Қазақ балаларының тәрбиесін қазақ этнопедагогикасы арқылы дамытудың моделін жасау
МАЗМҰНЫ
І ТАРАУ. ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ ДӘСТҮРЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
І.1. 1.1. Оқу-тәрбие процесінде ұлттық-салт дәстүрлерді
пайдаланудың ғылыми-теориялық, практикалық негіздері
І.2. Бастауыш мектепте халық педагогикасын ендірудің
әдіс-тәсілдері
ІІ ТАРАУ. ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ ДӘСТҮРЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ШАРТТАРЫ
ІІ.1. Бастауыш сыныптарда халық педагогикасы дәстүрлерін жаңа
технологиялар арқылы ендіру жолдары
ІІ.2. Халықтық педагогикасы дәстүрлерінің бала тәрбиесіндегі
рөлін айқындау
ІІ.3. Салт- дәстүрлерді оқу-тәрбие процесінде пайдалануы
ұйымдастырудың негізгі шарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы әлемнің өркениетті
елдері қатарына қосылуы жолындағы саяси-әлеуметтік, экономикалық
өзгерістері мен қазіргі отандық білім беру жүйесінің басты мәселелерінің
бірі – келешек ұрпақты заман талабына сай интеллектуалды, жоғары
мәдениеттілігі имандылығымен ұштасып жататын елжанды азамат етіп тәрбиелеу
міндетін жүзеге асырумен байланысты.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
басты міндеті ғылым және тәжірибе жетістіктерімен қатар ұлттық рух пен
жалпы азаматтық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастырып, дамытуға
жағдай жасау қажеттілігі айтылған.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы міндет - өзінің өмірін
жалғастырушы сапалы ұрпақ тәрбиелеу. Еліміз егемендікке қол жеткізген соң,
жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабымен бірге келген
игілікті мақсат екендігі даусыз. Ел президенті Н.Ә.Назарбаев: Ұлт
мәселесіне қатысты жалпы үрдісті танып түсіну, сөз жоқ, қажет. Мұнсыз
мемлекеттік дамудың жалпы логикасын бажайлау мүмкін емес, - деп көрсеткен.
[1]. Қазақ халқының дәстүрлері ежелден келе жатқан ұлттық мәдиенеттің бір
бөлігі екендігі белгілі. Ғасырлар санынан екшеліп, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып
келе жатқан салт-дәстүрлердің озық үлгілері жеке тұлғаның жан-жақты дамуына
септігін тигізеді. Бүгінгі таңда қазақтың халықтық салт-дәстүрлерін
жинақтап зерттеудің, оның айналасындағы тәлім-тәрбиесі негізінде
жасөспірімдерді тәрбиелеудің қажеттігі өсе түсуде. Халықтық педагогика
негізінде тәрбиелеудің нәтижелі болуы педагогтардың халықтық педагогика
бойынша толық білім сапасынан және оны оқушылар тәрбиесіне пайдалана алу
іскерлігі мен дағдысынан көрінеді. Қазақтың ұлттық дәстүрлері өзінің бай
тарихы, терең мазмұны, сан алуан ерекшеліктерімен жас ұрпаққа рухани,
эстетикалық, эмоционалдық, интеллектуалдық тұрғыда әсер етіп, олардың
тұлғалық және сапалық қасиеттерін дамыта түсетіні сөзсіз. Осыған орай,
қазақ халқының салт-дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының ұлттық
тәрбиесін қалыптастыру – бүгінгі күннің басты мәселесінің бірі. Өз халқының
төл, рухани мәдиенетінің қыр-сырын, салт-дәстүрін, жөн-жосық, жол-
жоралғысын білген тұлға елінің патриоты ғана емес, басқалардың да рухани
құндылықтарын, ұлттық болмысын құрметтей білетін ұлттық санасы биік, үлкен
өркениеттің көшіне ілесе алатын, жан-жақты жетілген тұлға болатыны сөзсіз.
Бастауыш сыныптың оқу тәрбие үрдісінде халықтық педагогика негізінде
тәрбиелеуді қалыптастыру – кезек күттірмейтін өзекті мәселе. Бала дүниеге
келгеннен бастап, есейгенге дейін, толыққанды адам болғанда да ұлттық
мазмұн өмір сүру қалпына айналу керек.
Ұлттық құндылықтар сананың басты белгісі болғандықтан, адамның мінез-
құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы, көзқарасы арқылы сипатталады (әдептілік,
мейірімдік, қайырымдық т.б.). Халықтық тәрбие - әлеуметтіліктің биік шыңы,
адам ұрпағының негізін қалаушы, халық мәдиенеті, басқалардан айырмашылығы –
адамның рухани байлығы мәңгілік.
Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі мен
тәлімдік мұралары арқылы жас ұрпаққа тәрбие беруде қазақтың ағартушы-
педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов мектеп оқушыларына, мұғалімдеріне және болашақ ұстаздарға
арнап оқулықтар, оқу құралдары мен әдеби шығармалар жазды.
Халықтық педагогиканы зерттеген шетел педагог-ғалымдары Г.Н.Волков,
Я.И.Ханбиков, В.Ф.Афанасьев, Е.Л.Христова, Г.Н.Филонов, А.Э.Измайлов, Т.
Ормонов болса, Қазақстан ғалымдарының ішінен С.А.Ұзақбаева, Қ.Б.Жарықбаев,
С.Қ.Қалиев, Қ.Б.Бөлеев, Қ.Ж.Қожахметоваларды атап өтуге болады.
Халықтық тәрбиенің мүмкіндіктерін мектептің оқу-тәрбие үрдісінде
пайдалану мәселелері С.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, М.Х.Балтабаев,
А.А.Қалыбекова, Қ.Е.Ералин, Қ.Б.Бөлеев т.б. докторлық диссертацияларында
қарастырылған.
Халықтық педагогика саласындағы осы уақытқа дейін жүргізілген зерттеу
жұмыстарын талдау бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде
тәрбиелеу мәселесінің әлі де ғылыми зерттелуде өз дәрежесінде көрініс
таппағандығын көрсетеді. Демек, халық педагогикасының негіздерін бастауыш
сынып оқушыларына жүйелі түрде пайдалану мәселесінің арнайы зерттеу нысаны
болмаған. Осыған байланысты мектеп қабырғасында оқушыларды халықтық
педагогика негізінде тәрбиелеу теориясы мен практикасында қайшылық орын
алып тұрғандығы байқалады.
Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатымен бізге зерттеу тақырыбын Оқу-
тәрбие процесінде халық педагогикасы дәстүрлерін пайдалануды ұйымдастыру
шарттары деп алуға себеп болды. Зерттеу жұмысы бойынша мектепте қазақ
халқының салт-дәстүрін оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдарын теориялық-
әдістемелік тұрғыда қамтамасыз ету мақсаты қойылды.
Зерттеудің мақсаты: оқу-тәрбие процесінде халықтық педагогика
дәстүрлерін пайдалану арқылы мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу
процесінің тиімділігін қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарды анықтау
және негіздеу. Ұлттық тәрбие беру негізінде жас ұрпақтың тәжірибесін ұлттық
дәстүрге бағыттап, теориялық тұрғыда негіздеп, әдістесін жасап, оларды оқу-
тәрбие процесінде пайдалануды ұйымдастыру шарттарын көрсету.
Зерттеу объектісі: Қазақтың халық педагогикасындағы жас ұрпақты
тәрбиелеу дәстүрлері және оның өнегелік үлгілері. Мектепте қазақ халқының
салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие жүйесінде пайдалану үрдісі.
Зерттеу пәні: қазақтың халық педагогикасындағы жас ұрпақты тәрбиелеудің
дәстүрлік тәлімдерін оқу-тәрбие процесінде, тәрбие мекемелерінде, оқу
орындарында пайдалануды ұйымдастырудың шарттары мен жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, халықтың салт-санасындағы, әдет-
ғұрпындағы дәстүрлік жол – жоралғыны уақыт талабына сай, үйлесімді
пайдаланса, қазақтың жас ұрпақтарының ұлттық психологиясы мінез-құлық
мәдениеті өркендеп, тәрбиесі көркейіп, мейірімділігі кеңейіп, ар, ұждан
танымы өсіп, жетіледі. Халықтық педагогиканы оқу-тәрбие процесінде тиімді
пайдалану нәтижесінде оқушылардың білім деңгейі мен тәрбие нәтижелері, жаңа
сапалық құндылықтардың деңгейі ұлғаяды.
Зерттеудің міндеттері:
Оқу-тәрбие процесінде халық педагогикасы дәстүрлерін пайдаланудың
тәжірибесін оқып-үйрету, талдау және қорыту.
1. Халықтық педагогика құралдарын пайдалану арқылы тәрбиелеу
жүйесін жетілдірудің педагогикалық шарттары жиынтығын анықтау
және негіздеу;
2. жас ұрпақтың тәрбиесін қазақ этнопедагогикасы арқылы дамыту
педагогикалық шарттарын жүйелеу;
3. Қазақ балаларының тәрбиесін қазақ этнопедагогикасы арқылы
дамытудың моделін жасау;
4. Бастауыш сынып балаларын тәрбиелеуде халықтық педагогика
құралдары жүйесін пайдаланудың тиімділігін тәжірибелік-
эксперименттік тұрғыда дәлелдеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: қазақ
этнопедагогикасының тұжырымдамалары, жас ұрпақтың жеке тұлға ретінде даму
теориясы, қазақ халық ауыз әдебиеті шығармаларының мұралары, зерттеу
проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық еңбектер.
Зерттеудің көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектері, ҚР үкіметі мен Білім және ғылым
министрлігінің құжаттары (оқу-тәрбие жөніндегі заңдар, жарлықтар, қаулылар,
қазақ этнопедагогикасын дамытуға арналған тұжырымдамасы, тарихи сананы
қалыптастыру тұжырымдамасы, білім беру тұжырымдамасы, жалпы білім беретін
мектептер тұжырымдамасы т.б.), Қазақстан – 2030 Президенттің Қазақстан
халқына Жолдауы, мектеп пен жоғары оқу орнының озат тәжірибелері, қазақ
этнопедагогикасына қатысты тәлім-тәрбие жөніндегі тарихи-педагогикалық
зерттеулері, қазірде жүзеге асып жатқан халықтық тәрбие тәжірибелерінің
үздік үлгілері, өнегелік әдістемелері, оқу-әдістемелік құралдар,
бағдарламалар мен автордың кәсіптік тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік еңбектерге
талдау жасау; тәрбие мекемелері мен ұжымдарда; мектеп, жоғары оқу
орындарында тәрбие үрдісін бақылау; тәрбие мекемелерінде сауалнама жүргізу;
пікірталас, әңгіме өткізу; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және
педагогикалық тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында
тексеру, алынған деректерді математикалық есепке алу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- жас ұрпақтың тәрбиесін қазақ этнопедагогикасы арқылы дамытудың
педагогикалық шарттары жүйеленеді;
- бала тәбиесін этно-әлеуметтік тұрғы принципінен ескеріліп,
бүгінгі күнге сәйкес бағдарламасы ұсынылады;
- жас ұрпақтың тәрбиесін қазақ этнопедагогикасы арқылы дамытудың
моделін жасау;
- Қазақ мектебінің оқу-тәрбие процесін халық педагогикасы
негіздерінде ұйымдастырудың әдіснамалық теориялық негіздері
анықталады;
- Қазақ этнопедагогикасының гылыми-теориялық мазмұны мен
алғышарттарының негіздері айқындалды;
- Қазақ халқы салт-дәстүрлерінің өзіндік ерекшеліктеріне мазмұндық
сипаттама беріліп, тәрбиелік мүмкіндіктері айқындалады;
Зертеудің практикалық мәні: жоғары сынып, колледж оқушыларына,
студенттерге оқытылатын педагогика, этнопедагогика курсының барысында
пайдалану ұсынылады. Сонымен қатар, педагогика және этнопедагогика
салаларында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналасып жүргендерге дерек көзі
бола алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері, болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің кезеңдері,
зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу нәтижелерінің
дәлелдігі мен негізділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар сипатталады.
Оқу-тәрбие процесінде халық дәстүрлерінің теориялық-практикалық
негіздері атты бірінші бөлімінде ұлттық психикалық құрылым, ұлттық салт-
дәстүр, ұлттық сана-сезім ұғымдарының оқу-тәрбие процесінде пайдалануды
ұйымдастырудағы мәні теориялық тұрғыдан сипатталып, халық қағидалары
негізінде этнопедагогика тарихы арқылы жастардың ұлттық психологиясын
қалыптастыру ерекшеліктерінің педагогикалық, психологиялық негіздері
көрсетіліп, айқындалады.
Оқу-тәрбие процесінде халық дәстүрлерін пайдалануды ұйымдастырудың
жолдары атты екінші бөлімінде өсіп келе жатқан жас өркеннің психологиялық
ерекшеліктері ғылыми және практикалық негізінде көрсетіліп, мінез-
құлықтарын қалыптастыру жолдары, олардың ұлттық тәжірибесін дамытуға
бағытталған пән сабақтары, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шаралар арқылы
дамытудың жолдары мен әдістемелері анықталып, сынақтан өткізіліп,
нәтижелері қорытылды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
І ТАРАУ. ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ ДӘСТҮРЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқу-тәрбие процесінде ұлттық-салт дәстүрлерді пайдаланудың ғылыми-
теориялық, практикалық негіздері
Жеке тұлғаның қалыптасуы белгілі бір ортада көптеген факторлардың өзара
әсері арқылы дамиды. Біздің ойымызша, қазіргі жағдай қазақ жастарының
санасында, ой-өрісінде, жалпы азаматтық адамзаттың рухани құндылықтар мен
жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, әртүрлі әлеуметтік және
моральдық-психологиялық жағдайларда қолдау көрсету және қоғам өмірін
ізгілендіру мен демократияландыру жағдайында бойында ұлттық тәрбиеге
қасиеттері бар азаматтарды қалыптастыру мәселесінің маңыздылығы мен
көкейкестілігі артуда. Ата мұраларымыздың өнегелі дәстүрлерін, идеяларын,
тәрбие саласындағы әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын зерттеген, терең мазмұнды
ғылыми еңбектер қажет. Қазіргі заман талаптарына сай мұндай тарихи-
теориялық, практикалық тұрғыдан қарастырылған бірқатар еңбектер жарық
көрген. Оларға жеке тоқталар болсақ, Қ. Бөлеевтің Болашақ мұғалімдерді
оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау монографиясында отбасы
тәрбиесінің негізі – халықтың педагогика дей келе, бала – отбасының,
өмірдің жалғасы, болашағы, ана мен әке, әже мен ата – баланың басты
тәлімгерлері деп, қыз бала мен келін тәрбиесіне, ұл бала мен ер жігіт
тәрбиесіне терең тоқталып, толық мазмұнын ашып көрсетті. Автор бұл еңбекте
қазақ халқы орыс патшалығының отаршылдық бұғауында болып, содан кейін
әкімшілдік-әміршілдік коммунистік тәрбие дәріптелу себептерінен қазақ
халқының ұлттық санасы мен намысы қалыптасып, дамымай қалды дейді. Енді
одан арылу жолының ұзақ және қиын екенін айтып, тек халқымызға, әсіресе,
жас қазақ ұрпақтарына ұлттық тәрбие беру арқылы ғана оның шешімін табуға
болады дейді.
Қазақ халқының тәрбие тағылымы Тал бесіктен – жер бесікке дейін
үздіксіз орын алып отырған. Сонымен қатар ер бала мен қыздар тәрбиесіне
жеке дара, айрықша көңіл бөлген. Ер балаларды 6 жасқа дейін әже-апаларының
тәрбиесінде, ал одан соң ата, әке, ағалары өз қамқорлығына алған. Оның
мәнісі ер бала қыз мінезді болып кетпесін деп әйел адамдардың қасында
қалдырмаған. Ер адамдар өз қатарына алған ер балаларды ерліктің,
батылдықтың, батырлықтың, жігерлік пен қайсарлықтың қыр-сырына баулып,
тәрбиелеп отырған. Жас жеткіншекті қиындыққа мойымайтын, аштыққа шыдамды,
тоқтыққа ынсапшыл, жорыққа жортуылшыл, жауға ымырасыз, достыққа берік,
өнерлі де өрелі, шешен де шебер, сегіз қырлы бір сырлы етіп сомдаған.
Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан юастап халықтардың этностық
ерекшеліктері зерттеліп, ғылыми жағынан дәлелденген. Қазақ этнопедагогикасы
да ғылым ретінде қалыптасып, пән ретінде оқу-тәрбие ісінде қолданылмалы
құндылыққа айналды. Қазақ этнопедагогикасының ғылым болып қалыптасуы үшін
оның тарихын зерттеп, ғылыми теорияларын жасап (Қ. Жарықбаев), қазақ
этнопедагогикасы ғылымының зерттеу жүйелерін (методологиясын) анықтап (С.А.
Ұзақбаева, К.Ж. Қожахметова), оның құрылымындағы ұлттық салт-дәстүрлерді
сараптап (М.Х. Балтабаев, Ж.Ж. Наурызбаев, Р.Қ. Дүйсенбінова), оқу
құралдарын баспадан шығарған (Қ. Жарықбаев, С.Қалиев, Ж. Нұсқабаев, Ә.
Табылдиев т.б.) қазақ ғалымдары мол еңбек сіңірді. Ғылыми негізге сүйенген
оқу құралдары мен оқу бағдарламалары жасалды.
Қазақ этнопедагогикасы ғылымы – барлық өркениетті елдердің
этнопедагогикалық құндылықтарын зерттеген және ол құндылықтарды халық өз
тәжірибелеріне ендіріп, дүниетанымдық, тәрбиелік мақсаттар үшін пайдаланған
үрдістерін айқындап көрсететін ғылым.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптау барысында салт-дәстүрлердің
өзіндік сипаттамасын топтадық:
- салт-дәстүр – көп қырлы әлеуметтік, қоғамдық құбылыс, өз
дәуірінің айнасы;
- салт-дәстүр санасы мен тілі бар адамдарға ғана тән;
- халықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер адамның тіршілік тынысы мен
өмір сүру қалпына сай өмір қасиеттерінен пайда болады.
Қорыта айтқанда, әрбір халықтың өзіндік ерекшеліктерімен қатар, ортақ
құндылықтары болуы заңды және олар бірін-бірі толықтырып отырады.
Б.Қ. Өтешова Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын педагогикалық
халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың педагогикалық шарттары ғылыми
еңбегінде халық тағылымдары арқылы оқушылардың дүниетанымын дамыту
мәселесінің психологиялық және педагогикалық зерттеулер көрінісін,
оқушылардың дүниетанымын дамытудың моделін, өлшемдері мен көрсеткіштерін,
Әдеп пәні бағдарламасы, Ұлттық дүниетаным тағылымдары атты таңдау курсы
арқылы оқушылардың дүниетанымын дамыту, отбасы тіршілігінің әлеуметтік
мәнін, инабат иірімдерін, салт-дәстүрдің әлеуметтік мәні мен қазақ қыздары
мен балаларына арналған тәлім-тәрбие жолдарын көрсеткен.
Ұлттық тәлім-тәрбиеге мән беріп, баланың санасын ұлттық тәрбие
негізінде қалыптастыру Қорқыт атадан басталған.
Қорқыт атаның нақыл сөздері, қағидалары екшелген ойлардың нәтижесі:
Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман, Атасыз
ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас, Есекті жүгендегенмен жылқы
болмас. Қорқыт шығармаларында отбасындағы әйел-ананың орны жайлы былай
дейді: ол әйелдің төрт түрі болады, оның басы құт әйел, соңы – қанағаты
жоқ жұт әйел, одан қалса, ығыр қылатын кесір әйел, тірлігін тындырмайтын
салақ әйел. Жақсы әйел ерінің бар жоғын білдірмей, елге аға болады, -
дейді.
Ж. Баласағұн бала тәрбиесін отбасына бер, аймаңдайлы ұл-қыз туса,
үйіңде өсір, бөтен жерге қалдырма, - деп өсиет еткен. Баласағұнның бұл
тағлымды ойлары білім мен тәрбиенің сабақтасытығын жоғары бағалағандығының
дәлелі.
Әл-Фараби – тәрбие мәселесіне жан-жақты мән беріп, әр адамның дербес
ерекшеліктері мен имандылық әдеп дағдыларын жетілдіру барысында
дамитындығына ерекше назар аударды. Қайырымды қала атты шығармасында
әртүрлі көзқарастар мен пікірлерді талдап, ...адамдар жөніндегі
байланыстырушы дәнекер – адамгершілік, сондықтан адам санатына жататындар
бір-бірімен тату тұруға тиіс, - дейді.
Ұлттық тәрбие мәселесі адамның ұлттық психологиясын зерттеу арқылы
шешіледі.
Ұлттық психология – халықтардың тарихи дамуының өзгешелігі мен
әлеуметтік-экономикалық, рухани өмірдік алғы шарттарына сай қалыптасатын
және мәдениет пен тұрмыстан, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардан байқалатын
ұлттық сезім көрінісі.
Ұлттық психологияның компоненттері туралы ғалымдар арасында (С.
Қалиұлы, Н. Сәрсенбаев, Қ.Жүкеш, Н. Елікбаев, Н. Жанділдин, Қ. Оразбекова
т.б.) әртүрлі көзқарастар бар.
Философиялық, тарихи, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық ғылыми-
әдебиеттерді саралау келе ұлттық психикалық құрылымға төмендегідей
түсініктер беруге болады:
- ұлттық сана-сезім (сана-сезімнің әсерленуі арқылы)
- ұлттық мінез-құлық (ізгілік жолдары арқылы)
- ұлттық қайрат-жігер (батырлық жолдары арқылы).
Бұлардың әрқайсысына мынадай анықтама береміз: Ұлттық сана-сезім
дегеніміз – сана-сезімнің әсерлену көріністерінің шарттарына байланысты,
нерв системасы алып келген әсерлі жанның ұғуы, аңғаруы, сезінуі. Адам
баласы білімді алдымен осы әсерлену арқылы алады.
Адам жанының әсерлену көрінісі болу үшін төмендегі шарттар болуы тиіс:
- әсер білінетіндей күшті болсын;
- бір әсерден екінші әсерге дейін белгілі уақыт өтсін.
Ұлттық психикалық құрылымының екінші компоненті: Ұлттық мінез-құлық
дегеніміз – психикалық даму барысында адамның өзінің ойына, ісіне баға
беруін, жағымды ой мен ізгілікке ұмтылуын, ой мен іс-әрекетке іштен баға
бергенде болатын жағымды не жағымсыз сезімдерді айтамыз.
Ұлттық психикалық құрылымының үшінші компоненті ұлттық қайрат-жігер.
Жан қуаттары туралы теориясында әл-Фараби адамның ерік-жігер, қажыр-
қайратын жеке процесс ретінде қарастырмай, этика ғылымына орайлас
пікірлерін де сөз етеді. Жақсы қоғам, ізгі адамдар, олардың күшті қажыр-
қайраты мен ерік-жігері – рухани қасиеттерді қалыптастырудың негізгі
факторлары. Қылық пен іс-әрекеттің саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық
пен ерлік, рухани жағынан жетілу ерік-жігердің жақсы сапалары болса,
мейірімсіздік, қорқақтық, дүниқоңыздық, нәрсіқұмарлық, адамның ұнамсыз
қасиеттері болып табылады. Ал көз айна тәріздес нәрсе, ол – сыртқы дүниенің
сәулесі түсіп отыратын алғашқы саңылау дейді.
Сонымен қайрат-жігер деп – адамның сана-сезімінің, мінез-құлығының
белгілі бір шарттарды орындауын, не орындалмауына мақсатты ұмтылуын
атаймыз. Осы қайрат-жігерді ұмтылудың нәтижелері қазақ этнопедагогикасында
балаларды тәрбиелеудің педагогикалық шарттары орындалады деген тұжырымға
келдік.
Қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесі мен мәдениеті талай халықтардың
өкілдерін тәнті еткені тарихи жазбалардан белгілі. Ұлы жиһангез саяхатшылар
мен зерттеушілер қазақтың ежелгі тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті мен ауыз
әдебиеті туралы, олардың тұрмыстағы, кәсіптегі, отбасындағы, ауылдағы,
әулетті, рудағы әлеуметтік рөлі туралы; ұл мен қыз тәжірибесіндегі өзіндік
ерекшеліктері туралы, ұлттық таным, наным, сенім, ұғым, әдет-ғұрпы, ұстамды
да қайырымды мінезі мен құлқы туралы; жүзден астам рулардан бірігіп
қалыптасқанына қарамастан салты мен дәстүрінің біртұтастығы туралы; осынау
кең далада көшпенді өмір сүргеніне қарамастан біртұтас тілде сөйлеуі,
қолөнері мен бейнелеу өнерінің, ауыз әдебиеті мен музыка өнерінің, жалпы
дала мәдениетінің таңқаларлық үлгілері туралы таңдай қаға айтып баяндайды.
Мұның барлығы қазақ халқының қазіргі моральдік-психологиялық, мәдени
ахуалының түп тамыры екендігін тарих, философия, филология, педагогика,
психология, этнопсихология ғылымының зиялы ғалымдары өз еңбектерінде
дәлелдеп, олардың тәрбиелік мүмкіндіктерінің жоғары екендігі анықталды.
Бұған Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов
т.б. демократ ағартушылардың қазақ мектебін құру жөніндегі пікірлері мен
қазіргі қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық негіздерін жасаушы
ғалымдардың Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, К,Қожахметова, Қ.Бөлеев,
Ә.Табылдиев, Ж.Наурызбай т.б. тұжырымдары негіз болады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік дамуының тұжырымдамасында
Тәуелсіз халықтардың моральдік байлықтарына қайтып оралу, мәдениетінің
барлық салаларында ұлттық даралықты сақтау, барлық ұлт мәдениеттерінің
қазыналары мен дербестігін мойындау, - деп атап көрсетілген [4].
Еліміздің әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасындағы бұл бағыттың
халықтық педагогикаға негізделу кездейсоқтық емес. Себебі, жаһандану
процесінің кері ықпалдарына қасқая қарсы тұра алатын бірден бір қуатты
құралы – халық педагогикасының ұлттық құндылықтары, ұлттық салт-сана.
Этнопедагогиканың мазмұны – халық педагогикасы, этнопедагогика білімдері
жиынтығының әлеуеттілігімен өлшенеді. Оған соңғы жылдары халық
педагогикасы, этномәдениет, этноәлеумет және этнопедагогика саласында
жинақталған зерттеулер мен мәліметтер куә. Этнопедагогика өз әдіс-тәсілдері
арқылы халық педагогикасы дәстүрлерінің үлгілі және тәрбие тағылымдарын
мектептің оқу-тәрбие процесінде пайдалануды жүзеге асырады. Этнопедагогика
пәні жылжымалы әрекетте болады. Оның атқарар қызметі мен міндеттері заман
ағымына, әлеуметтік жағдайларға және қоғамдық сананың өзгеруіне байланысты
қалыптасып отырады.
Қазақ тілінің үйлесімділігі мен өткірлігі қазақ этнопедагогикасының
негізгі ерекшеліктерінің бірі. М.Жұмабаев: Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші
шарт – тілі болуы... Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жыры, тарихы, тұрмысы,
асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр, - деп әр ұлттың
өзіне тән негізгі ерекшелігі туралы ой тұжырымдайды [3].
Этнопедагогика қызметінің бір парасы – қоғамдық тәрбие әлеуетінің
тұлғаны дамытудағы мүмкіндіктерін ашып көрсетеді, білім нұсқаларын жүйеге
келтіреді: халық даналығын (ұлттық философиясын), құнды тәжірибесін, діни
нанымдарын, мақал-мәтелдерін, ауыз әдебиетін (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев), ән-
күйлерін (С.Ұзақбаева, М.Балтабаев), ұлттық ойындарын (Б.Төтенай),
қолданбалы өнерін (Д.Шоқпарұлы), салт-дәстүрлерін (Л.Болатова,
С.Кенжеахметов) халық педагогикасының амал-құралдарына (К.Ж.Қожахметова)
айналдырды.
Этнопедагогика халық педагогикасына лайықты пансофиялық (тәрбие
даналығы) үндестік құрылымын жасайды. Оны отбасы мен мектептегі білім мен
тәрбиеге бағыттайды, этнопедагогика классикалық педагогиканың ғылыми
әдіснамасына айналады, халық педагогикасының табиғилығы мен өміршеңдігін,
әлеуеттілігін нығайта түседі. Ал халық педагогикасы үрдістерін зерттеудегі
этнопсихологиялық факторлар болса, ұлттық мінез-құлық ерекшеліктері,
этносоциологиялық мәселелер, этноформа және униформа қалыптастырудың мәні
және этномәдениет мәселелері төңірегіндегі зерттеулердің әлі де жеткіліксіз
екендігін көрсетеді. Халық педагогикасы дәстүрлерін демократияландыру және
ізгілендіруде тек этнопедагогикалық әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асырылатыны
байқалады. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын әр алуан дәстүрлердің ішіндегі ең
маңыздысы – ұлттық салт-дәстүрлер, себебі, ол – ұлттық мәдениеттің берік
өзегі.
Ғалым Ә.Табылдиев Этнопедагогикалық оқылымдар атты еңбегінде: Ұлттық
қасиет – меймандостық жеке тұлғалардың игі әрекеті болса, оны басқалар үлгі
тұтып, әдеп-ғұрыпқа айналдырған. Ұлттық мәдениет деңгейінде әдеп деп
аталады. Бірте-бірте заңды құбылысқа айналады. Ол дәстүр деп аталады.
Дәстүр – ұлттық құбылыс. Дәстүр сөзсіз орындалатын заңды іс-әрекетке
айналса, оны салт дейміз. Салт – ұлт өмірінде қалыптасқан табиғи құбылыс,
салт-сана – салттың санаға сіңіргендегі ұғымының аты - деп аталған ұғымдар
туралы айқын тұжырымдама жасалды [2.5б].
Халық тағылымы мен этнопедагогикасының көздеген мұраты адами тұлғаны
(ұлттық тұлға) қалыптастыру десек, оның іргетасын ғылым (ілім, білім), дін
(наным, нану), көркемөнер (әсемдікке сену), тәрбие (сүйіспеншілік пен
үлгіні қабылдау немесе мархаббаттандыру) жасамақ. Халық тәрбиешісі өз
шәкірттеріне алдымен өзі үлгі көрсету, рухани, ізгілік, ар-ұят арқылы ықпал
етуі қажет, бұл ұлттық мектеп үшін халықтық тәрбиенің басты шарты болып
табылады.
Халық педагогикасының негізгі қағидасының бірі – мектепте жас ұрпаққа
рухани адамгершілікті өмір салтын құруды үйрету болмақ. Оқу-тәрбие
процесіндегі даму байланысы – педагогикалық заңдылықтар. Педагогикалық
процестің заңдылықтары оның тұтастығын дәлелдейді. Халықтық педагогика
тағылымдарын жүзеге асыру да осы заңдылықтарға сүйенеді:
- оқыту мен тәрбие қоғамның әлеуметтік, экономикалық жағдайына
байланысты. Сондықтан жас буынды қоғам талабына сай тәрбиелеу
қажеттігі туындайды;
- тәрбиенің, оқытудың, білім берудің және дамудың өзара заңдылығы
бар;
- тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі өте зор. Іс-әрекеттің барысында
белсенділіктің бірнеше түрі бар; Олар: қарым-қатынас
белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
- Тәрбие мен оқыту - іс-әрекеттің және қарым-қатынастың шешуші
ролі.
- Педагогикалық процесте оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін
есепке алу;
- Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы;
- Педагогикалық процестің міндеттерінің, мазмұнының, формаларының
өзара байланыс заңдылықтары.
Педагогикалық процесс диалектикалық заңдылықтар мен принциптер
тұрғысында жүреді. Оқу-тәрбие процесінің барысында шәкірттің танымдық,
еңбек, әлеуметтік, эстетикалық іс-әрекетіне, ойынына, өз бетінше
еңбектенуіне басшылық жасау принциптері арқылы жүзеге асады.
Халық педагогикасы дәстүрлерінің этнопедагогикалық өлшемдеріне:
табиғилық, бірізділік, сабақтастық, ықпалдылық, педагогикалық жүйенің
толымдылығы, жаппай тәрбиешілік, тәрбиеге жан-жақты тұтастықпен ықпал ету,
амал, әдіс-тәсілдердің қиюласуы т.б. жатады. Халық педагогикасы – табиғи
педагогика. Жас ұрпақ арасында адамгершілік қарым қатынастың қарапайым
болып қалыптасуы халықтық педагогиканың табиғилығына байланысты. Қазақтың
ұлттық салт-дәстүрлері тек шындықтан тұрады және шындықтан шын іс-әрекет
туындайды. Тәрбие – адамзатқа ортақ, мәңгілік қажеттілік категория. Бұл
қағидалар мектепте оқылатын пәндерге еніп, ұлттық қағидалар арқылы жүзеге
асырылмақ. Қазақ халқының салт-дәстүрлерін мектептің оқу-тәрбие үрдісіне
ендіру тәсілдеріне: жадында сақтау, ойдағыны жедел іске асыру (суырыпсалма
ақындық), түгендеп отыру, тәжірибе мен идеалдары есепке алып отыру,
толықтырып, тәртіпке келтіріп отыру, даралау яғни тұлғаны тәрбиелеудің
өзіндік ерекшеліктерін ескеру (ұлт, қыз тәрбиесін даралау), саралау,
сараптау, бүтінді бөлшекке бөлу, күтпеген жерде тапқырлық таныту, шешімнің
тиімділігін тану, жалғасын табу, болған және болатын оқиғалардың (жай
оқиға, оқыс оқиға, ойда қалар оқиға, қолайсыз оқиға т.б.) адамдардың көңіл
күйіне, мінез-құлқына, әдеп-ғұрпына т.б.) әсер етуін байқау жатады.
Белгілі ғалым А.С.Сәрсенбаев Егер де жақсы кім сырт көріністі
материалдан көркемдесе, ал дәстүрді әдет-ғұрып адамның ішкі рухани байлығын
көркейтеді, деп тұжырым жасады. Ғылыми зерттеу жұмыстарын талдау қазақ
халқы дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін ашып көрсетеді:
- Қазақ халқының өзіне тән салт-дәстүрін оқып меңгеру, өмірде
жүзеге асыру – педагогтардың, оқушылардың, ата-аналардың бірден-
бір міндеті;
- Қазақ халқының салт-дәстүрі – этнопедагогикалық білім мазмұнының
құрамдас бөлігі;
- Қазақ халқының салт-дәстүрлері – адамгершілік, ақыл-ой,
еңбексүйгіштік, эстетикалық, дене тәрбиесін жүзеге асырудың
құралы;
Бүгінгі таңда қазақ халқының салт дәстүрлері бойынша бірнеше
классификациялар бар. Олар мотивтеріне қарай: (С.Кенжеахметов) қазақ
фольклорына байланысты (Ш.Уалиханов, Г.Потанин, В.Радлов, А.Алегров,
А.В.Васильев, Н.Н.Пантусов), этнографияға байланысты (А.Диваев,
Ы.Алтынсарин), әдебиет пен өнерге байланысты ( М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
С.Қасиманов, А.Сейдімбек), балалардың қабылдау әсеріне қарай (С.Қалиев,
Ж.Нұсқабаев, Ә. Табылдиев) топтастырылған. Аталған еңбектерге сүйене
отырып, Л.А.Болатов қазақ халқының салт-дәстүріне педагогикалық сұрыптау
жасаған. Педагогикалық сұрыптаудың негізгі критерийлеріне (өлшеміне) қазақ
халқының салт-дәстүрінің тәрбиелік мүмкіндіктері мен оқушылардың жас
ерекшеліктерін негіз етеді. Сұрыптау үлкен жүйелік 5 топтан тұрады: 1. Бала
тәрбиесіне; 2. Тұрмыстық; 3. Әлеуметтік - мәдени; 4. Үйлену мен үй болуға
байланысты; 5. Бүгінгі заман талабына сай жаңарған дәстүрлер [5.11б]. Бала
ең кішкентай кезінен есейгенге дейін айналасын қоршаған адамдар мен ортаның
әсерімен ұлттық салт-дәстүрлерді ойына, жүрегіне сіңіріп, өз халқының
тұрмыстық жағдайымен, дүниетанымымен танысады. Халықтың тапқырлығына,
даналығына, білімдарлығына және эстетикалық талғамының жоғары екендігіне
көздерін жеткізеді. Бала ұлттық құндылықтарға қанып өседі. Әрбір этнос,
әрбір адам өз халқының этномәдениетіне құштар. Әлем, мемлекет барлық ұлт
өкілдерінің мүддесін көздей отырып, біртұтастықты қамтамасыз етуге мүдделі.
Әр ұлт өкілінің мүддесін көздей отырып, біртұтастықты қамтамассыз етуге
мүдделі. Әр ұлт өкілінің салт-санасы өз халқының тарихын, мәдениетін білу
арқылы ұлттық құндылықтарына адалдықты сақтап, ұлттық батырларын құрметтеу
арқылы қалыптасады. Бүгінгі таңдағы Қазақстан білімі әлеуметтік мәдениет
пен рухани құндылықтар негізінде құрылуда. Тәрбие мен білім беруде өз
азаматтарымыз бойында ұлтаралық қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыру,
қазақстандық патриотизм, ұлттар достығы, әдет-ғұрыптарды құрметтеу мен
аялау, басқа да ұлттар мен ұлыстардың және халықтардың дәстүрін сыйлау,
қазақ халқының рухани құндылықтарын қастерлеу тиіс. Рухани құндылықтарға
Отанға, туған жерге деген сүйіспеншілік, отбасын құрметтеу, әділдік,
шыншылдық, ата мұраға деген сый, дәстүрлердің жандануы, басқа ұлттардың
мәдениетін қадірлеу, сенім жатады. Рухани құндылықтардың қайнар көзінің
бірі – педагогикалық білім мен халық тәжірибесі. Оқушылардың ұлттық нәрден
сусындануы – рухани мәдениеті бай, жан-жақты жетілген, өзін-өзі дамытушы
тұлға қалыптасуының кепілі. Этнос мәдениеті – ассимиляция мен тарап
кетуден, басқа халықтың ықпалында кетудің қорғаныс құралы, ерекше белгі
және өзге этностармен қатынас құралы. Адамзаттық құндылықтар этникалық
құндылықтарымен тығыз байланыста, бірін-бірі толықтырады. Мәдениет этносты,
этнос мәдениетті қорғайды. Бірлі-жарым адам емес, этнос қана мәдениетті
сақтайды. Мәдениетін сақтай отырып, этнос өзін де сақтайды. Этномәдениет
пен мемлекет білім беру жүйесі арқылы тиімді дамиды. Ғалым Ж.Ж.Наурызбай
ұлттық сананың қалыптасу, мәдени-тілдік қызығушылығын жүзеге асыру құралы
ретінде білім беру ісінің төрт түрлі қызметін анықтайды:
1. Этноұлттық бірлестіктерді қалпына келтіріп отыру және тұтастықты
қамтамассыз ету;
2. Дамытушылық – ұлттық сананы дамыту және қалыптастыру;
3. Дефференциялық – адамның, этникалық топтар мен этностардың
қажеттіліктерін танып, білу;
4. Интеграциялық – ұлттық және әлемдік мәдениеттің өзара бір-біріне
ықпал етуі, бірін-бірі толықтыруы, бір біріне сіңісуі [6.18б.].
Білім беру идеясы - өсіп келе жатқан ұрпақтың мәдени дамуына жағдай
жасау. Білімді адам ғана өзінің тарихи және мәдени дәстүрлерін толық сезіне
алады, оның мәдени қажеттіліктері қалыптасады, саналы қызметі арқылы
адамгершілікке, сұлулыққа, жоғары рухани бастауларға ұмтылады.
Білім беруге қойылатын тағы бір талап, басқалардың да мәдениетін түсіну
және қабылдау. Сол арқылы әр мәдениеттің ерекшеліктері мен принциптері
айқындала түседі.
Оқушының этномәдени білімі дегеніміз жалпымемлекеттік құндылықтарды
қабылдап, сақтап, дамыта отырып, әлемдік цивилизацияның дәстүрлі мәдени
мұрасын меңгеру мен жүзеге асыру болып табылады.
Бүгінгі таңда этномәдени тұрғыда толыққанды дамыған, көпмәдениетті
ортаға бейімделген, шығармашылық қабілеті жоғары, нарықтық бәсекелестік
жағдайда өмір сүруге дайындалған, өзіндік ұлттық бет-бейнесі анықталған
этнос субъектісін қалыптастыру – күн тәртібінде тұрған мәселе. Жас ұрпақты
толыққанды тұлға етіп қалыптастыру үшін қазақ мектебінің ұлттық рухани-
мәдениеттік тәрбие ұстанымын қалыптастыру қажет. Ол үшін ғалым
Ш.Беркімбаева төмендегідей тұжырымдама жасайды:
- қазақ мектебінің тәрбие мазмұнына этноруханияттық компоненттерді
міндетті түрде ендіру;
- білім және тәрбиенің құрамындағы гуманитарлық және этномәдени
компоненттерді күшейту;
- оқушы тұлғасын этномәдениеттік шығармашылыққа бағыттау арқылы
ұлттық рухани билікке баулу;
- Қазақстандық патротизм сезімін орнықтыру;
- Қазақстандық ұлттар мен ұлыстардың этнопсихологиялық
ерекшеліктері мен этнопедагогикалық мүмкіндіктерін есепке алу;
[7.13б.].
Халық педагогикасы ұлттық әдебиет пен сол ұлттың салт-дәстүрлерінен
құралады. Көркем шығармалар арқылы ата-баба өмірінің қыр-сырына қанығады,
шығарма кейіпкерлерінің тілі, ойы, іс-әрекеттері жеке тұлғаның толыққанды
болып қалыптасуына ықпал етеді. Ұлттық салт-дәстүрлер адам өмірін
мағыналандырады, әдетке айналды, ал әдеттер әдет-ғұрыпқа айналады, әдет пен
дәстүр (мәдени үрдістің ұлттық дәрежедегі көрінісі), дәстүрден салт (ұлттық
қолданыстың қолданылмалы заңға айналуы, міндеттелуі), салттан салт-сана
(салт-дәстүрдің ұлттық санаға сіңіп, тектікті қалыптастырып, қалыпты
қолданыста болуы) қалыптасады, ұлттың іргетасын құрайды, өзіндік
қасиеттерімен, біліммен, ерік-жігермен қаруландырады.
Ойымызды қорытындылай келе, төмендегідей ұсыныстарға тоқталдық:
- теориялық білім мен халықтың ғасырлар бойғы жинаған іс-
тәжірибесін ұштастыру, жаңғыртып, жаңартып, толықтырып, өмір сүру
қалпына ендіру;
- қазақ мектептерінің оқу-тәрбие үрдісіне этнопедагогикалық
құндылықтарды ендіруді жетілдірудің кешенді жұмыс жоспары мен
мазмұнын жүйелендіру;
- аталған ғылыми тұжырымдамаларды жұмыс мазмұны мен мақсатына сай
таңдай, жүзеге асыра білуге үйрету – педагогтардың міндеті.
1.2. Бастауыш мектепте халық педагогикасын ендірудің
әдіс-тәсілдері
Қай заманда болсын әр халық өзінің ұрпағын жан-жақты жетілген,
адамгершілік жағынан жағымды, мінез-өнегелері қалыптасқан, еңбекшіл,
үлкенді құрметтейтін азамат болып өссін деп армандаған. Бұл мәселені жүзеге
асыруда халықтық ғасырлар бойы бай қазынасы мен аңыздары, мақал-мәтелдері
мен жұмбақтары ұрпақ тәрбиесінің пәрменді құралы болды.
Қазақ халқында келешек жас ұрпақты тәрбиелеу, өмірге дайындау, сол
халықтың арман-мүддесін, тәрбие дәстүрімен байланысты туып, өсіп-өркендеп,
дамып, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған. Демек, бірде бір адамзат қоғамы
өзінен бұрынғы аға буынның ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай
өмір сүрген емес. Жүсіп Баласағұн өзінің Құтты білік дастанында түркі
халықтарының бай ауыз әдебиеті, фольклор жанры, әсіресе салт-дәстүр жырлары
басым. Сондай-ақ ол адамға білім мен ғылымның не үшін керек екендігін
айтса, енді бір тарауларда бақытқа жетудің жолдарын көрсетеді. Ал дастанның
52-тарауында отбасында ұл мен қыз баланы қалай тәрбиелеу керек, оларды
оқытудың жолдары, бала тәрбиелеудегі ата-ананың орны арқау болады.
Ахмет Иүгінеки Ақиқат сыйы атты дидактикалық өсиетнама дастандарында
білімнің адамға өмірлік таусылмас азық болатынын және оның ізгілік пен
қайырымдылықтың бұлағы екендігін атап көрсетсе, Махмұт Қашқари өзінің
Диуани лұғат ат түрік атты сөздігінде жас ұрпақты тіршілік пен еңбекті
сүюге, білімге құштар болуға, өз бақыты үшін күресе білуге шақырады. Бұл
ғұламалардың еңбектері балаларды білімге, әдептілікке, адамгершілікке,
еңбекке, үлкен парасаттылыққа шақырған өсиет сөздері күні бүгінге дейін
тәрбиелік мәнін жойған жоқ.
Ұлттық тәрбие ісі ақын-жыраулар поэзиясынан кең орын алған. XY-XYIII ғ.
қазақ поэзиясының негізін салушы ақын-жазушылар (Шалкиіз жырау Тіленшіұлы,
Ақтамберді жырау Сарыұлы, Бұхар жырау, Мұрат Мөңкеұлы, Шортанбай Қанайұлы)
халқымыздың тыныс-тіршілігін, болмысын, ел мүддесін жырлаған. Ақындардың
әлеуметтік-философиялық дүниетанымы, ойлары, қазақ халқының қоғамдық сана-
сезімінің қалыптасуына, қоғамдық ойдың дамуына, кейінгі ұрпақты гуманды,
патриоттық ұлтжанды рухта тәрбиелеуге үлкен әсері болады.
Қазақтың ғұлама ағартушы демократы (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев), қазақ зиялылары (А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.
Аймауытов, т.б.) ұрпақ тәрбиесін көңіл көзінен таса қалдырмай, еңбектері
мен шығармаларын балаларға, оның болашағына арнағаны баршаға аян.
Келешек жас ұрпақ тәрбиесі туралы айтқанда елін, жерін сүйетін,
азаматтық, адамгершілік қасиеті мол, білімді де парасатты, ата-баба әдет-
ғұрпын, салт-дәстүрін бойына сіңірген, шымыр да шыныққан азаматты
тәрбиелеудің алтын діңгегі – халық ауыз әдебиеті десек, оның ішінде белгілі
ақын-жазушыларымыздың балаларға арнап жазған таңдаулы шығармалары бар.
Балалар әдебиеті – балалардың дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп,
тіл байлығын жетілдіреді. Көркем сөз өрнегін бала құлағына құйып,
көкірегіне сәуле түсіреді, сөйтіп халық қазынасының әуендік үнінен нәр
алады. Көркем әдебиет арқылы кішіге қамқорлық, үлкенге көмек, еңбекті
құрметтеу, достық пен инабаттылық, адамгершілік үлгі-өнеге, өмірмен
танысады.
Қазақ халқының педагогі, қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы,
қазақ даласына ғылым мен білімнің қоңырауын соққан Ы.Алтынсарин болды. Ол
қазақ балаларына арнап оқулықтар жазып, олардың жан-дүниесіне әсер етіп,
ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолын ашты. Осы орайда оның 1876 жылы
И.Ильминскийге жазған хаттарының бірінде: ... мен балаларға қызықты етіп,
табиғат күштері, құбылыстары тарихи-жағырапиялық тартымды әңгіме құрамын.
Менің бұған шеберлігім мен білімім жететінін, жетпейтінін білмеймін, бірақ
қалайда істеп көремін - деп ағынан жарылып, ақтарылып айтқан сөзінен
азаматтық-әлеуметтік қызметіне қаншалықты зор мән бергенін көреміз. 1879
жылы Ыбырай Қазақ хрестоматиясы атты кітап шығарып, қазақ балалар жазба
әдебиетінің атасы атанды. Ол қазақ балаларының табиғи, ұлттық
ерекшеліктеріне байланысты өлең-жырлар, әңгімелер жазып, олардың
жандүниесіне әсер етіп, ұлттық көзқарасын қалыптастыру жолын ашып берді.
Ыбырай шығармаларының басты тақырыбы – еңбек. Айтарлық, Бір уыс мақта,
Әке мен бала, Мақта қыз бен мысық, Асыл шөп, Өрмекші, құмырсқа,
қарлығаш т.б. шығармалары жас ұрпақты еңбек етуге, шыдамдылыққа,
сабырлылыққа, төзімділікке баулыса, Екі жолдас, Бай баласы мен жарлы
баласы т.б. әңгімелерінде адамгершілікке, достыққа, тапқырлыққа,
зеректікке тәрбиелеуде маңызы зор. Сондай-ақ, дүниедегі өзгермейтін де
ескірмейтін де өмірлік байлық, дәулет - өнер білім деп, ол Кел, балалар,
оқылық, - деп жар салады.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев әдеби мұралары арқылы бүгінгі
жас ұрпаққа көптеген ағартушылық насихат қалдырған. Ұлы Абай тәрбие баланың
дүниеге келген күнінен бастап тәрбиеленетінін және оның тәрбиесінде бірден-
бір жауапты – ата-ана екендігін көрсетті. Ақынның Әсемпаз болма, әрнеге
(1894 ж.) деген өлеңінде адамгершілік туралы ойларын қайрат, ақыл, әділет,
шапағат секілді адам бойындағы асыл қасиеттер негізінде ашады. Сондай-ақ
Ғылым таппай мақтанба (1886 ж.) өлеңінде жастарды өнімді еңбек етіп,
ғылым мен білімге ұмтылуға, алға қойған мақсатқа жету үшін табандылыққа,
төзімділікке шақырады. Жасымда ғылым бар деп ескермедім (1885 ж.)
өлеңінде жастарға оқып, білім алыңдар деген құрғақ үгіт айтпайды, жасында
ғылым қажет екендігін ескермей, ер жеткен соң қолын кеш сермеп, одан махрұм
қалғандығын өз басының айықпас қасіреті ретінде өкінішті сыр етіп шертеді.
Қазақ халқының классигі А.Құнанбаев әдебиеттің халықтығын ту ғып көтерді,
поэзия алдымен халық өмірінің айнасы болып, онда халықтық мәні бар келелі
шындықтар суреттелуін талап етеді.
Ұлт мұраты, ұрпақ қамы халқында қазақ зиялылары, Алаш арыстары ерен
еңбек етті. Айтарлық, М.Жұмабаев Педагогика атты еңбегінде тәрбиенің төрт
түріне тоқталған. Атап айтсақ, дене тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі, сұлулық
тәрбиесі, һәм құлық тәжірибесі. Тәрбие мәселесіне назар аудара отырып,
Мағжан Жұмабаев: Егерде адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның
тәрбиесі түгел болғаны. Егер де ол ыстық, суық, аштық, жалаңаштық сияқты
тұрмыста жиі ұшырайтын көріністерді елемейтін мықты, берік, денелі болса,
түзу ойлайтын, дұрыс шешетін, дәл табатын, дұрыс ақылды болса, сұлу сөз,
сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны толқынданарлық болса,
жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса,
міне, осындай болғанда адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғаны.
Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын, - деп
келешек бала болашағының жарқын болуы бүгінгі берілетін тәрбиеден
басталатынын айтып кеткен. Ал, тәрбие құралы – көркем шығарма екендігі
айдан анық.
Қазақ топырағында жас ұрпақты тәрбиелеуде сүбелі ғылыми еңбектер жазған
– Жүсіпбек Аймауытов. Оның Әліпби, Тіл құралы, Әдебиет танытқыш атты
еңбектері қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашудан бастап, оның
оқытылуына ат салысты. Әліпби оқу құралының басты ерекшілігі: балалардың
жас ерекшелігіне сәйкес, оларға лайықты тілмен жазылуында, тәрбиелік мәні
бар жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтелдерді шағын мәтелдерді саралап
берілуінде.
Қазақстанда мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу, білім беру
мәселесіне ден қойған педагог – публицист Нәзипа Құлжанова болды. Оның
Мектептен бұрынғы тәрбие, Ана мен бала тәрбиесі атты еңбектері баланың
мектепте дейінгі тәрбие туралы екендігін атап өтуге болады.
Қазақстанда балалар әдебиетінің білімділік, тәрбиелік мәнін
қалыптастыру, даму тарихын терең зерттеп, ауыз әдебиетінен бастап
қарастырған Ш.Ахметов, М.Әлімбаев, Ә.Табылдиев т.б. атауға болады.
Жас ұрпақ тәжірибесіне қазақ қаламгерлері де үлкен үлес қосты. Қазақ
балалар әдебиетіне үлкен үлес қосқан – С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, С.Көбеев,
Ө.Тұрманжанов, А.Тоқмағамбетов халықтың шығармалардың дәстүрлерін пайдалана
отырып, балаларға арнап, өлең-жырлар жазған. Олардың шығармалары бала
тәбиелеудегі ізгі мақсаттарды дұрыс түсініп, балалардың тілін ширатып, ойын
дамытады, еңбекке, Отанды сүюге тәрбиелейді. Сондай-ақ, олардың өлеңдері
балалардың ұғымына оңай, қысқа, тұжырымды. Тілге жеңіл жазылған.
І.Жансүгіров қазақ балалар әдебиетіне үлес қосқан ақын. Ол Тәрбие мен
білім баланың жас кезінен бастап берілуі тиіс, - деді. Осы мақсатта
бесікте жатқан балаларға өлең мен ән жазған. Сол арқылы баланың көңіл күйі
мен ойын эстетикалық сезімін оятып тезірек жетілуіне, дұрыс өсуіне
жәрдемдеседі. Ілияс бала тәрбиелеудегі ізгі мақсаттарды дұрыс түсініп, өз
өлеңдері арқылы оны шеберлікпен айта білген. Елге есті ер керек, ер жет,
есей ертерек, - деп, балалардың болашағынан зор үміт күтеді. Балаларға
арналған өз елі, өз жері, оның байлығы (Жазғытұрым, Күз,Қыс, Тау
суреті) мен сұлу табиғаты туралы көптеген өлеңдерінің тәрбиелік мәні зор.
Ілияс Жансүгіровтың Малта, Шәркей, Күн шыққанда, Бөбек бөлеу т.б.
шығармаларының танымдық-тәрбиелік маңызы зор. Малта деген өлеңі арқылы
төңіректегі заттардың сыр-сипатын білуге баулиды, оның әуесқойлық,
ынтызарлық сезіміне қозғау салады.
С.Сейфуллин қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушы, балалардың
сүйікті жазушысы. Оның Балалар, Ананың хаты, Анаға жауап т.б.
өлеңдері бар. Еңбек еткен адам сыйлы болады, құрметке бөленеді, Отанын да,
халқын да сүйіндіріп, даңққа бөлеп отыратыны туралы Бұлшық ет өлеңінде
жасөсімпірімдерге үлгі-өнеге етіп көрсетті. Еңбекпен айналасу баланың ой-
өрісін кеңейтіп, саналы да тәртіпті болуына баулиды. Балаларды еңбекке
тәрбиелеумен қатар, ересек адамдардың еңбектерін құрметтеу керектігі, сол
болашақ еңбекке, өмірге ат салысатын жасөсімпірімдердің рухани жоғары
дәрежеде көтеретіндей етіп суреттейді.
Қазақ халқында балаларға арнап көркем шығармалар жазған ақын-жазушылар
С.Бегалин, Ә.Дүйсенбаев, Қ.Мырзалиев, Қ.Ыдырысов, Қ.Баянбаев, С.Қалиев,
О.Әубәкіров, М.Иманжанов, Б.Соқпақбаев, С.Сарғасқаев т.б. өз үлестерін
қосты. Сондай-ақ қазақ балалар әдебиетінде ерлікті (С.Бақбергенов Талғат,
Қ.Қайсенов Жас партизандар), еңбекті (М.Сүндетов Балық аулай барғанда
т.б.), спортты (Жұмыр жерде теңбіл доп), оқу мен тәрбиені, ар-намысты,
адамгершілікті, тарихи дәстүрді (М.Иманжанов, Н.Сералиев, Ә. Дүйсенбаев,
М.Әлімбаев т.б.) дәріптейтін шығармалар жазылады.
Қазақ этнопедагогикасы материалдарын мектептің оқу-тәрбие процесінде
пайдалану формалары сан алуан. Оқу процесінің барлық компоненттерін, мақсат-
міндеттерін негізге ала отырып, сабақтың мазмұны, пәндердің тараулары және
тақырыптарымен табиғи үйлесім тауып, оқу процесінің тұтас аяқталған буынын
құруы керек. Қазіргі кезде қоғам алға қойып отырған тәрбие міндеттерін
шешуге этнопедагогика дәстүрлері мен тәжірибесін педагогика ғылымының
әдістемелік-теориялық қағидаларымен біріктіру басты мәселеге айналуда.
Жалпы азаматтық құндылықтарды, тарихи тәжірибені, сан ғасырлық мәдени
дәстүрлерді ескере отырып, педагогтарға жаңа талаптар қойылады. Арнаулы
курстарда, семинарларда, факультативтік сабақтарда тәрбие берудің ұлттық-
аймақтық мәдениеті мен мазмұны қалыптастырылады. Этнопедагогикалық білім
берудің аудиториялық формаларына: лекциялар, семинарлар мен факультативтер,
зертханалық және практикалық сабақтар, арнайы курстар, ал аудиториядан тыс
формаларына: экскурсиялар, рефераттар, конференциялар, диспуттар,
олимпиадалар, конкурстар, курстық және дипломдық жұмыстар жатады.
Этнопедагогикалық білім беру әдістеріне: әңгімелеу, әңгімелесу, түсіндіру,
пікірлесу, көрсету, талқылау, жаттығу, сұрақ-жауап, т.б. жатады.
Этнопедагогикалық білім беру құралдары: ұлттық тіл, ұлттық әдет-ғұрыптар
мен салт-дәстүрлер, ауызекі халық шығармашылығы, халық тарихы, ұлттық,
сәндік, қолданбалы өнер, ойындар, т.б. Мектепте қазақ этнопедагогикасы
материалдарын пәндерге қосымша ретінде енгізілуіне байланысты оқу
мазмұнының молаюы оларды игеруге күрделілік туғызады. Осыған орай, қазіргі
кезде оқытудың жаңа технологиясын пайдаланудың маңызы зор. Дәстүрлі емес
сабақтар (іскерлік ойын, пресс-конференция, жарыс, аукцион, шығармашылық
есеп, лекция-концерт, мақсатты ойындар, брейн-ринг, телекөпір, экскурсия,
ғажайып алаң, т.б.) өткізу, сондай-ақ оқу жұмысын ұйымдастырудың басқа да
көмекші формалары қолданылады.
І. Оқыту әдістері:
1. Әңгіме, әңгімелесу, түсіндіру, дәріс, пікірталас.
2. Техникалық құралдарды қолдану, иллюстрациялық және техникалық
құралдарды қолдану.
3. Тәжірибелік іс-әрекетті ұйымдастыру.
ІІ. Оқыту формалары:
Ұжымдық: дәрістер, лекция, ғылыми-практикалық конференциялар, халықтық
педагогика тақырыптарына арналған сайыстар, кештер, олимпиадалар, дөңгелек
үстел, оқырмандар конференциясы, ұжымдық консультация;
Топтық: топтық шығармашылық әрекетті ұйымдастыру, семинарлар,
факультативтер, динамикалық жұптар, лабораториялық сабақтар;
Жеке: шығармашылық тапсырмалар, баяндамалар, рефераттар, курстық
жұмыстар, дипломдық жұмыстар жеке консультациялар.
Аудиториядан тыс орындалатын жұмыс формалары:
1. Халық мерекелерін өткізу;
2. Факультативтік оқу ұйымдастыру;
3. Ұлттық ойындар секцияларын, салт-дәстүр, Жыр - қазына үйірмелерін
ұйымдастырып, наурыз мерекесінде, мектепішілік, мектептен тыс іс-
шараларда нәтижелерін көрсету;
4. Қолданбалы өнер түрлеріне үйірмелер, шеберханалар ұйымдастыру;
5. Халықтық салт-дәстүрді жинақтау, зерттеу мақсатымен Ізденіс атты
фольклорлық экспедициялар ұйымдастыру;
6. Көне заман ескерткіштеріне, тарихта аты қалған тұлғалардың жүріп
отырған жерлеріне жорықтар ұйымдастыру;
Сабақ түрлері: дәстүрлі сабақ, дәстүрлі емес сабақтар, зерттеу сабағы,
шығармашылық кездесу сабағы, радиохабар сабағы, сайыс сабақ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І ТАРАУ. ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ ДӘСТҮРЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
І.1. 1.1. Оқу-тәрбие процесінде ұлттық-салт дәстүрлерді
пайдаланудың ғылыми-теориялық, практикалық негіздері
І.2. Бастауыш мектепте халық педагогикасын ендірудің
әдіс-тәсілдері
ІІ ТАРАУ. ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ ДӘСТҮРЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ШАРТТАРЫ
ІІ.1. Бастауыш сыныптарда халық педагогикасы дәстүрлерін жаңа
технологиялар арқылы ендіру жолдары
ІІ.2. Халықтық педагогикасы дәстүрлерінің бала тәрбиесіндегі
рөлін айқындау
ІІ.3. Салт- дәстүрлерді оқу-тәрбие процесінде пайдалануы
ұйымдастырудың негізгі шарттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы әлемнің өркениетті
елдері қатарына қосылуы жолындағы саяси-әлеуметтік, экономикалық
өзгерістері мен қазіргі отандық білім беру жүйесінің басты мәселелерінің
бірі – келешек ұрпақты заман талабына сай интеллектуалды, жоғары
мәдениеттілігі имандылығымен ұштасып жататын елжанды азамат етіп тәрбиелеу
міндетін жүзеге асырумен байланысты.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің
басты міндеті ғылым және тәжірибе жетістіктерімен қатар ұлттық рух пен
жалпы азаматтық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастырып, дамытуға
жағдай жасау қажеттілігі айтылған.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы міндет - өзінің өмірін
жалғастырушы сапалы ұрпақ тәрбиелеу. Еліміз егемендікке қол жеткізген соң,
жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру міндеті уақыт талабымен бірге келген
игілікті мақсат екендігі даусыз. Ел президенті Н.Ә.Назарбаев: Ұлт
мәселесіне қатысты жалпы үрдісті танып түсіну, сөз жоқ, қажет. Мұнсыз
мемлекеттік дамудың жалпы логикасын бажайлау мүмкін емес, - деп көрсеткен.
[1]. Қазақ халқының дәстүрлері ежелден келе жатқан ұлттық мәдиенеттің бір
бөлігі екендігі белгілі. Ғасырлар санынан екшеліп, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып
келе жатқан салт-дәстүрлердің озық үлгілері жеке тұлғаның жан-жақты дамуына
септігін тигізеді. Бүгінгі таңда қазақтың халықтық салт-дәстүрлерін
жинақтап зерттеудің, оның айналасындағы тәлім-тәрбиесі негізінде
жасөспірімдерді тәрбиелеудің қажеттігі өсе түсуде. Халықтық педагогика
негізінде тәрбиелеудің нәтижелі болуы педагогтардың халықтық педагогика
бойынша толық білім сапасынан және оны оқушылар тәрбиесіне пайдалана алу
іскерлігі мен дағдысынан көрінеді. Қазақтың ұлттық дәстүрлері өзінің бай
тарихы, терең мазмұны, сан алуан ерекшеліктерімен жас ұрпаққа рухани,
эстетикалық, эмоционалдық, интеллектуалдық тұрғыда әсер етіп, олардың
тұлғалық және сапалық қасиеттерін дамыта түсетіні сөзсіз. Осыған орай,
қазақ халқының салт-дәстүрлері арқылы бастауыш сынып оқушыларының ұлттық
тәрбиесін қалыптастыру – бүгінгі күннің басты мәселесінің бірі. Өз халқының
төл, рухани мәдиенетінің қыр-сырын, салт-дәстүрін, жөн-жосық, жол-
жоралғысын білген тұлға елінің патриоты ғана емес, басқалардың да рухани
құндылықтарын, ұлттық болмысын құрметтей білетін ұлттық санасы биік, үлкен
өркениеттің көшіне ілесе алатын, жан-жақты жетілген тұлға болатыны сөзсіз.
Бастауыш сыныптың оқу тәрбие үрдісінде халықтық педагогика негізінде
тәрбиелеуді қалыптастыру – кезек күттірмейтін өзекті мәселе. Бала дүниеге
келгеннен бастап, есейгенге дейін, толыққанды адам болғанда да ұлттық
мазмұн өмір сүру қалпына айналу керек.
Ұлттық құндылықтар сананың басты белгісі болғандықтан, адамның мінез-
құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы, көзқарасы арқылы сипатталады (әдептілік,
мейірімдік, қайырымдық т.б.). Халықтық тәрбие - әлеуметтіліктің биік шыңы,
адам ұрпағының негізін қалаушы, халық мәдиенеті, басқалардан айырмашылығы –
адамның рухани байлығы мәңгілік.
Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі мен
тәлімдік мұралары арқылы жас ұрпаққа тәрбие беруде қазақтың ағартушы-
педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов мектеп оқушыларына, мұғалімдеріне және болашақ ұстаздарға
арнап оқулықтар, оқу құралдары мен әдеби шығармалар жазды.
Халықтық педагогиканы зерттеген шетел педагог-ғалымдары Г.Н.Волков,
Я.И.Ханбиков, В.Ф.Афанасьев, Е.Л.Христова, Г.Н.Филонов, А.Э.Измайлов, Т.
Ормонов болса, Қазақстан ғалымдарының ішінен С.А.Ұзақбаева, Қ.Б.Жарықбаев,
С.Қ.Қалиев, Қ.Б.Бөлеев, Қ.Ж.Қожахметоваларды атап өтуге болады.
Халықтық тәрбиенің мүмкіндіктерін мектептің оқу-тәрбие үрдісінде
пайдалану мәселелері С.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, М.Х.Балтабаев,
А.А.Қалыбекова, Қ.Е.Ералин, Қ.Б.Бөлеев т.б. докторлық диссертацияларында
қарастырылған.
Халықтық педагогика саласындағы осы уақытқа дейін жүргізілген зерттеу
жұмыстарын талдау бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде
тәрбиелеу мәселесінің әлі де ғылыми зерттелуде өз дәрежесінде көрініс
таппағандығын көрсетеді. Демек, халық педагогикасының негіздерін бастауыш
сынып оқушыларына жүйелі түрде пайдалану мәселесінің арнайы зерттеу нысаны
болмаған. Осыған байланысты мектеп қабырғасында оқушыларды халықтық
педагогика негізінде тәрбиелеу теориясы мен практикасында қайшылық орын
алып тұрғандығы байқалады.
Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатымен бізге зерттеу тақырыбын Оқу-
тәрбие процесінде халық педагогикасы дәстүрлерін пайдалануды ұйымдастыру
шарттары деп алуға себеп болды. Зерттеу жұмысы бойынша мектепте қазақ
халқының салт-дәстүрін оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдарын теориялық-
әдістемелік тұрғыда қамтамасыз ету мақсаты қойылды.
Зерттеудің мақсаты: оқу-тәрбие процесінде халықтық педагогика
дәстүрлерін пайдалану арқылы мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу
процесінің тиімділігін қамтамасыз ететін педагогикалық шарттарды анықтау
және негіздеу. Ұлттық тәрбие беру негізінде жас ұрпақтың тәжірибесін ұлттық
дәстүрге бағыттап, теориялық тұрғыда негіздеп, әдістесін жасап, оларды оқу-
тәрбие процесінде пайдалануды ұйымдастыру шарттарын көрсету.
Зерттеу объектісі: Қазақтың халық педагогикасындағы жас ұрпақты
тәрбиелеу дәстүрлері және оның өнегелік үлгілері. Мектепте қазақ халқының
салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие жүйесінде пайдалану үрдісі.
Зерттеу пәні: қазақтың халық педагогикасындағы жас ұрпақты тәрбиелеудің
дәстүрлік тәлімдерін оқу-тәрбие процесінде, тәрбие мекемелерінде, оқу
орындарында пайдалануды ұйымдастырудың шарттары мен жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, халықтың салт-санасындағы, әдет-
ғұрпындағы дәстүрлік жол – жоралғыны уақыт талабына сай, үйлесімді
пайдаланса, қазақтың жас ұрпақтарының ұлттық психологиясы мінез-құлық
мәдениеті өркендеп, тәрбиесі көркейіп, мейірімділігі кеңейіп, ар, ұждан
танымы өсіп, жетіледі. Халықтық педагогиканы оқу-тәрбие процесінде тиімді
пайдалану нәтижесінде оқушылардың білім деңгейі мен тәрбие нәтижелері, жаңа
сапалық құндылықтардың деңгейі ұлғаяды.
Зерттеудің міндеттері:
Оқу-тәрбие процесінде халық педагогикасы дәстүрлерін пайдаланудың
тәжірибесін оқып-үйрету, талдау және қорыту.
1. Халықтық педагогика құралдарын пайдалану арқылы тәрбиелеу
жүйесін жетілдірудің педагогикалық шарттары жиынтығын анықтау
және негіздеу;
2. жас ұрпақтың тәрбиесін қазақ этнопедагогикасы арқылы дамыту
педагогикалық шарттарын жүйелеу;
3. Қазақ балаларының тәрбиесін қазақ этнопедагогикасы арқылы
дамытудың моделін жасау;
4. Бастауыш сынып балаларын тәрбиелеуде халықтық педагогика
құралдары жүйесін пайдаланудың тиімділігін тәжірибелік-
эксперименттік тұрғыда дәлелдеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: қазақ
этнопедагогикасының тұжырымдамалары, жас ұрпақтың жеке тұлға ретінде даму
теориясы, қазақ халық ауыз әдебиеті шығармаларының мұралары, зерттеу
проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық еңбектер.
Зерттеудің көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектері, ҚР үкіметі мен Білім және ғылым
министрлігінің құжаттары (оқу-тәрбие жөніндегі заңдар, жарлықтар, қаулылар,
қазақ этнопедагогикасын дамытуға арналған тұжырымдамасы, тарихи сананы
қалыптастыру тұжырымдамасы, білім беру тұжырымдамасы, жалпы білім беретін
мектептер тұжырымдамасы т.б.), Қазақстан – 2030 Президенттің Қазақстан
халқына Жолдауы, мектеп пен жоғары оқу орнының озат тәжірибелері, қазақ
этнопедагогикасына қатысты тәлім-тәрбие жөніндегі тарихи-педагогикалық
зерттеулері, қазірде жүзеге асып жатқан халықтық тәрбие тәжірибелерінің
үздік үлгілері, өнегелік әдістемелері, оқу-әдістемелік құралдар,
бағдарламалар мен автордың кәсіптік тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік еңбектерге
талдау жасау; тәрбие мекемелері мен ұжымдарда; мектеп, жоғары оқу
орындарында тәрбие үрдісін бақылау; тәрбие мекемелерінде сауалнама жүргізу;
пікірталас, әңгіме өткізу; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және
педагогикалық тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында
тексеру, алынған деректерді математикалық есепке алу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- жас ұрпақтың тәрбиесін қазақ этнопедагогикасы арқылы дамытудың
педагогикалық шарттары жүйеленеді;
- бала тәбиесін этно-әлеуметтік тұрғы принципінен ескеріліп,
бүгінгі күнге сәйкес бағдарламасы ұсынылады;
- жас ұрпақтың тәрбиесін қазақ этнопедагогикасы арқылы дамытудың
моделін жасау;
- Қазақ мектебінің оқу-тәрбие процесін халық педагогикасы
негіздерінде ұйымдастырудың әдіснамалық теориялық негіздері
анықталады;
- Қазақ этнопедагогикасының гылыми-теориялық мазмұны мен
алғышарттарының негіздері айқындалды;
- Қазақ халқы салт-дәстүрлерінің өзіндік ерекшеліктеріне мазмұндық
сипаттама беріліп, тәрбиелік мүмкіндіктері айқындалады;
Зертеудің практикалық мәні: жоғары сынып, колледж оқушыларына,
студенттерге оқытылатын педагогика, этнопедагогика курсының барысында
пайдалану ұсынылады. Сонымен қатар, педагогика және этнопедагогика
салаларында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналасып жүргендерге дерек көзі
бола алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми мақсаты, нысаны,
пәні, міндеттері, болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің кезеңдері,
зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу нәтижелерінің
дәлелдігі мен негізділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар сипатталады.
Оқу-тәрбие процесінде халық дәстүрлерінің теориялық-практикалық
негіздері атты бірінші бөлімінде ұлттық психикалық құрылым, ұлттық салт-
дәстүр, ұлттық сана-сезім ұғымдарының оқу-тәрбие процесінде пайдалануды
ұйымдастырудағы мәні теориялық тұрғыдан сипатталып, халық қағидалары
негізінде этнопедагогика тарихы арқылы жастардың ұлттық психологиясын
қалыптастыру ерекшеліктерінің педагогикалық, психологиялық негіздері
көрсетіліп, айқындалады.
Оқу-тәрбие процесінде халық дәстүрлерін пайдалануды ұйымдастырудың
жолдары атты екінші бөлімінде өсіп келе жатқан жас өркеннің психологиялық
ерекшеліктері ғылыми және практикалық негізінде көрсетіліп, мінез-
құлықтарын қалыптастыру жолдары, олардың ұлттық тәжірибесін дамытуға
бағытталған пән сабақтары, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шаралар арқылы
дамытудың жолдары мен әдістемелері анықталып, сынақтан өткізіліп,
нәтижелері қорытылды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
І ТАРАУ. ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ ДӘСТҮРЛЕРІН
ПАЙДАЛАНУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқу-тәрбие процесінде ұлттық-салт дәстүрлерді пайдаланудың ғылыми-
теориялық, практикалық негіздері
Жеке тұлғаның қалыптасуы белгілі бір ортада көптеген факторлардың өзара
әсері арқылы дамиды. Біздің ойымызша, қазіргі жағдай қазақ жастарының
санасында, ой-өрісінде, жалпы азаматтық адамзаттың рухани құндылықтар мен
жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, әртүрлі әлеуметтік және
моральдық-психологиялық жағдайларда қолдау көрсету және қоғам өмірін
ізгілендіру мен демократияландыру жағдайында бойында ұлттық тәрбиеге
қасиеттері бар азаматтарды қалыптастыру мәселесінің маңыздылығы мен
көкейкестілігі артуда. Ата мұраларымыздың өнегелі дәстүрлерін, идеяларын,
тәрбие саласындағы әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын зерттеген, терең мазмұнды
ғылыми еңбектер қажет. Қазіргі заман талаптарына сай мұндай тарихи-
теориялық, практикалық тұрғыдан қарастырылған бірқатар еңбектер жарық
көрген. Оларға жеке тоқталар болсақ, Қ. Бөлеевтің Болашақ мұғалімдерді
оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау монографиясында отбасы
тәрбиесінің негізі – халықтың педагогика дей келе, бала – отбасының,
өмірдің жалғасы, болашағы, ана мен әке, әже мен ата – баланың басты
тәлімгерлері деп, қыз бала мен келін тәрбиесіне, ұл бала мен ер жігіт
тәрбиесіне терең тоқталып, толық мазмұнын ашып көрсетті. Автор бұл еңбекте
қазақ халқы орыс патшалығының отаршылдық бұғауында болып, содан кейін
әкімшілдік-әміршілдік коммунистік тәрбие дәріптелу себептерінен қазақ
халқының ұлттық санасы мен намысы қалыптасып, дамымай қалды дейді. Енді
одан арылу жолының ұзақ және қиын екенін айтып, тек халқымызға, әсіресе,
жас қазақ ұрпақтарына ұлттық тәрбие беру арқылы ғана оның шешімін табуға
болады дейді.
Қазақ халқының тәрбие тағылымы Тал бесіктен – жер бесікке дейін
үздіксіз орын алып отырған. Сонымен қатар ер бала мен қыздар тәрбиесіне
жеке дара, айрықша көңіл бөлген. Ер балаларды 6 жасқа дейін әже-апаларының
тәрбиесінде, ал одан соң ата, әке, ағалары өз қамқорлығына алған. Оның
мәнісі ер бала қыз мінезді болып кетпесін деп әйел адамдардың қасында
қалдырмаған. Ер адамдар өз қатарына алған ер балаларды ерліктің,
батылдықтың, батырлықтың, жігерлік пен қайсарлықтың қыр-сырына баулып,
тәрбиелеп отырған. Жас жеткіншекті қиындыққа мойымайтын, аштыққа шыдамды,
тоқтыққа ынсапшыл, жорыққа жортуылшыл, жауға ымырасыз, достыққа берік,
өнерлі де өрелі, шешен де шебер, сегіз қырлы бір сырлы етіп сомдаған.
Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан юастап халықтардың этностық
ерекшеліктері зерттеліп, ғылыми жағынан дәлелденген. Қазақ этнопедагогикасы
да ғылым ретінде қалыптасып, пән ретінде оқу-тәрбие ісінде қолданылмалы
құндылыққа айналды. Қазақ этнопедагогикасының ғылым болып қалыптасуы үшін
оның тарихын зерттеп, ғылыми теорияларын жасап (Қ. Жарықбаев), қазақ
этнопедагогикасы ғылымының зерттеу жүйелерін (методологиясын) анықтап (С.А.
Ұзақбаева, К.Ж. Қожахметова), оның құрылымындағы ұлттық салт-дәстүрлерді
сараптап (М.Х. Балтабаев, Ж.Ж. Наурызбаев, Р.Қ. Дүйсенбінова), оқу
құралдарын баспадан шығарған (Қ. Жарықбаев, С.Қалиев, Ж. Нұсқабаев, Ә.
Табылдиев т.б.) қазақ ғалымдары мол еңбек сіңірді. Ғылыми негізге сүйенген
оқу құралдары мен оқу бағдарламалары жасалды.
Қазақ этнопедагогикасы ғылымы – барлық өркениетті елдердің
этнопедагогикалық құндылықтарын зерттеген және ол құндылықтарды халық өз
тәжірибелеріне ендіріп, дүниетанымдық, тәрбиелік мақсаттар үшін пайдаланған
үрдістерін айқындап көрсететін ғылым.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптау барысында салт-дәстүрлердің
өзіндік сипаттамасын топтадық:
- салт-дәстүр – көп қырлы әлеуметтік, қоғамдық құбылыс, өз
дәуірінің айнасы;
- салт-дәстүр санасы мен тілі бар адамдарға ғана тән;
- халықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер адамның тіршілік тынысы мен
өмір сүру қалпына сай өмір қасиеттерінен пайда болады.
Қорыта айтқанда, әрбір халықтың өзіндік ерекшеліктерімен қатар, ортақ
құндылықтары болуы заңды және олар бірін-бірі толықтырып отырады.
Б.Қ. Өтешова Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын педагогикалық
халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың педагогикалық шарттары ғылыми
еңбегінде халық тағылымдары арқылы оқушылардың дүниетанымын дамыту
мәселесінің психологиялық және педагогикалық зерттеулер көрінісін,
оқушылардың дүниетанымын дамытудың моделін, өлшемдері мен көрсеткіштерін,
Әдеп пәні бағдарламасы, Ұлттық дүниетаным тағылымдары атты таңдау курсы
арқылы оқушылардың дүниетанымын дамыту, отбасы тіршілігінің әлеуметтік
мәнін, инабат иірімдерін, салт-дәстүрдің әлеуметтік мәні мен қазақ қыздары
мен балаларына арналған тәлім-тәрбие жолдарын көрсеткен.
Ұлттық тәлім-тәрбиеге мән беріп, баланың санасын ұлттық тәрбие
негізінде қалыптастыру Қорқыт атадан басталған.
Қорқыт атаның нақыл сөздері, қағидалары екшелген ойлардың нәтижесі:
Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман, Атасыз
ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас, Есекті жүгендегенмен жылқы
болмас. Қорқыт шығармаларында отбасындағы әйел-ананың орны жайлы былай
дейді: ол әйелдің төрт түрі болады, оның басы құт әйел, соңы – қанағаты
жоқ жұт әйел, одан қалса, ығыр қылатын кесір әйел, тірлігін тындырмайтын
салақ әйел. Жақсы әйел ерінің бар жоғын білдірмей, елге аға болады, -
дейді.
Ж. Баласағұн бала тәрбиесін отбасына бер, аймаңдайлы ұл-қыз туса,
үйіңде өсір, бөтен жерге қалдырма, - деп өсиет еткен. Баласағұнның бұл
тағлымды ойлары білім мен тәрбиенің сабақтасытығын жоғары бағалағандығының
дәлелі.
Әл-Фараби – тәрбие мәселесіне жан-жақты мән беріп, әр адамның дербес
ерекшеліктері мен имандылық әдеп дағдыларын жетілдіру барысында
дамитындығына ерекше назар аударды. Қайырымды қала атты шығармасында
әртүрлі көзқарастар мен пікірлерді талдап, ...адамдар жөніндегі
байланыстырушы дәнекер – адамгершілік, сондықтан адам санатына жататындар
бір-бірімен тату тұруға тиіс, - дейді.
Ұлттық тәрбие мәселесі адамның ұлттық психологиясын зерттеу арқылы
шешіледі.
Ұлттық психология – халықтардың тарихи дамуының өзгешелігі мен
әлеуметтік-экономикалық, рухани өмірдік алғы шарттарына сай қалыптасатын
және мәдениет пен тұрмыстан, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардан байқалатын
ұлттық сезім көрінісі.
Ұлттық психологияның компоненттері туралы ғалымдар арасында (С.
Қалиұлы, Н. Сәрсенбаев, Қ.Жүкеш, Н. Елікбаев, Н. Жанділдин, Қ. Оразбекова
т.б.) әртүрлі көзқарастар бар.
Философиялық, тарихи, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық ғылыми-
әдебиеттерді саралау келе ұлттық психикалық құрылымға төмендегідей
түсініктер беруге болады:
- ұлттық сана-сезім (сана-сезімнің әсерленуі арқылы)
- ұлттық мінез-құлық (ізгілік жолдары арқылы)
- ұлттық қайрат-жігер (батырлық жолдары арқылы).
Бұлардың әрқайсысына мынадай анықтама береміз: Ұлттық сана-сезім
дегеніміз – сана-сезімнің әсерлену көріністерінің шарттарына байланысты,
нерв системасы алып келген әсерлі жанның ұғуы, аңғаруы, сезінуі. Адам
баласы білімді алдымен осы әсерлену арқылы алады.
Адам жанының әсерлену көрінісі болу үшін төмендегі шарттар болуы тиіс:
- әсер білінетіндей күшті болсын;
- бір әсерден екінші әсерге дейін белгілі уақыт өтсін.
Ұлттық психикалық құрылымының екінші компоненті: Ұлттық мінез-құлық
дегеніміз – психикалық даму барысында адамның өзінің ойына, ісіне баға
беруін, жағымды ой мен ізгілікке ұмтылуын, ой мен іс-әрекетке іштен баға
бергенде болатын жағымды не жағымсыз сезімдерді айтамыз.
Ұлттық психикалық құрылымының үшінші компоненті ұлттық қайрат-жігер.
Жан қуаттары туралы теориясында әл-Фараби адамның ерік-жігер, қажыр-
қайратын жеке процесс ретінде қарастырмай, этика ғылымына орайлас
пікірлерін де сөз етеді. Жақсы қоғам, ізгі адамдар, олардың күшті қажыр-
қайраты мен ерік-жігері – рухани қасиеттерді қалыптастырудың негізгі
факторлары. Қылық пен іс-әрекеттің саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық
пен ерлік, рухани жағынан жетілу ерік-жігердің жақсы сапалары болса,
мейірімсіздік, қорқақтық, дүниқоңыздық, нәрсіқұмарлық, адамның ұнамсыз
қасиеттері болып табылады. Ал көз айна тәріздес нәрсе, ол – сыртқы дүниенің
сәулесі түсіп отыратын алғашқы саңылау дейді.
Сонымен қайрат-жігер деп – адамның сана-сезімінің, мінез-құлығының
белгілі бір шарттарды орындауын, не орындалмауына мақсатты ұмтылуын
атаймыз. Осы қайрат-жігерді ұмтылудың нәтижелері қазақ этнопедагогикасында
балаларды тәрбиелеудің педагогикалық шарттары орындалады деген тұжырымға
келдік.
Қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесі мен мәдениеті талай халықтардың
өкілдерін тәнті еткені тарихи жазбалардан белгілі. Ұлы жиһангез саяхатшылар
мен зерттеушілер қазақтың ежелгі тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті мен ауыз
әдебиеті туралы, олардың тұрмыстағы, кәсіптегі, отбасындағы, ауылдағы,
әулетті, рудағы әлеуметтік рөлі туралы; ұл мен қыз тәжірибесіндегі өзіндік
ерекшеліктері туралы, ұлттық таным, наным, сенім, ұғым, әдет-ғұрпы, ұстамды
да қайырымды мінезі мен құлқы туралы; жүзден астам рулардан бірігіп
қалыптасқанына қарамастан салты мен дәстүрінің біртұтастығы туралы; осынау
кең далада көшпенді өмір сүргеніне қарамастан біртұтас тілде сөйлеуі,
қолөнері мен бейнелеу өнерінің, ауыз әдебиеті мен музыка өнерінің, жалпы
дала мәдениетінің таңқаларлық үлгілері туралы таңдай қаға айтып баяндайды.
Мұның барлығы қазақ халқының қазіргі моральдік-психологиялық, мәдени
ахуалының түп тамыры екендігін тарих, философия, филология, педагогика,
психология, этнопсихология ғылымының зиялы ғалымдары өз еңбектерінде
дәлелдеп, олардың тәрбиелік мүмкіндіктерінің жоғары екендігі анықталды.
Бұған Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов
т.б. демократ ағартушылардың қазақ мектебін құру жөніндегі пікірлері мен
қазіргі қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық негіздерін жасаушы
ғалымдардың Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, К,Қожахметова, Қ.Бөлеев,
Ә.Табылдиев, Ж.Наурызбай т.б. тұжырымдары негіз болады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік дамуының тұжырымдамасында
Тәуелсіз халықтардың моральдік байлықтарына қайтып оралу, мәдениетінің
барлық салаларында ұлттық даралықты сақтау, барлық ұлт мәдениеттерінің
қазыналары мен дербестігін мойындау, - деп атап көрсетілген [4].
Еліміздің әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасындағы бұл бағыттың
халықтық педагогикаға негізделу кездейсоқтық емес. Себебі, жаһандану
процесінің кері ықпалдарына қасқая қарсы тұра алатын бірден бір қуатты
құралы – халық педагогикасының ұлттық құндылықтары, ұлттық салт-сана.
Этнопедагогиканың мазмұны – халық педагогикасы, этнопедагогика білімдері
жиынтығының әлеуеттілігімен өлшенеді. Оған соңғы жылдары халық
педагогикасы, этномәдениет, этноәлеумет және этнопедагогика саласында
жинақталған зерттеулер мен мәліметтер куә. Этнопедагогика өз әдіс-тәсілдері
арқылы халық педагогикасы дәстүрлерінің үлгілі және тәрбие тағылымдарын
мектептің оқу-тәрбие процесінде пайдалануды жүзеге асырады. Этнопедагогика
пәні жылжымалы әрекетте болады. Оның атқарар қызметі мен міндеттері заман
ағымына, әлеуметтік жағдайларға және қоғамдық сананың өзгеруіне байланысты
қалыптасып отырады.
Қазақ тілінің үйлесімділігі мен өткірлігі қазақ этнопедагогикасының
негізгі ерекшеліктерінің бірі. М.Жұмабаев: Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші
шарт – тілі болуы... Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жыры, тарихы, тұрмысы,
асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр, - деп әр ұлттың
өзіне тән негізгі ерекшелігі туралы ой тұжырымдайды [3].
Этнопедагогика қызметінің бір парасы – қоғамдық тәрбие әлеуетінің
тұлғаны дамытудағы мүмкіндіктерін ашып көрсетеді, білім нұсқаларын жүйеге
келтіреді: халық даналығын (ұлттық философиясын), құнды тәжірибесін, діни
нанымдарын, мақал-мәтелдерін, ауыз әдебиетін (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев), ән-
күйлерін (С.Ұзақбаева, М.Балтабаев), ұлттық ойындарын (Б.Төтенай),
қолданбалы өнерін (Д.Шоқпарұлы), салт-дәстүрлерін (Л.Болатова,
С.Кенжеахметов) халық педагогикасының амал-құралдарына (К.Ж.Қожахметова)
айналдырды.
Этнопедагогика халық педагогикасына лайықты пансофиялық (тәрбие
даналығы) үндестік құрылымын жасайды. Оны отбасы мен мектептегі білім мен
тәрбиеге бағыттайды, этнопедагогика классикалық педагогиканың ғылыми
әдіснамасына айналады, халық педагогикасының табиғилығы мен өміршеңдігін,
әлеуеттілігін нығайта түседі. Ал халық педагогикасы үрдістерін зерттеудегі
этнопсихологиялық факторлар болса, ұлттық мінез-құлық ерекшеліктері,
этносоциологиялық мәселелер, этноформа және униформа қалыптастырудың мәні
және этномәдениет мәселелері төңірегіндегі зерттеулердің әлі де жеткіліксіз
екендігін көрсетеді. Халық педагогикасы дәстүрлерін демократияландыру және
ізгілендіруде тек этнопедагогикалық әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асырылатыны
байқалады. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын әр алуан дәстүрлердің ішіндегі ең
маңыздысы – ұлттық салт-дәстүрлер, себебі, ол – ұлттық мәдениеттің берік
өзегі.
Ғалым Ә.Табылдиев Этнопедагогикалық оқылымдар атты еңбегінде: Ұлттық
қасиет – меймандостық жеке тұлғалардың игі әрекеті болса, оны басқалар үлгі
тұтып, әдеп-ғұрыпқа айналдырған. Ұлттық мәдениет деңгейінде әдеп деп
аталады. Бірте-бірте заңды құбылысқа айналады. Ол дәстүр деп аталады.
Дәстүр – ұлттық құбылыс. Дәстүр сөзсіз орындалатын заңды іс-әрекетке
айналса, оны салт дейміз. Салт – ұлт өмірінде қалыптасқан табиғи құбылыс,
салт-сана – салттың санаға сіңіргендегі ұғымының аты - деп аталған ұғымдар
туралы айқын тұжырымдама жасалды [2.5б].
Халық тағылымы мен этнопедагогикасының көздеген мұраты адами тұлғаны
(ұлттық тұлға) қалыптастыру десек, оның іргетасын ғылым (ілім, білім), дін
(наным, нану), көркемөнер (әсемдікке сену), тәрбие (сүйіспеншілік пен
үлгіні қабылдау немесе мархаббаттандыру) жасамақ. Халық тәрбиешісі өз
шәкірттеріне алдымен өзі үлгі көрсету, рухани, ізгілік, ар-ұят арқылы ықпал
етуі қажет, бұл ұлттық мектеп үшін халықтық тәрбиенің басты шарты болып
табылады.
Халық педагогикасының негізгі қағидасының бірі – мектепте жас ұрпаққа
рухани адамгершілікті өмір салтын құруды үйрету болмақ. Оқу-тәрбие
процесіндегі даму байланысы – педагогикалық заңдылықтар. Педагогикалық
процестің заңдылықтары оның тұтастығын дәлелдейді. Халықтық педагогика
тағылымдарын жүзеге асыру да осы заңдылықтарға сүйенеді:
- оқыту мен тәрбие қоғамның әлеуметтік, экономикалық жағдайына
байланысты. Сондықтан жас буынды қоғам талабына сай тәрбиелеу
қажеттігі туындайды;
- тәрбиенің, оқытудың, білім берудің және дамудың өзара заңдылығы
бар;
- тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі өте зор. Іс-әрекеттің барысында
белсенділіктің бірнеше түрі бар; Олар: қарым-қатынас
белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.
- Тәрбие мен оқыту - іс-әрекеттің және қарым-қатынастың шешуші
ролі.
- Педагогикалық процесте оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін
есепке алу;
- Педагогикалық процестегі ұжым мен жеке адамның өзара байланысы;
- Педагогикалық процестің міндеттерінің, мазмұнының, формаларының
өзара байланыс заңдылықтары.
Педагогикалық процесс диалектикалық заңдылықтар мен принциптер
тұрғысында жүреді. Оқу-тәрбие процесінің барысында шәкірттің танымдық,
еңбек, әлеуметтік, эстетикалық іс-әрекетіне, ойынына, өз бетінше
еңбектенуіне басшылық жасау принциптері арқылы жүзеге асады.
Халық педагогикасы дәстүрлерінің этнопедагогикалық өлшемдеріне:
табиғилық, бірізділік, сабақтастық, ықпалдылық, педагогикалық жүйенің
толымдылығы, жаппай тәрбиешілік, тәрбиеге жан-жақты тұтастықпен ықпал ету,
амал, әдіс-тәсілдердің қиюласуы т.б. жатады. Халық педагогикасы – табиғи
педагогика. Жас ұрпақ арасында адамгершілік қарым қатынастың қарапайым
болып қалыптасуы халықтық педагогиканың табиғилығына байланысты. Қазақтың
ұлттық салт-дәстүрлері тек шындықтан тұрады және шындықтан шын іс-әрекет
туындайды. Тәрбие – адамзатқа ортақ, мәңгілік қажеттілік категория. Бұл
қағидалар мектепте оқылатын пәндерге еніп, ұлттық қағидалар арқылы жүзеге
асырылмақ. Қазақ халқының салт-дәстүрлерін мектептің оқу-тәрбие үрдісіне
ендіру тәсілдеріне: жадында сақтау, ойдағыны жедел іске асыру (суырыпсалма
ақындық), түгендеп отыру, тәжірибе мен идеалдары есепке алып отыру,
толықтырып, тәртіпке келтіріп отыру, даралау яғни тұлғаны тәрбиелеудің
өзіндік ерекшеліктерін ескеру (ұлт, қыз тәрбиесін даралау), саралау,
сараптау, бүтінді бөлшекке бөлу, күтпеген жерде тапқырлық таныту, шешімнің
тиімділігін тану, жалғасын табу, болған және болатын оқиғалардың (жай
оқиға, оқыс оқиға, ойда қалар оқиға, қолайсыз оқиға т.б.) адамдардың көңіл
күйіне, мінез-құлқына, әдеп-ғұрпына т.б.) әсер етуін байқау жатады.
Белгілі ғалым А.С.Сәрсенбаев Егер де жақсы кім сырт көріністі
материалдан көркемдесе, ал дәстүрді әдет-ғұрып адамның ішкі рухани байлығын
көркейтеді, деп тұжырым жасады. Ғылыми зерттеу жұмыстарын талдау қазақ
халқы дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін ашып көрсетеді:
- Қазақ халқының өзіне тән салт-дәстүрін оқып меңгеру, өмірде
жүзеге асыру – педагогтардың, оқушылардың, ата-аналардың бірден-
бір міндеті;
- Қазақ халқының салт-дәстүрі – этнопедагогикалық білім мазмұнының
құрамдас бөлігі;
- Қазақ халқының салт-дәстүрлері – адамгершілік, ақыл-ой,
еңбексүйгіштік, эстетикалық, дене тәрбиесін жүзеге асырудың
құралы;
Бүгінгі таңда қазақ халқының салт дәстүрлері бойынша бірнеше
классификациялар бар. Олар мотивтеріне қарай: (С.Кенжеахметов) қазақ
фольклорына байланысты (Ш.Уалиханов, Г.Потанин, В.Радлов, А.Алегров,
А.В.Васильев, Н.Н.Пантусов), этнографияға байланысты (А.Диваев,
Ы.Алтынсарин), әдебиет пен өнерге байланысты ( М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
С.Қасиманов, А.Сейдімбек), балалардың қабылдау әсеріне қарай (С.Қалиев,
Ж.Нұсқабаев, Ә. Табылдиев) топтастырылған. Аталған еңбектерге сүйене
отырып, Л.А.Болатов қазақ халқының салт-дәстүріне педагогикалық сұрыптау
жасаған. Педагогикалық сұрыптаудың негізгі критерийлеріне (өлшеміне) қазақ
халқының салт-дәстүрінің тәрбиелік мүмкіндіктері мен оқушылардың жас
ерекшеліктерін негіз етеді. Сұрыптау үлкен жүйелік 5 топтан тұрады: 1. Бала
тәрбиесіне; 2. Тұрмыстық; 3. Әлеуметтік - мәдени; 4. Үйлену мен үй болуға
байланысты; 5. Бүгінгі заман талабына сай жаңарған дәстүрлер [5.11б]. Бала
ең кішкентай кезінен есейгенге дейін айналасын қоршаған адамдар мен ортаның
әсерімен ұлттық салт-дәстүрлерді ойына, жүрегіне сіңіріп, өз халқының
тұрмыстық жағдайымен, дүниетанымымен танысады. Халықтың тапқырлығына,
даналығына, білімдарлығына және эстетикалық талғамының жоғары екендігіне
көздерін жеткізеді. Бала ұлттық құндылықтарға қанып өседі. Әрбір этнос,
әрбір адам өз халқының этномәдениетіне құштар. Әлем, мемлекет барлық ұлт
өкілдерінің мүддесін көздей отырып, біртұтастықты қамтамасыз етуге мүдделі.
Әр ұлт өкілінің мүддесін көздей отырып, біртұтастықты қамтамассыз етуге
мүдделі. Әр ұлт өкілінің салт-санасы өз халқының тарихын, мәдениетін білу
арқылы ұлттық құндылықтарына адалдықты сақтап, ұлттық батырларын құрметтеу
арқылы қалыптасады. Бүгінгі таңдағы Қазақстан білімі әлеуметтік мәдениет
пен рухани құндылықтар негізінде құрылуда. Тәрбие мен білім беруде өз
азаматтарымыз бойында ұлтаралық қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыру,
қазақстандық патриотизм, ұлттар достығы, әдет-ғұрыптарды құрметтеу мен
аялау, басқа да ұлттар мен ұлыстардың және халықтардың дәстүрін сыйлау,
қазақ халқының рухани құндылықтарын қастерлеу тиіс. Рухани құндылықтарға
Отанға, туған жерге деген сүйіспеншілік, отбасын құрметтеу, әділдік,
шыншылдық, ата мұраға деген сый, дәстүрлердің жандануы, басқа ұлттардың
мәдениетін қадірлеу, сенім жатады. Рухани құндылықтардың қайнар көзінің
бірі – педагогикалық білім мен халық тәжірибесі. Оқушылардың ұлттық нәрден
сусындануы – рухани мәдениеті бай, жан-жақты жетілген, өзін-өзі дамытушы
тұлға қалыптасуының кепілі. Этнос мәдениеті – ассимиляция мен тарап
кетуден, басқа халықтың ықпалында кетудің қорғаныс құралы, ерекше белгі
және өзге этностармен қатынас құралы. Адамзаттық құндылықтар этникалық
құндылықтарымен тығыз байланыста, бірін-бірі толықтырады. Мәдениет этносты,
этнос мәдениетті қорғайды. Бірлі-жарым адам емес, этнос қана мәдениетті
сақтайды. Мәдениетін сақтай отырып, этнос өзін де сақтайды. Этномәдениет
пен мемлекет білім беру жүйесі арқылы тиімді дамиды. Ғалым Ж.Ж.Наурызбай
ұлттық сананың қалыптасу, мәдени-тілдік қызығушылығын жүзеге асыру құралы
ретінде білім беру ісінің төрт түрлі қызметін анықтайды:
1. Этноұлттық бірлестіктерді қалпына келтіріп отыру және тұтастықты
қамтамассыз ету;
2. Дамытушылық – ұлттық сананы дамыту және қалыптастыру;
3. Дефференциялық – адамның, этникалық топтар мен этностардың
қажеттіліктерін танып, білу;
4. Интеграциялық – ұлттық және әлемдік мәдениеттің өзара бір-біріне
ықпал етуі, бірін-бірі толықтыруы, бір біріне сіңісуі [6.18б.].
Білім беру идеясы - өсіп келе жатқан ұрпақтың мәдени дамуына жағдай
жасау. Білімді адам ғана өзінің тарихи және мәдени дәстүрлерін толық сезіне
алады, оның мәдени қажеттіліктері қалыптасады, саналы қызметі арқылы
адамгершілікке, сұлулыққа, жоғары рухани бастауларға ұмтылады.
Білім беруге қойылатын тағы бір талап, басқалардың да мәдениетін түсіну
және қабылдау. Сол арқылы әр мәдениеттің ерекшеліктері мен принциптері
айқындала түседі.
Оқушының этномәдени білімі дегеніміз жалпымемлекеттік құндылықтарды
қабылдап, сақтап, дамыта отырып, әлемдік цивилизацияның дәстүрлі мәдени
мұрасын меңгеру мен жүзеге асыру болып табылады.
Бүгінгі таңда этномәдени тұрғыда толыққанды дамыған, көпмәдениетті
ортаға бейімделген, шығармашылық қабілеті жоғары, нарықтық бәсекелестік
жағдайда өмір сүруге дайындалған, өзіндік ұлттық бет-бейнесі анықталған
этнос субъектісін қалыптастыру – күн тәртібінде тұрған мәселе. Жас ұрпақты
толыққанды тұлға етіп қалыптастыру үшін қазақ мектебінің ұлттық рухани-
мәдениеттік тәрбие ұстанымын қалыптастыру қажет. Ол үшін ғалым
Ш.Беркімбаева төмендегідей тұжырымдама жасайды:
- қазақ мектебінің тәрбие мазмұнына этноруханияттық компоненттерді
міндетті түрде ендіру;
- білім және тәрбиенің құрамындағы гуманитарлық және этномәдени
компоненттерді күшейту;
- оқушы тұлғасын этномәдениеттік шығармашылыққа бағыттау арқылы
ұлттық рухани билікке баулу;
- Қазақстандық патротизм сезімін орнықтыру;
- Қазақстандық ұлттар мен ұлыстардың этнопсихологиялық
ерекшеліктері мен этнопедагогикалық мүмкіндіктерін есепке алу;
[7.13б.].
Халық педагогикасы ұлттық әдебиет пен сол ұлттың салт-дәстүрлерінен
құралады. Көркем шығармалар арқылы ата-баба өмірінің қыр-сырына қанығады,
шығарма кейіпкерлерінің тілі, ойы, іс-әрекеттері жеке тұлғаның толыққанды
болып қалыптасуына ықпал етеді. Ұлттық салт-дәстүрлер адам өмірін
мағыналандырады, әдетке айналды, ал әдеттер әдет-ғұрыпқа айналады, әдет пен
дәстүр (мәдени үрдістің ұлттық дәрежедегі көрінісі), дәстүрден салт (ұлттық
қолданыстың қолданылмалы заңға айналуы, міндеттелуі), салттан салт-сана
(салт-дәстүрдің ұлттық санаға сіңіп, тектікті қалыптастырып, қалыпты
қолданыста болуы) қалыптасады, ұлттың іргетасын құрайды, өзіндік
қасиеттерімен, біліммен, ерік-жігермен қаруландырады.
Ойымызды қорытындылай келе, төмендегідей ұсыныстарға тоқталдық:
- теориялық білім мен халықтың ғасырлар бойғы жинаған іс-
тәжірибесін ұштастыру, жаңғыртып, жаңартып, толықтырып, өмір сүру
қалпына ендіру;
- қазақ мектептерінің оқу-тәрбие үрдісіне этнопедагогикалық
құндылықтарды ендіруді жетілдірудің кешенді жұмыс жоспары мен
мазмұнын жүйелендіру;
- аталған ғылыми тұжырымдамаларды жұмыс мазмұны мен мақсатына сай
таңдай, жүзеге асыра білуге үйрету – педагогтардың міндеті.
1.2. Бастауыш мектепте халық педагогикасын ендірудің
әдіс-тәсілдері
Қай заманда болсын әр халық өзінің ұрпағын жан-жақты жетілген,
адамгершілік жағынан жағымды, мінез-өнегелері қалыптасқан, еңбекшіл,
үлкенді құрметтейтін азамат болып өссін деп армандаған. Бұл мәселені жүзеге
асыруда халықтық ғасырлар бойы бай қазынасы мен аңыздары, мақал-мәтелдері
мен жұмбақтары ұрпақ тәрбиесінің пәрменді құралы болды.
Қазақ халқында келешек жас ұрпақты тәрбиелеу, өмірге дайындау, сол
халықтың арман-мүддесін, тәрбие дәстүрімен байланысты туып, өсіп-өркендеп,
дамып, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған. Демек, бірде бір адамзат қоғамы
өзінен бұрынғы аға буынның ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай
өмір сүрген емес. Жүсіп Баласағұн өзінің Құтты білік дастанында түркі
халықтарының бай ауыз әдебиеті, фольклор жанры, әсіресе салт-дәстүр жырлары
басым. Сондай-ақ ол адамға білім мен ғылымның не үшін керек екендігін
айтса, енді бір тарауларда бақытқа жетудің жолдарын көрсетеді. Ал дастанның
52-тарауында отбасында ұл мен қыз баланы қалай тәрбиелеу керек, оларды
оқытудың жолдары, бала тәрбиелеудегі ата-ананың орны арқау болады.
Ахмет Иүгінеки Ақиқат сыйы атты дидактикалық өсиетнама дастандарында
білімнің адамға өмірлік таусылмас азық болатынын және оның ізгілік пен
қайырымдылықтың бұлағы екендігін атап көрсетсе, Махмұт Қашқари өзінің
Диуани лұғат ат түрік атты сөздігінде жас ұрпақты тіршілік пен еңбекті
сүюге, білімге құштар болуға, өз бақыты үшін күресе білуге шақырады. Бұл
ғұламалардың еңбектері балаларды білімге, әдептілікке, адамгершілікке,
еңбекке, үлкен парасаттылыққа шақырған өсиет сөздері күні бүгінге дейін
тәрбиелік мәнін жойған жоқ.
Ұлттық тәрбие ісі ақын-жыраулар поэзиясынан кең орын алған. XY-XYIII ғ.
қазақ поэзиясының негізін салушы ақын-жазушылар (Шалкиіз жырау Тіленшіұлы,
Ақтамберді жырау Сарыұлы, Бұхар жырау, Мұрат Мөңкеұлы, Шортанбай Қанайұлы)
халқымыздың тыныс-тіршілігін, болмысын, ел мүддесін жырлаған. Ақындардың
әлеуметтік-философиялық дүниетанымы, ойлары, қазақ халқының қоғамдық сана-
сезімінің қалыптасуына, қоғамдық ойдың дамуына, кейінгі ұрпақты гуманды,
патриоттық ұлтжанды рухта тәрбиелеуге үлкен әсері болады.
Қазақтың ғұлама ағартушы демократы (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев), қазақ зиялылары (А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.
Аймауытов, т.б.) ұрпақ тәрбиесін көңіл көзінен таса қалдырмай, еңбектері
мен шығармаларын балаларға, оның болашағына арнағаны баршаға аян.
Келешек жас ұрпақ тәрбиесі туралы айтқанда елін, жерін сүйетін,
азаматтық, адамгершілік қасиеті мол, білімді де парасатты, ата-баба әдет-
ғұрпын, салт-дәстүрін бойына сіңірген, шымыр да шыныққан азаматты
тәрбиелеудің алтын діңгегі – халық ауыз әдебиеті десек, оның ішінде белгілі
ақын-жазушыларымыздың балаларға арнап жазған таңдаулы шығармалары бар.
Балалар әдебиеті – балалардың дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп,
тіл байлығын жетілдіреді. Көркем сөз өрнегін бала құлағына құйып,
көкірегіне сәуле түсіреді, сөйтіп халық қазынасының әуендік үнінен нәр
алады. Көркем әдебиет арқылы кішіге қамқорлық, үлкенге көмек, еңбекті
құрметтеу, достық пен инабаттылық, адамгершілік үлгі-өнеге, өмірмен
танысады.
Қазақ халқының педагогі, қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы,
қазақ даласына ғылым мен білімнің қоңырауын соққан Ы.Алтынсарин болды. Ол
қазақ балаларына арнап оқулықтар жазып, олардың жан-дүниесіне әсер етіп,
ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолын ашты. Осы орайда оның 1876 жылы
И.Ильминскийге жазған хаттарының бірінде: ... мен балаларға қызықты етіп,
табиғат күштері, құбылыстары тарихи-жағырапиялық тартымды әңгіме құрамын.
Менің бұған шеберлігім мен білімім жететінін, жетпейтінін білмеймін, бірақ
қалайда істеп көремін - деп ағынан жарылып, ақтарылып айтқан сөзінен
азаматтық-әлеуметтік қызметіне қаншалықты зор мән бергенін көреміз. 1879
жылы Ыбырай Қазақ хрестоматиясы атты кітап шығарып, қазақ балалар жазба
әдебиетінің атасы атанды. Ол қазақ балаларының табиғи, ұлттық
ерекшеліктеріне байланысты өлең-жырлар, әңгімелер жазып, олардың
жандүниесіне әсер етіп, ұлттық көзқарасын қалыптастыру жолын ашып берді.
Ыбырай шығармаларының басты тақырыбы – еңбек. Айтарлық, Бір уыс мақта,
Әке мен бала, Мақта қыз бен мысық, Асыл шөп, Өрмекші, құмырсқа,
қарлығаш т.б. шығармалары жас ұрпақты еңбек етуге, шыдамдылыққа,
сабырлылыққа, төзімділікке баулыса, Екі жолдас, Бай баласы мен жарлы
баласы т.б. әңгімелерінде адамгершілікке, достыққа, тапқырлыққа,
зеректікке тәрбиелеуде маңызы зор. Сондай-ақ, дүниедегі өзгермейтін де
ескірмейтін де өмірлік байлық, дәулет - өнер білім деп, ол Кел, балалар,
оқылық, - деп жар салады.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев әдеби мұралары арқылы бүгінгі
жас ұрпаққа көптеген ағартушылық насихат қалдырған. Ұлы Абай тәрбие баланың
дүниеге келген күнінен бастап тәрбиеленетінін және оның тәрбиесінде бірден-
бір жауапты – ата-ана екендігін көрсетті. Ақынның Әсемпаз болма, әрнеге
(1894 ж.) деген өлеңінде адамгершілік туралы ойларын қайрат, ақыл, әділет,
шапағат секілді адам бойындағы асыл қасиеттер негізінде ашады. Сондай-ақ
Ғылым таппай мақтанба (1886 ж.) өлеңінде жастарды өнімді еңбек етіп,
ғылым мен білімге ұмтылуға, алға қойған мақсатқа жету үшін табандылыққа,
төзімділікке шақырады. Жасымда ғылым бар деп ескермедім (1885 ж.)
өлеңінде жастарға оқып, білім алыңдар деген құрғақ үгіт айтпайды, жасында
ғылым қажет екендігін ескермей, ер жеткен соң қолын кеш сермеп, одан махрұм
қалғандығын өз басының айықпас қасіреті ретінде өкінішті сыр етіп шертеді.
Қазақ халқының классигі А.Құнанбаев әдебиеттің халықтығын ту ғып көтерді,
поэзия алдымен халық өмірінің айнасы болып, онда халықтық мәні бар келелі
шындықтар суреттелуін талап етеді.
Ұлт мұраты, ұрпақ қамы халқында қазақ зиялылары, Алаш арыстары ерен
еңбек етті. Айтарлық, М.Жұмабаев Педагогика атты еңбегінде тәрбиенің төрт
түріне тоқталған. Атап айтсақ, дене тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі, сұлулық
тәрбиесі, һәм құлық тәжірибесі. Тәрбие мәселесіне назар аудара отырып,
Мағжан Жұмабаев: Егерде адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның
тәрбиесі түгел болғаны. Егер де ол ыстық, суық, аштық, жалаңаштық сияқты
тұрмыста жиі ұшырайтын көріністерді елемейтін мықты, берік, денелі болса,
түзу ойлайтын, дұрыс шешетін, дәл табатын, дұрыс ақылды болса, сұлу сөз,
сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны толқынданарлық болса,
жамандықтан жаны жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса,
міне, осындай болғанда адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғаны.
Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын, - деп
келешек бала болашағының жарқын болуы бүгінгі берілетін тәрбиеден
басталатынын айтып кеткен. Ал, тәрбие құралы – көркем шығарма екендігі
айдан анық.
Қазақ топырағында жас ұрпақты тәрбиелеуде сүбелі ғылыми еңбектер жазған
– Жүсіпбек Аймауытов. Оның Әліпби, Тіл құралы, Әдебиет танытқыш атты
еңбектері қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашудан бастап, оның
оқытылуына ат салысты. Әліпби оқу құралының басты ерекшілігі: балалардың
жас ерекшелігіне сәйкес, оларға лайықты тілмен жазылуында, тәрбиелік мәні
бар жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтелдерді шағын мәтелдерді саралап
берілуінде.
Қазақстанда мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу, білім беру
мәселесіне ден қойған педагог – публицист Нәзипа Құлжанова болды. Оның
Мектептен бұрынғы тәрбие, Ана мен бала тәрбиесі атты еңбектері баланың
мектепте дейінгі тәрбие туралы екендігін атап өтуге болады.
Қазақстанда балалар әдебиетінің білімділік, тәрбиелік мәнін
қалыптастыру, даму тарихын терең зерттеп, ауыз әдебиетінен бастап
қарастырған Ш.Ахметов, М.Әлімбаев, Ә.Табылдиев т.б. атауға болады.
Жас ұрпақ тәжірибесіне қазақ қаламгерлері де үлкен үлес қосты. Қазақ
балалар әдебиетіне үлкен үлес қосқан – С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, С.Көбеев,
Ө.Тұрманжанов, А.Тоқмағамбетов халықтың шығармалардың дәстүрлерін пайдалана
отырып, балаларға арнап, өлең-жырлар жазған. Олардың шығармалары бала
тәбиелеудегі ізгі мақсаттарды дұрыс түсініп, балалардың тілін ширатып, ойын
дамытады, еңбекке, Отанды сүюге тәрбиелейді. Сондай-ақ, олардың өлеңдері
балалардың ұғымына оңай, қысқа, тұжырымды. Тілге жеңіл жазылған.
І.Жансүгіров қазақ балалар әдебиетіне үлес қосқан ақын. Ол Тәрбие мен
білім баланың жас кезінен бастап берілуі тиіс, - деді. Осы мақсатта
бесікте жатқан балаларға өлең мен ән жазған. Сол арқылы баланың көңіл күйі
мен ойын эстетикалық сезімін оятып тезірек жетілуіне, дұрыс өсуіне
жәрдемдеседі. Ілияс бала тәрбиелеудегі ізгі мақсаттарды дұрыс түсініп, өз
өлеңдері арқылы оны шеберлікпен айта білген. Елге есті ер керек, ер жет,
есей ертерек, - деп, балалардың болашағынан зор үміт күтеді. Балаларға
арналған өз елі, өз жері, оның байлығы (Жазғытұрым, Күз,Қыс, Тау
суреті) мен сұлу табиғаты туралы көптеген өлеңдерінің тәрбиелік мәні зор.
Ілияс Жансүгіровтың Малта, Шәркей, Күн шыққанда, Бөбек бөлеу т.б.
шығармаларының танымдық-тәрбиелік маңызы зор. Малта деген өлеңі арқылы
төңіректегі заттардың сыр-сипатын білуге баулиды, оның әуесқойлық,
ынтызарлық сезіміне қозғау салады.
С.Сейфуллин қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушы, балалардың
сүйікті жазушысы. Оның Балалар, Ананың хаты, Анаға жауап т.б.
өлеңдері бар. Еңбек еткен адам сыйлы болады, құрметке бөленеді, Отанын да,
халқын да сүйіндіріп, даңққа бөлеп отыратыны туралы Бұлшық ет өлеңінде
жасөсімпірімдерге үлгі-өнеге етіп көрсетті. Еңбекпен айналасу баланың ой-
өрісін кеңейтіп, саналы да тәртіпті болуына баулиды. Балаларды еңбекке
тәрбиелеумен қатар, ересек адамдардың еңбектерін құрметтеу керектігі, сол
болашақ еңбекке, өмірге ат салысатын жасөсімпірімдердің рухани жоғары
дәрежеде көтеретіндей етіп суреттейді.
Қазақ халқында балаларға арнап көркем шығармалар жазған ақын-жазушылар
С.Бегалин, Ә.Дүйсенбаев, Қ.Мырзалиев, Қ.Ыдырысов, Қ.Баянбаев, С.Қалиев,
О.Әубәкіров, М.Иманжанов, Б.Соқпақбаев, С.Сарғасқаев т.б. өз үлестерін
қосты. Сондай-ақ қазақ балалар әдебиетінде ерлікті (С.Бақбергенов Талғат,
Қ.Қайсенов Жас партизандар), еңбекті (М.Сүндетов Балық аулай барғанда
т.б.), спортты (Жұмыр жерде теңбіл доп), оқу мен тәрбиені, ар-намысты,
адамгершілікті, тарихи дәстүрді (М.Иманжанов, Н.Сералиев, Ә. Дүйсенбаев,
М.Әлімбаев т.б.) дәріптейтін шығармалар жазылады.
Қазақ этнопедагогикасы материалдарын мектептің оқу-тәрбие процесінде
пайдалану формалары сан алуан. Оқу процесінің барлық компоненттерін, мақсат-
міндеттерін негізге ала отырып, сабақтың мазмұны, пәндердің тараулары және
тақырыптарымен табиғи үйлесім тауып, оқу процесінің тұтас аяқталған буынын
құруы керек. Қазіргі кезде қоғам алға қойып отырған тәрбие міндеттерін
шешуге этнопедагогика дәстүрлері мен тәжірибесін педагогика ғылымының
әдістемелік-теориялық қағидаларымен біріктіру басты мәселеге айналуда.
Жалпы азаматтық құндылықтарды, тарихи тәжірибені, сан ғасырлық мәдени
дәстүрлерді ескере отырып, педагогтарға жаңа талаптар қойылады. Арнаулы
курстарда, семинарларда, факультативтік сабақтарда тәрбие берудің ұлттық-
аймақтық мәдениеті мен мазмұны қалыптастырылады. Этнопедагогикалық білім
берудің аудиториялық формаларына: лекциялар, семинарлар мен факультативтер,
зертханалық және практикалық сабақтар, арнайы курстар, ал аудиториядан тыс
формаларына: экскурсиялар, рефераттар, конференциялар, диспуттар,
олимпиадалар, конкурстар, курстық және дипломдық жұмыстар жатады.
Этнопедагогикалық білім беру әдістеріне: әңгімелеу, әңгімелесу, түсіндіру,
пікірлесу, көрсету, талқылау, жаттығу, сұрақ-жауап, т.б. жатады.
Этнопедагогикалық білім беру құралдары: ұлттық тіл, ұлттық әдет-ғұрыптар
мен салт-дәстүрлер, ауызекі халық шығармашылығы, халық тарихы, ұлттық,
сәндік, қолданбалы өнер, ойындар, т.б. Мектепте қазақ этнопедагогикасы
материалдарын пәндерге қосымша ретінде енгізілуіне байланысты оқу
мазмұнының молаюы оларды игеруге күрделілік туғызады. Осыған орай, қазіргі
кезде оқытудың жаңа технологиясын пайдаланудың маңызы зор. Дәстүрлі емес
сабақтар (іскерлік ойын, пресс-конференция, жарыс, аукцион, шығармашылық
есеп, лекция-концерт, мақсатты ойындар, брейн-ринг, телекөпір, экскурсия,
ғажайып алаң, т.б.) өткізу, сондай-ақ оқу жұмысын ұйымдастырудың басқа да
көмекші формалары қолданылады.
І. Оқыту әдістері:
1. Әңгіме, әңгімелесу, түсіндіру, дәріс, пікірталас.
2. Техникалық құралдарды қолдану, иллюстрациялық және техникалық
құралдарды қолдану.
3. Тәжірибелік іс-әрекетті ұйымдастыру.
ІІ. Оқыту формалары:
Ұжымдық: дәрістер, лекция, ғылыми-практикалық конференциялар, халықтық
педагогика тақырыптарына арналған сайыстар, кештер, олимпиадалар, дөңгелек
үстел, оқырмандар конференциясы, ұжымдық консультация;
Топтық: топтық шығармашылық әрекетті ұйымдастыру, семинарлар,
факультативтер, динамикалық жұптар, лабораториялық сабақтар;
Жеке: шығармашылық тапсырмалар, баяндамалар, рефераттар, курстық
жұмыстар, дипломдық жұмыстар жеке консультациялар.
Аудиториядан тыс орындалатын жұмыс формалары:
1. Халық мерекелерін өткізу;
2. Факультативтік оқу ұйымдастыру;
3. Ұлттық ойындар секцияларын, салт-дәстүр, Жыр - қазына үйірмелерін
ұйымдастырып, наурыз мерекесінде, мектепішілік, мектептен тыс іс-
шараларда нәтижелерін көрсету;
4. Қолданбалы өнер түрлеріне үйірмелер, шеберханалар ұйымдастыру;
5. Халықтық салт-дәстүрді жинақтау, зерттеу мақсатымен Ізденіс атты
фольклорлық экспедициялар ұйымдастыру;
6. Көне заман ескерткіштеріне, тарихта аты қалған тұлғалардың жүріп
отырған жерлеріне жорықтар ұйымдастыру;
Сабақ түрлері: дәстүрлі сабақ, дәстүрлі емес сабақтар, зерттеу сабағы,
шығармашылық кездесу сабағы, радиохабар сабағы, сайыс сабақ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz