2006 жылмен салыстырғанда 2-есе
шамасында азайса, 2008 жылы бұл көрсеткіш 2007 жылмен салыстырғанда 4,2%
артқанын көруге болады. ал 2009 жыл нәтижесі несиелеу көлемінде айтарлықтай
өзгеріс болмағанын көрсетті.
Бұл ретте, жылжымайтын мүлік пен құрылыс секторларын несиелеу көлемі
төмендеді, сондай-ақ өз бизнесіне банк ресурстарының есебінен белгілі бір
деңгейдегі тұрақтылық жағдайында демеу көрсетіп отырған шағын кәсіпкерлік
субьектілерін де несиелеу біршама азайды. Жылжымайтыне мүлік нарығындағы
тұрақсыздық және бағаның өзгеруі, іскерлік белсенділігінің төмендеуімен
қатар несиелеу талаптарын қайта қарау арқылы ЕДБ тәуекелдерін қайта
бағалау, сондай-ақ халықтың сатып алу қабілеттілігінің кемуі банк
секторының тұрақты жұмыс істеуіне ықпал ететін негізгі факторлардың бірі
болып табылатын банктердің несиелік портфелінің сапасына кері әсер етті .
Қазақстанның банк жүйесіндегі төлем мерзімі өткен (2, 4, 5 санаттағы
күмәнді және үмітсіз) несиелердің деңгейі бірыңғай несиелерді есепке
алғандағы жиынтық банк активтерінің 10% тең шекті параметрлерінен төмен,
бұл ретте әрі қарай өсу үрдісі байқалды, бұл жаһандық өтімділік
тапшылығының және жылжымайтын мүлік нарығындағы бағаның жағымсыз өзгеруінің
нәтижесі болып табылады. Несие банктің негізгі қызмет түрі болып табыс
әкелуімен қатар, банк үшін тәуекелі де жоғары екені белгілі. ЕДБ-ң несие
портфелінде мерзімі өткен берешектері күннен-күнге артып отырғанын
көруімізге болады. Коммерциялық банктердің несие тәуекелдерін басқару
жөніндегі тәжірибесінің аздығы және несие портфелінің басым бөлігінің
доллармен толығуы, трансшекаралық несиелер мен бағалар тұрақтамауы несие
портфеліндегі мерзімі өткен берешектердің өсуін арттырды [7, 96б.].
Кесте 2
ЕДБ несиелері бойынша мерзімі өткен берешектер
млн теңге
Барлығы Ұлттық Шетел Қысқа Ұзақ Банктік Жеке
валюта валюта мерзімді мерзімді емес заңдытұлға
дағы ында несие несие тұлға несиесі
несие ғы несиесі
несие
01.01.05 30043 16412 13631 17796 12247 27796 2247
ж.
01.01.06 33135 15147 17988 17323 15811 28612 4523
ж.
01.01.07 77859 30583 47276 53486 24373 69608 8251
ж.
01.01.08 121395 74143 47252 58897 62498 91397 29998
ж.
01.01.09 318120 203910 114210 89623 228498 228324 89787
ж.
01.01.10 1048130 515835 532295 585154 765976 449583 82713
ж.
Е С К Е Р Т У - [7] ҚР ҰБ статистикалық деректері негізінде.
2005-2009 жылдар аралығында жылдан-жылға артып келе жатқан ЕДБ
несиелері бойынша берешек сомалардың артуы көптеген ішкі және сыртқы
факторларға байланысты, бүгінгі күні оның бастылары болып Әлемдік
экономиканың бұдан әрі бәсеңдеуі, ірі экономикалық державалардың рецессиясы
және әлемдік қаржы институттарының тұрақсыздығы жағдайларында тек қана
қаржылық емес, сонымен қатар тауар нарықтарының да қолайсыз конъюнктурасы
Қазақстанда экономикалық өсудің бұдан әрі бәсеңдеу тәуекелділігінің
күшеюіне және төлем балансын қаржыландырудың тапшылығына әкелуде, бұл елдің
ішкі ресурстарымен қатар халықаралық резервтеріне де әлеуетті жүктемені
ұлғайтуда (2-кесте).
ҚР ЕДБ тәуекел-менеджментін дамыту және олардың жай-күйі туралы қазіргі
теориялық және практикалық ережелерді зерттеу, несие жүйесін басқарудың
тәуекел менеджменті құрылымын ұйымдастыру әдістерінің толық
жетілдірілмегендігін және жеткіліксіз деңгейде дамығанын анықтады.
Банктердің ішкі жүйесіндегі несие тәуекелдерін басқару жүйесін құру және
қызметін жандандыру банктердің ішкі қызметіндегі маңызды және керекті
элементке айналуы тиіс. Осы элементтің дұрыс қызметі арқылы ЕДБ халықаралық
талаптарға жауап беретін сенімді және мықты банкке айнала алады.Банк
қызметіндегі несие тәуекелдері жүйесін басқару және оның ішінде қарыз алушы
несие қабілеттілігін жүйелі басқару жөнінде жазылған отандық еңбектер
жоқтың қасы, көп еңбектерде жазылған теориялық материалдардың іс жүзінде
практикадан алшақтығы сезіліп жатады.
Несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың теориялық және практикалық
маңыздылығының ЕДБ үшін ғана емес, банк қызметін пайдаланушылар үшін де
мәні зор. ЕДБ мен қатар пайдаланушылар үшін де несие жүйесіндегі
тәуекелдерді басқару екі субьект арасындағы сенімсіздіктің жойылуына,
төлемсіздік, несие қабілетсіздік сияқты факторлардың алдын алуға мүмкіндік
береді. Несие портфеліне жасалған талдау оның сапасының нашарлауына баға
өзгерістерінің жайсыздығын, кәсіпорындардың күйзелісін, тұрғындардың
әлеуметтік факторларын алға тартады.
Несие тәуекелділігін туындататын факторлардың бірі пайыз
мөлшерлемелеріндегі өзгерістер немесе дұрыс есептелмеген пайыз
мөлшерлемесі. Банктер өз қызметі барысында барлық уақытта пайыз
мөлшерлемелерін ырықтандыра алмайды, себебі оған көптеген ішкі факторлармен
қатар сыртқы факторлардың да әсері бар. Атаулы жағдайларда ғана банктер,
мысалы несие портфелін теңдестірп қаржыландыру саясатын жүргізулері мүмкін.
Пайыз мөлшерлемесінің деңгейі несиелер мен инвестициялардың деңгейіне,
меншікті қаражаттар мен қарызға алынған қаражаттардың арақатынасына,
депозиттік салымдардың көлемі мен бағасындағы өзгерістерге,
қайтақаржыландыру, есептік т.с.с. пайыздар өзгерісіне тәуелді болады,
өйткені, еркін пайыздық мөлшерлеме режимінде де ақша-несие мекемелері
пайыздық мөлшерлеменің қолайлы деңгейде сақталуын бақылауға тиіс. Кез
келген жағдайда банктің пайыздық мөлшерлемелер тәуекелінің бөлігін клиентке
аудару мүмкіндігі болады. Алайда басқыншылық деп аталатын осындай
саясаттың орындылығын анықтағанда екі ой-пікірді басшылыққа алу қажет.
Біріншісі – қазақстандық нарықтағы бәсекенің қарқынына қатысты. Егер
клиентке банкті ауыстыру қиынға түссе, онда пайыздық мөлшерлемелердің
түсуін күткенде несиелер бойынша межеленген пайыздық мөлшерлеме
белгіленеді, ал пайыздық мөлшерлеменің өсуі күтілгенде – мерзімді салымдар
мен депозиттер бойынша тіркелген пайыздық мөлшерлеме белгіленеді. Екіншісі
– пайыздық мөлшерлемелердің өзгеру тәуекелінің көбірек бөлігін қарыз
алушыға аудара отырып, банк оның төлеуге қабілетсіз етуі және осының
салдарынан анағұрлым көп жоғалтуы да мүмкін. Өнеркәсіптік және сауда
кәсіпорындарымен салыстырғанда банк мекемелерінің осы тәуекел түрін басқару
мүмкіндіктері көбірек.
Бүгінгі күні Қазақстан шикізат отаны болып санала отырып, оны өндіруге
қаржыны шетелдік инвестиция көздерінен алып отыр, ол ертеңгі күні бірнеше
есе артық қаржы төлеу арқылы дайын өнім алу мүмкіндігіне ие боламыз. Осы
тұрғыда несиелік ресурстардың басым бөлігін өндіріс орындарын ашуға
жұмсасақ, еліміздің қаржыларын молайтуға, арзан ресурс пен қатар арзан
өнімге, әлеуметтік тұрғыда жұмыспен қамтуға қол жеткізер едік, ал бұл
дегеніміз ертеңгі күні заңды және жеке тұлғалардың несие қабілеттілігін
арттыруға септігін тигізері сөзсіз [8, 215б.].
Несиелер бойынша мөлшерлеме белгілеу кейбір базалық мөлшерлеменің
немесе несие тарту мөлшерлемесінің негізінде жүзеге асырылады оған пайда
маржасы мен тәуекел үшін үстеме (негізінде шетел банктерінде) қосылады.
Мысалы, банктермен өтелетін несиелер бойынша мөлшерлеме құнға қосу
формуласының көмегімен белгіленуі мүмкін.
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нс + Қмот + Ош + Пм (1)
мұндағы, Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нс – мерзімге байланысты сыйақы;
Қмот – қарызшының міндеттеме орындамау тәуекелі бойынша сыйақы;
Ош – операциялық шығындар;
Пм – пайда маржасы.
Осы үлгіні ЕДБ қалауы бойынша түрлендіруге болады, біз несие
мөлшерлемесін есептеуде төмендегі формуланы ұсынамыз:
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нстқ (2)
мұндағы,
Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нстқ – несие саясатындағы тәуекелдер құны.
Тартылған қаражаттың құны (Тққ) несиелік ресурстың банк үшін арзан
немесе қымбат көздерден алынуына байланысты болса, несие саясатындағы
тәуекелдер құны (Нстқ) осы несиенің банк үшін қандай тәуекелділік (шығын
мен залал ықтималдығы) әкелетіндігіне байланысты анықталуы қажет және
банктің саясатымен белгіленгені дұрыс деп есептейміз [9,76б.].
ҚР Ұлттық банк және ҚР ҚҚА қолданатын соңғы 2007-2009 жылдары енгізіліп
қолданылып келе жатқан модельдердің бірнеше түрі бар. Соның бірі құпия
жүргізілетін яғни респондент аты-жөні көрсетілмейтін екінші деңгейдегі
банктерді тексеру сауалнамасы - Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің
болжамы деп аталады (3-кесте).
Нәтижелерді сондай-ақ респонденттердің пікірін көрсететін біріктірілген
көрсеткіш болып табылатын диффузия индексінің көмегімен де бағаланады.
Индекс мәндерінің шкаласы -100%-дан 100%-ға дейін өзгереді. Индекстің нөлге
тең мәні респонденттердің ағымдағы ахуал туралы пікірі өткен зерттеулермен
салыстырғанда өзгермегендігін көрсетеді. Респонденттердің пікірі оң немесе
теріс жаққа өзгергенде, бұл тиісінше ұлғаюазаю, жұмсаруқатаю жағындағы
нәтижелерде көрінеді.
Индекске арналған деректер мынадай формула бойынша есептеледі:
Диффузия индексі = (айтарлықтай қатайған деп жауап берген
респонденттердің пайызы + шамалы қатайды деп жауап берген
респонденттердің пайызы*0,5) - (айтарлықтай жұмсарған деп жауап (3)
берген респонденттердің пайызы + шамалы жұмсарды деп жауап берген
респонденттердің пайызы *0,5).
Кесте 3
Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің болжамы
Зерттеудің Сапалық параметрлер негізінде: несиелік ресурстар
мақсаты сұранысының және ұсынысының өзгеру үрдістеріне,
тәуекелдерді басқару жүйелеріне, банк секторын
мемлекеттік реттеу шараларының бірдейлігіне баға беру.
Банктің өзара байланыс жүйесін талдау, стресс-тестинг
өткізу және қаржы тұрақтылығының индикаторларын бағалау
үшін қажетті деректер алу.
Зерттеу әдісіСауалнама жүргізу арқылы тұтас әдіс (екінші деңгейдегі
барлық банктер)
Мақсатты топ Сауалнама банктің жалпы несие саясатын қалыптастыруға
(респонденттержәне (немесе) тәуекелдерді басқаруға жауап беретін банк
) басшысына арналған. Ақпарат тұтастай алғанда банк бойынша
беріледі.
Зерттеу Тоқсандық - жылына 4 рет (қаңтар, сәуір, шілде, қазан)
жүргізу
жиілігі
Сауалнаманың Сауалнама 3 бөлімнен тұрады (толтыру бойынша барынша
құрылымы егжей-тегжейлі ақпарат әдістемелік ұсынымдар бөлімінде
берілген):
банктік несиелеу нарығы;
тәуекелдерді бағалау картасы;
тәуекелдер мен үрдістерді сапалық бағалауға арналған
деректер және ақпарат.
Банктік корпоративтік сектор
несиелеу жеке тұлғалар
нарығы несие портфелінің сапасы
3-кестенің жалғасы
Сұрақтар Корпоративтік сектор: несиелік ресурстарға сұраныс,
секциялары несиелік ресурстарға ұсыныс және оларға ықпал ететін
факторлар, екінші деңгейдегі банктердің, оның ішінде
несие портфеліне қатысты болжамдық күтулер.
Жеке тұлғалар: тұтыну және ипотекалық несиелеу бойынша
сұрақтар
Зерттеу ұлғайту (жұмсарту) параметрлерін белгілеген
нәтижелері респонденттер үлестерінің және оның азаюын (қатаюын)
белгілеген респонденттер үлестерінің арасындағы таза
пайыздық айырмашылықты есептеу арқылы бағаланады.
Е С К Е Р Т У - [7] Ұлттық банк сайтының материалдары негізінде автормен
құрастырылды.
ҚР Ұлттық Банкі жүргізген 2010 жылғы қаңтарда Несие нарығының жағдайы
және өлшемдерінің болжамы тұрақты тексеру нәтижелері 2009 жылғы 4-тоқсанда
несие портфелі сапасының нашарлауы қарқынының төмендегенін 3-сурет көрсетіп
тұр. Қаржылық емес ұйымдар несиелік ресурстарды айналым қаражатын толықтыру
және бұрын алынған несиелерді қайта құрылымдау үшін тартады. Бөлшек
несиелеу нарығында банктер ипотекалық қарызға қарағанда, тұтынушылық
несиелеуге біршама көбірек басымдық беруді жалғастырып отыр.
Зерттеу жүргізіліп отырған кезеңде қаржылық емес ұйымдар тарапынан
несиелік ресурстарға сұраныстың шамалы өсуі байқалды Сұраныстың ұлғаюын
мәлімдеген респонденттердің үлесі 2009 жылғы 3-тоқсандағы 18%-дан 4-
тоқсанда 30%-ға өсті. Сұраныстың өзгермегенін респонденттердің 67% атап
өтті. Сұраныстың өткен тоқсанның нәтижесі бойынша 12%-дан 3%-ға дейін
қысқарғанын көрсеткен респонденттер үлесінің кейбір төмендеуі байқалды.
Банктер өздерінің қарыз алушыларын оларға айналым құралдарын қаржыландыру
үшін, негізгі құрал-жабдықтар сатып алу үшін жұмыс істеп тұрған несие
желілері бойынша қаржыландыру үшін қаражат бере отырып, қолдауды
жалғастырып отыр (3-сурет).
Сурет 3. Несиелік ресурстарға сұраныстың өзгеруі[3]
ҚР Ұлттық банкпен қолданылған Несие нарығының жағдайы және
өлшемдерінің болжамы зерттеу материалдарына сүйене отырып төмендегідей
қорытынды жасауға болады: респонденттер арқылы жинақталған Несие нарығының
жағдайы және өлшемдерінің болжамы бойынша сауалнама жауаптары несие
нарығын болжауда тиімді құрал екендігін көрсетті, бірақ уақыт тұрғысынан
алғанда біз келесілерді дұрыс ойлану қажет деп есептейміз және келесі
принциптерді ұстана отырып қызмет атқарып, практикаға енгізуді ұсынамыз:
- зерттеудің дәлділік қағидасы, бұл зерттеу барысында қойылатын
сұрақтардың көптігі шынайы жауаптан жалтаруға әкелуі мүмкін,
сондықтан қойылатын сұрақтар тізімін қайта қарап негізгілерін ғана
алуды көздейді;
- зерттеудің нақтылылық қағидасы, әр тоқсанның соңғы есептік
күніндегі қауырт жұмыстар көптігіне байланысты қателіктер (жалған
мәлімет берілуі немесе есептеу кезіндегі қателіктер) жіберілуі
мүмкін, сондықтан жылына екі рет жарты жылдық және жылдық есеп
берулерге сүйеніп зерттеу жүргізуді ұсынады;
- зерттеудің шынайылық қағидасы, бұл мүлікке қатысты құқықтық және
кепілзаттық құқтарды анықтауға мүмкіндік береді, сол арқылы несие
тәуекелділігі төмендетіледі, яғни Қазақстанда бірыңғай мүлік
тізбесі институтын құру ұсынылады (мұндай тәжірибе әлемнің кейбір
елдерінде және Украинада қолданылады);
- зерттеудің табыстылық қағидасы, бұл табыстың алынуына сенімділік
мөлшері 50-60 пайыздан төмен болса, келісімді құру қажеттілігінің
жоқтығын көрсетеді;
- зерттеудің көздеу қағидасы, бұл операция сәтсіз аяқталса, қосымша
резервтердің қолда бар болуымен сипатталады.
1.3 Қарыз алушының несие қабілеттілігі және оны бағалау әдістемесі
Бүгінгі таңда, банк жүйесі үшін клиенттің несие қабілеттілігін
анықтаудағы тиімді әдістер мен жолдарды дұрыс таба білу өзекті мәселе
күйінде қалып отыр. Дағдарыс жағдайында тәуекелдерді басқарудың бірдей
әдістемесін қолдану мүмкін емес. Қазақстанның коммерциялық банктері алдында
барлық уақытта қарыз алушының несие қабілетін талдау әдістемесін таңдау
мәселесі тұрады. Бұл сұрақтың туындауы біріншіден, несие қабілеттілікке
талдау жүргізетін несиелік қызметкерлердің тәжірибесінің аздығы болса,
екіншіден, қарыз алушылар туралы ақпараттың жалаңдығы. Егер шет елдерде
бірнеше ондаған жылдар бойы жинақталған ақпараттар табылатын болса, бізде
несиелік бюролардың құрылғаны кеше ғана. Үшіншіден, несие қабілеттілікті
анықтау бойынша Қазақстанда дайындалған әдістемелік нұсқаулар жоқтың қасы,
Ресей немесе шет елдер дайындаған несие қабілеттілікке қатысты әдістемелік
нұсқаларды Қазақстандық жағдайға ықшамдау қажет. Қазақстан банктері көп
жағдайда, банктің несие тәуекелділігі жүйесін басқаруда өзіндік тәжірибе
мен олқылықтарға көп назар аударады. Оның қандай себептерден болғанын,
қандай әдістер мен шешімдер орын алғанын қарастырады. Нарықтық экономика
жағдайында және шетелдік стандарттар мен нормативтердің көптеп енгізілуі
жағдайында Еуропа мен АҚШ сияқты елдердің миллиондап қаржы жұмсаған
зерттеулеріне үлкен мән берген дұрыс сияқты.
Бүгінгі күнге дейін қазақстандық және шетелдік қадағалау ұйымдарының
қарыз алушының несие қабілеттілігін, несие тәуекелділігі мен бағалау
әдістемесін қолдануында айтарлықтай ерекшелік болмады. Банкті қадағалау
бойынша Базель комитетімен қабылданған жаңа талаптар қалыптасқан тәжірибені
түбегейлі өзгертті десе де болады. Қарыз алушының несие қабілеттілігін
бағалау кезінде банктер мен рейтинг агенттіктерінің беретін бағасының
маңызы артты. Отандық және шетелдік ғалымдардың, экономистердің еңбектерін
зерделей отырып, қазіргі несие нарығындағы және әлемдегі болып жатқан
өзгерістерге байланысты несие қабілеттілікке төмендегідей авторлық анықтама
берілді: Несие қабілеттілік – қарыз алушының банк алдындағы өз
міндеттемелері бойынша туындауы мүмкін несие тәуекелділігінің алдын-алу
және жою қабілеті. Несие қабілеттілікті анықтау кезінде бірнеше
көрсеткіштер мен белгілерге үлкен мән берген жөн, әлемдік және отандық
банктер тәжірибелерін қарастыра отырып қарыз алушының несие қабілеттілігін
бағалауда алға тартылатын белгілер сипатталды. Қарыз алушының несиелік
қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір айырмашылығы - онда өткен кезеңдегі
немесе қандай да бір күндегі төлемсіздікті есепке алмайды, яғни мұнда
алдағы уақыттардағы қарызды өтеу қабілеті болжанады. Өткен уақыттардағы
қарыз алушының төлем қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік
қабілетін бағалау барысында көңіл аударатын ең бір формалды көрсеткіш
болып табылады. Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз
алушыға беретін нақты қарызбен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің
дәрежесін көрсетеді. Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын объективті
бағалау және несиелік операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді
есепке алу банкке несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға
мүмкіндік береді. Отандық және шетелдік тәжірибе несие тәуекелділігі мен
клиенттің несие қабілеттілігінің бірнеше анықтаушы белгілерін зерттеді.
Банктер тәжірибесінде қолданылатын қарыз алушының несие қабілеттілігін
анықтау мен бағалаудың маңызы мен қажеттілігін зерттей келе, олардың сан
алуан әдісі мен әдістемесі бола тұра несие тәуекелдерін басқаруға әлі толық
қол жеткізілген жоқ, яғни бұл сала көптеген зерттеулерді талап ететіндігін
көруге болады. Біз өз зерттеуімізде, несие қабілеттілік анықтамасыа
авторлық анықтама жасап, әр түрлі еңбектерде білдірілген пікірлерге
байланысты тұжырым білдірдік және қарыз алушының несие қабілеттілігін
бағалауда алға тартылатын белгілерді жинақтап жүйелендірдік [10,173б.].
Несие алушылар несиелік қабілеттің 3 класына топтастырылады. Банктер
несие алушыларды несиелік қабілет бойынша кластарға топтастыруда әртүрлі
методика қолданылатындықтан ондағы несиелік қабілеттің класстарының
көрсеткіштерінің деңгейі біркелкі емес. Сондықтан көп жағдайда несие
алушыларды несиелік қабілет бойынша класстарға топтастыру ҚР Ұлттық
Банкінің белгілеген келесі негізгі коэф-тері негізінде атқарылады:
1) Кл - өтімділік ликвидтік коэф-ті;
2) Кж – борыштық міндеттемелерді өз қаражаттары есебінен жабу
көрсеткіші коэф-ті; тез өтетін және өтімді активтер мен қысқа
мерзімді борыштық міндеттемелерді салыстыру арқылы анықталады;
3) Кмқж несие алушының меншікті айналым капиталының жеткіліктілігін
сипаттайтын көрсеткіш.
Бұл коэф-р мен көрсеткіштер мөлшері несие алушыларды келесі класстарға
топтастырады:
- орташа шамасы –II класс;
- орташа шамадан жоғары – I класс;
- орташа шамадан төмен – III класс;
Несие алушылардың рейтингі банктің ішкі саясатына, клиенттің балансының
ликвидтігі мен несие нарығындағы позициясына, несиелік қабілет класына
қарай анықталады. Несиелік қабілеттің жалпы бағасы несие алушының рейтингі
мен клас негізінде есептелген баллмен бағаланады.
Банк пен қарыз алушы арасындағы тәуекелділік мәселесінен кейін,
несиенің бір түрінен, бірдей сомада, бірдей мерзіммен, алған несиелерге
байланысты да несие тәуекелділігінің әбден болуы мүмкінкіндігін
қарастырғымыз келеді (4-кесте).
Кесте 4
Ұқсас клиенттердің несие қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Клиент Қарыз алушы тұлға-1 Қарыз алушы тұлға-2
Несие қабілеттілігін Несие қабілеттілік бір әдіспен анықталды
анықтау жолдары
Жұмыс өтелі Бұрыннан келе жатқан Жаңадан қызмет жасап
фирма жүрген фирма
Персоналдарды басқару Жақсы дайындалған Жалғыз кәсіпкер
менеджменті қызметкерлері бар
Өнімдер нарығы Кеңейтілген нарық Маманданған нарық
(азық-түлік саудасы) (компьютерлік желілерге
қызмет көрсету)
Негізгі клиенттері мен Қазақстандықтар Қазақстан және
жабдықтаушылары шетелдіктер
Банкпен анықталған Төмен Жоғары
тәуекелділік деңгейі
Е С К Е Р Т У - Зерттеу материалдары негізінде автормен құрастырылды.
Несие тәуекелділігін талдаудағы басты міндеттер болып, кредитордың
жеткілікті мөлшерде ақпарат алуы, оны өңдеуі мен бағалауы келесілерге қол
жеткізуге мүмкіндік беруі тиіс: әлуетті қарыз алушыға несие берудің
дұрыстығы туралы шешім қабылдауға; қарыз алушы несиелік міндеттемелерін
(негізгі қарыз және бойынша сый ақыларды) орындай алмаған жағдайдағы
ықтимал қаржылық залалды есептеуге және өз қызығушылықтарын қорғау үшін
әрекет етудің арнайы жүйесінің алдын алу болып табылады.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігін талдау ретінде банктің қарыз
алушыны оған несие беру мүмкіндігі мен дұрыстығы, несие келісім-шартына
сәйкес оларды уақытылы қайтару ықтималддығын анықтау тұрғысында бағалау
түсініледі. Несиелік қабілетті бағалау банкке қарыз алушының ісіне дер
кезінде араласуға, оны банкроттықтан құтқаруға немесе қарыз алушыны
несиелеуді жедел тоқтатуға мүмкіндік береді.
Несиелік қабілеттілікті бағалау банктің несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 10
1.1 Несиелік тәуекел түсінігі және оны басқару мен бағалау мәселелері 10
... ..
1.2 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесі 15
... ..
1.3 Қарыз алушының несие қабілеттілігі және оны бағалау әдістемесі 21
... ... .
2 БТА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ҚЫЗМЕТІН
ТАЛДАУ 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Банктің несиелік қоржынын талдау және бағалау 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Банктің несиелік тәуекелді басқару құрылымы мен қызметін талдау 36
... ..
2.3 Банктің әлеуетті қарыз алушысы ретіндегі Ильяс Сервис ЖШС-нің
несие қабілеттілігін талдау 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
3 БАНКТІҢ НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАҒАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... . 56
3.1 Ықтималды банктік тәуекелдерді стресс-тестілеу әдісімен бағалау 56
... ... .
3.2 Қарыз алушының несиелік қабілеттілігін бағалау әдістемесін жетілдіру
механизмі 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.3 Банктердің несиелік тәуекелін басқару кезеңдері 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОРЫТЫНДЫ 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
А ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2008 жылғы жиынтық қаржылық есептемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2009 жылғы жиынтық қаржылық есептемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Б ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2010 жылдың 30 маусымындағы жағдай
бойынша жиы3тық қаржылық 87
есептемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
В ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2008 жылғы тәуекелдерді басқару бойынша
саясаты 90
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Г ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2009 жылғы тәуекелдерді басқару бойынша
саясаты 94
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Д ҚОСЫМШАСЫ - Ильяс Сервис ЖШС-нің 01.01.2010-31.12.2010 аралығындағы
кезеңдегі Бухгалтерлік балансы және қаржылық есебі ... ... .. 99
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Несиелік операциялар – қазіргі нарықтық
экономика жағдайында неғұрлым табысты және соғұрлым тәуекелділігі жоғары
банктік бизнестің бірі болып саналады және банктік бизнес болып қана
қоймай, мемлекеттің ақша-несие саясатын реттеудегі қолданылатын қаржы
құралдарының бірі болып табылады. Несие портфелінің жедел өсімі несие
тәуекелділігінің де артуына әкеліп отыр. Несие ұсыну барысындағы жіберген
олқылықтар банктік жүйенің дамуына айтарлықтай кедергі болып, тіпті әлемдік
тәжірибенің өзі дұрыс ұйымдастырылған тәуекел-менеджменті бар Leman
Brothers Barings, Enron, WorldCom, Tyco сияқты ірі банктер мен басқа да
корпорациялардың құлдырауына әкелді. Банктер несие тәуекелділігінен
сақтанудың сан алуан түрлерін қарастырып, тәжірибеде қолдануда, соның
ішінде коммерциялық банктердің несие тәуекелділігін төмендету мен алдын
алудың бірден-бір жолы - қарыз алушы тұлғаның төлем және несие
қабілеттілігін дұрыс анықтау. Несие қабілеттілік кешегінің ескірген немесе
бүгінгі күннің жаңадан шығарылған проблемасы емес, ол несие-қарыз
операцияларының пайда болуымен туындады және несиелік қатынастар орындалған
орынның барлығында қолданылып, үнемі жаңартумен, толықтыруды талап ететін
іс деп санаймыз.
Банктер несиелік операцияларды жүзеге асыра отырып, мемлекеттің
нарықтық жүйесіндегі қызметін жүргізетін шаруашылық субъектілерді
қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Коммерциялық банктердің несие
қабілеттілігін анықтау кезінде айтарлықтай мән бермеген олқылықтары,
ертеңгі күні, банктің қаржылық жағдайына, абыройы мен беделіне,
серіктестері мен клиенттерінің мүдделеріне кері әсер етуі және нұқсан
келтіруі мүмкін.
Бүгінгі күні Қазақстанның коммерциялық банктерінен алынатын таза
кірістің шамамен 23 бөлігін несиелік операциялардан болатын кірістер
құрайды. Несиелік операциялардың жүргізілуімен байланысты несие
тәуекелділігі пайда болады. Тәуекелділік банктің қалыптасуының ажырамас
бөлігі. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділігінің бір түрі ретінде банктің
үнемі назарда тұратын объектісі болып табылады. Несие тәуекелділігін
банктік басқару менеджменттің дәстүрлі және классикалық қызметі. Несие
тәуекелділігі көптеген эндогендік және экзогендік себептердің үлкен кешенін
құрайды. Коммерциялық банктер дамыған бәсекелес несие нарығы бар ортада
қызмет етуі және табысты өмір сүруі үшін, несие қабілеттілікті анықтау,
бағалау, болжау және қолдану бойынша көп жылдық тарих пен ізденістерге
сүйенуі тиіс. Отандық және шетелдік тәжірибеде, оның ішінде несиелік
ұйымдардың банкротқа ұшырауының бірден бір себебі несиелік операциялардан
туындайтын тәуекелдердің дер кезінде алдын алмау. Несиелік операциялар
бойынша несиелік ұйымдардың ғасырға жуық тарихы болғанымен несиелік
институттардағы қазіргі жағдай несие қабілеттілікті анықтау әдістерінің
кемшіліктері бар және жеткіліксіз дамығандығын анықтады. Қазақстандағы
кейбір екінші деңгейдегі банктерге несиелік операцияларға қатысты әр түрлі
ықпал ету шараларын қолданудың өзі банктердің несиелік операцияларының
дұрыс жолға қойылмағандығының көрінісі. Несие тәуекелділігін басқару
жүйесіндегі несие қабілеттілік арқылы банктің несиелік операцияларының
сапасын жоғарылату мен коммерциялық банктің табыстылығын арттыру - өзекті
мәселе. Ол бүгінгі күннің халықаралық талаптарға жауап беретін мықты әрі
сенімді банктерінің қалыптасуына ықпал етеді. Әр елдегі қарыз алушының
несие қабілеттілігін кешенді талдау жүйесінің қалыптасуының ерекшелігі, әр
елдің ақша-несие саясаты сияқты саясатымен біруақытта қалыптасып, өзгеріп,
толықтырылып, дамуда.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қарыз алушының несие
қабілеттілігін несие тәуекелділігін басқару жүйесінде талдау әр түрлі
мамандармен зерттеліп заман талабына сай өзгертіліп, толықтырылды. Қарыз
алушының несие қабілеттілігін талдау және несиелік тәуекел мәселелеріне
отандық, сондай - ақ шетелдік экономист-ғалымдардың да көптеген еңбектері
арналды. Олардың қатарында ең елеулілері Э. Гиллдің, Э.Дж. Доланның, В.Н.
Едронованың, В.И. Колесниковтің, Л.П. Кроливецкаяның, К.Д. Кэмпбелдің, Р.
Дж Кэмпбелдің, Р. Коггердің, О.И. Лаврушиннің, П.С. Роуздің, Э. Ридтің,
В.Т. Севруктың, Р. Смиттің, Ф.Дж. Синкидің және т.б. еңбектерін жатқызуға
болады. Қазақстанда несие қабілеттілігін талдау туралы сұрақтарының ілімін
С.А. Аханов, Ә.Ә. Әбішев, Ұ.М. Искаков, С.А. Святов, Ғ.С. Сейітқасымов,
Е.Х. Сигаев, А.В. Мельников, С.Б. Мақыш, Н.Н. Хамитов, А.Д. Шелекбай және
басқадай ғалымдар дамытты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген еңбектері несие
тәуекелділігі, несие портфелі және несие қабілеттілік түсініктеріне
анықтамалар беріп, отандық экономиканың дамуына байланысты осы
көрсеткіштердің есептелуі мен қолданылуы ұсынылады. Алайда бұл еңбектердің
қатарында дағдарыс жағдайында немесе әлемдік дағдарыстың алдын алуда
коммерциялық банктердің жүргізетін несиелік саясаты мен қарыз - несие
операцияларын басқару және несие қабілеттілікті анықтау арқылы тәуекелді
төмендету жолдары мардымсыз ұсынылған. Көптеген еңбектерде теория жақсы
мазмұндалғанымен оқырманға тәжірибелік көзқарас пен есептеу жолдарының
жетіспей жататындығы, банк клиенті бола алатын әр жеке немесе заңды
тұлғалардың несиелеу операциясына қатысу кезінде қандай алғышарттарды
біліп, қандай қадамдардан сақтануы қажеттілігі жөнінде экономикалық
сауаттылығының нашарлығы бәрімізге белгілі. Осы аталған факторларды банктік
несиелеуде ескермеу мүмкін емес, себебі несие тәуекелділігі тек банк немесе
несиелеуші ұйым тарапынан болмайды.
Несие қабілеттілікті анықтауда әр түрлі қарыз бойынша барлық клиент
үшін (сала ерекшелігіне) бір ғана әдісті қолдану үлкен қателік, осы
аталғандарға байланысты қарыз алушының несие қабілеттілігін талдаудың
теориялық-әдістемелік және ұйымдастырушылық-әдістемелік тәртібін одан әрі
өңдеп және жетілдіруге байланысты іздену, зерттеу қажеттілігі туындады.
Жасалған зерттеулер мен ізденістерге қарамастан қарыз алушының несие
қабілеттілігі несие операцияларының күрделілігі мен сантүрлілігіне
байланысты несие қабілеттілікті талдаудың тиімділігін арттыруға байланысты
жаңа әдістер мен тәуекелдердің алдын алу мен төмендету жөніндегі нақты
ұсыныстар әзірлеуді қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты коммерциялық банктің несие тәуекелділігін басқару
жүйесіндегі қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтаумен байланысты
қызметтердің теориялық-әдістемелік, тәжірибелік жақтарын зерттеу және несие
тәуекелділігін одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Осы мақсатқа жету үшін жұмыста келесі міндеттер қарастырылып шешілді:
- несие тәуекелінің теориялық және практикалық негіздерін
қарастыру;
- қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтау мен талдаудың
теориялық әдістерін жетілдіру;
- банктердегі несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие
қабілеттілікті талдауды әдістемелік қамтамасыз ету мен оны
ұйымдастыру процесін жетілдіру мақсатында қолданылып жүрген
әдістемелік базаны зерттеу;
- Қазақстанның банктік секторындағы несие тәуекелділігін
төмендету әдісі ретінде несие портфелінің аналитикалық талдау
жолдарын қарастыру негізінде банктің несиелік қоржынын талдау;
- Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктеріндегі
несие тәуекелділігін басқару жүйесіндегі несие қабілеттілікті
талдаудың неғұрлым ұтымды жолын ұсыну;
- банктің несиелік тәуекелді басқару қызметіне талдау жасау;
- банктің әлеуетті клиенті ретіндегі кәсіпорынның несие
қабілеттілігін бағалау;.
Зерттеу пәні болып несиелік операциялар үрдісіндегі екінші деңгейлі
банктер мен қарыз алушылар арасындағы экономикалық қатынастар жиынтығы
табылады.
Зерттеу объектісі – БТА Банк акционерлік қоғамының қарыз
алушыларының несие тәуекелділігін басқару.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік
экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары,
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық
құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында несие нарығы қызметін реттейтін ҚР Заңдары мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары,
Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, ҚР
Ұлттық банктің, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және
қадағалау Агенттігінің, БТА Банк акционерлік қоғамының есептіліктері, әр
түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ
республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу
материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕ
ҚАБІЛЕТТІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік тәуекел түсінігі және оны басқару мен бағалау мәселелері
Бірқатар банктерде тәуекел-менеджмент жүйесі мүлдем құрылмаған болса,
басқаларында – осы функцияның тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген,
үшіншілерінде – жоғары басшылық тәуекел-менеджерлердің туындаған
проблемалар жөніндегі ескертулеріне құлақ аспайды. Банк жүйесінің даму
кезеңінде басшылық тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін
айтарлықтай күш-жігер салуға тиіс. Ал ол үшін жоғары басшылықтың саяси еркі
қажет. Біздің ойымызша, Несие тәуекелділігі - сыртқы және ішкі орта
факторлары әсерінен қарыз алушы тұлғаның банк алдындағы өз міндеттемелерін
орындаудан жартылай немесе толықтай айырылуы. Шынайы экономикаға
жіберілген қарыздарды икемді басқарудың бірден-бір жолы – тәуекелдерді
дұрыс басқара білу [1, 122б.].
Қарыз алушыларды несиелеу кезінде туындайтын төлемсіздікті, жалпы
тәуекелділікті төмендету үшін бірнеше факторларды ескерген жөн:
- экономикадағы өзгерістерге сезімтал қандай да бір салаға
банктің несиелік қызметінің араласу деңгейін;
- қиындықты айтарлықтай сезінетін клиенттерге тиесілі болатын
несиелер мен басқа да банктік мәмілелердің үлес салмағын;
- жаңа, дәстүрлі емес, аз зерттелген салаларға банктің араласу
деңгейін;
- несиелер ұсыну, банктің бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру
бойынша саясатқа жиі өзгертулер мен толықтырулардың жасалуын;
- жаңа және жақында тартылған клиенттердің үлес салмағын;
- аз уақыттың ішінде тәжірибеге жаңа қызметтердің неғұрлым мол
түрін енгізуін;
- тез құнсызданатын немесе нашар өтімді кепілзаттарының
қабылдануын.
Несие тәуекелділігін басқаруға байланысты айтарлықтай қиындықтарға
әкелетін кемшіліктер деп келесілерді атауға болады:
- несиелік саясат туралы жазбаша құжаттың болмауы немесе нашар
дайындалуы;
- несиелік портфель концентрациясына қатысты шектеу қойылмауы;
- несиелік жетекшілердің орталықтандырылуы мен
деорталықтандырылуы;
- несиелік объекттің жеткіліксіз талдауы;
- қарыз алушыны үстіртін талдау;
- кепілзатының асыра бағалануы;
- клиентпен байланыстың жиі болмауы немесе тіптен болмауы;
- бақылау аралығының ұзаруы (кәсіпорындарды несиелеуде) немесе
тіптен жүргізілмеуі;
- құжаттарға байланысты жеткіліксіз бақылау;
- қарыз қаржыларды шектен тыс қолдану;
- несиелік құжаттар топтамасының толық болмауы немесе қатаң
қадағаланбауы;
- несиелік процесті тиімді бақылап, уақытында аудиторлық
тексеруге ұсынбау және т.с.с. [2, 88б.].
Несиелік қоржынның сапасын бағалау критерийлеріне несиелік тәуекел,
табыстылық және өтімділік деңгейі жатады. Дүниежүзілік тәжірибеде несиелік
тәуекелді екі топқа бөлуге болады:
- қарыз алушының әлеуетті шығындарды бағалауға байланысты тәуекелі;
- келісім-шартты клиент орындамаған жағдайда, ақшалай шығындардың
көлемін бағалайтын несиелік өнімнің ішкі тәуекелі.
Сурет 1. Несиелік тәуекелді бөлу[1]
Қазақстанда несие тәуекелділігін басқару жүйесінде жекелеген
элементтер ғана қызмет етуде. Несие тәуекелділігін басқарудың толық
жүйесіне әлі қол жеткізілген жоқ. Біз оның көптеген себептері бар деп
есептейміз: Біріншіден, біздің елімізде несиелік операциялар әлі қалыптасу
және даму сатысында, өйткені несиелік ресурстар көбіне шет елдерден
тартылатындығы сияқты, қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтаудың
бірыңғай жүйесі жоқ, тағы да шет елдердің әдістеріне жүгінуге тура келеді.
Екіншіден, жоғарыда аталып өткендей, ақпараттық жүйенің әлсіздігі, несиелік
бюро қызметінің қалыптасу сатысында болуы, банктің іскерлік тәуекелділігін
тудырады. Еуропалық одаққа кіретін елдерде кредиторлар тұрақты негізде
несиелік бюролар арқылы қарыз алушылардың төлемқабілеттілігі туралы
ақпаратпен алмасады. Қазақстанда жеке несиелік бюролармен қатар несиелерді
мемлекеттік тіркеу институттарын құру жоспарлануда, бұл көптеген дамыған
елдерде қолданылады. Үшіншіден, ұсынылған несиелер бойынша кепілдеу
жүйесінің болмауы, бізде кепілдік қоры депозиттер мен ипотекалық несиелерге
қатысты құрылған. Төртіншіден, банктің несие тәуекелділігін есептеудің
бірыңғай әдістемесі жоқ, оның ішінде Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік
т.с.с. ерекшеліктерін ескеріп құрылған. Бесіншіден, банктік несие бойынша
қабылданған кепіл заттардың барлық уақытта анықталған өтімділікті көрсете
алмауы. Алтыншыдан, жақсы дайындалған барлық уақытта несие тәуекелділігіне
қарсы әрекет көрсете алатын несиелік саясаттың болмауы. Жетіншіден, банк
персоналдарының нашар дайындығы мен әрекеті және тез шешім қабылдай алмауы,
Сегізіншіден, қарыз алушыға байланысты келеңсіз немесе күтпеген
жағдайлардың орын алуы [3,76б.].
Зерттелген анықтамаларды нәтижелей келе, несие тәуекелділігі – бұл
кредитордың несиелік келісімнің шартында көрсетілген уақытта несие бойынша
негізгі қарыз сомасын және (немесе) ол бойынша есептелген сыйақы сомасын
қайтарып ала алмау ықтималдығы, деуге әбден болады.
Несие тәуекелділігі жіктемесі - бұл несиелік қатынастар құрылымының,
несиелеудің негізгі қағидаларының, қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және
ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді. Банктің
несие тәуекелділігін төмендету мақсатында төлемдерді қайтармау тәуекелінің
деңгейіне айтарлықтай әсер ететін факторларға ерекше назар аудару қажет, ол
тікелей біз дайындаған несие тәуекелділігі бойынша өзіндік жіктеуімізде
көрініс тапты. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділігінің құрамдасы, банк
тәуекелділігі жөнінде берілген анықтамалар сан түрлі. Тәуекелділік жоғалту
қауіптілігі (немесе қауіп), бұл анықтама тәуекелділіктің өлшемінің өзгеру
сұрағын шеше алмайды. Банкте жақсы жетілдірілген және қалыптасқан несие
тәуекелділігін басқару жүйесін жасап алмай, несие тәуекелділігін басқарудың
тиімділігіне қол жеткізу мүмкін емес.
Халықаралық банктік тәжірибеде тәуекелдерді басқару процесі қаржылық
менеджменттің шешуші бағыты деп қарастырылады. Тәуекелдерді басқару
(тәуекел-менеджмент) – бұл тәуекелдерді төмендету арқылы табыстардың
көлемін арттыруға және шығындардың көлемін азайтуға бағытталған шешімдерді
қабылдау және жүзеге асыру бойынша шаралардың жиынтығы болып табылады.
Тәжірибеде тәуекелді басқару кешенді сипаттағы және тәуекелдердің
салдарынан болатын қолайсыз нәтижелерді төмендетуге немесе болдырмауға
бағытталған аналитикалық, ұйымдастырушылық және қаржылық шаралардың
жиынтығы болып табылады. Тәуекелдерді сапалы деңгейде басқару коммерциялық
банктің ұзақ мерзімді перспективадағы табыстарға қол жеткізу мүмкіндіктерін
көтереді. Банк операцияларының басым бөлігі несиелік қызметпен байланысты.
Сондықтан да, несие тәуекелділігін басқару банктің қаржылық жағдайын
қамтамасыз етудің ең маңызды жолы болып табылады. Зерттеу барысында
қарастырылған анықтамалардың біреуі де несие тәуекелділігін себебі мен
нәтижесі бар белгілі бір үрдіс ретінде сипаттамайды, сондықтан несие
тәуекелділігін дұрыс жіктеу оларды тиімді басқаруға мүмкіндік береді деп
есептеп, несие тәуекелділігінің жаңа жіктемесі енгізілді.
Тәуекелді басқару - бұл өзіне: тәуекелдерді болжауды, олардың мөлшері
мен әсерін анықтауды, олардың алдын алу немесе олармен байланысты
залалдарды төмендетуге арналған іс-шараларды дайындау мен жүзеге асыруды
біріктіретін үрдіс. Осылайша, несиелік үрдіс пен оны жүзеге асырумен
байланысты несие тәуекелділігі, коммерциялық банктердің несиелеу жүйесі
бағытталған әсер ету объектілері болып табылады. Қалыптасқан банктік
тәжірибеде несие операцияларын жүзеге асыру және несие тәуекелділігін
басқару бойынша бірнеше әдістер мен тәсілдемелер қолданылады (2-сурет) [4,
22б.].
Сурет 2. Несие операцияларын және несие тәуекелділігін басқару
бойынша қолданылатын тәсілдемелер (шаралар)[2]
Бұл жерде, несиелеу жүйесі несиелік қатынастарды ұйымдастырудың басты
буыны деп айтуға болады. Жалпы несие тәуекелділігін басқаруға екі тұрғыдан
келу қажет: нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару және несиелік
портфельдің тәуекелін басқару тұрғысынан деп есептейміз.
Банктің несие тәуекелділігі сыртқы ортамен қатар ішкі орта факторларына
да тәуелді, сол себепті біреуіне ғана кеңірек көңіл бөліп (әдетте, сыртқы
факторлар әсерінен болатын тәуекелдер қауіпті саналады), екіншісіне
үстіртін қарауға болмайды. Өйткені, бүгінгі тәуекелділіктің шағын көрінген
элементтері, ертеңгі күні басқарылмайтын жағдайға жетуі мүмкін. Несие
жүйесіндегі тәуекелдерді басқару мен бағалаудың отандық және шетел
тәжірибелерін қарастыра келе, несие қабілеттілікті анықтау әдістері мен
әдістемелерінің әр түрін зерттеу барысында айтылған өзіндік ерекшеліктері
мен басымдықтары бар, тек қарыз алушы субьектті жақсы тани біліп, тиісті
әдістер мен әдістемелерді орынды қолдана білгенде ғана қарыз алушының несие
қабілетін анықтауға мүмкіндік болады деп санаймыз, бұл жерде басты назар
несие менеджерінің іскерлік қабілетінде болуы тиіс. Яғни, банктің несие
тәуекелділігін басқару, бірінші кезекте жөнімен дайындалған нормативті
құжаттарға тәуелді болса, екінші кезекте банк қызметкерлерінің біліктілік
деңгейіне байланысты болады.
Несиелік тәуекел деңгейіне қарай,, яғни қарыз алушының келісім-шартта
бекітілген мерзімде несие берушіге төлемеген негізі қарызы мен пайызының
сомасына қарай несиелер жіктеледі. Несиелік тәуекелдің шамасына қарай
барлық несиелер мынадай сыныптарға бөлінеді:
1) Стандартты;
2) Күмәнді
- 1-санатты күмәнді-төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда;
- 2-санатты күмәнді-төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай төлеген
жағдайларда;
- 3-санатты күмәнді-төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда ;
- 4-санатты күмәнді-төлемдерді кешіктірген немесе толық төлемеген
кезде;
- 5-санатты күмәнді;
3) Үмітсіз.
Стандартты несие –қайтару мерзімі жетпеген және оның сапасы күдік
тудырмайтын несие. Бұл санаттарға несиелер қайтарылмай қалу туралы ой
тудырмайды.
1 және 2-санатты күмәнді несиелерге мынадай несиелер жатады: қаржылық
жағдайы тұрақты клиенттерге берілген, бірақ белгілі дәрижеде
қанағаттанарлықсыз көрсеткіштері бар, мысалы дебиторлық қарыздардың, өтімді
емес тауар қорларының, дайын өнімнің өсуі.
3-санатты күмәнді несиеге-негізі қарызды немесе сыйақыны қайтару
бойынша төлемдерді тоқтатпайтын төлемдерді жатқызамыз. 30-60 күнге дейін
және кем дегенде бір рет шарт мерзімін ұзарту, өндіріс құлдырауының
нәтижесінде қарыз алушының қаржылық жағдайы шамалы немесе әлуеті
төмендеуі, конъюктуралық нарықтың өзгерістеріне байланысты, қарыз алушыда
сәйкес несиелік құжаттаманың болмауы.
4-санатты күмәнді несиелерге -60-90 күнгі дейін төлем кешіктірілуі,
яғни қарыз алушының негізі табыс көзінен алынған қаражаттарының жүйелі
жетіспеушілігі. Кем дегенде бір жыл мерзімге сауықтыру шаралырын белгілеу,
қарыз алушы зиян шеккен, бірақ оның қызметін тоқтатуға әсері жоқ форс-
мажорлық жағдайлар, басқа банктерден несие және кепіл бойынша мерзімі
өтіп кеткен қарыздардан туындайтын несиелер жатады.
Егер келесі негіздердің бірі болса, онда несие үмітсіз болып
табылады:
- негізгі қарызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемнің 90 күннен
асқан мерзімде кешіктірілуі;
- қарыз алушыны банкрот деп жариялағанда;
- кем дегенде бір жыл мерзімде сауықтыру шаруалары жарияланғанда;
- форс-мажорлық, қарыз алушыға материалдық залал келтірген және өз
қызметін әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік бермейтін басқа да жағдайлар
[5, 58б.].
1.2 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесі
Банктердің несие қоржындарына байланысты тәуекелдерді тежеу үшін өткен
жылы қабылданған бірқатар пруденциалдық нормативтердің, жылжымайтын мүлікке
байланысты несиелеу тәуекелдері және сыртқы кредиторлар тұлғаларына
байланысты несиелеу нормативтерін қоса алғанда дұрыстығын айту қажет.
Жылжымайтын мүлікке бағаның тез өсуін және ипотекалық несиелеу және
құрылысты несиелеудің одан әрі жалғасқан толқынын негізгі ала отырып,
несиенің негізгі сомасы мен қамтамасыз етуге ұсынылған активтің бағалау
құны арасындағы пайызға ара қатынасын және несиелерді жіктеу үшін олардың
төлем қабілеттілігі бойынша, әсіресе ақша-несие талаптарын күшейтудің
әсерінен несиенің өсу қарқыны қажетті қарқыннан қалған жағдайда, одан әрі
күшейту мәселесін қарауға тура келеді. Бұдан басқа, сыртқы несиелеу және
банктің инвестициялық қызметі бойынша пруденциалдық нормативтерді күшейту
мүмкіндігін қарастыру қажет.
Сыртқы қаржыландыру есебінен өзінің бизнес стратегиясын қаржыландыратын
ЕДБ–ң соңғы жылдары өтімділіктің тапшылығы, қатаң талаптары жағдайында және
қайта қаржыландыру мен өтімділік тәуекелдерінің өрістеуі барысында іс-
әрекет жасауға мәжбүр болды, бұл олардың активтерінің өсу қарқынының
баяулауына және өз кезегінде нақты сектордағы несиелеу деңгейінің
төмендеуіне алып келді [6,128б.].
Кесте 1
Банктік сектордағы несие портфелінің көлемі және өсімі, 2005-2009 жж.
Атауы 01.01.001.01.001.01.001.01.08 01.01.001.01.1
5 6 7 жыл 9 0
жыл жыл жыл жыл жыл
Несие портфелі, млрд1 813,43 062,05 991,88 868,3 9244,549558,9
теңге
Өсім, өткен кезеңге 66,8 68,9 95,7 48,0 4,2 4,3
%-бен (оң жақ шкала)
Е С К Е Р Т У - ҚҚА сайты деректері негізінде есептелді.
1-кестеде келтірілген деректерге сүйенетін болсақ, несиелеудің жоғары
қарқыны 2005-2006 жылдарға сәйкес келеді, бұл жылдары өсім 68,9% және 95,7
% құраған. 2007 жылы ағымдағы жаһандық дағдарыс Қазақстаннның банк
жүйесінің құрылымдық проблемаларына әсерін күшейтіп, сыртқы көтерме
қаржыландырудан қазақстандық банктердің тәуелділігінің жоғары болуымен
түйінделген 2007 жылы несиелеу (өсім 48,0%) 2006 жылмен салыстырғанда 2-есе
шамасында азайса, 2008 жылы бұл көрсеткіш 2007 жылмен салыстырғанда 4,2%
артқанын көруге болады. ал 2009 жыл нәтижесі несиелеу көлемінде айтарлықтай
өзгеріс болмағанын көрсетті.
Бұл ретте, жылжымайтын мүлік пен құрылыс секторларын несиелеу көлемі
төмендеді, сондай-ақ өз бизнесіне банк ресурстарының есебінен белгілі бір
деңгейдегі тұрақтылық жағдайында демеу көрсетіп отырған шағын кәсіпкерлік
субьектілерін де несиелеу біршама азайды. Жылжымайтыне мүлік нарығындағы
тұрақсыздық және бағаның өзгеруі, іскерлік белсенділігінің төмендеуімен
қатар несиелеу талаптарын қайта қарау арқылы ЕДБ тәуекелдерін қайта
бағалау, сондай-ақ халықтың сатып алу қабілеттілігінің кемуі банк
секторының тұрақты жұмыс істеуіне ықпал ететін негізгі факторлардың бірі
болып табылатын банктердің несиелік портфелінің сапасына кері әсер етті .
Қазақстанның банк жүйесіндегі төлем мерзімі өткен (2, 4, 5 санаттағы
күмәнді және үмітсіз) несиелердің деңгейі бірыңғай несиелерді есепке
алғандағы жиынтық банк активтерінің 10% тең шекті параметрлерінен төмен,
бұл ретте әрі қарай өсу үрдісі байқалды, бұл жаһандық өтімділік
тапшылығының және жылжымайтын мүлік нарығындағы бағаның жағымсыз өзгеруінің
нәтижесі болып табылады. Несие банктің негізгі қызмет түрі болып табыс
әкелуімен қатар, банк үшін тәуекелі де жоғары екені белгілі. ЕДБ-ң несие
портфелінде мерзімі өткен берешектері күннен-күнге артып отырғанын
көруімізге болады. Коммерциялық банктердің несие тәуекелдерін басқару
жөніндегі тәжірибесінің аздығы және несие портфелінің басым бөлігінің
доллармен толығуы, трансшекаралық несиелер мен бағалар тұрақтамауы несие
портфеліндегі мерзімі өткен берешектердің өсуін арттырды [7, 96б.].
Кесте 2
ЕДБ несиелері бойынша мерзімі өткен берешектер
млн теңге
Барлығы Ұлттық Шетел Қысқа Ұзақ Банктік Жеке
валюта валюта мерзімді мерзімді емес заңдытұлға
дағы ында несие несие тұлға несиесі
несие ғы несиесі
несие
01.01.05 30043 16412 13631 17796 12247 27796 2247
ж.
01.01.06 33135 15147 17988 17323 15811 28612 4523
ж.
01.01.07 77859 30583 47276 53486 24373 69608 8251
ж.
01.01.08 121395 74143 47252 58897 62498 91397 29998
ж.
01.01.09 318120 203910 114210 89623 228498 228324 89787
ж.
01.01.10 1048130 515835 532295 585154 765976 449583 82713
ж.
Е С К Е Р Т У - [7] ҚР ҰБ статистикалық деректері негізінде.
2005-2009 жылдар аралығында жылдан-жылға артып келе жатқан ЕДБ
несиелері бойынша берешек сомалардың артуы көптеген ішкі және сыртқы
факторларға байланысты, бүгінгі күні оның бастылары болып Әлемдік
экономиканың бұдан әрі бәсеңдеуі, ірі экономикалық державалардың рецессиясы
және әлемдік қаржы институттарының тұрақсыздығы жағдайларында тек қана
қаржылық емес, сонымен қатар тауар нарықтарының да қолайсыз конъюнктурасы
Қазақстанда экономикалық өсудің бұдан әрі бәсеңдеу тәуекелділігінің
күшеюіне және төлем балансын қаржыландырудың тапшылығына әкелуде, бұл елдің
ішкі ресурстарымен қатар халықаралық резервтеріне де әлеуетті жүктемені
ұлғайтуда (2-кесте).
ҚР ЕДБ тәуекел-менеджментін дамыту және олардың жай-күйі туралы қазіргі
теориялық және практикалық ережелерді зерттеу, несие жүйесін басқарудың
тәуекел менеджменті құрылымын ұйымдастыру әдістерінің толық
жетілдірілмегендігін және жеткіліксіз деңгейде дамығанын анықтады.
Банктердің ішкі жүйесіндегі несие тәуекелдерін басқару жүйесін құру және
қызметін жандандыру банктердің ішкі қызметіндегі маңызды және керекті
элементке айналуы тиіс. Осы элементтің дұрыс қызметі арқылы ЕДБ халықаралық
талаптарға жауап беретін сенімді және мықты банкке айнала алады.Банк
қызметіндегі несие тәуекелдері жүйесін басқару және оның ішінде қарыз алушы
несие қабілеттілігін жүйелі басқару жөнінде жазылған отандық еңбектер
жоқтың қасы, көп еңбектерде жазылған теориялық материалдардың іс жүзінде
практикадан алшақтығы сезіліп жатады.
Несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың теориялық және практикалық
маңыздылығының ЕДБ үшін ғана емес, банк қызметін пайдаланушылар үшін де
мәні зор. ЕДБ мен қатар пайдаланушылар үшін де несие жүйесіндегі
тәуекелдерді басқару екі субьект арасындағы сенімсіздіктің жойылуына,
төлемсіздік, несие қабілетсіздік сияқты факторлардың алдын алуға мүмкіндік
береді. Несие портфеліне жасалған талдау оның сапасының нашарлауына баға
өзгерістерінің жайсыздығын, кәсіпорындардың күйзелісін, тұрғындардың
әлеуметтік факторларын алға тартады.
Несие тәуекелділігін туындататын факторлардың бірі пайыз
мөлшерлемелеріндегі өзгерістер немесе дұрыс есептелмеген пайыз
мөлшерлемесі. Банктер өз қызметі барысында барлық уақытта пайыз
мөлшерлемелерін ырықтандыра алмайды, себебі оған көптеген ішкі факторлармен
қатар сыртқы факторлардың да әсері бар. Атаулы жағдайларда ғана банктер,
мысалы несие портфелін теңдестірп қаржыландыру саясатын жүргізулері мүмкін.
Пайыз мөлшерлемесінің деңгейі несиелер мен инвестициялардың деңгейіне,
меншікті қаражаттар мен қарызға алынған қаражаттардың арақатынасына,
депозиттік салымдардың көлемі мен бағасындағы өзгерістерге,
қайтақаржыландыру, есептік т.с.с. пайыздар өзгерісіне тәуелді болады,
өйткені, еркін пайыздық мөлшерлеме режимінде де ақша-несие мекемелері
пайыздық мөлшерлеменің қолайлы деңгейде сақталуын бақылауға тиіс. Кез
келген жағдайда банктің пайыздық мөлшерлемелер тәуекелінің бөлігін клиентке
аудару мүмкіндігі болады. Алайда басқыншылық деп аталатын осындай
саясаттың орындылығын анықтағанда екі ой-пікірді басшылыққа алу қажет.
Біріншісі – қазақстандық нарықтағы бәсекенің қарқынына қатысты. Егер
клиентке банкті ауыстыру қиынға түссе, онда пайыздық мөлшерлемелердің
түсуін күткенде несиелер бойынша межеленген пайыздық мөлшерлеме
белгіленеді, ал пайыздық мөлшерлеменің өсуі күтілгенде – мерзімді салымдар
мен депозиттер бойынша тіркелген пайыздық мөлшерлеме белгіленеді. Екіншісі
– пайыздық мөлшерлемелердің өзгеру тәуекелінің көбірек бөлігін қарыз
алушыға аудара отырып, банк оның төлеуге қабілетсіз етуі және осының
салдарынан анағұрлым көп жоғалтуы да мүмкін. Өнеркәсіптік және сауда
кәсіпорындарымен салыстырғанда банк мекемелерінің осы тәуекел түрін басқару
мүмкіндіктері көбірек.
Бүгінгі күні Қазақстан шикізат отаны болып санала отырып, оны өндіруге
қаржыны шетелдік инвестиция көздерінен алып отыр, ол ертеңгі күні бірнеше
есе артық қаржы төлеу арқылы дайын өнім алу мүмкіндігіне ие боламыз. Осы
тұрғыда несиелік ресурстардың басым бөлігін өндіріс орындарын ашуға
жұмсасақ, еліміздің қаржыларын молайтуға, арзан ресурс пен қатар арзан
өнімге, әлеуметтік тұрғыда жұмыспен қамтуға қол жеткізер едік, ал бұл
дегеніміз ертеңгі күні заңды және жеке тұлғалардың несие қабілеттілігін
арттыруға септігін тигізері сөзсіз [8, 215б.].
Несиелер бойынша мөлшерлеме белгілеу кейбір базалық мөлшерлеменің
немесе несие тарту мөлшерлемесінің негізінде жүзеге асырылады оған пайда
маржасы мен тәуекел үшін үстеме (негізінде шетел банктерінде) қосылады.
Мысалы, банктермен өтелетін несиелер бойынша мөлшерлеме құнға қосу
формуласының көмегімен белгіленуі мүмкін.
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нс + Қмот + Ош + Пм (1)
мұндағы, Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нс – мерзімге байланысты сыйақы;
Қмот – қарызшының міндеттеме орындамау тәуекелі бойынша сыйақы;
Ош – операциялық шығындар;
Пм – пайда маржасы.
Осы үлгіні ЕДБ қалауы бойынша түрлендіруге болады, біз несие
мөлшерлемесін есептеуде төмендегі формуланы ұсынамыз:
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нстқ (2)
мұндағы,
Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нстқ – несие саясатындағы тәуекелдер құны.
Тартылған қаражаттың құны (Тққ) несиелік ресурстың банк үшін арзан
немесе қымбат көздерден алынуына байланысты болса, несие саясатындағы
тәуекелдер құны (Нстқ) осы несиенің банк үшін қандай тәуекелділік (шығын
мен залал ықтималдығы) әкелетіндігіне байланысты анықталуы қажет және
банктің саясатымен белгіленгені дұрыс деп есептейміз [9,76б.].
ҚР Ұлттық банк және ҚР ҚҚА қолданатын соңғы 2007-2009 жылдары енгізіліп
қолданылып келе жатқан модельдердің бірнеше түрі бар. Соның бірі құпия
жүргізілетін яғни респондент аты-жөні көрсетілмейтін екінші деңгейдегі
банктерді тексеру сауалнамасы - Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің
болжамы деп аталады (3-кесте).
Нәтижелерді сондай-ақ респонденттердің пікірін көрсететін біріктірілген
көрсеткіш болып табылатын диффузия индексінің көмегімен де бағаланады.
Индекс мәндерінің шкаласы -100%-дан 100%-ға дейін өзгереді. Индекстің нөлге
тең мәні респонденттердің ағымдағы ахуал туралы пікірі өткен зерттеулермен
салыстырғанда өзгермегендігін көрсетеді. Респонденттердің пікірі оң немесе
теріс жаққа өзгергенде, бұл тиісінше ұлғаюазаю, жұмсаруқатаю жағындағы
нәтижелерде көрінеді.
Индекске арналған деректер мынадай формула бойынша есептеледі:
Диффузия индексі = (айтарлықтай қатайған деп жауап берген
респонденттердің пайызы + шамалы қатайды деп жауап берген
респонденттердің пайызы*0,5) - (айтарлықтай жұмсарған деп жауап (3)
берген респонденттердің пайызы + шамалы жұмсарды деп жауап берген
респонденттердің пайызы *0,5).
Кесте 3
Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің болжамы
Зерттеудің Сапалық параметрлер негізінде: несиелік ресурстар
мақсаты сұранысының және ұсынысының өзгеру үрдістеріне,
тәуекелдерді басқару жүйелеріне, банк секторын
мемлекеттік реттеу шараларының бірдейлігіне баға беру.
Банктің өзара байланыс жүйесін талдау, стресс-тестинг
өткізу және қаржы тұрақтылығының индикаторларын бағалау
үшін қажетті деректер алу.
Зерттеу әдісіСауалнама жүргізу арқылы тұтас әдіс (екінші деңгейдегі
барлық банктер)
Мақсатты топ Сауалнама банктің жалпы несие саясатын қалыптастыруға
(респонденттержәне (немесе) тәуекелдерді басқаруға жауап беретін банк
) басшысына арналған. Ақпарат тұтастай алғанда банк бойынша
беріледі.
Зерттеу Тоқсандық - жылына 4 рет (қаңтар, сәуір, шілде, қазан)
жүргізу
жиілігі
Сауалнаманың Сауалнама 3 бөлімнен тұрады (толтыру бойынша барынша
құрылымы егжей-тегжейлі ақпарат әдістемелік ұсынымдар бөлімінде
берілген):
банктік несиелеу нарығы;
тәуекелдерді бағалау картасы;
тәуекелдер мен үрдістерді сапалық бағалауға арналған
деректер және ақпарат.
Банктік корпоративтік сектор
несиелеу жеке тұлғалар
нарығы несие портфелінің сапасы
3-кестенің жалғасы
Сұрақтар Корпоративтік сектор: несиелік ресурстарға сұраныс,
секциялары несиелік ресурстарға ұсыныс және оларға ықпал ететін
факторлар, екінші деңгейдегі банктердің, оның ішінде
несие портфеліне қатысты болжамдық күтулер.
Жеке тұлғалар: тұтыну және ипотекалық несиелеу бойынша
сұрақтар
Зерттеу ұлғайту (жұмсарту) параметрлерін белгілеген
нәтижелері респонденттер үлестерінің және оның азаюын (қатаюын)
белгілеген респонденттер үлестерінің арасындағы таза
пайыздық айырмашылықты есептеу арқылы бағаланады.
Е С К Е Р Т У - [7] Ұлттық банк сайтының материалдары негізінде автормен
құрастырылды.
ҚР Ұлттық Банкі жүргізген 2010 жылғы қаңтарда Несие нарығының жағдайы
және өлшемдерінің болжамы тұрақты тексеру нәтижелері 2009 жылғы 4-тоқсанда
несие портфелі сапасының нашарлауы қарқынының төмендегенін 3-сурет көрсетіп
тұр. Қаржылық емес ұйымдар несиелік ресурстарды айналым қаражатын толықтыру
және бұрын алынған несиелерді қайта құрылымдау үшін тартады. Бөлшек
несиелеу нарығында банктер ипотекалық қарызға қарағанда, тұтынушылық
несиелеуге біршама көбірек басымдық беруді жалғастырып отыр.
Зерттеу жүргізіліп отырған кезеңде қаржылық емес ұйымдар тарапынан
несиелік ресурстарға сұраныстың шамалы өсуі байқалды Сұраныстың ұлғаюын
мәлімдеген респонденттердің үлесі 2009 жылғы 3-тоқсандағы 18%-дан 4-
тоқсанда 30%-ға өсті. Сұраныстың өзгермегенін респонденттердің 67% атап
өтті. Сұраныстың өткен тоқсанның нәтижесі бойынша 12%-дан 3%-ға дейін
қысқарғанын көрсеткен респонденттер үлесінің кейбір төмендеуі байқалды.
Банктер өздерінің қарыз алушыларын оларға айналым құралдарын қаржыландыру
үшін, негізгі құрал-жабдықтар сатып алу үшін жұмыс істеп тұрған несие
желілері бойынша қаржыландыру үшін қаражат бере отырып, қолдауды
жалғастырып отыр (3-сурет).
Сурет 3. Несиелік ресурстарға сұраныстың өзгеруі[3]
ҚР Ұлттық банкпен қолданылған Несие нарығының жағдайы және
өлшемдерінің болжамы зерттеу материалдарына сүйене отырып төмендегідей
қорытынды жасауға болады: респонденттер арқылы жинақталған Несие нарығының
жағдайы және өлшемдерінің болжамы бойынша сауалнама жауаптары несие
нарығын болжауда тиімді құрал екендігін көрсетті, бірақ уақыт тұрғысынан
алғанда біз келесілерді дұрыс ойлану қажет деп есептейміз және келесі
принциптерді ұстана отырып қызмет атқарып, практикаға енгізуді ұсынамыз:
- зерттеудің дәлділік қағидасы, бұл зерттеу барысында қойылатын
сұрақтардың көптігі шынайы жауаптан жалтаруға әкелуі мүмкін,
сондықтан қойылатын сұрақтар тізімін қайта қарап негізгілерін ғана
алуды көздейді;
- зерттеудің нақтылылық қағидасы, әр тоқсанның соңғы есептік
күніндегі қауырт жұмыстар көптігіне байланысты қателіктер (жалған
мәлімет берілуі немесе есептеу кезіндегі қателіктер) жіберілуі
мүмкін, сондықтан жылына екі рет жарты жылдық және жылдық есеп
берулерге сүйеніп зерттеу жүргізуді ұсынады;
- зерттеудің шынайылық қағидасы, бұл мүлікке қатысты құқықтық және
кепілзаттық құқтарды анықтауға мүмкіндік береді, сол арқылы несие
тәуекелділігі төмендетіледі, яғни Қазақстанда бірыңғай мүлік
тізбесі институтын құру ұсынылады (мұндай тәжірибе әлемнің кейбір
елдерінде және Украинада қолданылады);
- зерттеудің табыстылық қағидасы, бұл табыстың алынуына сенімділік
мөлшері 50-60 пайыздан төмен болса, келісімді құру қажеттілігінің
жоқтығын көрсетеді;
- зерттеудің көздеу қағидасы, бұл операция сәтсіз аяқталса, қосымша
резервтердің қолда бар болуымен сипатталады.
1.3 Қарыз алушының несие қабілеттілігі және оны бағалау әдістемесі
Бүгінгі таңда, банк жүйесі үшін клиенттің несие қабілеттілігін
анықтаудағы тиімді әдістер мен жолдарды дұрыс таба білу өзекті мәселе
күйінде қалып отыр. Дағдарыс жағдайында тәуекелдерді басқарудың бірдей
әдістемесін қолдану мүмкін емес. Қазақстанның коммерциялық банктері алдында
барлық уақытта қарыз алушының несие қабілетін талдау әдістемесін таңдау
мәселесі тұрады. Бұл сұрақтың туындауы біріншіден, несие қабілеттілікке
талдау жүргізетін несиелік қызметкерлердің тәжірибесінің аздығы болса,
екіншіден, қарыз алушылар туралы ақпараттың жалаңдығы. Егер шет елдерде
бірнеше ондаған жылдар бойы жинақталған ақпараттар табылатын болса, бізде
несиелік бюролардың құрылғаны кеше ғана. Үшіншіден, несие қабілеттілікті
анықтау бойынша Қазақстанда дайындалған әдістемелік нұсқаулар жоқтың қасы,
Ресей немесе шет елдер дайындаған несие қабілеттілікке қатысты әдістемелік
нұсқаларды Қазақстандық жағдайға ықшамдау қажет. Қазақстан банктері көп
жағдайда, банктің несие тәуекелділігі жүйесін басқаруда өзіндік тәжірибе
мен олқылықтарға көп назар аударады. Оның қандай себептерден болғанын,
қандай әдістер мен шешімдер орын алғанын қарастырады. Нарықтық экономика
жағдайында және шетелдік стандарттар мен нормативтердің көптеп енгізілуі
жағдайында Еуропа мен АҚШ сияқты елдердің миллиондап қаржы жұмсаған
зерттеулеріне үлкен мән берген дұрыс сияқты.
Бүгінгі күнге дейін қазақстандық және шетелдік қадағалау ұйымдарының
қарыз алушының несие қабілеттілігін, несие тәуекелділігі мен бағалау
әдістемесін қолдануында айтарлықтай ерекшелік болмады. Банкті қадағалау
бойынша Базель комитетімен қабылданған жаңа талаптар қалыптасқан тәжірибені
түбегейлі өзгертті десе де болады. Қарыз алушының несие қабілеттілігін
бағалау кезінде банктер мен рейтинг агенттіктерінің беретін бағасының
маңызы артты. Отандық және шетелдік ғалымдардың, экономистердің еңбектерін
зерделей отырып, қазіргі несие нарығындағы және әлемдегі болып жатқан
өзгерістерге байланысты несие қабілеттілікке төмендегідей авторлық анықтама
берілді: Несие қабілеттілік – қарыз алушының банк алдындағы өз
міндеттемелері бойынша туындауы мүмкін несие тәуекелділігінің алдын-алу
және жою қабілеті. Несие қабілеттілікті анықтау кезінде бірнеше
көрсеткіштер мен белгілерге үлкен мән берген жөн, әлемдік және отандық
банктер тәжірибелерін қарастыра отырып қарыз алушының несие қабілеттілігін
бағалауда алға тартылатын белгілер сипатталды. Қарыз алушының несиелік
қабілетінің, оның төлем қабілетінен бір айырмашылығы - онда өткен кезеңдегі
немесе қандай да бір күндегі төлемсіздікті есепке алмайды, яғни мұнда
алдағы уақыттардағы қарызды өтеу қабілеті болжанады. Өткен уақыттардағы
қарыз алушының төлем қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік
қабілетін бағалау барысында көңіл аударатын ең бір формалды көрсеткіш
болып табылады. Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі, банктің нақты қарыз
алушыға беретін нақты қарызбен байланысты қарапайым (жеке) тәуекелдерінің
дәрежесін көрсетеді. Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын объективті
бағалау және несиелік операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді
есепке алу банкке несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға
мүмкіндік береді. Отандық және шетелдік тәжірибе несие тәуекелділігі мен
клиенттің несие қабілеттілігінің бірнеше анықтаушы белгілерін зерттеді.
Банктер тәжірибесінде қолданылатын қарыз алушының несие қабілеттілігін
анықтау мен бағалаудың маңызы мен қажеттілігін зерттей келе, олардың сан
алуан әдісі мен әдістемесі бола тұра несие тәуекелдерін басқаруға әлі толық
қол жеткізілген жоқ, яғни бұл сала көптеген зерттеулерді талап ететіндігін
көруге болады. Біз өз зерттеуімізде, несие қабілеттілік анықтамасыа
авторлық анықтама жасап, әр түрлі еңбектерде білдірілген пікірлерге
байланысты тұжырым білдірдік және қарыз алушының несие қабілеттілігін
бағалауда алға тартылатын белгілерді жинақтап жүйелендірдік [10,173б.].
Несие алушылар несиелік қабілеттің 3 класына топтастырылады. Банктер
несие алушыларды несиелік қабілет бойынша кластарға топтастыруда әртүрлі
методика қолданылатындықтан ондағы несиелік қабілеттің класстарының
көрсеткіштерінің деңгейі біркелкі емес. Сондықтан көп жағдайда несие
алушыларды несиелік қабілет бойынша класстарға топтастыру ҚР Ұлттық
Банкінің белгілеген келесі негізгі коэф-тері негізінде атқарылады:
1) Кл - өтімділік ликвидтік коэф-ті;
2) Кж – борыштық міндеттемелерді өз қаражаттары есебінен жабу
көрсеткіші коэф-ті; тез өтетін және өтімді активтер мен қысқа
мерзімді борыштық міндеттемелерді салыстыру арқылы анықталады;
3) Кмқж несие алушының меншікті айналым капиталының жеткіліктілігін
сипаттайтын көрсеткіш.
Бұл коэф-р мен көрсеткіштер мөлшері несие алушыларды келесі класстарға
топтастырады:
- орташа шамасы –II класс;
- орташа шамадан жоғары – I класс;
- орташа шамадан төмен – III класс;
Несие алушылардың рейтингі банктің ішкі саясатына, клиенттің балансының
ликвидтігі мен несие нарығындағы позициясына, несиелік қабілет класына
қарай анықталады. Несиелік қабілеттің жалпы бағасы несие алушының рейтингі
мен клас негізінде есептелген баллмен бағаланады.
Банк пен қарыз алушы арасындағы тәуекелділік мәселесінен кейін,
несиенің бір түрінен, бірдей сомада, бірдей мерзіммен, алған несиелерге
байланысты да несие тәуекелділігінің әбден болуы мүмкінкіндігін
қарастырғымыз келеді (4-кесте).
Кесте 4
Ұқсас клиенттердің несие қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Клиент Қарыз алушы тұлға-1 Қарыз алушы тұлға-2
Несие қабілеттілігін Несие қабілеттілік бір әдіспен анықталды
анықтау жолдары
Жұмыс өтелі Бұрыннан келе жатқан Жаңадан қызмет жасап
фирма жүрген фирма
Персоналдарды басқару Жақсы дайындалған Жалғыз кәсіпкер
менеджменті қызметкерлері бар
Өнімдер нарығы Кеңейтілген нарық Маманданған нарық
(азық-түлік саудасы) (компьютерлік желілерге
қызмет көрсету)
Негізгі клиенттері мен Қазақстандықтар Қазақстан және
жабдықтаушылары шетелдіктер
Банкпен анықталған Төмен Жоғары
тәуекелділік деңгейі
Е С К Е Р Т У - Зерттеу материалдары негізінде автормен құрастырылды.
Несие тәуекелділігін талдаудағы басты міндеттер болып, кредитордың
жеткілікті мөлшерде ақпарат алуы, оны өңдеуі мен бағалауы келесілерге қол
жеткізуге мүмкіндік беруі тиіс: әлуетті қарыз алушыға несие берудің
дұрыстығы туралы шешім қабылдауға; қарыз алушы несиелік міндеттемелерін
(негізгі қарыз және бойынша сый ақыларды) орындай алмаған жағдайдағы
ықтимал қаржылық залалды есептеуге және өз қызығушылықтарын қорғау үшін
әрекет етудің арнайы жүйесінің алдын алу болып табылады.
Қарыз алушының несиелік қабілеттілігін талдау ретінде банктің қарыз
алушыны оған несие беру мүмкіндігі мен дұрыстығы, несие келісім-шартына
сәйкес оларды уақытылы қайтару ықтималддығын анықтау тұрғысында бағалау
түсініледі. Несиелік қабілетті бағалау банкке қарыз алушының ісіне дер
кезінде араласуға, оны банкроттықтан құтқаруға немесе қарыз алушыны
несиелеуді жедел тоқтатуға мүмкіндік береді.
Несиелік қабілеттілікті бағалау банктің несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz