Салық комитетінің негізгі экономикалық көрсеткіштері
Мазмұны
Кіріспе.
1-бөлім.Салықтар мен алымдардың теориялық негіздері
1. Салықтың мәні, принципі және атқару қызметі
2. ҚР салық жүйесінің мазмұны және салық салу механизмі
3. Ғалымдар мен тәжірибешілерінің еңбектеріндегі салық реформалары,
экономикалық көзқарастары
2-бөлім. Сырым аудандық салық комитеті қызметінің ұйымдастырылуы
1. Сырым аудандық салық комитетінің құралу тәртібі, ережесі, салық
қызметкерлерінің құрамы мен олардың негізгі міндеттері
2. Сырым аудандық салық комитеті іс-әрекетінің нәтижиелері
3-бөлім. Салықтар мен алымдардың бюджетті қалыптастырудағы ролі және салық
жүйесін жетілдіру
1. Салықтар мен алымдарды есептеу, олардың ерекшеліктері, төлеу тәртібі
2. Салық жүйесін жетілдіру экономикалық реттеудің дамудың қызметі.
3.3 Салық салудың жетілдіру бағыттары.
Қортынды және ұсыныстар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Кез – келген мемлекеттің қаржы жүйесі үш звенодан тұрады. Олар
мемлекеттің қаржысы, кәсіпорындардың қаржысы және жеке тұлғалардың
қаржысы. Осы үшеуінің ішіндегі ең басты рольді кәсіпорындардың, яғни заңды
тұлғалардың қаржысы алады. Себебі кәсіпорынның алған табысының есебінен
мемлекеттің де жеке тұлғаның да қаржысы қалыптасады. Яғни жеке тұлға сол
кәсіпорынның құрылтайшысы болып, немесе сол кәсіпорында еңбек етіп табыс
алса, ал мемлекет өзінің фискалдық қызметін жүгізе отырып кәсіпорынның
табысының бір бөлігін салық ретінде алады. Әрине сол салықтарды заңты
тұлғалар есептеп, төлеу үшін мемлекет тарапынан жағдай жасауы қажет, яғни
салықтар заңмен реттелініп, алдын – ала анықталған болуы керек. Сонымен,
заңды және жеке тұлғаларға салық салу мәселесі әр уақытта да қиыншылықтық
, жан – жақты талдауды талап ететін категория. Осы аталған себептер
таңдап алынған тақырыптың актуалдылығын көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты салықтар мен алымдардың экономикалық
мазмұны мен олардың бюджетті қалыптастырудағы ролін ашып жетілдіру
бағыттарын ұсыну табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттарына қол жеткізу үшін алға қойылған тапсырмалар
төмендегідей:
1. Салықтың мәні, принципі және атқару қызметі.
2. Салық жүйесінің негізгі түрлері және салық салу механизмі.
3. Ғалымдар мен тәжірибешілерінің еңбектеріндегі салық реформалары,
экономикалық көзқарастары.
4. Сырым аудандық салық комитетінің құралу тәртібі, ережесі, салық
қызметкерлерінің құрамы мен олардың негізгі міндеттері.
5. Салық комитетінің негізгі экономикалық көрсеткіштері.
6. Мемелекеттік бюджетке түсетін төлемнің түсу қарқыны.
7. Салық жүйесін жетілдіру экономикалық реттеудің дамудың
қызметі.
Дипломдық жұмысымның тексеру обьектісі Батыс Қазақстан облысы, Сырым
ауданы, Жымпиты ауылында орналасқан Сырым аудандық салық комитеті болып
табылады.
Дипломдық жұмысымды орындау Қазақстан Республикасының салық жөніндегі
заң актілері, Қазақстандық және шетелдік ғалымдар мен тәжірибешілердің
еңбектері және тексеру обьектісінің жылдық есебі пайдаланылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында, сондай – ақ зерттеу мен талдау
әдістері ретінде ғылыми – технологиялық, экономикалық талдау
айырмашылықтарды табу әдістері қолданылды.
1 бөлім. Салықтар және салық салудың теориялық негіздері.
1. Салықтың мәні, принциптері және атқаратын қызметтері.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай- ақ
шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруы мен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет, ал салықтардың
экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салық саясаты аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен
жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтің барлық жақтарына нысаналы
түрде әсер етеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салықтардың тізімі бірнеше бетке
сыйып кете алады, ал жеңілдіктер мен жазалау шаралары, оларды пайдалануға
түсініктемелертұтас томдары алып жатады.
Әкімшілік - әміршілдік жүйе жағдайындағы экономикада салық адам
мүддесі үшін қызмет көрсетеді. Ол халықты үкімет алдында тұқыртып ұстаудың
құралына айналды. Ал нарық қатынастары дамыған елдерде салық мемлекет
қазынасын толтыруға қызмет ете түседі. Содан да болар, Америкада іскер
адамның екі туған күні бар деп есептеледі: бірінші - өзінің туған күні
және екіншісі – оның салық инспекторымен есеп айырысқан күні.
Салық салудың мынандай негізгі принциптері бар
а) азаматтар салықты мемлекеттен алатын игіліктерге пропорциональды төлеу
керек;
б) салықтар табыстың мөлшерінен, салық төлеушілердің тұрмыс халінің
дәрежесіне тәуелді болуы керек.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері бар:
- реттеуші;
- фискальдық;
- қайта бөлу;
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциаларымен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функциаларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып табылады. Реттеуші қызмет
әркімнің, мейлің мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын, аса қызықтыратын
мәселесі болып табылады. Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеуші
қызметіне кеңінен тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтін
жақтарын байқауымызға болады. Салықтардың реттеушілік рөлі негізінен
мынандай шарттарға жауап беруі қажет: мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс
мөлшерінің белгілі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке
тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру. Қазақстанның
2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің негізгі
байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау болып
табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында тұрған маңызды
мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың
тиімділігін арттыру болып табылады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің
тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды, сонымен қатар
ақша және баға саясатын, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және
кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу
тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық
тетіктермен тығыз байланыста болу қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары
мен салық жеңілдіктерінің алтын орны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген,
шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп,
өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар
салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып өндірістің төмендеуіне және
мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35 – 40 пайызы мөлшері
аралығында болса, онда ұлағймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салық салу обьектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып
жіктеледі:
1. Тікелей салықтар – табысқа немесе мүлікке салынады, ақырғы төлеушісі
болып кірісті алушы немес мүлікті иеленуші тұлға табылады.
2. Жанама салықтар – жаңама түрде тауар немесе қызметқұны арқылы алынады.
Бұл салықты сатушы емес, сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын – ала салық енгізілмегендіктен, іс
жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Салық салу теориясының негізін
қалаушы Адам Смит салық салудың келесі ұстамдарын атап көрсетті. Олар
төмендегідей:
1. Салықтың ресми тәртібі. Смиттің айтуы бойынша салық мемлекеттің заң
формасында салатын ауыртпалғы. Мемлекеттің салық салу құқы оның өмір
сүру қажеттілігіне туындайды.
2. Біртектілігі. Әр мемлекеттің субьектісі өзінің табысына қатысты
мемлекеттік қолдауға қатысуы қажет.
1. Анықталғандығы – яғни салық төлеушіге төлемнің көлемі, тәртібі, орны
және мерзімі белгілі болуы қажет.
2. Салықты өндіріп алудың арзандығы. Мемлекеттің кассасына салық
төлеушінің қалтасынан шыққан сомаға сай ғана ақша түсуі қажет.
1. Төлеушінің шаруашылық дербестігі.
2. Салық жүйесі экономикалық қызмет етуіне, өркендеуіне кедергі болмауы
қажет.
3. Салық жүйесі экономикалық қатынасқа түсетін басқа елдердің салық
түрлері мен ставкаларын есепке алуы қажет.
4. Салық салудың тұрақтылығы ұстамы.
Салық жүйесінің жақсы және тиімді қызмет істеуіне салық салу
механизімінің тигізер ықпалы өте зор.
Салықатрдың фискальдық қызметі – мемлекеттің салық саясаты
тұтқаларының көмегімен нарық коньюктурасының жағдайынаәсер етуде,
экономикалық өсуді тұрақтандыру және ынталандыруға тырысуында тұр. Бір
сөзбен айтқанда, салық түсімі арқылы алынатын қаражаттар, мемлекеттің
саяси – шаруашылық қызметін атқарудың қаржы негізі болып табылады.
Фискальдық қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез-келген
мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе.
Салық қаражаттары ең алдымен ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру
прогрессивті технология мен өнім түрлерін игеру, экономикада құрылымдық
өзгерістер жасау, табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру, әлеуметтік саланың
обьектілерін ұстау үшін белсенді түрде пайдаланылады. Мысалы, 1981 жылы,
рейгандық әкімшілік жаңа өндіріс салаларын инвестициядан )өндіріске ұзақ
мерзімді капитал жұмсау) түскен табыстарға салынатын салықтарды азайтты.
Ол кәсіпкерлердің өндіріске қаржы бөлуді ұлғайтуына, еңбек өнімділігін
арттыруға және потенциалды жалпы ұлттық өнімді көбейтге түрткі болды.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субьектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың
үлес салмағы 40 пайыздан көбірекболып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлде қайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін
орталықтандырудың бір айғағы осы. Қарапайымдылық принципі – бюджеттің кіріс
көзін құраудағы, салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі
болып саналады. Салық жүйесі қарапайым да айқын болуы қажет, салық
төлеушінің түсуіне жеңіл болуы керек. Бұл үшін мынандай шаралар қолданылуы
тиіс:
- салықтардың түрлері аса көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
- белгілі бір салықтың түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
- салық салу обьектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау
әдісі мейлінше жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны
дұрыс;
- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екені
дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше азайғаны қажет;
- салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни, төлем жүргізілген көзден
төлегені ықтимал.
Әділеттік принципі – салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және
көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік принципі дегеніміз – салық ставкасы, салық
мөлшері, төлушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінде
белгіленуі қажеттігін қарастырады. Салық ставксаының шегі аса жоғары
болмағаны жөн, себебі мұндай жағдайда салық төлеушінің табыс табуға ынтасы
төмендеп, табыс азаюы мүмкін, ал бұдан салықта сөзсіз азаяды.
Көлденең әділеттілік принципі дегеніміз – тиісті жағдайда біріңғай
салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін қарастырады.
Салық төлеушілер белгілі бір табыс немесе қызмет түрінен, мүлкінен бірдей
ставкамен салық төлеуі тиіс.
Салыстыру принципі – бұл принцип бойынша, салық ставкаларын бекіткен
кезде, ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен
салыстырылып, солардың деңгейінде белгіленуі тиімді. Себебі шектен тыс
жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер
етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика
экономикасына қаржыларын салуына кедеогі болуы мүмкін. Ал, салық
ставкаларының басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалардан едәуір төмен
болуы, алдымен мемлекет бюджетінің кіріс көзінің құралуына теріс ықпал
жасауы ықтимал. Қорыты айтқанда: салық төлеуші салықты міндетті түрде табыс
мөлшеріне қарай төлеу тиіс.
- салық төлеу мерзімі, әдісі, салықтың мөлшері салық төлеушіге айқын да,
дәлелді болуы керек;
- салық төлеу мерзімі, салықты есептеу әдісі, төлеу тәртібі салық төлеушіге
барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.
Салық алудың үш түрлі тәсілі бар: кадастрлық, салық төлеушінің
декларациясы бойынша, табыс табу көзінен. Кадастрлық тәсіл бойынша салық
салу обьектісін тіркеу арқылы, одан түскен табыстың нақты мөлшеріне
байланыссыз алынады. Мысалы: жер салығы, мүлік салығы.
Декларация бойынша салық, салық төлеушінің деклорацияда көрсеткен
табыс көлеміне байланысты және одан көрсетілген шегерістер мен
жеңілдіктерді ескере отырып анықталады.
Үшінші тәсіл, яғни, табыс көзі бойынша, салық, салық төлеуші қызмет
ететін жұмыс орнындағы бухгалтерия қызметкерлерінің есептеуімен анықталып
төленеді.
Бұл үш тәсіл де, салық механизмі құрамына енеді.
Мемелекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
+
1. 2 Салықтың жүйесінің негізі түрлері және салық салу механизмі.
Нарықтық экономиканың қалыптасуы кезінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының негізгі мақсаты – салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизімін іске асыру.
Салық салық жүйесі өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерінің құрамына
қаржы қатынастар, осы қатынасты анықтайтын салық, салық қызметі органдары
жатады. Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасу кезіндегі салық жүйесінің
орнығуы мынадай сатылардан өтті.
1. 1991 жылы 25 – ші желтоқсанда Қазақстан Республикасының салық жүйесі
жөніндегі заң қабылданып, бұл заң 1992 жылы күшіне енді. Бірінші саты
Совет Одағының ыдырауына байланысты бұрынғы қарым – қатынастардың
бұзылуы мен жаңа егеменді мемлекеттің қалыптасуына байланысты және
экономикадағы дағдарыс пен сипатталады. Бұл кездегі салықтық реформаны
жүргізу кезінде әлемдік тәжірбие, өтпелі кезеңнің заңдары және
еліміздің тарихы, әлеуметтік – экономикалық даму ережелері есепке
алынбады.
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму тарихында 1994 жылы
маңызды орынды алады. Осы жылы салық жүйесін түдегейлі реформалар
жолында алғашқы нақты қадамдар жасалды. өзгерістер табысқа салыққа
байланысты болды. Яғни Қазақстан Республикасы Президентінің “Жеке
тұлғалардың табысына салық салу жөніндегі және заңды тұлғалардың
пайдасына салық жөніндегі жарлықтар” қабылданды. Салық жүйесіндегі
1994 жылы өзгерістеріне талдау жасайтын болсақ, оның фискальдық
сипатта болғанын көруге болады. Яғни, қатаң салық саясаты, салықтың
өте жоғарғы ставкасы салықтық түсімдерді төмендетуге алып келеді.
Осыған байланысты алдағы мерзімде елдегі салық реформасының негізгі
мақсаттары ретінде нарықтық қатынастарды ынталандыру, салық салудағы
тиімді заңдарды қалыптастыру және салық салудағы әділеттікке қол
жеткізу қойылды. Осы мақсаттарға байланысты Қазақстан Республикасының
салық жүйесін өзгертуге және оны әлемдік стандартқа сәйкестендіруге
мүмкіншілік туындады.
3. 1995 жылдың 25 – ші сәуірдегі Қазақстан республикасы Президентінің
“Салық және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер жөніндегі
заң күші бар жарлығы ” қабылданды. Ол заң 2001 жылдың соңына дейін
созылды. Бұл заңдылықты ерекшелігі юолып салықтар және алымдар санының
қысқару, заңды тұлғаның пайдасына салық салудың табысына салық салуға
көшуі, әлеуметтік салықтың пайда болуы табылады.
4. 2001 жылдың 12 – ші маусымындағы жаңа салық кодексінің қабылдануы 2002
жылдың 1 – ші қаңтарында күшіне енді. Елдің салық жүйесі өзгеріссіз
тұрып қалуы мүмкін емес. Себебі ел экономикасының дамуы нарықтық
қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс – тәжірбиелер, экономикасы
дамыған елдердің тәжірбиесін талдап жинақтау барысында салық жүйесінде
өзгеріп, дамып жақсаруы тиіс.
Қазақстан Республикасында қабылданған салық жүйесі туралы заңға сәйкес
салықтың мынандай түрлері қолданылады.
а) жалпы мемлекеттік салықтар;
б) жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар;
в) жергілікті салықтар мен алымдар. Республиканың салық жүйесі бүгінгі
таңда он бір жалпы мемлекеттік, он жалпыға бірдей жергілікті салықтар мен
алымдар және он жеті жергілікті салықтар мен алымдардан тұрады.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мыналар жатады: қосылған құнға салынатын
салық, пайызға салынатын салық, акциздер, бағалы қағаздармен жасалатын
операциялардан алынатын салық, экспорт пен импортқа салынатын салық, кеден
тарифі мен баж салығы.
Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдарға: жер салығы,
жеке адамадардың мүлкіне салынатын салық, орман табысы, су үшін төленетін
ақы, табысқа салынатын салық, кәсіпкерлік қызметтің субьектілері ретінде
тіркелмеген азаматтардан алынатын алым, жаңды ұйымдарды мемлекеттік
тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым, елтаңбалық алым, мұрагерлік және
сыйға тарту тәртібі мен ауысқан мүлікке салынатын салық жатады.
Жергілікті салықтар мен алымдарға мыналар жатады: курорттық аймақта
өндірістік мақсаттағы обьектілер құрлысына салынатын салық, курорттық алым,
азаматтардан алынатын мақсатты алым, жарнамаға салынатын салық,
автотранспорт құралдарын, есептеу техникасы және жеке компьютерлерді қайта
сатуға салынатын салық, т.б.
Жалпы мемлекеттік салықтар Республика заңдарының негізінде орталық
өкімет пен мемлекеттік бюджетке аударылады. Жергілікті салықтар тиісті
территорияның жергілікті басқару органдары мен алынып, жергілікті бюджетке
түседі.
Салыну көздеріне қарай салықтар еңбек пен табылған және еңбексіз
табылған табыс болып бөлінеді. Еңбек пен табылған табысқа еңбек ақы
(жалақы) қалам ақы, жеке кәсіпорындардың табысы жатады, еңбексіз, бірақ
жария табысқа дивидендтер, ақша салымы бойынша пайыздар; қозғалмайтын
мүліктердің және бағалы қағаздардың құнының өсімі жер рентасы және т.б.
Шет елдердің заңдары, кәсіпкерлік жолмен алынған пайданы, еңбек ақы мен
қатар еңбекпен табылған табысқа жатқызады.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1. Салық салу обьектісіне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу обьектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
- көлік құралдарына салынатын салық т.б.
Жанама салықтар – тікелей есмес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
- баж салығы;
Жанама салықтарды сатушы емес стып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
неменсе қызмет бағасына алдынала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке стаушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта
жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, т. б
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалынады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын обьектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына
салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер
салығы, мүлік салығы т.б .
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және
акциздер жатады.
Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақты салықтар – салық төлеушінің салық салу обьектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады.
Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен жүргізілетін
операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін обьектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты алынады. Олара заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы жатады.
Нарықтық экономиканың қалыптасуы кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынандай: қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу
әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды
басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары,
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің
жақсы да, тиімді қызмет стеуіне салық салу механизімінің тигізер ықпалы өте
зор.
Енді осы салық салу жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне
кеңірек тоқталайық.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен
құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
Обьект, субьект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық
оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық
төлушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың
төленуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Енді осы әрбір элементке қысқаша түсінік берейік.
Салық субьектісі – заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және
заңды тұлғалар.
Салық обьектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғы қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б
Салық көзі – салық салынатын табыс.
Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық обьектісін түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты сомамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті
және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне
сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың
төмендеуіне сәйкес, азайып отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу обьектісінің мөлшеріне
байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық обьектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екендігін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеудегі дәйектілік заң жүзінде бекітіледі де, мынандай тәртіппен
іске асырылады:
а) бірінші кезеңде барлық мүлікке салынатын салық төленеді, сонан соң
акциздер және баж салығы;
ә) екінші кезеңде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) үшінші кезеңде басқа салықтар мен алымдар.
Салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері
салық заңдары белгіленеді және реттеледі.
Қазақстан Республикасының салық заңдарына мыналар жатады:
Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейтін Қазақстан
Республикасы Президентінің Заң күші бар жарлығы "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" (2001 жылғы 12 маусымдағы);
Қазақстан Республикасының кодексі.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің нормативтік актілері.
Салыққа қатысты емес заңдарға салық салуға байланысты мәселелерді
енгізуге тыйым салынған.
Егер Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық
шарттарда Қазақстан Республикасының салық заңдарында бар ережелерден
белгіленген болса, онда аталған шарттың ережелері қолданылады халықаралық
шартты қолдану үшін ішкі республикалық акт шығару қажеттігі шартың өзінде
көрсетілген жағдайларды қоспағанда Қазақстан Республикасы қатысушы болып
табылатын халықаралық шарттар салық қатынастарына тікелей қолданылады.
1.3. Ғалымдар мен тәжірбиешілердің еңбектерінде салық реформаларына
экономикалық көзқарастар.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен.
Ал, оларға ғылыми көзқарас ХVІІ – ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623 – 1687 ж.ж.) “Салық пен жиынтық трактаты” – (1662 ж.),
Д.Рикардо “Салық салу және саяси экономияның басталуы” – (1817 ж.), А.Смит
“Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу” – (1776 ж.), А.Смит
салық салудың төрт принципін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған
елдерде салық, салудың негізін құрайды.()
1. Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға (қаржыландыруға) қатысады. Мемлекеттің қорғауымен
қамқорлығын пайдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай
жүзеге асады.
Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе
тепе – теңсіздігіне ұрындырады.
2. Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтың
төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы – барлығы дерлік төлем төлеуші
үшін анық әрі ашық болуы және кез келген адамға да сай.
3. Әрбір салық ой елегінен өткізіп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс.
Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және ұстаған
мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғанан көрі, салықты
халық қалтасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін. Себебі,
оны жинау шенендіктердің көп болуы талап етсе, оларға төленетін айлық
сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады. А.Смит тікелей,
жанбасы, жанама салықтаржүйесін және оларды қолданудың әлеуметтік –
экономикалық салдарын барынша терең талдады. Салықтардың ішіндегі –
айлық (табыс) салығы ерекше орын алады. Айлық (табыс) салығы алғашқы
рет Англияда ХІХ – ғасырдың ортасында ендірілген екен.
Прогрессив салық жайлы әңгіме еткенде, ғалымдар жоғары (көтеріңкі)
табыс салығы фирма мен тұрғындардың іскерлік белсенділігін төмендетпей ме
деген күдікті жиі айтады. Американ экономисі Артур Лаффер 80 – шы жылдың
басында осы мәселені қарап, мынандай ой түйген: салық өсімінің жоғары
болуы адамның экономикалық белсенділігін бәсеңдетіп, оларды салық төлеуден
қашуға итермелейді. Қызмет жасау арқылы табатын табыстың өмір сүруден гөрі,
олар жәрдем ақыға өмір сүргенді жөн санайды. А.Лаффердің атағын ресторанда
салфеткаға салған “Лаффер қисығы” шығарды.
100 N
50. М
Салық түсімінің
максималды деңгейі
0 L
L
салық түсімі (%)
Лаффер қиысы.
Суретте байқалғандай Лафферс қисығында салық өсімі О – ден 100 пайызға
өскенде, салық өсімі максимлды деңгейге (М - нүктесі) көтеріліп, онан соң О
– ге дейін төмендейді. Алайда салық түсімі ML шартты нүктесінде тепе – тең,
бірақ L – нүктесіндегі өсімнің төмен теңгейі құптарылқ жай.
Салық өсімі 50 пайыздан асқанда адамдар аз жұмыс істейді және ақшасын
сақтауға еш тырыспайды. Өзінің күш – жігерін “көлеңкелі экономикаға”
бағыттап, нәтижесінде мемлекеттік қазынаның табысы азая түседі. Егер салық
өсімі көтерілсе, ерте ме кешпе оның деңгейі сондай дәрежеге жетіп ешкім
жұмыс істегісі келмейді және салықты төлемейді. Сайып келгенде, мемлекетке
еқандай салық түсім түспейді.
Антагонистік қоғамдық – саяси формацияларда салық – қанаушы мемлекет
табысының басты көздерінің бірі. Оның негізгі ауыртпалығы еңбекшілердің
мойнына түседі, оларды қосымша қанаудың көзі болып табылады. Құл
иеленушілік және феодалдық қоғамдардың өзінде – ақ салықтың кең жүйесі
қолданылып, салық негізінен заттай алым түрде (азық – түлік, жем – шөп,
армия мен флот үшін керек – жарақ, т. б.) және жеке өтеулер (жорықтарға
қатысу, т.б.) түрлерінде әрекет етті.
Тауарлық – ақшалай қатынастың дамуы мен салық көбінесе ақшалай алынды
және ол капитализм, әсіресе импириолизм тұсында барынша дамытылды.
Мемлекеттік – монополиялық капитализм жағдайында экономиканы
милитарландыру, мемлекеттік аппаратты ұлғайту, капиталистік экномиканы
монополиялық капитал мүддесі үшін мемлекет реттеуді кеңейту ықпалы мен
салық мейлінше өсіп отырады. Салық арқылы бюджетке түскен ұлттық табыстың
үлесі дамыған капиталистік елдерде (60 – жылдардың аяғында) – АҚШ – та 35
пайыз, Ұлыбританияда 45 пайыз, Францияда 37 пайыз, ГФР – да 38 пайыз,
Жапонияда 28 пайыз болды.
Солтүстік елдердің салық саясаты оның комунистік құрылыстың әр түрлі
кезеңдерінде шешіп отыруға тиісті міндеттеріне сәйкес жүргізіледі.
Пролеториат диктатурасы орнатылғаннан кейін салықты мемлекет
буржуазияның экономикалық қуатын әлсірету үшін пайдаланады. Өтпелі кезеңде
салық салу жүйесі қалалар мен ауылдардағы капиталистік элементтерді тежеу
және оларды ығыстыру, жұмысшы табы мен еңбекші шаруалардың одағын нығайту
мақсатында қызмет етеді.
Экономика ғылымының кандидаты, доцент Т.Н.Траисова және
Ж.Қ.Ержанова салық жүйесі туралы өз көзқарастары мен пікірлерін былай
танытты.()
“Салық-бүгінде елімізде жүктелген маңызды талап, ең жоғарғы мәселе
болып табылады. Денсаулық, халыққа білім беру органдарының, зейнеткерлер
мен студенттердің, қоғамның басқа да толып жатқан жүктерінің тағдыры
бюджетке байланысты екені анық. Демек, бюджетті толықтыру маңызды мәселе.
Салық жүйесі-қоғамның экономикалық өміріндегі маңызды категория болып
табылады. Ол мемлекет үшін атақты Адам Смит айтқандай нарықтағы еркіндік,
бостандық белгісі болып саналады. Салық жүйесінің тиімділігі әлеуметтік
және экономикалық саясатта жетістіктерге жеткізеді. Қазіргі кезеңдегі
салықтың мәні мен рөлі өзгеріп, мемлекеттік органдарды қаржы ресурсымен
қамтамасыз ету шеңберінен шыға бастады. Енді ол ұлттық табысты
мемлекеттендірудің маңызды құралына айналуда. Олар макроэкономикалық
реттеуге белсене арласа отырып, ішкі ұлттық табыстың жалпы көлемінде
салықтық төлемдердің салыстырмалы мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады.
Салықтар экономикалық белсенділікті арттыра отырып, өндірістік процестерге
де қатты әсер етеді. Салық реформасы шаруашылық жүргізуші субъектілерге
түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету, қолданылып жүрген төлемдер мен
алымдарды реттеу болып табылады. Бұл бағытта әсіресе, пайда салығын,
акциздер, мүлік салығын, табыс салығын және басқа да бірқатар салықтар
мәнін арттыру көзделген”.
Кәрімжанов Зейнолла Хамидоллаұлы-Қазақстан Республикасының бұрынғы
мемлекеттік кіріс министрі “Мемлекет тәуелсіздігінің ең басты шартының бірі
дербес салық саясаты болып табылатындығы баршаға аян. Егемендік қолға тиген
алғашқы күндерден-ақ салық қызметіне басты назар аударылғандығы да
сондықтан болатын. Әрине, дербес салық жүйесі үшін 15 жыл деген көп мерзім
емес. Дегенмен, осы уақыттың ішінде ол жүйе ретінде қалыптасып үлгерді. Біз
салық заңын әлемдік салық кодексінің үлгісі жетіліп келе жатқанда, өте
қолайлы негізде қалыптастыра бастадық. Салық салу жөніндегі әлемдік
тәжірибелерді пайдаландық. Бұл тұрғыдан алғанда іргелі принциптердің бірі-
салық кодексі мүмкіндігінше оңай және өмірдің барлық жағдайлары үшін ең
төмен салық нормаларын ұстануы қажет. Соңғы жылдары салық органдарының
жұмыс әдісі мен нысаны едәуір өзгерді, бірақ олар әлі де болса ойдағыдай
емес. Салық мәдениеті толық қалыптасқан құбылыс емес”.
Азат Перуалиев “Азаматтық” Республикалық партияның жетекшісі.
“Қазақстан Республикасының экономикасы үшін бүгінгі таңда салық саясаты ең
маңызды мәселе. Ұлттық өндірістің бет бейнесі болып табылатын өнеркәсіптің
дамуы, сайып келгенде бүкіл экономиканың өркендеуі осы салық саясатының
сауатты жүргізілуіне байланысты. Салықтың аса жоғары көлемі өндіріске барар
ауаны жауып, өз кезегінде жүздеген –мыңдаған жұмысшылардың денсаулық
сақтау, тұрғын үй алу мүмкіндігінен айыруда, тіпті келешекте жұмыссыз
қалулары да мүмкін”.
С.Қанатов Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің фискалдық
саясат департаментінің директоры. “Фискалдық саясат департаментінің қызметі-
фискалдық және макроэкономикалық саясат саласындағы мемлекеттік стратегия
мәселелерін жүзеге асырды. Ал негізгі мәселелердің бірі-салық және кеден
заңдылықтарына талдау жасау, сондай-ақ оларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
дайындау. Салық саясатының негізгі мақсаты мемлекет пен салық төлеушілердің
мүдделерін үйлескен түрде біріктіретін салық жүйесін құру болып табылады.
Осыған байланысты салық заңдылықтарын жетілдіру жөнінде шаралар қолға
алынуы керек”.
Б. Жақашев экономика ғылымдарының кандидаты. “Кәсіпкерлік қызметтің
дамуында мемлекеттің салық саясаты ерекше рөл атқарады. Өйткені, макро
денгейде де, яғни мемлекеттің қаржылық жүйесінің микро денгейде де, яғни
кәсіпорын денгейінде даму жолының кедергілерінің бірі болып жетілдірілмеген
салық жүйесі табылады. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның салық жүйесі
көптеген сынақтардан өтті, оның ішінде қателіктерде бар. Бұл салықтардың
көптігі, салық жеңілдіктер жүйесінің тиімсіздігі, салық төлемдерін төлеу
режимінің ыңғайсыздығы, салықты есептеу механизмінің дұрыс еместігі,
салықтың фискалдық функциясының басқасынан басымдығы және т.б. Бірақ
кәсіпорынның дамуында ең негізгі кедергі болып салық жүктемесінің жоғары
болуы табылады. Салық жүктемесі мемлекеттің салық саясатын жүргізудің
нәтижесі. Жалпы кәсіпкерлік қызметтің салық жүктемесін айқындайтын
қалыптасқан әдістеме жоқ. Макро денгейде теория жүзінде салық жүктемесін
салық сомасын жалпы ішкі өнімге бөлу арқылы анықтайды”.()
А.Д. Байдүйсенов экономика ғылымының докторы. “Қандай да болмасын
мемлекеттің салық жүйесі негізінен 2 қызметті атқарады. Біріншісі фискалдық
қызмет болса, екіншісі реттеуші қызмет.
Фискалдық қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез-келген
мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе.
Реттеуші қызмет әркімнің, мейлін мемлекеттің немесе кәсіпкерліктің болсын,
аса қызықтыратын мәселесі болып табылады. Қазақстандағы салықтардың
атқаратын реттеуші қызметіне кеңінен тоқталсақ, оның оншалықты өз атына
сәйкес келе бермейтін жақтарын байқауымызға болады. Салықтардың реттеушілік
рөлі негізінен мынадай шарттарға жауап беруі қажет: мемлекеттің бюджетке
түсетін кіріс мөлшерінің белгілі бір денгейде ұстап отыру және кәсіпорын
мен жеке тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру”.
2 бөлім. Сырым аудандық салық комитетінің ұйымдастыру механизмі
1. Сырым аудандық салық комитетінің құрылу тәртібі, ережесі, салық
қызметкерлерінің құрамы мен олардың негізгі міндеттері
Салық қызметі Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетіне және
облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық ауылдардағы мемлекеттік
салық басқармалары мен бөлімдерінен тұрады. Салық қызметінің құрылымында
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің салық полициясы
басқармасынан, облыстардағы, Алматы және Байқоңыр қалаларындағы салық
полицияларынан тұратын салық полициясы органы жұмыс істейді. Салық қызметін
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің төрағасы басқарады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің төрағасын
Қазақстан Републикасының Президенті, ал оның орынбасарларын және салық
полициясы басқармасының бастығын Қазақстан Үкіметі тағайындайды.
Облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандардағы
мемлекеттік салық комитеті басқармасы және бөлімдері бастығы және
мемлекеттік салық комитетінің басқарма бастықтарын Мемлекеттік салық
комитетінің төрағасы тағайындайды.
Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің Салық комитеті тұңғыш
рет Қазақ Кеңес Социолистік Республиканың Президенті Нұрсұлтан Әбіш ұлы
Назарбаевтың Жарлығымен 1991 жылдың 9 шілдесінде құрылды. Сол жарлыққа
сәйкес Қазақ КСР – ның Министрлер кабинетінің № 520 қаулысы бойынша
09.07.1991 жылы алғашқы Мемлекеттік Салық инспекциялары Алматы қаласы және
Алматы аудандарында құрылды.
Сырым ауданы бойынша салық комитеті ең алғаш 1990 жылдың 1 қазанынан
Мемлекеттік салық инспекциясы болып құрылып, жұмыс істей бастады.
Аудандық салық комитеті содан бергі уақытта тәуелсіз еліміздің алғашқы
қадамындағы экономикалық кризистерді жеңілдетуге ат салысса, қазіргі
қарыштап қадам басқан кезеңде ауданның экономикасын дамытуға қомақты үлес
қосып келеді.
1.
Қазіргі таңда 2007 жылы Сырым ауданы бойынша салық комитеті мына екі
бөлімнен тұрады:
1. Ақпараттық технология, есептіліктерді қабылдау және өңдеу, есеп
бөлімі
2. Салық төлеушілермен жұмыс істеу, еріксіз өндіру және аудит бөлімі
Комитеттің қызметін ұйымдастыру.
1. Комитет өз қызметін ағымдық және перспективалық жоспарлар негізінде
ұйымдастырады.
2. Комитет оның қызметін қамтамасыз ететін құылымдық бөлімшелерден
тұрады;
3. Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің Салық комитетіне тікелей
жоғарыдан төменге қарай бағынады және жергілікті атқарушы орғандарға
кірмейді.
4. Комитетті Төраға басқарады, оны қызметке Қазақстан Республикасы Қаржы
министірлігімен келісімімен Қазақстан Республикасы Қаржы
министірлігінің Салық комитетінің төрағасы тағайындайды және
қызметтен босатады.
5. Комитет төрағасының орынбасарлары болады, оны қызметке Қазақстан
Республикасы Қаржы министірімен келісімімен Қазақстан Республикасы
Қаржы министірлігінің Салық комитетінің төрағасы тағайындайды және
қызметтен босатады.
6. Комитет төрағасы Комитет жұмысын ұйымдастырады және оған басшылық
жасайды әрі комитетке жүктелген міндеттердің орындалуына және өз
функцияларының жүзеге асыруына дербес жауап береді.
Комитет төрағасы осы мақсатта:
- өз орынбасарының және Комитеттің құылымдық бөлімшелер басшыларының
міндеттерімен өкілеттігін айқындайды;
- заңнамаға және лауазымдар номенклатурасына сәйкес Комитет қызметкерлерін
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
- заңнамада белгіленген тәртіппен Комитет қызметкерелріне тәртіптік
шараларын қолданады;
- Комитеттің актілеріне қол қояды;
- Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің Салық комитетіне берілетін
есептіліктің растығы үшін дербес жауап береді;
- Комитетің құрылымдық бөлімшелері туралы ережені бекітеді;
- Мемлекеттік органдарда және басқа ұйымдарда Комитет атынан өкілдік
жасайды;
- Заңнамаға сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Салық қызметкерлерінің басты міндеттері:
- салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің бюджетке толық және мезгілінде
түсуін қамтамасыз ету;
- салық төлемеу, салық сомаларын кеміту, салық төлеуден жалтару фактілерін
анықтау;
- салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, олардың
салық заңдарына еңгізілген өзгерістер туралы хабардар ету.
Өздерінің міндеттеріне сәйкес келесі негізгі функцияларды орнындайды:
- өз территориясында салық заңдарының сақталуына бақылау жасайды;
- салық аудиті мен мониторингін жүзеге асырады;
- салық заңдарының бұзылғаны жөнінде хабарламалар мен арыздар, басқа да
ақпарларды тексереді;
- салық төлеушілер арасында салық заңдарының қолданылуы туралы түсінік
жұмыстарын жүргізеді;
- келіспеушілік туралы актілер мен өтініштерді талқылайды;
- салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жиналуына талдау жасайды;
Салық қызметі органдарының негізгі міндеттері:
1. Салық төлеушілердің құқықтары мен мемлекет мүдделерін сақтау және
қорғау, салықтың дұрыс есептеліп, толығымен, уақтылы төлеуіне бақылау
жасау;
2. Салық төлеушілер мен салық салатын обьектілердің есебін уақтылы алу;
3. Салықты есептеу мен төлеуге байланысты деклорацияның және басқа да
құжаттардың нысандарын әзірлеу;
4. Салық тәртібін бұзушыларға, салықты уақтылы төлеушілерге, салықты
дұрыс есептемей өз табысын азайтып көрсеткен заңды жене жеке
тұлғаларға заңға сәйкес шаралар қолдану;
5. Салық төлеуден жалтарып жүрген жеке және заңды тұлғаларды салық
полициясының бөлімшелерімен бірігіп іздестіруді жүзеге асыру;
6. Мәліметтер құпиясын сақтау.
Салық қызметі органдарының мынандай құқықтары бар:
1. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тәртіп пен шарттар
негізінде заңды және жеке тұлғалардың барлық ақша құжаттарын,
бухгалтерлік кітаптарын, есептерін, сметаларын, қолда бар ақшалай
қаражатын, бағалы қағаздарын және басқа да құндылықтарын, есеп
айырмаларын, декларация мен бюджетке салық пен басқа төлемдерді
есептеу мен төлеуге байланысты құжаттарын тексеруге;
2. Ұйымдардың лауазымды адамдарынан салық жөнінде тексерулер барысында
пайда болатын мәселелер жөнінде анықтамалар, ауызша және жазбаша
түсініктеме алуға;
3. Салық полициясы бөлімшелерімен бірлесе отырып салық тексеруін
жургізуге;
4. Өз өкілеттілігін жүргізген кезде қолданылып жүрген заңдарға сәйкес,
ұйымдар мен азаматтардың табыс түсіру үшін немесе тұрған жеріне
қарамастан, салық салынатын обьектілерді ұстауға байланысты
пайдаланылатын кез келген өндірістік, қойма, сауда және басқа да үй –
жайларын тексеруге құқығы бар. Ұйымдардың басшылары мен азаматтар
салық қызметі органдарының лауазымды адамдарын аталған үй – жайларды
тексеруге жіберуден бас тартқан жағдайда салық инспекциялары мұндай
субьектілердің салық салынатын табысын олардың табыс алып отырғанын
дәлелдейтін құжаттар негізінде анықтауға құқығы бар;
5. Салық заңдарын бұзған ұйымдарға, лауазымды адамдарға және азаматтарға
заңға сәйкес айыппұл салуға;
6. Салық, айыппұл және өсім белгіленген мерзімде төленбеген кезде, салық
төлеушілердің жылжымалы және жылжымайтын мүлкінің, ақша – валюта
қаражатының тізімдемесін жасауға;
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі мен оның бөлімшелерінде заңдар мен
белгіленген қорларға аударымдар жасаудан кейін қалған пайданың
бюджетке толық және уақтылы түсу мәселесі бойынша тексерулер
жүргізуге;
8. Қызмет бабындағы мақсатта басқа заңды тұлғалардан, банктерден,
биржалар мен азаматтардан тексерілетін ұйымдар мен азаматтардың
кәсіпкерлік қызметі, операциялары және шотындағы ақша қаражатының жай
– күйі туралы мәліметтерді алуға.
Салық қызметінің қызметкерлері өздерінің міндеттерін атқару барысында
оларды заң қорғайды және Республикалық бюджет қаржы есебінен міндетті түрде
жеке сақтандырылуға тиіс.
Салық төлеушілер өз тарапынан мынандай міндеттерді атқарулары тиіс:
1. Уақтылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. Мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1-бөлім.Салықтар мен алымдардың теориялық негіздері
1. Салықтың мәні, принципі және атқару қызметі
2. ҚР салық жүйесінің мазмұны және салық салу механизмі
3. Ғалымдар мен тәжірибешілерінің еңбектеріндегі салық реформалары,
экономикалық көзқарастары
2-бөлім. Сырым аудандық салық комитеті қызметінің ұйымдастырылуы
1. Сырым аудандық салық комитетінің құралу тәртібі, ережесі, салық
қызметкерлерінің құрамы мен олардың негізгі міндеттері
2. Сырым аудандық салық комитеті іс-әрекетінің нәтижиелері
3-бөлім. Салықтар мен алымдардың бюджетті қалыптастырудағы ролі және салық
жүйесін жетілдіру
1. Салықтар мен алымдарды есептеу, олардың ерекшеліктері, төлеу тәртібі
2. Салық жүйесін жетілдіру экономикалық реттеудің дамудың қызметі.
3.3 Салық салудың жетілдіру бағыттары.
Қортынды және ұсыныстар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Кез – келген мемлекеттің қаржы жүйесі үш звенодан тұрады. Олар
мемлекеттің қаржысы, кәсіпорындардың қаржысы және жеке тұлғалардың
қаржысы. Осы үшеуінің ішіндегі ең басты рольді кәсіпорындардың, яғни заңды
тұлғалардың қаржысы алады. Себебі кәсіпорынның алған табысының есебінен
мемлекеттің де жеке тұлғаның да қаржысы қалыптасады. Яғни жеке тұлға сол
кәсіпорынның құрылтайшысы болып, немесе сол кәсіпорында еңбек етіп табыс
алса, ал мемлекет өзінің фискалдық қызметін жүгізе отырып кәсіпорынның
табысының бір бөлігін салық ретінде алады. Әрине сол салықтарды заңты
тұлғалар есептеп, төлеу үшін мемлекет тарапынан жағдай жасауы қажет, яғни
салықтар заңмен реттелініп, алдын – ала анықталған болуы керек. Сонымен,
заңды және жеке тұлғаларға салық салу мәселесі әр уақытта да қиыншылықтық
, жан – жақты талдауды талап ететін категория. Осы аталған себептер
таңдап алынған тақырыптың актуалдылығын көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты салықтар мен алымдардың экономикалық
мазмұны мен олардың бюджетті қалыптастырудағы ролін ашып жетілдіру
бағыттарын ұсыну табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттарына қол жеткізу үшін алға қойылған тапсырмалар
төмендегідей:
1. Салықтың мәні, принципі және атқару қызметі.
2. Салық жүйесінің негізгі түрлері және салық салу механизмі.
3. Ғалымдар мен тәжірибешілерінің еңбектеріндегі салық реформалары,
экономикалық көзқарастары.
4. Сырым аудандық салық комитетінің құралу тәртібі, ережесі, салық
қызметкерлерінің құрамы мен олардың негізгі міндеттері.
5. Салық комитетінің негізгі экономикалық көрсеткіштері.
6. Мемелекеттік бюджетке түсетін төлемнің түсу қарқыны.
7. Салық жүйесін жетілдіру экономикалық реттеудің дамудың
қызметі.
Дипломдық жұмысымның тексеру обьектісі Батыс Қазақстан облысы, Сырым
ауданы, Жымпиты ауылында орналасқан Сырым аудандық салық комитеті болып
табылады.
Дипломдық жұмысымды орындау Қазақстан Республикасының салық жөніндегі
заң актілері, Қазақстандық және шетелдік ғалымдар мен тәжірибешілердің
еңбектері және тексеру обьектісінің жылдық есебі пайдаланылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында, сондай – ақ зерттеу мен талдау
әдістері ретінде ғылыми – технологиялық, экономикалық талдау
айырмашылықтарды табу әдістері қолданылды.
1 бөлім. Салықтар және салық салудың теориялық негіздері.
1. Салықтың мәні, принциптері және атқаратын қызметтері.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай- ақ
шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруы мен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет, ал салықтардың
экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салық саясаты аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен
жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтің барлық жақтарына нысаналы
түрде әсер етеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салықтардың тізімі бірнеше бетке
сыйып кете алады, ал жеңілдіктер мен жазалау шаралары, оларды пайдалануға
түсініктемелертұтас томдары алып жатады.
Әкімшілік - әміршілдік жүйе жағдайындағы экономикада салық адам
мүддесі үшін қызмет көрсетеді. Ол халықты үкімет алдында тұқыртып ұстаудың
құралына айналды. Ал нарық қатынастары дамыған елдерде салық мемлекет
қазынасын толтыруға қызмет ете түседі. Содан да болар, Америкада іскер
адамның екі туған күні бар деп есептеледі: бірінші - өзінің туған күні
және екіншісі – оның салық инспекторымен есеп айырысқан күні.
Салық салудың мынандай негізгі принциптері бар
а) азаматтар салықты мемлекеттен алатын игіліктерге пропорциональды төлеу
керек;
б) салықтар табыстың мөлшерінен, салық төлеушілердің тұрмыс халінің
дәрежесіне тәуелді болуы керек.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері бар:
- реттеуші;
- фискальдық;
- қайта бөлу;
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциаларымен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функциаларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып табылады. Реттеуші қызмет
әркімнің, мейлің мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын, аса қызықтыратын
мәселесі болып табылады. Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеуші
қызметіне кеңінен тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтін
жақтарын байқауымызға болады. Салықтардың реттеушілік рөлі негізінен
мынандай шарттарға жауап беруі қажет: мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс
мөлшерінің белгілі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке
тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру. Қазақстанның
2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің негізгі
байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау болып
табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында тұрған маңызды
мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың
тиімділігін арттыру болып табылады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің
тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды, сонымен қатар
ақша және баға саясатын, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және
кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу
тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық
тетіктермен тығыз байланыста болу қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары
мен салық жеңілдіктерінің алтын орны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген,
шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп,
өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар
салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып өндірістің төмендеуіне және
мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35 – 40 пайызы мөлшері
аралығында болса, онда ұлағймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салық салу обьектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып
жіктеледі:
1. Тікелей салықтар – табысқа немесе мүлікке салынады, ақырғы төлеушісі
болып кірісті алушы немес мүлікті иеленуші тұлға табылады.
2. Жанама салықтар – жаңама түрде тауар немесе қызметқұны арқылы алынады.
Бұл салықты сатушы емес, сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын – ала салық енгізілмегендіктен, іс
жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Салық салу теориясының негізін
қалаушы Адам Смит салық салудың келесі ұстамдарын атап көрсетті. Олар
төмендегідей:
1. Салықтың ресми тәртібі. Смиттің айтуы бойынша салық мемлекеттің заң
формасында салатын ауыртпалғы. Мемлекеттің салық салу құқы оның өмір
сүру қажеттілігіне туындайды.
2. Біртектілігі. Әр мемлекеттің субьектісі өзінің табысына қатысты
мемлекеттік қолдауға қатысуы қажет.
1. Анықталғандығы – яғни салық төлеушіге төлемнің көлемі, тәртібі, орны
және мерзімі белгілі болуы қажет.
2. Салықты өндіріп алудың арзандығы. Мемлекеттің кассасына салық
төлеушінің қалтасынан шыққан сомаға сай ғана ақша түсуі қажет.
1. Төлеушінің шаруашылық дербестігі.
2. Салық жүйесі экономикалық қызмет етуіне, өркендеуіне кедергі болмауы
қажет.
3. Салық жүйесі экономикалық қатынасқа түсетін басқа елдердің салық
түрлері мен ставкаларын есепке алуы қажет.
4. Салық салудың тұрақтылығы ұстамы.
Салық жүйесінің жақсы және тиімді қызмет істеуіне салық салу
механизімінің тигізер ықпалы өте зор.
Салықатрдың фискальдық қызметі – мемлекеттің салық саясаты
тұтқаларының көмегімен нарық коньюктурасының жағдайынаәсер етуде,
экономикалық өсуді тұрақтандыру және ынталандыруға тырысуында тұр. Бір
сөзбен айтқанда, салық түсімі арқылы алынатын қаражаттар, мемлекеттің
саяси – шаруашылық қызметін атқарудың қаржы негізі болып табылады.
Фискальдық қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез-келген
мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе.
Салық қаражаттары ең алдымен ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру
прогрессивті технология мен өнім түрлерін игеру, экономикада құрылымдық
өзгерістер жасау, табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру, әлеуметтік саланың
обьектілерін ұстау үшін белсенді түрде пайдаланылады. Мысалы, 1981 жылы,
рейгандық әкімшілік жаңа өндіріс салаларын инвестициядан )өндіріске ұзақ
мерзімді капитал жұмсау) түскен табыстарға салынатын салықтарды азайтты.
Ол кәсіпкерлердің өндіріске қаржы бөлуді ұлғайтуына, еңбек өнімділігін
арттыруға және потенциалды жалпы ұлттық өнімді көбейтге түрткі болды.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субьектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың
үлес салмағы 40 пайыздан көбірекболып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлде қайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін
орталықтандырудың бір айғағы осы. Қарапайымдылық принципі – бюджеттің кіріс
көзін құраудағы, салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің ең басты кепілі
болып саналады. Салық жүйесі қарапайым да айқын болуы қажет, салық
төлеушінің түсуіне жеңіл болуы керек. Бұл үшін мынандай шаралар қолданылуы
тиіс:
- салықтардың түрлері аса көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
- белгілі бір салықтың түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
- салық салу обьектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау
әдісі мейлінше жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны
дұрыс;
- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екені
дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше азайғаны қажет;
- салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни, төлем жүргізілген көзден
төлегені ықтимал.
Әділеттік принципі – салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және
көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік принципі дегеніміз – салық ставкасы, салық
мөлшері, төлушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінде
белгіленуі қажеттігін қарастырады. Салық ставксаының шегі аса жоғары
болмағаны жөн, себебі мұндай жағдайда салық төлеушінің табыс табуға ынтасы
төмендеп, табыс азаюы мүмкін, ал бұдан салықта сөзсіз азаяды.
Көлденең әділеттілік принципі дегеніміз – тиісті жағдайда біріңғай
салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін қарастырады.
Салық төлеушілер белгілі бір табыс немесе қызмет түрінен, мүлкінен бірдей
ставкамен салық төлеуі тиіс.
Салыстыру принципі – бұл принцип бойынша, салық ставкаларын бекіткен
кезде, ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен
салыстырылып, солардың деңгейінде белгіленуі тиімді. Себебі шектен тыс
жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер
етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика
экономикасына қаржыларын салуына кедеогі болуы мүмкін. Ал, салық
ставкаларының басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалардан едәуір төмен
болуы, алдымен мемлекет бюджетінің кіріс көзінің құралуына теріс ықпал
жасауы ықтимал. Қорыты айтқанда: салық төлеуші салықты міндетті түрде табыс
мөлшеріне қарай төлеу тиіс.
- салық төлеу мерзімі, әдісі, салықтың мөлшері салық төлеушіге айқын да,
дәлелді болуы керек;
- салық төлеу мерзімі, салықты есептеу әдісі, төлеу тәртібі салық төлеушіге
барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.
Салық алудың үш түрлі тәсілі бар: кадастрлық, салық төлеушінің
декларациясы бойынша, табыс табу көзінен. Кадастрлық тәсіл бойынша салық
салу обьектісін тіркеу арқылы, одан түскен табыстың нақты мөлшеріне
байланыссыз алынады. Мысалы: жер салығы, мүлік салығы.
Декларация бойынша салық, салық төлеушінің деклорацияда көрсеткен
табыс көлеміне байланысты және одан көрсетілген шегерістер мен
жеңілдіктерді ескере отырып анықталады.
Үшінші тәсіл, яғни, табыс көзі бойынша, салық, салық төлеуші қызмет
ететін жұмыс орнындағы бухгалтерия қызметкерлерінің есептеуімен анықталып
төленеді.
Бұл үш тәсіл де, салық механизмі құрамына енеді.
Мемелекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып, еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
+
1. 2 Салықтың жүйесінің негізі түрлері және салық салу механизмі.
Нарықтық экономиканың қалыптасуы кезінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының негізгі мақсаты – салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизімін іске асыру.
Салық салық жүйесі өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерінің құрамына
қаржы қатынастар, осы қатынасты анықтайтын салық, салық қызметі органдары
жатады. Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасу кезіндегі салық жүйесінің
орнығуы мынадай сатылардан өтті.
1. 1991 жылы 25 – ші желтоқсанда Қазақстан Республикасының салық жүйесі
жөніндегі заң қабылданып, бұл заң 1992 жылы күшіне енді. Бірінші саты
Совет Одағының ыдырауына байланысты бұрынғы қарым – қатынастардың
бұзылуы мен жаңа егеменді мемлекеттің қалыптасуына байланысты және
экономикадағы дағдарыс пен сипатталады. Бұл кездегі салықтық реформаны
жүргізу кезінде әлемдік тәжірбие, өтпелі кезеңнің заңдары және
еліміздің тарихы, әлеуметтік – экономикалық даму ережелері есепке
алынбады.
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму тарихында 1994 жылы
маңызды орынды алады. Осы жылы салық жүйесін түдегейлі реформалар
жолында алғашқы нақты қадамдар жасалды. өзгерістер табысқа салыққа
байланысты болды. Яғни Қазақстан Республикасы Президентінің “Жеке
тұлғалардың табысына салық салу жөніндегі және заңды тұлғалардың
пайдасына салық жөніндегі жарлықтар” қабылданды. Салық жүйесіндегі
1994 жылы өзгерістеріне талдау жасайтын болсақ, оның фискальдық
сипатта болғанын көруге болады. Яғни, қатаң салық саясаты, салықтың
өте жоғарғы ставкасы салықтық түсімдерді төмендетуге алып келеді.
Осыған байланысты алдағы мерзімде елдегі салық реформасының негізгі
мақсаттары ретінде нарықтық қатынастарды ынталандыру, салық салудағы
тиімді заңдарды қалыптастыру және салық салудағы әділеттікке қол
жеткізу қойылды. Осы мақсаттарға байланысты Қазақстан Республикасының
салық жүйесін өзгертуге және оны әлемдік стандартқа сәйкестендіруге
мүмкіншілік туындады.
3. 1995 жылдың 25 – ші сәуірдегі Қазақстан республикасы Президентінің
“Салық және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер жөніндегі
заң күші бар жарлығы ” қабылданды. Ол заң 2001 жылдың соңына дейін
созылды. Бұл заңдылықты ерекшелігі юолып салықтар және алымдар санының
қысқару, заңды тұлғаның пайдасына салық салудың табысына салық салуға
көшуі, әлеуметтік салықтың пайда болуы табылады.
4. 2001 жылдың 12 – ші маусымындағы жаңа салық кодексінің қабылдануы 2002
жылдың 1 – ші қаңтарында күшіне енді. Елдің салық жүйесі өзгеріссіз
тұрып қалуы мүмкін емес. Себебі ел экономикасының дамуы нарықтық
қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс – тәжірбиелер, экономикасы
дамыған елдердің тәжірбиесін талдап жинақтау барысында салық жүйесінде
өзгеріп, дамып жақсаруы тиіс.
Қазақстан Республикасында қабылданған салық жүйесі туралы заңға сәйкес
салықтың мынандай түрлері қолданылады.
а) жалпы мемлекеттік салықтар;
б) жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар;
в) жергілікті салықтар мен алымдар. Республиканың салық жүйесі бүгінгі
таңда он бір жалпы мемлекеттік, он жалпыға бірдей жергілікті салықтар мен
алымдар және он жеті жергілікті салықтар мен алымдардан тұрады.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мыналар жатады: қосылған құнға салынатын
салық, пайызға салынатын салық, акциздер, бағалы қағаздармен жасалатын
операциялардан алынатын салық, экспорт пен импортқа салынатын салық, кеден
тарифі мен баж салығы.
Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдарға: жер салығы,
жеке адамадардың мүлкіне салынатын салық, орман табысы, су үшін төленетін
ақы, табысқа салынатын салық, кәсіпкерлік қызметтің субьектілері ретінде
тіркелмеген азаматтардан алынатын алым, жаңды ұйымдарды мемлекеттік
тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым, елтаңбалық алым, мұрагерлік және
сыйға тарту тәртібі мен ауысқан мүлікке салынатын салық жатады.
Жергілікті салықтар мен алымдарға мыналар жатады: курорттық аймақта
өндірістік мақсаттағы обьектілер құрлысына салынатын салық, курорттық алым,
азаматтардан алынатын мақсатты алым, жарнамаға салынатын салық,
автотранспорт құралдарын, есептеу техникасы және жеке компьютерлерді қайта
сатуға салынатын салық, т.б.
Жалпы мемлекеттік салықтар Республика заңдарының негізінде орталық
өкімет пен мемлекеттік бюджетке аударылады. Жергілікті салықтар тиісті
территорияның жергілікті басқару органдары мен алынып, жергілікті бюджетке
түседі.
Салыну көздеріне қарай салықтар еңбек пен табылған және еңбексіз
табылған табыс болып бөлінеді. Еңбек пен табылған табысқа еңбек ақы
(жалақы) қалам ақы, жеке кәсіпорындардың табысы жатады, еңбексіз, бірақ
жария табысқа дивидендтер, ақша салымы бойынша пайыздар; қозғалмайтын
мүліктердің және бағалы қағаздардың құнының өсімі жер рентасы және т.б.
Шет елдердің заңдары, кәсіпкерлік жолмен алынған пайданы, еңбек ақы мен
қатар еңбекпен табылған табысқа жатқызады.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1. Салық салу обьектісіне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу обьектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
- көлік құралдарына салынатын салық т.б.
Жанама салықтар – тікелей есмес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
- баж салығы;
Жанама салықтарды сатушы емес стып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
неменсе қызмет бағасына алдынала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке стаушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта
жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, т. б
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалынады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын обьектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына
салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер
салығы, мүлік салығы т.б .
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және
акциздер жатады.
Салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақты салықтар – салық төлеушінің салық салу обьектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады.
Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен жүргізілетін
операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін обьектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты алынады. Олара заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы жатады.
Нарықтық экономиканың қалыптасуы кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынандай: қаржы қатынастары және
осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу
әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды
басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары,
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің
жақсы да, тиімді қызмет стеуіне салық салу механизімінің тигізер ықпалы өте
зор.
Енді осы салық салу жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне
кеңірек тоқталайық.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен
құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
Обьект, субьект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық
оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық
төлушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың
төленуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Енді осы әрбір элементке қысқаша түсінік берейік.
Салық субьектісі – заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және
заңды тұлғалар.
Салық обьектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғы қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б
Салық көзі – салық салынатын табыс.
Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық обьектісін түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты сомамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті
және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне
сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың
төмендеуіне сәйкес, азайып отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу обьектісінің мөлшеріне
байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық обьектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екендігін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеудегі дәйектілік заң жүзінде бекітіледі де, мынандай тәртіппен
іске асырылады:
а) бірінші кезеңде барлық мүлікке салынатын салық төленеді, сонан соң
акциздер және баж салығы;
ә) екінші кезеңде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) үшінші кезеңде басқа салықтар мен алымдар.
Салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері
салық заңдары белгіленеді және реттеледі.
Қазақстан Республикасының салық заңдарына мыналар жатады:
Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейтін Қазақстан
Республикасы Президентінің Заң күші бар жарлығы "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" (2001 жылғы 12 маусымдағы);
Қазақстан Республикасының кодексі.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің нормативтік актілері.
Салыққа қатысты емес заңдарға салық салуға байланысты мәселелерді
енгізуге тыйым салынған.
Егер Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық
шарттарда Қазақстан Республикасының салық заңдарында бар ережелерден
белгіленген болса, онда аталған шарттың ережелері қолданылады халықаралық
шартты қолдану үшін ішкі республикалық акт шығару қажеттігі шартың өзінде
көрсетілген жағдайларды қоспағанда Қазақстан Республикасы қатысушы болып
табылатын халықаралық шарттар салық қатынастарына тікелей қолданылады.
1.3. Ғалымдар мен тәжірбиешілердің еңбектерінде салық реформаларына
экономикалық көзқарастар.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен.
Ал, оларға ғылыми көзқарас ХVІІ – ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді
теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз:
В.Петти (1623 – 1687 ж.ж.) “Салық пен жиынтық трактаты” – (1662 ж.),
Д.Рикардо “Салық салу және саяси экономияның басталуы” – (1817 ж.), А.Смит
“Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу” – (1776 ж.), А.Смит
салық салудың төрт принципін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған
елдерде салық, салудың негізін құрайды.()
1. Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай
үкіметті ұстауға (қаржыландыруға) қатысады. Мемлекеттің қорғауымен
қамқорлығын пайдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай
жүзеге асады.
Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе
тепе – теңсіздігіне ұрындырады.
2. Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтың
төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы – барлығы дерлік төлем төлеуші
үшін анық әрі ашық болуы және кез келген адамға да сай.
3. Әрбір салық ой елегінен өткізіп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс.
Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және ұстаған
мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғанан көрі, салықты
халық қалтасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін. Себебі,
оны жинау шенендіктердің көп болуы талап етсе, оларға төленетін айлық
сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады. А.Смит тікелей,
жанбасы, жанама салықтаржүйесін және оларды қолданудың әлеуметтік –
экономикалық салдарын барынша терең талдады. Салықтардың ішіндегі –
айлық (табыс) салығы ерекше орын алады. Айлық (табыс) салығы алғашқы
рет Англияда ХІХ – ғасырдың ортасында ендірілген екен.
Прогрессив салық жайлы әңгіме еткенде, ғалымдар жоғары (көтеріңкі)
табыс салығы фирма мен тұрғындардың іскерлік белсенділігін төмендетпей ме
деген күдікті жиі айтады. Американ экономисі Артур Лаффер 80 – шы жылдың
басында осы мәселені қарап, мынандай ой түйген: салық өсімінің жоғары
болуы адамның экономикалық белсенділігін бәсеңдетіп, оларды салық төлеуден
қашуға итермелейді. Қызмет жасау арқылы табатын табыстың өмір сүруден гөрі,
олар жәрдем ақыға өмір сүргенді жөн санайды. А.Лаффердің атағын ресторанда
салфеткаға салған “Лаффер қисығы” шығарды.
100 N
50. М
Салық түсімінің
максималды деңгейі
0 L
L
салық түсімі (%)
Лаффер қиысы.
Суретте байқалғандай Лафферс қисығында салық өсімі О – ден 100 пайызға
өскенде, салық өсімі максимлды деңгейге (М - нүктесі) көтеріліп, онан соң О
– ге дейін төмендейді. Алайда салық түсімі ML шартты нүктесінде тепе – тең,
бірақ L – нүктесіндегі өсімнің төмен теңгейі құптарылқ жай.
Салық өсімі 50 пайыздан асқанда адамдар аз жұмыс істейді және ақшасын
сақтауға еш тырыспайды. Өзінің күш – жігерін “көлеңкелі экономикаға”
бағыттап, нәтижесінде мемлекеттік қазынаның табысы азая түседі. Егер салық
өсімі көтерілсе, ерте ме кешпе оның деңгейі сондай дәрежеге жетіп ешкім
жұмыс істегісі келмейді және салықты төлемейді. Сайып келгенде, мемлекетке
еқандай салық түсім түспейді.
Антагонистік қоғамдық – саяси формацияларда салық – қанаушы мемлекет
табысының басты көздерінің бірі. Оның негізгі ауыртпалығы еңбекшілердің
мойнына түседі, оларды қосымша қанаудың көзі болып табылады. Құл
иеленушілік және феодалдық қоғамдардың өзінде – ақ салықтың кең жүйесі
қолданылып, салық негізінен заттай алым түрде (азық – түлік, жем – шөп,
армия мен флот үшін керек – жарақ, т. б.) және жеке өтеулер (жорықтарға
қатысу, т.б.) түрлерінде әрекет етті.
Тауарлық – ақшалай қатынастың дамуы мен салық көбінесе ақшалай алынды
және ол капитализм, әсіресе импириолизм тұсында барынша дамытылды.
Мемлекеттік – монополиялық капитализм жағдайында экономиканы
милитарландыру, мемлекеттік аппаратты ұлғайту, капиталистік экномиканы
монополиялық капитал мүддесі үшін мемлекет реттеуді кеңейту ықпалы мен
салық мейлінше өсіп отырады. Салық арқылы бюджетке түскен ұлттық табыстың
үлесі дамыған капиталистік елдерде (60 – жылдардың аяғында) – АҚШ – та 35
пайыз, Ұлыбританияда 45 пайыз, Францияда 37 пайыз, ГФР – да 38 пайыз,
Жапонияда 28 пайыз болды.
Солтүстік елдердің салық саясаты оның комунистік құрылыстың әр түрлі
кезеңдерінде шешіп отыруға тиісті міндеттеріне сәйкес жүргізіледі.
Пролеториат диктатурасы орнатылғаннан кейін салықты мемлекет
буржуазияның экономикалық қуатын әлсірету үшін пайдаланады. Өтпелі кезеңде
салық салу жүйесі қалалар мен ауылдардағы капиталистік элементтерді тежеу
және оларды ығыстыру, жұмысшы табы мен еңбекші шаруалардың одағын нығайту
мақсатында қызмет етеді.
Экономика ғылымының кандидаты, доцент Т.Н.Траисова және
Ж.Қ.Ержанова салық жүйесі туралы өз көзқарастары мен пікірлерін былай
танытты.()
“Салық-бүгінде елімізде жүктелген маңызды талап, ең жоғарғы мәселе
болып табылады. Денсаулық, халыққа білім беру органдарының, зейнеткерлер
мен студенттердің, қоғамның басқа да толып жатқан жүктерінің тағдыры
бюджетке байланысты екені анық. Демек, бюджетті толықтыру маңызды мәселе.
Салық жүйесі-қоғамның экономикалық өміріндегі маңызды категория болып
табылады. Ол мемлекет үшін атақты Адам Смит айтқандай нарықтағы еркіндік,
бостандық белгісі болып саналады. Салық жүйесінің тиімділігі әлеуметтік
және экономикалық саясатта жетістіктерге жеткізеді. Қазіргі кезеңдегі
салықтың мәні мен рөлі өзгеріп, мемлекеттік органдарды қаржы ресурсымен
қамтамасыз ету шеңберінен шыға бастады. Енді ол ұлттық табысты
мемлекеттендірудің маңызды құралына айналуда. Олар макроэкономикалық
реттеуге белсене арласа отырып, ішкі ұлттық табыстың жалпы көлемінде
салықтық төлемдердің салыстырмалы мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады.
Салықтар экономикалық белсенділікті арттыра отырып, өндірістік процестерге
де қатты әсер етеді. Салық реформасы шаруашылық жүргізуші субъектілерге
түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету, қолданылып жүрген төлемдер мен
алымдарды реттеу болып табылады. Бұл бағытта әсіресе, пайда салығын,
акциздер, мүлік салығын, табыс салығын және басқа да бірқатар салықтар
мәнін арттыру көзделген”.
Кәрімжанов Зейнолла Хамидоллаұлы-Қазақстан Республикасының бұрынғы
мемлекеттік кіріс министрі “Мемлекет тәуелсіздігінің ең басты шартының бірі
дербес салық саясаты болып табылатындығы баршаға аян. Егемендік қолға тиген
алғашқы күндерден-ақ салық қызметіне басты назар аударылғандығы да
сондықтан болатын. Әрине, дербес салық жүйесі үшін 15 жыл деген көп мерзім
емес. Дегенмен, осы уақыттың ішінде ол жүйе ретінде қалыптасып үлгерді. Біз
салық заңын әлемдік салық кодексінің үлгісі жетіліп келе жатқанда, өте
қолайлы негізде қалыптастыра бастадық. Салық салу жөніндегі әлемдік
тәжірибелерді пайдаландық. Бұл тұрғыдан алғанда іргелі принциптердің бірі-
салық кодексі мүмкіндігінше оңай және өмірдің барлық жағдайлары үшін ең
төмен салық нормаларын ұстануы қажет. Соңғы жылдары салық органдарының
жұмыс әдісі мен нысаны едәуір өзгерді, бірақ олар әлі де болса ойдағыдай
емес. Салық мәдениеті толық қалыптасқан құбылыс емес”.
Азат Перуалиев “Азаматтық” Республикалық партияның жетекшісі.
“Қазақстан Республикасының экономикасы үшін бүгінгі таңда салық саясаты ең
маңызды мәселе. Ұлттық өндірістің бет бейнесі болып табылатын өнеркәсіптің
дамуы, сайып келгенде бүкіл экономиканың өркендеуі осы салық саясатының
сауатты жүргізілуіне байланысты. Салықтың аса жоғары көлемі өндіріске барар
ауаны жауып, өз кезегінде жүздеген –мыңдаған жұмысшылардың денсаулық
сақтау, тұрғын үй алу мүмкіндігінен айыруда, тіпті келешекте жұмыссыз
қалулары да мүмкін”.
С.Қанатов Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің фискалдық
саясат департаментінің директоры. “Фискалдық саясат департаментінің қызметі-
фискалдық және макроэкономикалық саясат саласындағы мемлекеттік стратегия
мәселелерін жүзеге асырды. Ал негізгі мәселелердің бірі-салық және кеден
заңдылықтарына талдау жасау, сондай-ақ оларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
дайындау. Салық саясатының негізгі мақсаты мемлекет пен салық төлеушілердің
мүдделерін үйлескен түрде біріктіретін салық жүйесін құру болып табылады.
Осыған байланысты салық заңдылықтарын жетілдіру жөнінде шаралар қолға
алынуы керек”.
Б. Жақашев экономика ғылымдарының кандидаты. “Кәсіпкерлік қызметтің
дамуында мемлекеттің салық саясаты ерекше рөл атқарады. Өйткені, макро
денгейде де, яғни мемлекеттің қаржылық жүйесінің микро денгейде де, яғни
кәсіпорын денгейінде даму жолының кедергілерінің бірі болып жетілдірілмеген
салық жүйесі табылады. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның салық жүйесі
көптеген сынақтардан өтті, оның ішінде қателіктерде бар. Бұл салықтардың
көптігі, салық жеңілдіктер жүйесінің тиімсіздігі, салық төлемдерін төлеу
режимінің ыңғайсыздығы, салықты есептеу механизмінің дұрыс еместігі,
салықтың фискалдық функциясының басқасынан басымдығы және т.б. Бірақ
кәсіпорынның дамуында ең негізгі кедергі болып салық жүктемесінің жоғары
болуы табылады. Салық жүктемесі мемлекеттің салық саясатын жүргізудің
нәтижесі. Жалпы кәсіпкерлік қызметтің салық жүктемесін айқындайтын
қалыптасқан әдістеме жоқ. Макро денгейде теория жүзінде салық жүктемесін
салық сомасын жалпы ішкі өнімге бөлу арқылы анықтайды”.()
А.Д. Байдүйсенов экономика ғылымының докторы. “Қандай да болмасын
мемлекеттің салық жүйесі негізінен 2 қызметті атқарады. Біріншісі фискалдық
қызмет болса, екіншісі реттеуші қызмет.
Фискалдық қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез-келген
мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе.
Реттеуші қызмет әркімнің, мейлін мемлекеттің немесе кәсіпкерліктің болсын,
аса қызықтыратын мәселесі болып табылады. Қазақстандағы салықтардың
атқаратын реттеуші қызметіне кеңінен тоқталсақ, оның оншалықты өз атына
сәйкес келе бермейтін жақтарын байқауымызға болады. Салықтардың реттеушілік
рөлі негізінен мынадай шарттарға жауап беруі қажет: мемлекеттің бюджетке
түсетін кіріс мөлшерінің белгілі бір денгейде ұстап отыру және кәсіпорын
мен жеке тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру”.
2 бөлім. Сырым аудандық салық комитетінің ұйымдастыру механизмі
1. Сырым аудандық салық комитетінің құрылу тәртібі, ережесі, салық
қызметкерлерінің құрамы мен олардың негізгі міндеттері
Салық қызметі Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетіне және
облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық ауылдардағы мемлекеттік
салық басқармалары мен бөлімдерінен тұрады. Салық қызметінің құрылымында
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің салық полициясы
басқармасынан, облыстардағы, Алматы және Байқоңыр қалаларындағы салық
полицияларынан тұратын салық полициясы органы жұмыс істейді. Салық қызметін
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің төрағасы басқарады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің төрағасын
Қазақстан Републикасының Президенті, ал оның орынбасарларын және салық
полициясы басқармасының бастығын Қазақстан Үкіметі тағайындайды.
Облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандардағы
мемлекеттік салық комитеті басқармасы және бөлімдері бастығы және
мемлекеттік салық комитетінің басқарма бастықтарын Мемлекеттік салық
комитетінің төрағасы тағайындайды.
Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің Салық комитеті тұңғыш
рет Қазақ Кеңес Социолистік Республиканың Президенті Нұрсұлтан Әбіш ұлы
Назарбаевтың Жарлығымен 1991 жылдың 9 шілдесінде құрылды. Сол жарлыққа
сәйкес Қазақ КСР – ның Министрлер кабинетінің № 520 қаулысы бойынша
09.07.1991 жылы алғашқы Мемлекеттік Салық инспекциялары Алматы қаласы және
Алматы аудандарында құрылды.
Сырым ауданы бойынша салық комитеті ең алғаш 1990 жылдың 1 қазанынан
Мемлекеттік салық инспекциясы болып құрылып, жұмыс істей бастады.
Аудандық салық комитеті содан бергі уақытта тәуелсіз еліміздің алғашқы
қадамындағы экономикалық кризистерді жеңілдетуге ат салысса, қазіргі
қарыштап қадам басқан кезеңде ауданның экономикасын дамытуға қомақты үлес
қосып келеді.
1.
Қазіргі таңда 2007 жылы Сырым ауданы бойынша салық комитеті мына екі
бөлімнен тұрады:
1. Ақпараттық технология, есептіліктерді қабылдау және өңдеу, есеп
бөлімі
2. Салық төлеушілермен жұмыс істеу, еріксіз өндіру және аудит бөлімі
Комитеттің қызметін ұйымдастыру.
1. Комитет өз қызметін ағымдық және перспективалық жоспарлар негізінде
ұйымдастырады.
2. Комитет оның қызметін қамтамасыз ететін құылымдық бөлімшелерден
тұрады;
3. Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің Салық комитетіне тікелей
жоғарыдан төменге қарай бағынады және жергілікті атқарушы орғандарға
кірмейді.
4. Комитетті Төраға басқарады, оны қызметке Қазақстан Республикасы Қаржы
министірлігімен келісімімен Қазақстан Республикасы Қаржы
министірлігінің Салық комитетінің төрағасы тағайындайды және
қызметтен босатады.
5. Комитет төрағасының орынбасарлары болады, оны қызметке Қазақстан
Республикасы Қаржы министірімен келісімімен Қазақстан Республикасы
Қаржы министірлігінің Салық комитетінің төрағасы тағайындайды және
қызметтен босатады.
6. Комитет төрағасы Комитет жұмысын ұйымдастырады және оған басшылық
жасайды әрі комитетке жүктелген міндеттердің орындалуына және өз
функцияларының жүзеге асыруына дербес жауап береді.
Комитет төрағасы осы мақсатта:
- өз орынбасарының және Комитеттің құылымдық бөлімшелер басшыларының
міндеттерімен өкілеттігін айқындайды;
- заңнамаға және лауазымдар номенклатурасына сәйкес Комитет қызметкерлерін
қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
- заңнамада белгіленген тәртіппен Комитет қызметкерелріне тәртіптік
шараларын қолданады;
- Комитеттің актілеріне қол қояды;
- Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің Салық комитетіне берілетін
есептіліктің растығы үшін дербес жауап береді;
- Комитетің құрылымдық бөлімшелері туралы ережені бекітеді;
- Мемлекеттік органдарда және басқа ұйымдарда Комитет атынан өкілдік
жасайды;
- Заңнамаға сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Салық қызметкерлерінің басты міндеттері:
- салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің бюджетке толық және мезгілінде
түсуін қамтамасыз ету;
- салық төлемеу, салық сомаларын кеміту, салық төлеуден жалтару фактілерін
анықтау;
- салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, олардың
салық заңдарына еңгізілген өзгерістер туралы хабардар ету.
Өздерінің міндеттеріне сәйкес келесі негізгі функцияларды орнындайды:
- өз территориясында салық заңдарының сақталуына бақылау жасайды;
- салық аудиті мен мониторингін жүзеге асырады;
- салық заңдарының бұзылғаны жөнінде хабарламалар мен арыздар, басқа да
ақпарларды тексереді;
- салық төлеушілер арасында салық заңдарының қолданылуы туралы түсінік
жұмыстарын жүргізеді;
- келіспеушілік туралы актілер мен өтініштерді талқылайды;
- салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жиналуына талдау жасайды;
Салық қызметі органдарының негізгі міндеттері:
1. Салық төлеушілердің құқықтары мен мемлекет мүдделерін сақтау және
қорғау, салықтың дұрыс есептеліп, толығымен, уақтылы төлеуіне бақылау
жасау;
2. Салық төлеушілер мен салық салатын обьектілердің есебін уақтылы алу;
3. Салықты есептеу мен төлеуге байланысты деклорацияның және басқа да
құжаттардың нысандарын әзірлеу;
4. Салық тәртібін бұзушыларға, салықты уақтылы төлеушілерге, салықты
дұрыс есептемей өз табысын азайтып көрсеткен заңды жене жеке
тұлғаларға заңға сәйкес шаралар қолдану;
5. Салық төлеуден жалтарып жүрген жеке және заңды тұлғаларды салық
полициясының бөлімшелерімен бірігіп іздестіруді жүзеге асыру;
6. Мәліметтер құпиясын сақтау.
Салық қызметі органдарының мынандай құқықтары бар:
1. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тәртіп пен шарттар
негізінде заңды және жеке тұлғалардың барлық ақша құжаттарын,
бухгалтерлік кітаптарын, есептерін, сметаларын, қолда бар ақшалай
қаражатын, бағалы қағаздарын және басқа да құндылықтарын, есеп
айырмаларын, декларация мен бюджетке салық пен басқа төлемдерді
есептеу мен төлеуге байланысты құжаттарын тексеруге;
2. Ұйымдардың лауазымды адамдарынан салық жөнінде тексерулер барысында
пайда болатын мәселелер жөнінде анықтамалар, ауызша және жазбаша
түсініктеме алуға;
3. Салық полициясы бөлімшелерімен бірлесе отырып салық тексеруін
жургізуге;
4. Өз өкілеттілігін жүргізген кезде қолданылып жүрген заңдарға сәйкес,
ұйымдар мен азаматтардың табыс түсіру үшін немесе тұрған жеріне
қарамастан, салық салынатын обьектілерді ұстауға байланысты
пайдаланылатын кез келген өндірістік, қойма, сауда және басқа да үй –
жайларын тексеруге құқығы бар. Ұйымдардың басшылары мен азаматтар
салық қызметі органдарының лауазымды адамдарын аталған үй – жайларды
тексеруге жіберуден бас тартқан жағдайда салық инспекциялары мұндай
субьектілердің салық салынатын табысын олардың табыс алып отырғанын
дәлелдейтін құжаттар негізінде анықтауға құқығы бар;
5. Салық заңдарын бұзған ұйымдарға, лауазымды адамдарға және азаматтарға
заңға сәйкес айыппұл салуға;
6. Салық, айыппұл және өсім белгіленген мерзімде төленбеген кезде, салық
төлеушілердің жылжымалы және жылжымайтын мүлкінің, ақша – валюта
қаражатының тізімдемесін жасауға;
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі мен оның бөлімшелерінде заңдар мен
белгіленген қорларға аударымдар жасаудан кейін қалған пайданың
бюджетке толық және уақтылы түсу мәселесі бойынша тексерулер
жүргізуге;
8. Қызмет бабындағы мақсатта басқа заңды тұлғалардан, банктерден,
биржалар мен азаматтардан тексерілетін ұйымдар мен азаматтардың
кәсіпкерлік қызметі, операциялары және шотындағы ақша қаражатының жай
– күйі туралы мәліметтерді алуға.
Салық қызметінің қызметкерлері өздерінің міндеттерін атқару барысында
оларды заң қорғайды және Республикалық бюджет қаржы есебінен міндетті түрде
жеке сақтандырылуға тиіс.
Салық төлеушілер өз тарапынан мынандай міндеттерді атқарулары тиіс:
1. Уақтылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. Мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz