Туристік нарықтың сегменттелуі
Тақырыбы: "ТУРИСТІК ӘРЕКЕТТІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ"
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ТУРИЗМДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Мемлекеттік саясат: анықтамасы, теориялары, қалыптасу жолдары 9
1.2 Туристтік қызметтің экономикалық көрсеткіштері 18
1.3 Туризм саласының қалыптасуы және дамуы: әлемдік тәжірибе 23
2 ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ 30
2.1 Қазақстандағы туризм: басқару жүйесі, ерекшеліктері 30
2.2 Қазақстандағы туризмнің даму перспективалары және болашағы 53
2.3 Туристік-экскурсиялық ресурстары, оның инфрақұрылымы 56
2.4 Игерілген туристік-экускурсиялық нысандар және оның құндылығы 61
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК МАҚСАТЫНДА КӨРНЕКІЛІК ЖЕРЛЕРІН ДАМЫТУ 73
3.1. Табиғи және жасанды көрнектілікті жерлердегі туризмді дамыту 73
3.2 Қазақстанның туризм қызметін белсендіру жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
ҚОСЫМШАЛАР 84
КІРІСПЕ
ҚР 2011 жылғы халыққа жолдауында Салауатты өмір салты мен адамның өз
денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық
саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең
басты мәселесі болуы тиіс делінген. Яғни осы мақсатты жүзеге асыру жолында
әр бір саланы жетілдіру маңызды шарттардың бірі болып табылады [1].
Туризм (франц. тоұрісме, тоұр – серуендеу, жол жүру) – адамның бос
уақытындағы саяхаты, белсенді демалыстың бір түрі. Туризм – халықтың
рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, күш-қуатын қалпына
келтіру, т.б.) қанағаттандырудың ең тиімді жолы. Туризм адамдардың қарым-
қатынасын, танымдық қабілетін арттырып, мәдениет пен өнердің дамуына, ел
экономикасының өркендеуіне өзіндік үлесін қосып, ел мәртебесін әлемге
танытуға мүмкіндік туғызады. Ел ішінде саяхат жасау ішкі (ұлттық) Туризм,
ал шетелге саяхатқа шығу халықаралық (шетелдік) Туризм; саяхат мақсатына
қарай: экологиялық, ойын-сауық, танымдық, спорттық, балалар Туризмі;
әлеуметтік мақсатына қарай: іскерлік (конгресс, жәрмеңке), этникалық, діни
Туризм болып бөлінеді.
Туризм әлемдiк экономикада басты рөлдiң бiрiн атқарады. Дүниежүзiлiк
Туристiк Ұйымның (ДТҰ) деректерi бойынша ол әлемдегi жалпы ұлттық өнiмнiң
оннан бiр бөлiгiн, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдiк
өндiрiстiң әрбiр 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етедi.
Туризм дүние жүзі бойынша кез-келген қоғамда ерекше орында, ол
маңыздылығы жағынан жан-жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік мәдени т.б. мәндерін маңыздылығын былай
қойғанда, ең алдымен ол көптеген мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір
дәрежеде роль атқарды. Осы туризмнің экономикадағы маңыздылығын оның
қоғамдағы орнын анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. өйткені
туризм белгілі-бір территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды,
жұмыс орны көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша
қызмет) жақсарады.
Бүгiнгi таңда Қазақстанның және шет ел туристерiнің, демалуына жағдай
жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті
мәселелердiң бiрi. Туризм деңгейінің, көтерiлуiне республиканың саяси-
әлеуметтiк жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық
қарым-қатынас орнауы тиiс.
Туризмнiң қазiргi индустриясы табысы жоғары және серпiндi дамып келе
жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бiрi болып
табылады. 2010 жылы халықаралық туризмнің үлесi экспортқа шығарылатын дүние
жүзiлiк табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын
құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнiмдерi және автомобиль
экспортының табысынан кейiн тұрақты үшiншi орында келедi. Мұндай оң үрдiс
жаңа мыңжылдықтың бас кезiнде де сақталады деп күтiлуде. Әлемдiк туристiк
рыноктың дәстүрлi аудандары өзiнiң рекреациялық сыйымдылығының шегiне iс
жүзiнде жеткендiктен, туризмнiң өсуi туристер баратын жаңа аумақтар
есебiнен басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдiк
туристiк рынокта өзiнiң лайықты орнын табуға бiрегей мүмкiндiгi бар [2,
52б].
Қазақстанда туризм индустриясының өркендеуі шетел валютасының ағылуына,
бюджеттің өсуіне, жұмыссыздықтың азаюына, жаңа жұмыс орындарының көбеюіне,
халықтың өмір деңгейі мен кірістің ұлғаюына әкеліп соқпақ.
Дегенмен, еліміздегі туризмның қазіргі халі мәз емес. Ескірген
материалдық-техникалық база мен ыңғайластырылмаған көлік инфрақұрылымы
халықаралық деңгейге жете қоймаған. Сол себептермен Қазақстан әзірше
әлемдегі мемлекеттер арасында тартымды туристік аудандар қатарына қосылған
жоқ. Бірақ қайталанбас, сұлу табиғат жағдайларына бай жеріміз дүйім дүние
туристерін өзіне тартып, қомақты пайда түсіруі әбден мүмкін.
Қазақстандық және шетелдік азаматтардың әртүрлі туристік қызметтерге
қажеттілігін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін
қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік кешен
құру, саланы дамытудың экономикалық және құқықтық тетіктерін әзірлеу әрі
Қазақстанның туристік өнімінің сапасын қамтамасыз ету біздің алдымызда
тұрған ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Туристік қызмет кәсіпорын шаруашылық әрекетімен ғана шектеліп қоймайды,
ол әр түрлі қоғамдык және кәсіби ассоциациялар мен бірлестіктердін,
аймақтык, ұлттық, халықаралык институттар, мемлекеттік және мемлекет аралык
реттеу ұйымдарының қызметімен өте тығыз байланысты болады. Туристік
сапардағы адамдар қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған барлық осы
элементтер әрекетінің жиынтығы туризмнің әлеуметтік – экономикалық құбылыс
ретіндегі түсінігін қалыптастырады. Туризм құрылымдарынын әр қайсысы өзінің
нақты функциясын жүзеге асырғанда маркетинг концепциясын қолданады, сол
арқылы ғана өз қызметінің тиімділігін арттырып, өзіне және қоғамға белгілі
бір пайда алып келе алады. Бұл дәрежеге жету үшін туристік саламен
байланысты кәсіпорындар туризмдегі маркетингті теориялық тұрғыдан жан жақты
зерттеп, тәжірибеде қолдануы қажет. Ал бұл бағыттар біздің елімізде
салыстырмалы түрде жаңадан пайда болып, дамып келе жатқан соң, теориялық
дайындығы мықты, кәсіпқой мамандар жетіспейді, туризмдегі маркетинг
Қазақстан мысалында тіпті жаңа бағыт болып табылады. Сондықтан, аталған
сала бойынша маркетинг тұрғысынан теориялық зерттеу жүргізіп, тәжірибеге
енгізу, еліміз үшін өте пайдалы саланы дамытуға өз үлесімізді қосумен
бірдей.
Туризм индустриясы көптеген шағын және орташа кәсіпорындармен
сипатталады. Олардың қазіргі кездегі басқарушылық құралдарды қолданатын не
ноу-хауы, не тәжірибесі жоқ және осы жұмыстарды атқаруға адам жалдайтын
қаражаты жоқ. Олар тек қана жоспарсыз жарнама, өткізуді және нарықты
зерттеу мен өнім жетілдіру әрекеттерін жасап жатады. Бәсекенің күшеюі және
клиенттердің талаптарының көбеюі туристік ұйымдардың көпшілігінің басқару
жүйесіне бас ұруына алып келеді.
Бәсекелестіктің күшеюі және туристік қызметке деген клиенттердің
талаптарының көбеюі туристік ұйымдардың көпшілігінің маркетингке бас ұруына
алып келеді, яғни бәсекеклік күресте жетістікті қаматамасыз ету және сыртқы
орта өзгерістеріне бейімделуі үшін стратегиялық маркетингтік жоспар құрды.
Туристік фирмалардың басқару жүйесін қолданудың маңыздылығы оның пайда
болуын қамтамасыз ететін жағдайларды жасаумен жоғарылайды, нарықты
қалыптастыру, экономикалық еркінділік, бәсекелестің дамуы.
- Туристік қызметтегі басқару жүйесінің концепциялары:
- Нарықты зерттеу және болжау;
- Нарықта туристік өнімді тарату әдістерін өңдеу;
- Тиімді баға саясатын анықтау;
- Ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін құру;
- Маркетинг жоспарын өңдеу.
Туризмді басқарудың негізгі қызметтері – рекреациялық мұқтаждықты,
сұранысты, монопольды және коммерциялық бағаны, рынокты сегменттеуді
қалыптастыруға және т.б. бағытталған әрекеттер.
- Туристік қызметтерге келесілер жатады:
- Нарықтық сұранысты анықтау;
- Өнімнің оңтайлы ассортиментін анықтау;
- Өндірістің құрылымын анықтау;
- Тиімді шешімдерді қабылдау;
- Өткізу саясатын жасау.
Кейбір авторлар туристік маркетинг анықтамасына жаһанды мән береді.
Мысалы, швейцариялық маман Е. Крипендорф: Туристік маркетинг-туристік
кәсіпорындардың қызметін, сонымен қатар, аумақтық, ұлттық және халақаралық
жоспарлар бойынша, туризм аумағындағы жеке және мемлекеттік саясатты жүйелі
түрде өзгерту және координациялау. Мұндай өзгертулердің мақсаты –
тұтынушылардың белгілі бір топтарының қажеттіліктерін неғүрлым толығырақ
қанағатандару.
Туристік басқару жүйесі дегеніміз – ұсынылатын қызметтерді, нарықтағы
сұранысы бар және оны фирма осы қызметті өндіре отырып, өзіне пайда алатын
және бәсекелестерден тиімдірек жасайтын қызметтерді бір жүйеге келтіру мен
үздіксіз басқару жүйесі.
Туристік өнім деп, туристік саяхат кезінде туристің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін қажет, қызметтер мен заттар жиынтығын айтамыз. Туристік
өнім үш элементтен тұрады: тур; қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер;
тауарлар.
Туризм Қазақстанда нарықтық қатынастарды қалыптастыруда көптеген
аспектілердің жетекшісі болып табылады. Халықаралық және отандық тәжірибе
көрсеткендей, туризм қысқа мерзім ішінде экономиканың ең табысты саласына
айналуы мүмкін. Жургізіліп отырған реформалар мен өзгерістердің әдістемелік
жоспарында туризм аясының ең тиімді және мақсатты бағытты саясатын таңдау
маңызды рөл атқарады. Осы мақсатта туристік бизнестің дамуына, динамикадағы
жеке сегменттердің қалыптасуына ретроспективті және ситуациялық талдау
жасау керек.
Әлемдік экономикада туризмнің рөлі күннен күнге өсуде. Жоғарғы табысты,
ірі және динамикалық сала болып отыр, ол өз кезегінде тек мұнай өндіру мен
өңдеу саласынан ғана табыстылық деңгейінен артта қалады. Туризм қызметінде
маркетингтің кешенін айтарлықтай әлі қолданбаған, туристік кәсіпорындардың
басқару жүйесі толық зерттелмеген. Осы тұрғыдан алғанда тақырыптың
өзектілігін аңғаруға болады.
Қазiргi туризм еңбекшiлердiң жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына
шығуымен байланысты болды, мұның өзi адамның демалуға және бос уақытын
өткiзуге негiзгi құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және
халықтар арасындағы өзара түсiнiстiктi дамытудың факторына айналды.
ДТҰ, туризм жөнiндегi мамандандырылған халықаралық ұйымдардың
зерттеулерiнiң талдауына, сондай-ақ мемлекеттердiң туризмдi дамыту
саясатына сәйкес, туризм мемлекеттiң әлеуметтiк, мәдени және экономикалық
өмiрiне тiкелей ықпал ететiн қызмет ретiнде түсiніледi.
Қазiргi туризм - бұл әлемдiк экономиканың құлдырауды білмейтiн саласы.
Мамандардың есебi бойынша, орташа есеппен, бiр шетелдiк туристiң беретiн
табысын алу үшiн оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмiр немесе 15 тонна
мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдiк рынокқа шығару керек.
Бұл ретте, шикiзат сату елдiң энергия көздерiн азайтады, ал туристiк
өндiрiс таусылмайтын ресурстармен жұмыс iстейдi. Шетелдiк экономистердiң
есебi бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен екi сағат болған кезде
кемiнде 350 мың доллар немесе адам басына бiр сағатта 17,5 доллар жұмсайды.
Сөйтiп, шикiзат сату өзiндiк экономикалық тығырыққа тiрелу болса, ал
туризмдi дамыту - ұзақ мерзiмдi, экономикалық тиiмдi болашақ.
Туризм жалпы алғанда, мемлекеттiң экономикасына үш оң нәтиже бередi:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етедi және төлем теңгерiмi мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткiштерге оң ықпал жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседi. ДТҰ мен
Дүниежүзiлiк туризм және саяхат кеңесiнiң бағалауы бойынша туризм
өндiрiсiнде құрылатын әрбiр жұмыс орнына басқа салаларда пайда болатын 5-
тен 9-ға дейiн жұмыс орны келедi екен. Туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдiң инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседi.
Туризм елдiң тұтас аудандарының экономикасына белсендi әсер етедi.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң құрылуы және жұмыс
істеуi жол көлiгiн, сауданы, коммуналдық-тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетудi дамытумен тығыз байланысты. Сөйтiп, туризм индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшiлiгiмен салыстырғанда, неғұрлым
пәрмендi мультипликаторлық тиiмдiлiкке ие.
Туризм жеке және ұжымдық жетiлдiру құралы ретiнде жоспарлануы және
тәжiрибеде iске асырылуы тиiс демалыспен, бос уақытты өткiзумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тiкелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетiмен білiм алудың, толеранттықтың және халықтар мен
олардың әр түрлi мәдениеттерiнiң арасындағы олардың өзгешелiктерiн танып-
бiлудiң бiрден бiр факторы болып табылады.
Туризмнiң жылдам және тұрақты өсуiн, оның қоршаған ортаға, экономиканың
барлық секторлары мен қоғамның әл-ауқатына күштi әсерiн назарға ала отырып,
Үкiмет Қазақстанның ұзақ мерзiмдiк даму бағдарламасында туристiк саланы
басымдық ретiнде белгiледi.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы және жұмыс
істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық – тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда, неғұрлым
пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
Қазіргі таңда туризм әлемдік экономикада басты орында және әлемдегі ең
пайда көп түсіретін бизнес түріне жатады. Сондықтан да әлемдік
шаруашылықтың бұл саласының болашағы жайлы сұрақ ең маңызды болып табылады.
Осы заманда адамдардың туристік мақсатта сапар шегуі бүкіл елді қамтыды,
осыған байланысты әр елдің адамдары арасындағы қарым-қатынас күнделікті
шындыққа айналды [3, 15б]
Туризмнің өзектілігіне келетін болсақ, туризм біздің елімізде жаңадан
кірген сала, ол даму деңгейінде келе жатыр. Ол саланы дамыту үшін біз
өзіміздің елімізде жаңа әлемдік деңгейге сай кадрларды дайындаумыз керек.
Сонда ғана біздің туризм саламыз жоғарғы қарқында дамиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты туризм саласындағы қызметтерді жетілдіру,
туризмнің дамуына оң және теріс әсер етуші факторларды зерттеу мен талдау
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі туризмнің басқару жүйесі, саясаты,
ұзық жылдарға арналған бағдарламалары.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні туризмнің басқару жүйесінің анықтамасы,
теориялары, қалыптасу жолдары, Мемлекеттік саясатты қалыптастыру кезеңдері
мен механизмдері, туризм жайлы жалпы түсінік беру (ұғымы, мәні), туризмға
әсерін тигізетін факторларды анықтау, Қазақстан Республикасындағы туризм
мәселелері, Қазақстандағы туризм: жағдайы, негізгі мәселелері,
Қазақстандағы туризмнің даму перспективалары және болашағы.
Зерттеу көздері отандық және шет елдік еңбектер мен бағдарламалар.
Туризм саласындағы ғалымдардың зерттеу жұмыстары, баспа материалдары,
статистика агенттігінің мәліметтері (әлеуметтік – экономикалық
көрсеткіштер), “Туристік қызмет туралы” заң актілерінің жиынтығы
қолданылды.
1 ТУРИЗМДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік саясат: анықтамасы, теориялары, қалыптасу жолдары
Әлемдік даму аренасына қадам басқан кез келген мемлекет өз қоғамының
мүшелерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып, жаңа биік белестерге
қадам басуға әрекет жасайды. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып
табылатын көптеген әлем мемлекеттері үшін мемлекеттік саясаттың айқын басым
бағыттарын анықтап, салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік
қорғаудың өзіндік моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе болып
отыр. Мемлекеттік саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет ең
алдымен негізгі халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға
бағыттайды. Демек, тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі
топтарына, таптарына, әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін
топтарын мемлекеттік қорғаумен қамтамасыз етеді. Мемлекеттік саясат
ұғымын теориялық-методологиялық талдау бұл саланың ғылыми негіздемесін
орнықтырады.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін Қазақстан халқы күрделі тарихи
кезеңді басынан өткізді. Ұлтаралық қатынастар дамуы мемлекеттің саяси
институттарының қызметінің түбегейлі өзгеруі, экономикалық реформалар,
рухани - идеологиялық жаңалықтармен қатар жүрді. Жұмыссыздық, кедейшiлік,
құқықтық немқұрайлылық, бюрократизм көріністері мен кең ауқымды миграциялық
үрдістер ұлтаралық қатынастарға кері әсерін тигізді.
Осы жағдайда ҚР-ның ұлттық саясаты тарихи қордаланған қайшылықтардың
және жаңа әлеуметтік-экономикалық проблемалардың зардаптарын азайтуға
бағытталды. Басты назар Ресей және ҚР 2011-2020 жылдарға арналған жаңа
ұлттық саясат тұжырымдамасы кеңес республикаларынан ажырап қалған
диаспораларды жаңа саяси жағдайға бейімдеуге, этномәдени сұраныстарын
қанағаттандыруға, мемлекеттік тілде және басқа да тілдерде білім алуға,
мәдени-рухани мұраның жаңаруына мән берілді.
Мемлекеттік саясат тарихи қалыптасқан дәстүрге, күш көрсетпеу,
төзімділік, халықтардың ғасырлар бойы бірге өмір сүрген тәжірибесіне
сүйенді. Мемлекеттің іс-әрекеті қазақ халқынының және диаспоралардың да
ұлттық сана-сезімінің оянуын кертартпа күштердің өз мақсаттарына
пайдалануына жол бермеді. Бұл қоғамдық келісімді сақтауды қамтамасыз етті.
Дегенмен тоталитарлық жүйеден қалған әлеуметтік - экономикалық және
мәдени - тілдік қайшылықтар әлі де өз шешімін тапқан жоқ.
Қазіргі жағдайларда мемлекеттік саясаттың негізгі мақсатты міндетті
түрде адамдардың аса маңызды мұқтаждықтарын анықтап, оларды әртүрлі
жолдармен қадағалап шешуі болып табылады.
Саясаттың негізгі мәселесі – билікті қолға алу, ұстап тұру, пайдалана
білу. Қазіргі жағдайларда мемлекеттік саясаттың негізгі мақсатты міндетті
түрде адамдардың аса маңызды мұқтаждықтарын анықтап, оларды әртүрлі
жолдармен қадағалап шешуі болып табылады.
Мемлекеттік саясат жүйесінің мәні мен элементтерін қарастыруда қазiргi
саяси-әлеуметтік әдебиеттерге маңызды көңіл бөлінеді. Осындай мүдде
саясаттың әрдайым қоғамдық өміріне әсер етумен ғана байланысты емес,
сонымен бірге олар әлеуметтік-экономикалық үрдістермен басқарудың шешуші
факторы болып табылады. XX ғ. аяғында М. Вебер саясатты қоғамды басқарудағы
қарым-қатынас пен қызметті жүргізушісі ретінде анықтаған. Сонымен бірге
саяси басқарудың негізгі институты болып мемлекет табылады. Ол саясаттағы
жалпықоғамдық мүддені қорғаушы, соны ұсынушы болып табылады. Сондықтан
мемлекеттік саясат кез келген ұйымның саясатына қарағанда тұрақты әрі
сенімді тұрады, сонымен бірге ол қоғамның мүдделерін білдіреді. Ол
сонысымен объективті түрде қоғамның саяси-әлеуметтік тұтастығын қолдау мен
іске қосуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге осыларды орындау үшін мемлекет
әр түрлі органдар жүйесін және билік институттарын құрған. Айтқандарды
ескере отырып, және саясаттың жалпы ұғымының анықтамасының өзі басқармалық
құрылымды көрсетуі көрсетуі тиіс. Саяси-әлеуметтік әдебиетте бұл талапқа
келесі анықтама сәйкес келеді: Саясат – биліктің көмегімен немесе сылтауы
бойынша қоғамды ұйымдастыру әдісі, оның қызмет етуі; қол жеткізу процесі
және тұтастқты сақтау және біруақытта түрлі мүдделердің қақығысуы, күресуге
де және ымыраға да шығатын оптасу негізіндегі қатынас; институттар
негізінде элита жағынан қоғамы басқару (Белов, 1997, 12). Келтірілген
саясат ұғымында, бірінші кезекте мемлекеттің басқару қызметінде көрінетін
оның басқару міндетіне акцент жасалады, яғни мемлекеттік саясатқа.
Осы күнге дейін және мемлекеттік саясат анықтамасында, және
мемлекеттік саясат жүйесінің элементті құрамының топтамасында, және қазіргі
замандағы Қазақстанның мемлекеттік саясатының ерекшелігін жарық көруінде
ашылған мәселелер аз еместігін айтып кеткен жөн. Біздің жағдайда, оқулықтың
жанры тиісті баяндау форматына себепші болатынын ескере отырып, сөз ең
алдымен қарасырылып отырған тақырыптың даулы мәселелерімен қоса өтеп берген
ойлар туралы болады. Бұл жерде назарды арнайы, мәні абстракті білімнен
нақты білімге өзіндік шыңына шығуда болатын мемлекеттік саясат талдауының
логикасында аудару қажет, яғни мемлекеттік саясаттың жалпы анықамасынан
мемлекеттік саясат жүйесі белгілерінің шығуына және оның элементті құрамын
ашуға теоретикалық қозғалыста болады.
Жоғарыда айтылғандарға сәйкес мемлекеттік саясат өндеу кезінде және
стратегияның жүзеге асуында және қызмет етуді реттеу жолында және
экономканың, әлеуметтік саланың және қоғамның басқа жүйелерінің русурстарды
орналастыру, бөлу, қоғамдық игіліктерді және басқа шараларды қайа бөлу
арқылы дамыту кезінде мемлекеік билікті қолдануға тікелей сүйенетін
қоғамның басты салаларына мемлекет институттарының басқару ықпалының саяси
үрдісі [3, 18б].
Құрылымдық байланыстардың көп түрлілігін және мемлекеттік биліктің
субъектері мен институттарының қатынасын сипаттайтын процессуалды
компоненттер мемлекеттік саясаттың өнделуі мен жүзеге асуында маңызды рөл
атқарады. Олардың арасындағы экономиклық, әлеуметтік және басқа үрдістерді
реттеумен байланысты көптеген өзара қарым-қатынас жиынтығы ретке
келтіріледі және толығымен басқару циклымен қамтылады. Соңғысының құрамына
келесі сатылар мен операциялар жатады: мақсатты тұжырымдау басты элементі
болатын басқару ықпалы туралы саяси шешім қабылдау және өндеу; саяси
шешімдерді орындауды ұйымдастыру; саяси басқару объектін реттеу және
корригрлеу; саяси шешімнің орындалуын есептеу және бақылау, соңында сол
немес басқа саясаттың жүзеге асырылу нәтижелерін жалпылау. Аталған толық
басқару циклында бірінші дәрежелік орынды саясаткерлермен басқару
шешімдерін қабылдау және өндеу үрдісі алады. Ол өзіне саяси басқару
объектін игерумен қоса мақсатты тұжырымдауды өзіне жатқызады — мақсаттар
ағашы саясатын өндеу, сонымен қоса қойылған мақсаттарды жүзеге асырудың
негізгі прициптерін, әдістерін, технологияларын және құралдарын анықтау [4,
18б]
Мемлекеттің мәдени-тәртіптік қызметі адамдардың рухсыздығының өсуімен
байланысты маңызды мәнге ие болады.
Мәдениет – қоғамның өнегелілігінің негізі болып табылады. Мемлекетке
халықтық білім, халықтық денсаулықты дамыту деңгейін жоғарылатып отыру
қажет.
Адамзат тарихында саяхаттау сауданы дамыту, жаңа жерлерді жаулап алу
және игеру, ресурстарды іздеу мақсатымен пайда болды.
Саяхат – адамдардың жылжу мақсатына байланыссыз кеңістіктегі қозғалысы.
Саяхаттың бір түрі туризм болып саналады.
Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы заңда берілген
анықтама бойынша: Туризм-жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан
бір жылға дейін, не жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде
(жерде) ақы төлейтін қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетін
саяхаты.
Туризм (француз сөзі tourisme, tour- серуен, сапар)- бір жағынан, тек
қана Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көпшілікке тараған, салыстырмалы
түрде жас, екінші жағынан саяхат ерте заманнан белгілі құбылыс. Туризм
тарихын төрт кезеңге бөледі:
1) XIX ғ. дейін - элитарлық туризм, туристік өнім өндіретін арнайы
кәсіпорындардың тууындауы.
2) XIX ғ.- бірінші дүниежүзілік соғыс - көлік дамуындағы дүрбелең
өзгерістер, бірінші саяхат бюроларының ашылуы.
3) екінші дүниежүзілік соғыс аралығындағы кезең – көпшілікті туризмның
дамуы.
4) екінші дүниежүзілік соғыстан кейін – қазіргі кезең – көпшілікті
туризм, туристік индустрияның туризмға арналған тауар және қызмет өндіретін
салааралық кешен түрінде құрылуы.
Бірінші кезең туризмның тарихи алғышарты ретінде анықталады. Антикалық
заманда саяхаттың негізгі себебі сауда, білім, зиярат ету, емделу
болды.Ежелгі Грекияда спорттық сапарлар туындады, өйткені Олимпиадалық
ойындарға бүкіл елдердің тұрғындары жиылатын. Финикиялықтар Жерорта теңізі
арқылы, қазіргі Сирия және Ливанға сапар шегетін.
Ортағасырларда саяхат діни сипат алды. Діни сенім адамдарды әулие
жерлерге зиярат етуге жетеледі: мұсылмандарды – Меккеге, христиандарды –
Иерусалим және Римге. Саяхатшыларды қабылдау орны шіркеулер болды.
Ренессанс және Ағарту дәуірі дінисебепті әлсіретіп, сапарлардың жеке
тұлғалық және біліми бағытта дамуын күшейтті. Мысалы, ағылшындар, өз
сапарларын Лондонда бастап, одан Францияға (Парижда бірнеше күн аялдайды),
кейін - Италияға баратын. Қайтар жолдары Швейцария, Германия, Нидерланд
арқылы өтетін [5, 17б]
XIX ғ. ортасына дейін саяхаттар мақсатты емес, тек өзіндік шараны
(сауда, зиярат ету) жүзеге асыру шарты ғана болатын.
Екінші кезең көліктің дамуындағы дүрбелең өзгерістермен сипатталады.
Параход, паровоздың ойлап табылуы жылжудың сенімділігімен, жылдамдығымен
әрі саяхатқа шығынның азаюымен ерекшеленді. Осының нәтижесінде саяхатшылар
саны көбейді. Осыған байланысты уақытша келушілерді күтетін кәсіпорындар
(қонақ үйлер) пайда болды. XIX ғ. Ортасында демалыс индустриясы өз қызмет
ететін аясын кеңейтті. Ең бірінші, туристік сапарды ұйымдастыру және оны
тұтынушыларға саьуға міндеттенген саяхат бюролары ашылды. Бұған классикалық
мысал, 1941 жылы ағылшын Томас Куктың демалуға ұйымдастырған топтық туры.
Қызметтер кешенінде темір жолмен жиырма мильдық сапар, пойызда шай мен
тоқаш-нан, оркестр болды. Томас Кук бірінші саяхат бюросын ашты (алдымен
Лестерде, кейін Лонданда). Соның үлгісімен 1854 жылы К.Ризель берлинде
бірінші неміс саяхат бюросын ашты. XIX ғ. екінші жартысында туристік
бюролар көптеген елдерде ашылды. 1862 жылдан бастап ең алғаш туристік
сапарларға арналып шығарылған каталогтар жарық көрді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс, 30 - жылдардағы Ұлы күйреу және Екінші
дүниежүзілік соғыс та туризм дамуына негативті ықпал етті. Осыған
қарамастан осы соғыстар аралығында көпшілікті туризм ( үшінші кезең)
тууындады, оның гүлденуі соғыстан кейінгі онжылдыққа келеді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң туризм нағыз көпшілікті ( төртінші
кезең) сипат алды. Ол дамыған елдер халқы үшін байлықтан қажеттілікке
айналды. Өзіндік институты, өнімі, өндіріс циклы, ұйымдастыру және басқару
әдісі бар туристік индустрия құрылды. Бұл кезең саяхатшылар, туристік
кәсіпорындар санының және өндіріс көлемінің ұлғаюымен, орналастыру
құралдарының салынуымен, туристік инфрақұрылым объектілерінің күрт өсуімен
ерекшелінеді. Қазіргі заман туризмының ерекшелігі кең ауқымды халықаралық
айырбас болуында.
Потенцалдық қорымен және Қазақстан Республикасы үкіметі көмегімен
Қазақстан экотуризімінің дамуы дүние жүзінің нарықтық туризм қызметінде
орын алады және оның дамуын қамтамасыз етеді.Қазақстанның 503 туризм
ұиымының талдау қызметі, сыртқы және ішкі туризмнің көрсетуі бойынша
Қазақстан экотуризімінің басты объектісі айрықша қолға алатын аумақ және
олардың құрамының қосындысының тарихи ұлттық ескерткіштері болып табылады.
Қазақстанда 9 мемлекеттік табиғи қорық, 6 мемлекеттік ұлттық саябақтар,
57 қорықшалар, 24 табиғи ескерткіштер, 3 мемлекеттің ұлттық хайуанаттар
саябағы, 7 мемлекеттік ботаникалық бақтар, 3 халықаралық маңызды сулы-сазды
жер суы бар.
Отандық тур операторлармен бүгінгі күні Республикамыздың 16 облысына
898 туристік бағдар жасалынды,олардын ішінде: 27 атты бағдарлар,153 емдік,
344 белсенді (демалыс күндердің бағдарлары), 111 мәдени танымдылық турлар,
67 Жібек Жолмен өтеді, 20 қажылық, 65 бағдарламасымен қоса аншылық пен
балық аулау. Қазақстанның экотуризімі өзіне экономикалық тартымдылық және
болашақта басқарманың барлық денгейінде тұрақты дамуына қолдау тапты,
Сол себепті болашақта 2030 жылға дейін, Қазақстандағы ұйым, тағы 12
мемлекеттік саябақтар,17 қорықтар, 65 табиғи ескерткіштер, 58 қорықшалар,
туризмның алыс түрінің даму үшін жаңа импульс қызмет етеді, демек айгылған
туристік объектілер жұмыс атқарады.
Қазақстан әртүрлі және қызықты ландшафтқа бай. Дәл ландшафтыда табиғат
жағдай қолайлылық мүмкініділігі байқалады. Алайда бүгінгі күні осы керемет
табиғи ресурстарысыз антропогендік жолмен экологиямызға әсерін тигізуде.
Сондықтан да Қазақстан көрікті жерлері тартымдылығын арттыру үшін
экологиялық туризм түрін басты үш өнім қатарына қосып отыр.
Туристік-рекреациялық мақсатқа бағытталған мемлекеттік ұлттық табиғи
парк, республикалық маңызы бар-табиғат ескерткіштері, 60 қорықша бар.
Қорғалатын территорияның ең таралған формасы-қорық. Қазақстандағы қорықтар
алып жатқан жалпы алаң-ауданы бойынша ең ірісі-Қорғалжын (237,1 мың га)
және ең кішісі Барсакелмес қорығы (18,3 мың га). әрбір қорық үлкен
рекреациялық қызығушылық тудырады.
Ақсу –Жабағылы мемлекеттік қорығы Батыс Тянь-Шаньда орналасқан. Жалпы
қорық ауданы -77,7 мың га бұл қорық несімен тартымды, 3000 м жоғары
биіктікте қорық көріктілігі-сурет галереясы орналасқан. Мұнда қара
порфиритті таста стилі бойынша әртүрлі тау ешкісі, арқар,марал ат үстіндегі
аңшы суретерінің көрінісі бейнеленген. Тіпті, тау жануары деп сипаттауға
келмейтін –түйе және тасбақа көріністері бар. Көптеген ғалымдар оларды
біздің эрамызға дейінгі 7-5 ғасырларға жатқызады. Мұнда сонымен қатар 60
түрлі өсімдік, 100 түрлі жәндіктер, молюскалар, шаянтәрізділер т.б.
жануарлар түрлері таңбасы, табылған. Ерекше қызығушылықты 120 млн жыл бұрын
өмір сүрген динозавр сүйектерінің табылуы таң қалдырады. Бұл кереметтер
қорықтың 2-і Қарабастау және Әулие (жалпы ауданы 220 га) палеонтологиялық
аймағы жайғасқан.
Ақсу-Жабағылы қорығы танымдық және кейбір аймақтарында белсенді туризм
түрін дамытуға мүмкіндік алады.
Барсакелмес қорығы-Арал теңізінің солтүстік бөлігінде, Барсакелмес
шөлді аралында шоғырланған. Арал теңізінің тартылуынан Қызыл Кітапқа енген
құлан, джейрандар 2-3 жылда қайта оралуы мүмкін. Өйткені жасанды жолмен
Кіші аралды толтырып, балықтар өсіруі келешекте Аралдың толығымен өз
қалпына келуі қорық жұмысын жандандыруы тиіс.
Қорғалжын қорығы-237,1 мың га территорияны алып жатыр және Ақмола
облысына қарайтын Теңіз-Қорғалжын ойпатында орын тепкен. Бұл аймақ көлді
өлке деп аталады, өйткені шағын ғана сұлу ұсақ көлдер-Сұлтанкелді, Есей,
Жаманкөл т.б. өте көп. Қорғалжын көлінің өзінде 40 аралдар бар.
Теңіз көлі әлемдегі сирек кездесетін солтүстік құстар ұялайтын орын.
Оның ішінде –қызғылт фламинго. Жыл сайын фламинго бірнеше аралдарда
калониялармен мыңдаған ұялар салады.
Теңіз-Қорғалжын көлдері-көктем құстар маусымдық алмасуында үлкен
аумақтағы су құстары шоғырланатын орын, сондықтан Қорғалжын қорығы әлемдік
танымдылыққа ие болды. Ол ерекше қорғалатын батпақты-көлді жайылымдықтар
ландшафтысы көрікті жері ретінде ЮНЕСКО тізіміне кіреді.
Марқакөл қорығы территориясында 5 биіктік белдеулері анық байқалады.
Флорасы емдік қасиетке ие, соның ішінде моралит, алтын, тамыр, т.б.
Жалпы бұл өңірді екінші Швейцария деп атағандықтан, бұндағы көрікті
жерлер туралы жұмыс барысында айтылады. Қорық маңызды аттрактивті сапаға
ие.
Наурызым -87,7 мың га алып жатыр, оның 39,6 мың га аумағын орман алады.
Қостанай облысындағы Наурызым ауданында шоғырланған. Қорық ормандары 3
аумақ: Наурызым-Қарағай, Терсек борлары және Сыпсың ағаш ақ қайыңдары болып
бөлінеді. Негізгі көрікті орын-Наурызым-Қарағай боры.
Қорық су құстары ұя салатын, ұшып-қонатын жолда орналсқан далалы көлдер
өлкесі. Әр қорықтың өз флорасы мен фаунасы ерекшелігі болады. Наурызым
қорығы халықаралық маңыздылыққа ие болған сулы-батпақты жерлер қорғауға
алынған.
Бұл аталған қорықтар табиғи қалыпты сақталған көрікті жерлер саны
экологиялық туризмді дамытуда жаңа орындармен толықтыралы анық. Аталмаған
қорықтар қаншама, тек бұл табиғи орындар көріктілігін арттыру мақсатында
ештеңенің керегі емес. Тек ұйымдасқан туристік сапарлар болғаны.
Үлкен рекреациялық маңыздылыққа ие-ұлттық табиғи парктер. Қазақстанда
ең бірінші болып 1977 жылы Баянауыл ұлттық паркі ашылған. Кейіннен
Қарқаралы, Бурабай, Алтын Емел ұлттық парктері ашылды. Оның әрқайсысы бай
флора және фауна жайымен керемет ландшафтымен ерекшелінеді.
Алтынемел -Қапшағай суқоймасының солтүстік жағлауында орналасқан.
Парк құрамына Үлкен және кіші Қалқан, Әнші құм, Ақтау және Қызылтау,
қорғандары туристік объект ретінде кіреді.
Іле –Алатау ұлттық паркі-Іле Алатауы солтүстік баурайын қамтиды. Ұлттық
паркте биіктік зоналығы байқалады. Тау және тау-шаңғы туризмі үшін үлкен
қызығушылық танытады.
Шарын табиғи паркі Шарын өзені аңғарында орналасқан. Ол-өзінің
фантастикалық ландшафтысы, фауна, флорасымен ерекшелінетін ерекше экожүйе.
Шарынның орта ағысында Шарын табиғат ескерткіші Ясеновая роща орналасқан.
Бұл әлемдік маңыздылығы бар табиғат паркі.
Қазақстандағы табиғат ескерткіштері өте көп. Олардың көпшілігі
мемлекеттік маңыздылығы бар табиғат ескерткіштері ретінде қорғауға алынған.
Қазіргі таңда елімізде 24 табиғи ескерткіштер бар. Олар туризм үшін үлкен
қызығушылық тудырады. Экзотикалық жартастар, мұздықтар, үңгірлер,
сарқырамалар, сирек кездесетін фауна және флора өлкелері қайталанбас
тартымдылық қасиеттерімен ерекшеленеді.
Гусиный перелет- аумағы 2 га алып жатқан Павлодардың солтүстік-
батысында палеонтологиялық көмбелер. Бұл құмды Ертіс айрығының ең биік
жерінде жер бетінен 68 м төмен жануарлар сүйектері сақталған. Онда:
антилопа, жираф, бұғылар, страус, тасбақа т.б 12-14 млн жыл бұрын мекен
еткен неогендік жануарлар көмілген. Сүйек қазбаларын құрайтын қабат күші -3
метр.
Шарын Ясеновая роща ескерткіші Алматы облысының шығысында 4855 га
аумақта орналасқан. Бұл сирек жайылымдық территориясында согдиандық ясень
өседі, бұндай орман массиві ТМД бойынша айырбасы жоқ.
Шынтүрген шыршалары –Іле Алатауы тауында бозгүл шатқалында орналасқан.
Бұл мұздану кезеңіндегі солтүстік тайга қара-қылқанды сирек аумақ осы аүнге
дейін сақталып, үлкен ғылыми құндылыққа ие болып отыр. Жалпы орман
жымылғысы аумағы-500 жуық га. Бұл үш ескерткіш Қазақстандағы ерекше көрікті
жерлерге жатады.
Маңғыстау үңгірлері мен Үстірт жотасы. Үстірттің Қазақстан бөлігінде
әктасты-гипс жынысына жататын, 30 карсты үңгірлер бар. Ең ірісі -100-120 м
дейін жетеді және биік емес кіру және шығар жерлері бар. Жер асты үңгірлері
туризмнің дамуына бастау болады.
Төрткүл стол тәріздес қыраттар Евразиядағы материктік мұздану
кезеңінде қалған. Торғай үстіртіндегі ескерткіш. Төрткүл қазақшада-төрт
жағы дегенді білдіреді.
Көкшетау қыраттары-керемет әдемі тұщы көлдер мен жоталар тобынан
тұрады. Көрсең көз тоймайтын Үлкен және Кіші Абақты, Шортанды, Бурабай
көлдері. Желдің әсерінен экзотикалық жартастар түзілген. Мысалы:
әрқайсысының атауы бар-ең тартымдылары Оқжетпес, Жұмбақтас, Сфинкс жеке
батыр, бүркіт, түйе, қабырға. т.б.
Қарақия –ТМД территориясындағы ең терең құрғақ сипат, теңіз деңгейінен
132 м төмен орналасқан. әрі ағынсыз ойпат ұзындығы -40 км, ені -10км
жетеді.
Баянауылдың экзотикалық жартастары Павлодар облысының оңтүстігінде
граниттік массив түрінде жоғарлайды. Ұзақ желден олардың түрін өзгертіп,
көптеген экзотикалық түрлерге ауысқан. Олардың ішінде ең әйгілісі
Шайтантас жартасы ертедегі персонаждарға ұқсас болған соң қойылған.
Сонымен қатар Тасты бос, Булка, Көгершін т.б. жартастар. Қазақстанның
әртүрлі аудандарында біздің табиғи ескерткіштерімізді танылатын керемет
ландшафт түрлері бар.
Осындай ұзақ тарихы бар туризм, әлі күнге дейін біржақты анықтама алған
жоқ. Ресейлік ғалым В. Г. Сапрунов айтқандай, әлі күнге дейін туризм ұғымын
және түсінігін анықтайтын ортақ келісілген көзқарастың жоқтың қасы.
Туризм анықтамасын үш топқа топтастыруға болады. Бірінші топқа,
туризмды рекреация түрі, бос уақытты өткізуде, сапар және адамның
денсаулығын нығайту, әрі оның мәдениетін және білім деңгейін жоғарлатуды
үйлестіргенқызмет көрсету саласын қолдану (адамның физиологиялық,
интеллектуалдық және эмоционалдық күшін қалпына келтіру) ретінде
сипаттайтын анықтамалар жатады.
Туризм анықтамасының екінші тобы, оны халық миграциясының бір түрі
ретінде қарастырады, қозғалу актісімен, саяхатпен, кеңістікті жеңумен
туризм статистикасының құралы ретінде сипатталады.
Анықтаманың үшінші тобы, туризмді күрделі әлеуметтік-экономикалық
құбылыс ретінде сипаттайды, оның әртүрлі қасиеттер мен қатынастарының
бірлігін көрсетеді, ішкі мәнін ашады.
Статистикада туризм, мекен-жайды немесе жұмысты ауыстырумен байланысты
емес, халық миграциясының бір формасы ретінде қарастырылады. Туризм басында
адамдардың өз тұрақты жекен-жайынан басқа жерде қозғалысы және уақытша
болуы. Бірақ тарихи даму процесінде бұл ұғымның мазмұны мен мәні өзгеріске
ұшырады және толықтырулар енгізілді. БҰҰ 1954 жылы қабылданған анықтамасы
бойынша, туризм - бұл денсаулықты нығайтуға, адамның денесін шынықтыруға
әсер ететін, тұрақты жекен-жайдан тыс жерлерге барумен байланысты активті
демалыс. Бұл ұғымның кең сипаттамасын Монте-Карлодағы туризм Академиясы
берді: туризм – адамдардың өз тұрғылықты жерлерінен емделу мақсатында, бос
уақытта танымдық қызығушылығын қанағаттандыру үшін немесе кәсіби-іскери
мақсатта уақытша келген жерінде ақылы жұмыспен байланысты емес ?жалпы
түсінік.
1993 жылы БҰҰ Статистика коммисиясы Бүкіләлемдік Туристік Ұйым (БТҰ)
мақұлдаған анықтама қабылдады. Соған сәйкес туризм бір жылдан аспайтын
мерзімде, дем алу, іскери және басқа да мақсаттарда, тұрғылықты ортадан тыс
жатқан жерлерде саяхаттаушы адамдардың қызметін қамтиды.
Осы анықтамаға сәйкес туризмға тән негізгі сипаттамалар төмендегідей:
-тұрғылықты ортадан тысқары шығу;
-қозғалудың уақытша сипаты;
-сапардың мақсаттылығы;
Тұрғылықты ортадан тысқары шығу – туризмнің маңызды сипаттамасы.
Белгілі бір жеке тұлғаның тұрғылықты ортасына, оның өмір сүретін мекен-жайы
және ол жиі баратын белгілі бір аудан жатады.
БТҰ ұсынысы бойынша тұрғылықты орта параметрі екі көрсеткішпен
сипатталады: объектіге бару жиілігі мен оның қашықтығы. Адамдар жиі баратын
орындар, арақашықтығы алыс болғанмен де, тұрғылықты орта элементіне жатады.
Оған мысал, шекара маңында тұратын адамдардың көрші мемлекетте қызмет
атқаруы, олар турист қатарына жатқызылмайды.
Екінші көрсеткіш – арақашықтық. Мекен – жайға қашық орналасқан орындар,
оған бару жиілігіне қарамастан тұрғылықты ортаға жатады.
Сапар мақсаты туризмға жататын қызметтер түрін дәл анықтайтын маңызды
сипаттама. Саяхаттың басқа түрінен туризмді бөлетін критерии, бұл барған
жерінде ақылы қызмет атқару мақсат болмауы тиіс. Сапар мақсаты, оның
себебіне жатады. Адамның мінез-құлық әрекеті әрқашан себепті болады.
Туристік себеп адамның қажеттіліктерін анықтайды [6, 19б]
Күрделі әлеуметті-экономикалық сала болғандықтан, туризм көптеген
сыртқы факторлар әсеріне сезімтал. Бұл факторлардың туризм дамуына
тигізетін әсері күші жағынан, әрі ұзақтығы жағынан әр түрлі болып табылады.
Сондықтан табысты туристік қызметті ұйымдастыру үшін, осы факторларды
есепке алған өте қажет.
Туризмге әсерін тигізетін факторлар екі түрге бөлінеді:
-сыртқы (экзогенді)
-ішкі (эндогенді)
Сыртқы факторлар туризм саласына қоғамдық өмірдегі өзгерістермен және
туризм жүйесінің элементтеріне әртүрлі мәнмен әсер етеді.
Туризм дамуына әсерін тигізетін, маңызды сыртқы факторларға мыналар
жатады: табиғи-географиялық; мәдени-тарихи; экономикалық; әлеуметтік;
демографиялық; саяси-құқықтық; технологиялық; экологиялық.
Бұл факторлар өз бойына маңызды элементтерді жинаған, сондықтан да
оларға тоқталып өтсек, бірінші кезекте - табиғи-географиялық.
Табиғи-географиялық (теңіз, тау,орман, флора, фауна,климат және
мәдениет ескерткіштері) факторлар туристік ресурстардың негізі ретінде
туристің белгілі-бір аймақты таңдауын анықтайтын фактор болып табылады.
Табиғи және мәдени-тарихи ресурстардың байлығы, олардың мүмкіншілігі
мен қолданудың ыңғайлылығы туризм дамуының көлеміне, екпініне және бағытына
зор ықпалын тигізеді.
Сонымен қатар, еске алатын жайт, табиғат құбылыстары туристік
белсенділіктің артуына да, әрі азаюына да әкелуі мүмкін. Мысалы, Еуропадағы
соңғы кездегі күннің тұтылуы XXI ғ. (2009 ж жазы) Румыния территориясында
өте жақсы байқалды. Бұл оқиғаға арналып, ойластырылып өткізілген жарнамалық
кампания, 2009 ж бұл елге келген туристер санының 2008 жылмен салыстырғанда
200 мыңға артуына әкелді. Басқа жағынан, Түркияның солтүстігінде болған жер
сілкінісі (2010 ж жазы) 2009 жылмен салыстырғанда келушілер ағымын 2 млн
адамға және әлемдік туризмнан түсетін табыстың 3 млн АҚШ долл төмендеуіне
әкелді.
Тұтас алғанда табиғи-географиялық және мәдени-тарихи факторлар
туризмның дамуына зор мүмкіндіктер тудырады және өзгермейтін құндылыққа ие.
Адам оны тек өз қажеттілігіне орай бейімдеуі және туристік мақсаттарда
қолдануда қолайлы етуі мүмкін
Экономикалық факторлардың туризмға әсері, ең бастысы туризм және
экономика дамуының тенденциялары арасында өзара тығыз байланыс болуымен
негізделеді. Елдің экономикалықдамуымен, оның азаматтарының ұлттық табыс
көлемімен және материалдық әл-ауқатымен (дәулетімен) тура тәуелділік бар.
Сондықтан да экономикасы дамыған мемлекет, әлемдік нарықта өз азаматтарының
туристік сапарларының саны жағынан ілгері болады
Мемлекеттің экономикалық жағдайынан тек қана халықтың табысы ғана емес,
сонымен қатар материалдық-техникалық база және туризм инфрақұрылымы да
тәуелді [7, 24б]
Сонымен қатар экономикалық факторлар қатарына инфляция, пайыздық
көрсеткіш, нақты валют айырбас курсының тербелісі де қосылады. Айырбас
курсының өзгеруі күшті және әлсіз валютасы бар елдер арасындағы туристік
ағымның көлеміне әсер етеді.
1.2 Туристтік қызметтің экономикалық көрсеткіштері
Бүгінгі күні компаниялар саны едәуір арттып, қатаң бәсекелестік нарықта
олардың өз орындарын табуға итермелейді. Жекелеген елдермен айналысатын
фирмалар және тек туристерді қабылдаумен ғана аналысатын фирмалар бар.
Сондай – ақ, топтармен жұмыс жасайтын, және жекелеген тапсырыс бойынша
сапарларды ұйымдастыратындар да бар. Сапарларды толығымен ұйымдастыратын
туроператорлар бар және туроператор және клиент арасында делдал болатын
турагенттер де бар. Турагенттерге түрлі турлар жайлы ақпарат түседі,
солардың ішінен олар клиентке қажетті және баға бойынша қолайлысын
таңдайды.
Кесте 1 - Туризмнің экономикалық функциялары
Туризмнің экономикалық Өндірістік
функциялары
Табыс әкелуі
Халықты жұмыспен қамтамасыз ету
Аймақтық сәйкесіздікті тегістеу
Төлем балансының ауытқушылығын тегістеу
Шаруашылық іс-әрекетінің кез келген басқа саласы сияқты туризм
индустриясы едәурір күрделі және қарама – қайшылықты жүйе болып табылады.
Саяхатшыларға қызмет көрсетуге бел буған кәсіпкер бәсекелестік жағдайында
өз орнын табуға күресуге мәжбүр болады. Өзінің бәсекелестік артықшылығын
түсіне білу ептілігі, стратегиялық тәртіп жолын дұрыс құрастыра білу
ептілігі ел ішінде, сондай – ақ оның шекарасынан тек жерлерде де туристтік
қызметтер нарығындағы жағдайды едәуір көлемде нығайта алады. Жыл сайын 500
мил-ға жуық адамдар турмсттік мақсаттарда шет елдерге сапар шегеді.
Халықаралық туризм тек әйгілі демалыс түрі ғана емес, сондай – ақ ол
әлемдік экономиканың белсенді түрде дамушы саласы болып табылады.
Халықаралық сауда мен өзге де халықаралық экономикалық қатынас формаларының
кеңею шамасы, мәдениет пен білім беру деңгейінің арту шамасы бойынша
халықаралық туризмде дами береді.
20 ғасырдың ортасында халықаралық туризм бүкіл әлемдік сипатқа ие
болды. Нәтижесінде барлық елдер қатыса алатын әлемдік нарық құрылды. Барлық
халықаралық туристік сапарлардың орташа алғанда 65%-ға жуығы Еуропаға, 20%-
ға жуығы – Америкаға және 15%-ға жуыға қалған аймақтарға тиісті. Жоғары
дамыған елдерде сапалық туризмнің дамуына ықпал етуші негізгі факторлар
қажетті мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін жеткілікті болып табылатын
азаматтардың жекелеген табыстарының шектен жоғары өсімі сияқты экономикалық
және әлеуметтік жағдайлар. Субъективті себептерге елдің шығу – кіру және
оның терреториясына шетел азаматтарының келу тәртібін реттейтін мемлекеттік
органдар іс-әрекеті жатады.
Жұмысшы күші нарығы үшін де туризмнің маңызы зор. Американдық
мамандардың мәліметтер бойынша туризм индустриясы 100 млн-ға жуық адамдарды
жұмыспен қамтамасыз ете отырып, көптеген елдердегі қамтылған жұмыс
орындарының саны бойынша ірі болып табылады. Туризм индустриясы неғұрлым
еңбекті көп қажет ететін салаларға жатады. Мысалы, Солтүстік – Америкада
оған ЖҰӨ-ң 5% және барлық жұмыстардың 8%, Батыс Еуропада – сәйкесінше 7
жене 11% тиісті.
Аталатын шаруашылық саласы әлемнің көптеген дамыған және дамушы
елдерінің фундаменталды негізі болып табылады. БСҰ мәліметтері бойынша оның
әлемдік экономикаға салымы (жалпы қызметтер өндірісі) 3,5 трлн. долларға
бағаланады (1993ж. мәліметтері), ал әлемдік жалпы ішкі өнімге (10,9%)
эквивалентті болып табылады. Саяхат пен туризм халықаралық инвестициялардың
11%-дан астамы қамтамасыз етіп, мемлекеттер қазынасына салық түсімдері
ретінде 302 млрд. доллар әкеледі.
Осының барлығы туризмнің бүгінгі күні әлемдік экономикада басты орынды
иеленіп, қазіргі уақытта әлемдегі ең пайдалы бизнес болып табылатынын
толығымен түсіндіреді. Сондықтан әлемдік шаруашылықтың аталмыш саласының
болашағы, оның даму қарқыны туралы мәселелер үшінші мыңжылдықта айтарлықтай
маңызды.
Бүгінгі күнде туристік мақсаттардағы адамдар қозғалысы жер шарының
барлық елдерін қамтыды, және осының арқасында түрлі елдердің адамдары
арасындағы байланыстар күнделікті жағдайға айналады. Нәтижесінде туризм
қазір халықаралық бизнестің ең қарқынды дамушы түрінің бірі болып табылады.
Сондықтан оған деген кәсіпкерлердің қызығушылық танытуы көптеген
факторлармен түсіндіріледі.
Біріншіден, туристтік бизнеспен айналысу үшін үлкен көлемдегі
инвестициялар қажет емес.
Екіншіден, туристтік нарықта ірі, орта және шағын фирмалар табыста
түрде өзара әрекет етеді. Мұнда бизнестің аталмыш түрі капиталды тез
айналымға түсіруге, сонлай – ақ (халықаралық туризм саласында) валюталық
операциялар есебінен пайда табуға мүмкіндік береді.
Туризмнің актуалдылығына келетін болсақ, туризм біздің елімізде жаңадан
кірген сала, ол даму деңгейінде келе жатыр. Ол саланы дамыту үшін біз
өзіміздің елімізде жаңа әлемдік деңгейге сай кадрларды дайындаумыз керек.
Сонда ғана біздің туризм саламыз жоғарғы қарқында дамиды [8, 7 б] .
Стратегия – бұл айқын бейнемен іс істеу міндеттеме: сол іспен, басқа
іспен емес. Нәтижиелік стратегия кәсіпкерліктін түрлерінде, сонымен қатар
турбизнес сферасында, әрекеттік жоспарды алдын-ала ескертіп, келесі сұраққа
жауап береді: Біз лайықты нарық кеңестігінде қалай бәсекелесуіміз керек?
Сурет 1 - Стратегия басқаудың негізгі құрылымдары
Қызмет ету стратегиясын құру үшін, кәсіпорын басшылығына немесе
ұйымдарға, ең алдымен жұмыс істетін нарықтық ортаның не ұсынатынын және осы
фирма оның ішінде қандай орынға ие екенін білуі қажет. Жалпы айтқанда
стратегия – бұл фирманы басқару жоспары, яғни оның бағытталған позицияларын
нығайту мен тұтынушаларды қамтамасыз ету және қойған мақсаттарға жету.
Экономика және туризм өзара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ТУРИЗМДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
1.1 Мемлекеттік саясат: анықтамасы, теориялары, қалыптасу жолдары 9
1.2 Туристтік қызметтің экономикалық көрсеткіштері 18
1.3 Туризм саласының қалыптасуы және дамуы: әлемдік тәжірибе 23
2 ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ 30
2.1 Қазақстандағы туризм: басқару жүйесі, ерекшеліктері 30
2.2 Қазақстандағы туризмнің даму перспективалары және болашағы 53
2.3 Туристік-экскурсиялық ресурстары, оның инфрақұрылымы 56
2.4 Игерілген туристік-экускурсиялық нысандар және оның құндылығы 61
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК МАҚСАТЫНДА КӨРНЕКІЛІК ЖЕРЛЕРІН ДАМЫТУ 73
3.1. Табиғи және жасанды көрнектілікті жерлердегі туризмді дамыту 73
3.2 Қазақстанның туризм қызметін белсендіру жолдары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 79
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
ҚОСЫМШАЛАР 84
КІРІСПЕ
ҚР 2011 жылғы халыққа жолдауында Салауатты өмір салты мен адамның өз
денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық
саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең
басты мәселесі болуы тиіс делінген. Яғни осы мақсатты жүзеге асыру жолында
әр бір саланы жетілдіру маңызды шарттардың бірі болып табылады [1].
Туризм (франц. тоұрісме, тоұр – серуендеу, жол жүру) – адамның бос
уақытындағы саяхаты, белсенді демалыстың бір түрі. Туризм – халықтың
рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, күш-қуатын қалпына
келтіру, т.б.) қанағаттандырудың ең тиімді жолы. Туризм адамдардың қарым-
қатынасын, танымдық қабілетін арттырып, мәдениет пен өнердің дамуына, ел
экономикасының өркендеуіне өзіндік үлесін қосып, ел мәртебесін әлемге
танытуға мүмкіндік туғызады. Ел ішінде саяхат жасау ішкі (ұлттық) Туризм,
ал шетелге саяхатқа шығу халықаралық (шетелдік) Туризм; саяхат мақсатына
қарай: экологиялық, ойын-сауық, танымдық, спорттық, балалар Туризмі;
әлеуметтік мақсатына қарай: іскерлік (конгресс, жәрмеңке), этникалық, діни
Туризм болып бөлінеді.
Туризм әлемдiк экономикада басты рөлдiң бiрiн атқарады. Дүниежүзiлiк
Туристiк Ұйымның (ДТҰ) деректерi бойынша ол әлемдегi жалпы ұлттық өнiмнiң
оннан бiр бөлiгiн, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдiк
өндiрiстiң әрбiр 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етедi.
Туризм дүние жүзі бойынша кез-келген қоғамда ерекше орында, ол
маңыздылығы жағынан жан-жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік мәдени т.б. мәндерін маңыздылығын былай
қойғанда, ең алдымен ол көптеген мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір
дәрежеде роль атқарды. Осы туризмнің экономикадағы маңыздылығын оның
қоғамдағы орнын анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. өйткені
туризм белгілі-бір территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды,
жұмыс орны көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша
қызмет) жақсарады.
Бүгiнгi таңда Қазақстанның және шет ел туристерiнің, демалуына жағдай
жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті
мәселелердiң бiрi. Туризм деңгейінің, көтерiлуiне республиканың саяси-
әлеуметтiк жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық
қарым-қатынас орнауы тиiс.
Туризмнiң қазiргi индустриясы табысы жоғары және серпiндi дамып келе
жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бiрi болып
табылады. 2010 жылы халықаралық туризмнің үлесi экспортқа шығарылатын дүние
жүзiлiк табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын
құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнiмдерi және автомобиль
экспортының табысынан кейiн тұрақты үшiншi орында келедi. Мұндай оң үрдiс
жаңа мыңжылдықтың бас кезiнде де сақталады деп күтiлуде. Әлемдiк туристiк
рыноктың дәстүрлi аудандары өзiнiң рекреациялық сыйымдылығының шегiне iс
жүзiнде жеткендiктен, туризмнiң өсуi туристер баратын жаңа аумақтар
есебiнен басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдiк
туристiк рынокта өзiнiң лайықты орнын табуға бiрегей мүмкiндiгi бар [2,
52б].
Қазақстанда туризм индустриясының өркендеуі шетел валютасының ағылуына,
бюджеттің өсуіне, жұмыссыздықтың азаюына, жаңа жұмыс орындарының көбеюіне,
халықтың өмір деңгейі мен кірістің ұлғаюына әкеліп соқпақ.
Дегенмен, еліміздегі туризмның қазіргі халі мәз емес. Ескірген
материалдық-техникалық база мен ыңғайластырылмаған көлік инфрақұрылымы
халықаралық деңгейге жете қоймаған. Сол себептермен Қазақстан әзірше
әлемдегі мемлекеттер арасында тартымды туристік аудандар қатарына қосылған
жоқ. Бірақ қайталанбас, сұлу табиғат жағдайларына бай жеріміз дүйім дүние
туристерін өзіне тартып, қомақты пайда түсіруі әбден мүмкін.
Қазақстандық және шетелдік азаматтардың әртүрлі туристік қызметтерге
қажеттілігін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін
қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік кешен
құру, саланы дамытудың экономикалық және құқықтық тетіктерін әзірлеу әрі
Қазақстанның туристік өнімінің сапасын қамтамасыз ету біздің алдымызда
тұрған ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Туристік қызмет кәсіпорын шаруашылық әрекетімен ғана шектеліп қоймайды,
ол әр түрлі қоғамдык және кәсіби ассоциациялар мен бірлестіктердін,
аймақтык, ұлттық, халықаралык институттар, мемлекеттік және мемлекет аралык
реттеу ұйымдарының қызметімен өте тығыз байланысты болады. Туристік
сапардағы адамдар қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған барлық осы
элементтер әрекетінің жиынтығы туризмнің әлеуметтік – экономикалық құбылыс
ретіндегі түсінігін қалыптастырады. Туризм құрылымдарынын әр қайсысы өзінің
нақты функциясын жүзеге асырғанда маркетинг концепциясын қолданады, сол
арқылы ғана өз қызметінің тиімділігін арттырып, өзіне және қоғамға белгілі
бір пайда алып келе алады. Бұл дәрежеге жету үшін туристік саламен
байланысты кәсіпорындар туризмдегі маркетингті теориялық тұрғыдан жан жақты
зерттеп, тәжірибеде қолдануы қажет. Ал бұл бағыттар біздің елімізде
салыстырмалы түрде жаңадан пайда болып, дамып келе жатқан соң, теориялық
дайындығы мықты, кәсіпқой мамандар жетіспейді, туризмдегі маркетинг
Қазақстан мысалында тіпті жаңа бағыт болып табылады. Сондықтан, аталған
сала бойынша маркетинг тұрғысынан теориялық зерттеу жүргізіп, тәжірибеге
енгізу, еліміз үшін өте пайдалы саланы дамытуға өз үлесімізді қосумен
бірдей.
Туризм индустриясы көптеген шағын және орташа кәсіпорындармен
сипатталады. Олардың қазіргі кездегі басқарушылық құралдарды қолданатын не
ноу-хауы, не тәжірибесі жоқ және осы жұмыстарды атқаруға адам жалдайтын
қаражаты жоқ. Олар тек қана жоспарсыз жарнама, өткізуді және нарықты
зерттеу мен өнім жетілдіру әрекеттерін жасап жатады. Бәсекенің күшеюі және
клиенттердің талаптарының көбеюі туристік ұйымдардың көпшілігінің басқару
жүйесіне бас ұруына алып келеді.
Бәсекелестіктің күшеюі және туристік қызметке деген клиенттердің
талаптарының көбеюі туристік ұйымдардың көпшілігінің маркетингке бас ұруына
алып келеді, яғни бәсекеклік күресте жетістікті қаматамасыз ету және сыртқы
орта өзгерістеріне бейімделуі үшін стратегиялық маркетингтік жоспар құрды.
Туристік фирмалардың басқару жүйесін қолданудың маңыздылығы оның пайда
болуын қамтамасыз ететін жағдайларды жасаумен жоғарылайды, нарықты
қалыптастыру, экономикалық еркінділік, бәсекелестің дамуы.
- Туристік қызметтегі басқару жүйесінің концепциялары:
- Нарықты зерттеу және болжау;
- Нарықта туристік өнімді тарату әдістерін өңдеу;
- Тиімді баға саясатын анықтау;
- Ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін құру;
- Маркетинг жоспарын өңдеу.
Туризмді басқарудың негізгі қызметтері – рекреациялық мұқтаждықты,
сұранысты, монопольды және коммерциялық бағаны, рынокты сегменттеуді
қалыптастыруға және т.б. бағытталған әрекеттер.
- Туристік қызметтерге келесілер жатады:
- Нарықтық сұранысты анықтау;
- Өнімнің оңтайлы ассортиментін анықтау;
- Өндірістің құрылымын анықтау;
- Тиімді шешімдерді қабылдау;
- Өткізу саясатын жасау.
Кейбір авторлар туристік маркетинг анықтамасына жаһанды мән береді.
Мысалы, швейцариялық маман Е. Крипендорф: Туристік маркетинг-туристік
кәсіпорындардың қызметін, сонымен қатар, аумақтық, ұлттық және халақаралық
жоспарлар бойынша, туризм аумағындағы жеке және мемлекеттік саясатты жүйелі
түрде өзгерту және координациялау. Мұндай өзгертулердің мақсаты –
тұтынушылардың белгілі бір топтарының қажеттіліктерін неғүрлым толығырақ
қанағатандару.
Туристік басқару жүйесі дегеніміз – ұсынылатын қызметтерді, нарықтағы
сұранысы бар және оны фирма осы қызметті өндіре отырып, өзіне пайда алатын
және бәсекелестерден тиімдірек жасайтын қызметтерді бір жүйеге келтіру мен
үздіксіз басқару жүйесі.
Туристік өнім деп, туристік саяхат кезінде туристің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін қажет, қызметтер мен заттар жиынтығын айтамыз. Туристік
өнім үш элементтен тұрады: тур; қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер;
тауарлар.
Туризм Қазақстанда нарықтық қатынастарды қалыптастыруда көптеген
аспектілердің жетекшісі болып табылады. Халықаралық және отандық тәжірибе
көрсеткендей, туризм қысқа мерзім ішінде экономиканың ең табысты саласына
айналуы мүмкін. Жургізіліп отырған реформалар мен өзгерістердің әдістемелік
жоспарында туризм аясының ең тиімді және мақсатты бағытты саясатын таңдау
маңызды рөл атқарады. Осы мақсатта туристік бизнестің дамуына, динамикадағы
жеке сегменттердің қалыптасуына ретроспективті және ситуациялық талдау
жасау керек.
Әлемдік экономикада туризмнің рөлі күннен күнге өсуде. Жоғарғы табысты,
ірі және динамикалық сала болып отыр, ол өз кезегінде тек мұнай өндіру мен
өңдеу саласынан ғана табыстылық деңгейінен артта қалады. Туризм қызметінде
маркетингтің кешенін айтарлықтай әлі қолданбаған, туристік кәсіпорындардың
басқару жүйесі толық зерттелмеген. Осы тұрғыдан алғанда тақырыптың
өзектілігін аңғаруға болады.
Қазiргi туризм еңбекшiлердiң жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына
шығуымен байланысты болды, мұның өзi адамның демалуға және бос уақытын
өткiзуге негiзгi құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және
халықтар арасындағы өзара түсiнiстiктi дамытудың факторына айналды.
ДТҰ, туризм жөнiндегi мамандандырылған халықаралық ұйымдардың
зерттеулерiнiң талдауына, сондай-ақ мемлекеттердiң туризмдi дамыту
саясатына сәйкес, туризм мемлекеттiң әлеуметтiк, мәдени және экономикалық
өмiрiне тiкелей ықпал ететiн қызмет ретiнде түсiніледi.
Қазiргi туризм - бұл әлемдiк экономиканың құлдырауды білмейтiн саласы.
Мамандардың есебi бойынша, орташа есеппен, бiр шетелдiк туристiң беретiн
табысын алу үшiн оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмiр немесе 15 тонна
мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдiк рынокқа шығару керек.
Бұл ретте, шикiзат сату елдiң энергия көздерiн азайтады, ал туристiк
өндiрiс таусылмайтын ресурстармен жұмыс iстейдi. Шетелдiк экономистердiң
есебi бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен екi сағат болған кезде
кемiнде 350 мың доллар немесе адам басына бiр сағатта 17,5 доллар жұмсайды.
Сөйтiп, шикiзат сату өзiндiк экономикалық тығырыққа тiрелу болса, ал
туризмдi дамыту - ұзақ мерзiмдi, экономикалық тиiмдi болашақ.
Туризм жалпы алғанда, мемлекеттiң экономикасына үш оң нәтиже бередi:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етедi және төлем теңгерiмi мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткiштерге оң ықпал жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседi. ДТҰ мен
Дүниежүзiлiк туризм және саяхат кеңесiнiң бағалауы бойынша туризм
өндiрiсiнде құрылатын әрбiр жұмыс орнына басқа салаларда пайда болатын 5-
тен 9-ға дейiн жұмыс орны келедi екен. Туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдiң инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседi.
Туризм елдiң тұтас аудандарының экономикасына белсендi әсер етедi.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң құрылуы және жұмыс
істеуi жол көлiгiн, сауданы, коммуналдық-тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетудi дамытумен тығыз байланысты. Сөйтiп, туризм индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшiлiгiмен салыстырғанда, неғұрлым
пәрмендi мультипликаторлық тиiмдiлiкке ие.
Туризм жеке және ұжымдық жетiлдiру құралы ретiнде жоспарлануы және
тәжiрибеде iске асырылуы тиiс демалыспен, бос уақытты өткiзумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тiкелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетiмен білiм алудың, толеранттықтың және халықтар мен
олардың әр түрлi мәдениеттерiнiң арасындағы олардың өзгешелiктерiн танып-
бiлудiң бiрден бiр факторы болып табылады.
Туризмнiң жылдам және тұрақты өсуiн, оның қоршаған ортаға, экономиканың
барлық секторлары мен қоғамның әл-ауқатына күштi әсерiн назарға ала отырып,
Үкiмет Қазақстанның ұзақ мерзiмдiк даму бағдарламасында туристiк саланы
басымдық ретiнде белгiледi.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы және жұмыс
істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық – тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда, неғұрлым
пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
Қазіргі таңда туризм әлемдік экономикада басты орында және әлемдегі ең
пайда көп түсіретін бизнес түріне жатады. Сондықтан да әлемдік
шаруашылықтың бұл саласының болашағы жайлы сұрақ ең маңызды болып табылады.
Осы заманда адамдардың туристік мақсатта сапар шегуі бүкіл елді қамтыды,
осыған байланысты әр елдің адамдары арасындағы қарым-қатынас күнделікті
шындыққа айналды [3, 15б]
Туризмнің өзектілігіне келетін болсақ, туризм біздің елімізде жаңадан
кірген сала, ол даму деңгейінде келе жатыр. Ол саланы дамыту үшін біз
өзіміздің елімізде жаңа әлемдік деңгейге сай кадрларды дайындаумыз керек.
Сонда ғана біздің туризм саламыз жоғарғы қарқында дамиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты туризм саласындағы қызметтерді жетілдіру,
туризмнің дамуына оң және теріс әсер етуші факторларды зерттеу мен талдау
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі туризмнің басқару жүйесі, саясаты,
ұзық жылдарға арналған бағдарламалары.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні туризмнің басқару жүйесінің анықтамасы,
теориялары, қалыптасу жолдары, Мемлекеттік саясатты қалыптастыру кезеңдері
мен механизмдері, туризм жайлы жалпы түсінік беру (ұғымы, мәні), туризмға
әсерін тигізетін факторларды анықтау, Қазақстан Республикасындағы туризм
мәселелері, Қазақстандағы туризм: жағдайы, негізгі мәселелері,
Қазақстандағы туризмнің даму перспективалары және болашағы.
Зерттеу көздері отандық және шет елдік еңбектер мен бағдарламалар.
Туризм саласындағы ғалымдардың зерттеу жұмыстары, баспа материалдары,
статистика агенттігінің мәліметтері (әлеуметтік – экономикалық
көрсеткіштер), “Туристік қызмет туралы” заң актілерінің жиынтығы
қолданылды.
1 ТУРИЗМДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік саясат: анықтамасы, теориялары, қалыптасу жолдары
Әлемдік даму аренасына қадам басқан кез келген мемлекет өз қоғамының
мүшелерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып, жаңа биік белестерге
қадам басуға әрекет жасайды. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып
табылатын көптеген әлем мемлекеттері үшін мемлекеттік саясаттың айқын басым
бағыттарын анықтап, салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік
қорғаудың өзіндік моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе болып
отыр. Мемлекеттік саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет ең
алдымен негізгі халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға
бағыттайды. Демек, тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі
топтарына, таптарына, әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін
топтарын мемлекеттік қорғаумен қамтамасыз етеді. Мемлекеттік саясат
ұғымын теориялық-методологиялық талдау бұл саланың ғылыми негіздемесін
орнықтырады.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін Қазақстан халқы күрделі тарихи
кезеңді басынан өткізді. Ұлтаралық қатынастар дамуы мемлекеттің саяси
институттарының қызметінің түбегейлі өзгеруі, экономикалық реформалар,
рухани - идеологиялық жаңалықтармен қатар жүрді. Жұмыссыздық, кедейшiлік,
құқықтық немқұрайлылық, бюрократизм көріністері мен кең ауқымды миграциялық
үрдістер ұлтаралық қатынастарға кері әсерін тигізді.
Осы жағдайда ҚР-ның ұлттық саясаты тарихи қордаланған қайшылықтардың
және жаңа әлеуметтік-экономикалық проблемалардың зардаптарын азайтуға
бағытталды. Басты назар Ресей және ҚР 2011-2020 жылдарға арналған жаңа
ұлттық саясат тұжырымдамасы кеңес республикаларынан ажырап қалған
диаспораларды жаңа саяси жағдайға бейімдеуге, этномәдени сұраныстарын
қанағаттандыруға, мемлекеттік тілде және басқа да тілдерде білім алуға,
мәдени-рухани мұраның жаңаруына мән берілді.
Мемлекеттік саясат тарихи қалыптасқан дәстүрге, күш көрсетпеу,
төзімділік, халықтардың ғасырлар бойы бірге өмір сүрген тәжірибесіне
сүйенді. Мемлекеттің іс-әрекеті қазақ халқынының және диаспоралардың да
ұлттық сана-сезімінің оянуын кертартпа күштердің өз мақсаттарына
пайдалануына жол бермеді. Бұл қоғамдық келісімді сақтауды қамтамасыз етті.
Дегенмен тоталитарлық жүйеден қалған әлеуметтік - экономикалық және
мәдени - тілдік қайшылықтар әлі де өз шешімін тапқан жоқ.
Қазіргі жағдайларда мемлекеттік саясаттың негізгі мақсатты міндетті
түрде адамдардың аса маңызды мұқтаждықтарын анықтап, оларды әртүрлі
жолдармен қадағалап шешуі болып табылады.
Саясаттың негізгі мәселесі – билікті қолға алу, ұстап тұру, пайдалана
білу. Қазіргі жағдайларда мемлекеттік саясаттың негізгі мақсатты міндетті
түрде адамдардың аса маңызды мұқтаждықтарын анықтап, оларды әртүрлі
жолдармен қадағалап шешуі болып табылады.
Мемлекеттік саясат жүйесінің мәні мен элементтерін қарастыруда қазiргi
саяси-әлеуметтік әдебиеттерге маңызды көңіл бөлінеді. Осындай мүдде
саясаттың әрдайым қоғамдық өміріне әсер етумен ғана байланысты емес,
сонымен бірге олар әлеуметтік-экономикалық үрдістермен басқарудың шешуші
факторы болып табылады. XX ғ. аяғында М. Вебер саясатты қоғамды басқарудағы
қарым-қатынас пен қызметті жүргізушісі ретінде анықтаған. Сонымен бірге
саяси басқарудың негізгі институты болып мемлекет табылады. Ол саясаттағы
жалпықоғамдық мүддені қорғаушы, соны ұсынушы болып табылады. Сондықтан
мемлекеттік саясат кез келген ұйымның саясатына қарағанда тұрақты әрі
сенімді тұрады, сонымен бірге ол қоғамның мүдделерін білдіреді. Ол
сонысымен объективті түрде қоғамның саяси-әлеуметтік тұтастығын қолдау мен
іске қосуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге осыларды орындау үшін мемлекет
әр түрлі органдар жүйесін және билік институттарын құрған. Айтқандарды
ескере отырып, және саясаттың жалпы ұғымының анықтамасының өзі басқармалық
құрылымды көрсетуі көрсетуі тиіс. Саяси-әлеуметтік әдебиетте бұл талапқа
келесі анықтама сәйкес келеді: Саясат – биліктің көмегімен немесе сылтауы
бойынша қоғамды ұйымдастыру әдісі, оның қызмет етуі; қол жеткізу процесі
және тұтастқты сақтау және біруақытта түрлі мүдделердің қақығысуы, күресуге
де және ымыраға да шығатын оптасу негізіндегі қатынас; институттар
негізінде элита жағынан қоғамы басқару (Белов, 1997, 12). Келтірілген
саясат ұғымында, бірінші кезекте мемлекеттің басқару қызметінде көрінетін
оның басқару міндетіне акцент жасалады, яғни мемлекеттік саясатқа.
Осы күнге дейін және мемлекеттік саясат анықтамасында, және
мемлекеттік саясат жүйесінің элементті құрамының топтамасында, және қазіргі
замандағы Қазақстанның мемлекеттік саясатының ерекшелігін жарық көруінде
ашылған мәселелер аз еместігін айтып кеткен жөн. Біздің жағдайда, оқулықтың
жанры тиісті баяндау форматына себепші болатынын ескере отырып, сөз ең
алдымен қарасырылып отырған тақырыптың даулы мәселелерімен қоса өтеп берген
ойлар туралы болады. Бұл жерде назарды арнайы, мәні абстракті білімнен
нақты білімге өзіндік шыңына шығуда болатын мемлекеттік саясат талдауының
логикасында аудару қажет, яғни мемлекеттік саясаттың жалпы анықамасынан
мемлекеттік саясат жүйесі белгілерінің шығуына және оның элементті құрамын
ашуға теоретикалық қозғалыста болады.
Жоғарыда айтылғандарға сәйкес мемлекеттік саясат өндеу кезінде және
стратегияның жүзеге асуында және қызмет етуді реттеу жолында және
экономканың, әлеуметтік саланың және қоғамның басқа жүйелерінің русурстарды
орналастыру, бөлу, қоғамдық игіліктерді және басқа шараларды қайа бөлу
арқылы дамыту кезінде мемлекеік билікті қолдануға тікелей сүйенетін
қоғамның басты салаларына мемлекет институттарының басқару ықпалының саяси
үрдісі [3, 18б].
Құрылымдық байланыстардың көп түрлілігін және мемлекеттік биліктің
субъектері мен институттарының қатынасын сипаттайтын процессуалды
компоненттер мемлекеттік саясаттың өнделуі мен жүзеге асуында маңызды рөл
атқарады. Олардың арасындағы экономиклық, әлеуметтік және басқа үрдістерді
реттеумен байланысты көптеген өзара қарым-қатынас жиынтығы ретке
келтіріледі және толығымен басқару циклымен қамтылады. Соңғысының құрамына
келесі сатылар мен операциялар жатады: мақсатты тұжырымдау басты элементі
болатын басқару ықпалы туралы саяси шешім қабылдау және өндеу; саяси
шешімдерді орындауды ұйымдастыру; саяси басқару объектін реттеу және
корригрлеу; саяси шешімнің орындалуын есептеу және бақылау, соңында сол
немес басқа саясаттың жүзеге асырылу нәтижелерін жалпылау. Аталған толық
басқару циклында бірінші дәрежелік орынды саясаткерлермен басқару
шешімдерін қабылдау және өндеу үрдісі алады. Ол өзіне саяси басқару
объектін игерумен қоса мақсатты тұжырымдауды өзіне жатқызады — мақсаттар
ағашы саясатын өндеу, сонымен қоса қойылған мақсаттарды жүзеге асырудың
негізгі прициптерін, әдістерін, технологияларын және құралдарын анықтау [4,
18б]
Мемлекеттің мәдени-тәртіптік қызметі адамдардың рухсыздығының өсуімен
байланысты маңызды мәнге ие болады.
Мәдениет – қоғамның өнегелілігінің негізі болып табылады. Мемлекетке
халықтық білім, халықтық денсаулықты дамыту деңгейін жоғарылатып отыру
қажет.
Адамзат тарихында саяхаттау сауданы дамыту, жаңа жерлерді жаулап алу
және игеру, ресурстарды іздеу мақсатымен пайда болды.
Саяхат – адамдардың жылжу мақсатына байланыссыз кеңістіктегі қозғалысы.
Саяхаттың бір түрі туризм болып саналады.
Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы заңда берілген
анықтама бойынша: Туризм-жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан
бір жылға дейін, не жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде
(жерде) ақы төлейтін қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетін
саяхаты.
Туризм (француз сөзі tourisme, tour- серуен, сапар)- бір жағынан, тек
қана Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көпшілікке тараған, салыстырмалы
түрде жас, екінші жағынан саяхат ерте заманнан белгілі құбылыс. Туризм
тарихын төрт кезеңге бөледі:
1) XIX ғ. дейін - элитарлық туризм, туристік өнім өндіретін арнайы
кәсіпорындардың тууындауы.
2) XIX ғ.- бірінші дүниежүзілік соғыс - көлік дамуындағы дүрбелең
өзгерістер, бірінші саяхат бюроларының ашылуы.
3) екінші дүниежүзілік соғыс аралығындағы кезең – көпшілікті туризмның
дамуы.
4) екінші дүниежүзілік соғыстан кейін – қазіргі кезең – көпшілікті
туризм, туристік индустрияның туризмға арналған тауар және қызмет өндіретін
салааралық кешен түрінде құрылуы.
Бірінші кезең туризмның тарихи алғышарты ретінде анықталады. Антикалық
заманда саяхаттың негізгі себебі сауда, білім, зиярат ету, емделу
болды.Ежелгі Грекияда спорттық сапарлар туындады, өйткені Олимпиадалық
ойындарға бүкіл елдердің тұрғындары жиылатын. Финикиялықтар Жерорта теңізі
арқылы, қазіргі Сирия және Ливанға сапар шегетін.
Ортағасырларда саяхат діни сипат алды. Діни сенім адамдарды әулие
жерлерге зиярат етуге жетеледі: мұсылмандарды – Меккеге, христиандарды –
Иерусалим және Римге. Саяхатшыларды қабылдау орны шіркеулер болды.
Ренессанс және Ағарту дәуірі дінисебепті әлсіретіп, сапарлардың жеке
тұлғалық және біліми бағытта дамуын күшейтті. Мысалы, ағылшындар, өз
сапарларын Лондонда бастап, одан Францияға (Парижда бірнеше күн аялдайды),
кейін - Италияға баратын. Қайтар жолдары Швейцария, Германия, Нидерланд
арқылы өтетін [5, 17б]
XIX ғ. ортасына дейін саяхаттар мақсатты емес, тек өзіндік шараны
(сауда, зиярат ету) жүзеге асыру шарты ғана болатын.
Екінші кезең көліктің дамуындағы дүрбелең өзгерістермен сипатталады.
Параход, паровоздың ойлап табылуы жылжудың сенімділігімен, жылдамдығымен
әрі саяхатқа шығынның азаюымен ерекшеленді. Осының нәтижесінде саяхатшылар
саны көбейді. Осыған байланысты уақытша келушілерді күтетін кәсіпорындар
(қонақ үйлер) пайда болды. XIX ғ. Ортасында демалыс индустриясы өз қызмет
ететін аясын кеңейтті. Ең бірінші, туристік сапарды ұйымдастыру және оны
тұтынушыларға саьуға міндеттенген саяхат бюролары ашылды. Бұған классикалық
мысал, 1941 жылы ағылшын Томас Куктың демалуға ұйымдастырған топтық туры.
Қызметтер кешенінде темір жолмен жиырма мильдық сапар, пойызда шай мен
тоқаш-нан, оркестр болды. Томас Кук бірінші саяхат бюросын ашты (алдымен
Лестерде, кейін Лонданда). Соның үлгісімен 1854 жылы К.Ризель берлинде
бірінші неміс саяхат бюросын ашты. XIX ғ. екінші жартысында туристік
бюролар көптеген елдерде ашылды. 1862 жылдан бастап ең алғаш туристік
сапарларға арналып шығарылған каталогтар жарық көрді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс, 30 - жылдардағы Ұлы күйреу және Екінші
дүниежүзілік соғыс та туризм дамуына негативті ықпал етті. Осыған
қарамастан осы соғыстар аралығында көпшілікті туризм ( үшінші кезең)
тууындады, оның гүлденуі соғыстан кейінгі онжылдыққа келеді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң туризм нағыз көпшілікті ( төртінші
кезең) сипат алды. Ол дамыған елдер халқы үшін байлықтан қажеттілікке
айналды. Өзіндік институты, өнімі, өндіріс циклы, ұйымдастыру және басқару
әдісі бар туристік индустрия құрылды. Бұл кезең саяхатшылар, туристік
кәсіпорындар санының және өндіріс көлемінің ұлғаюымен, орналастыру
құралдарының салынуымен, туристік инфрақұрылым объектілерінің күрт өсуімен
ерекшелінеді. Қазіргі заман туризмының ерекшелігі кең ауқымды халықаралық
айырбас болуында.
Потенцалдық қорымен және Қазақстан Республикасы үкіметі көмегімен
Қазақстан экотуризімінің дамуы дүние жүзінің нарықтық туризм қызметінде
орын алады және оның дамуын қамтамасыз етеді.Қазақстанның 503 туризм
ұиымының талдау қызметі, сыртқы және ішкі туризмнің көрсетуі бойынша
Қазақстан экотуризімінің басты объектісі айрықша қолға алатын аумақ және
олардың құрамының қосындысының тарихи ұлттық ескерткіштері болып табылады.
Қазақстанда 9 мемлекеттік табиғи қорық, 6 мемлекеттік ұлттық саябақтар,
57 қорықшалар, 24 табиғи ескерткіштер, 3 мемлекеттің ұлттық хайуанаттар
саябағы, 7 мемлекеттік ботаникалық бақтар, 3 халықаралық маңызды сулы-сазды
жер суы бар.
Отандық тур операторлармен бүгінгі күні Республикамыздың 16 облысына
898 туристік бағдар жасалынды,олардын ішінде: 27 атты бағдарлар,153 емдік,
344 белсенді (демалыс күндердің бағдарлары), 111 мәдени танымдылық турлар,
67 Жібек Жолмен өтеді, 20 қажылық, 65 бағдарламасымен қоса аншылық пен
балық аулау. Қазақстанның экотуризімі өзіне экономикалық тартымдылық және
болашақта басқарманың барлық денгейінде тұрақты дамуына қолдау тапты,
Сол себепті болашақта 2030 жылға дейін, Қазақстандағы ұйым, тағы 12
мемлекеттік саябақтар,17 қорықтар, 65 табиғи ескерткіштер, 58 қорықшалар,
туризмның алыс түрінің даму үшін жаңа импульс қызмет етеді, демек айгылған
туристік объектілер жұмыс атқарады.
Қазақстан әртүрлі және қызықты ландшафтқа бай. Дәл ландшафтыда табиғат
жағдай қолайлылық мүмкініділігі байқалады. Алайда бүгінгі күні осы керемет
табиғи ресурстарысыз антропогендік жолмен экологиямызға әсерін тигізуде.
Сондықтан да Қазақстан көрікті жерлері тартымдылығын арттыру үшін
экологиялық туризм түрін басты үш өнім қатарына қосып отыр.
Туристік-рекреациялық мақсатқа бағытталған мемлекеттік ұлттық табиғи
парк, республикалық маңызы бар-табиғат ескерткіштері, 60 қорықша бар.
Қорғалатын территорияның ең таралған формасы-қорық. Қазақстандағы қорықтар
алып жатқан жалпы алаң-ауданы бойынша ең ірісі-Қорғалжын (237,1 мың га)
және ең кішісі Барсакелмес қорығы (18,3 мың га). әрбір қорық үлкен
рекреациялық қызығушылық тудырады.
Ақсу –Жабағылы мемлекеттік қорығы Батыс Тянь-Шаньда орналасқан. Жалпы
қорық ауданы -77,7 мың га бұл қорық несімен тартымды, 3000 м жоғары
биіктікте қорық көріктілігі-сурет галереясы орналасқан. Мұнда қара
порфиритті таста стилі бойынша әртүрлі тау ешкісі, арқар,марал ат үстіндегі
аңшы суретерінің көрінісі бейнеленген. Тіпті, тау жануары деп сипаттауға
келмейтін –түйе және тасбақа көріністері бар. Көптеген ғалымдар оларды
біздің эрамызға дейінгі 7-5 ғасырларға жатқызады. Мұнда сонымен қатар 60
түрлі өсімдік, 100 түрлі жәндіктер, молюскалар, шаянтәрізділер т.б.
жануарлар түрлері таңбасы, табылған. Ерекше қызығушылықты 120 млн жыл бұрын
өмір сүрген динозавр сүйектерінің табылуы таң қалдырады. Бұл кереметтер
қорықтың 2-і Қарабастау және Әулие (жалпы ауданы 220 га) палеонтологиялық
аймағы жайғасқан.
Ақсу-Жабағылы қорығы танымдық және кейбір аймақтарында белсенді туризм
түрін дамытуға мүмкіндік алады.
Барсакелмес қорығы-Арал теңізінің солтүстік бөлігінде, Барсакелмес
шөлді аралында шоғырланған. Арал теңізінің тартылуынан Қызыл Кітапқа енген
құлан, джейрандар 2-3 жылда қайта оралуы мүмкін. Өйткені жасанды жолмен
Кіші аралды толтырып, балықтар өсіруі келешекте Аралдың толығымен өз
қалпына келуі қорық жұмысын жандандыруы тиіс.
Қорғалжын қорығы-237,1 мың га территорияны алып жатыр және Ақмола
облысына қарайтын Теңіз-Қорғалжын ойпатында орын тепкен. Бұл аймақ көлді
өлке деп аталады, өйткені шағын ғана сұлу ұсақ көлдер-Сұлтанкелді, Есей,
Жаманкөл т.б. өте көп. Қорғалжын көлінің өзінде 40 аралдар бар.
Теңіз көлі әлемдегі сирек кездесетін солтүстік құстар ұялайтын орын.
Оның ішінде –қызғылт фламинго. Жыл сайын фламинго бірнеше аралдарда
калониялармен мыңдаған ұялар салады.
Теңіз-Қорғалжын көлдері-көктем құстар маусымдық алмасуында үлкен
аумақтағы су құстары шоғырланатын орын, сондықтан Қорғалжын қорығы әлемдік
танымдылыққа ие болды. Ол ерекше қорғалатын батпақты-көлді жайылымдықтар
ландшафтысы көрікті жері ретінде ЮНЕСКО тізіміне кіреді.
Марқакөл қорығы территориясында 5 биіктік белдеулері анық байқалады.
Флорасы емдік қасиетке ие, соның ішінде моралит, алтын, тамыр, т.б.
Жалпы бұл өңірді екінші Швейцария деп атағандықтан, бұндағы көрікті
жерлер туралы жұмыс барысында айтылады. Қорық маңызды аттрактивті сапаға
ие.
Наурызым -87,7 мың га алып жатыр, оның 39,6 мың га аумағын орман алады.
Қостанай облысындағы Наурызым ауданында шоғырланған. Қорық ормандары 3
аумақ: Наурызым-Қарағай, Терсек борлары және Сыпсың ағаш ақ қайыңдары болып
бөлінеді. Негізгі көрікті орын-Наурызым-Қарағай боры.
Қорық су құстары ұя салатын, ұшып-қонатын жолда орналсқан далалы көлдер
өлкесі. Әр қорықтың өз флорасы мен фаунасы ерекшелігі болады. Наурызым
қорығы халықаралық маңыздылыққа ие болған сулы-батпақты жерлер қорғауға
алынған.
Бұл аталған қорықтар табиғи қалыпты сақталған көрікті жерлер саны
экологиялық туризмді дамытуда жаңа орындармен толықтыралы анық. Аталмаған
қорықтар қаншама, тек бұл табиғи орындар көріктілігін арттыру мақсатында
ештеңенің керегі емес. Тек ұйымдасқан туристік сапарлар болғаны.
Үлкен рекреациялық маңыздылыққа ие-ұлттық табиғи парктер. Қазақстанда
ең бірінші болып 1977 жылы Баянауыл ұлттық паркі ашылған. Кейіннен
Қарқаралы, Бурабай, Алтын Емел ұлттық парктері ашылды. Оның әрқайсысы бай
флора және фауна жайымен керемет ландшафтымен ерекшелінеді.
Алтынемел -Қапшағай суқоймасының солтүстік жағлауында орналасқан.
Парк құрамына Үлкен және кіші Қалқан, Әнші құм, Ақтау және Қызылтау,
қорғандары туристік объект ретінде кіреді.
Іле –Алатау ұлттық паркі-Іле Алатауы солтүстік баурайын қамтиды. Ұлттық
паркте биіктік зоналығы байқалады. Тау және тау-шаңғы туризмі үшін үлкен
қызығушылық танытады.
Шарын табиғи паркі Шарын өзені аңғарында орналасқан. Ол-өзінің
фантастикалық ландшафтысы, фауна, флорасымен ерекшелінетін ерекше экожүйе.
Шарынның орта ағысында Шарын табиғат ескерткіші Ясеновая роща орналасқан.
Бұл әлемдік маңыздылығы бар табиғат паркі.
Қазақстандағы табиғат ескерткіштері өте көп. Олардың көпшілігі
мемлекеттік маңыздылығы бар табиғат ескерткіштері ретінде қорғауға алынған.
Қазіргі таңда елімізде 24 табиғи ескерткіштер бар. Олар туризм үшін үлкен
қызығушылық тудырады. Экзотикалық жартастар, мұздықтар, үңгірлер,
сарқырамалар, сирек кездесетін фауна және флора өлкелері қайталанбас
тартымдылық қасиеттерімен ерекшеленеді.
Гусиный перелет- аумағы 2 га алып жатқан Павлодардың солтүстік-
батысында палеонтологиялық көмбелер. Бұл құмды Ертіс айрығының ең биік
жерінде жер бетінен 68 м төмен жануарлар сүйектері сақталған. Онда:
антилопа, жираф, бұғылар, страус, тасбақа т.б 12-14 млн жыл бұрын мекен
еткен неогендік жануарлар көмілген. Сүйек қазбаларын құрайтын қабат күші -3
метр.
Шарын Ясеновая роща ескерткіші Алматы облысының шығысында 4855 га
аумақта орналасқан. Бұл сирек жайылымдық территориясында согдиандық ясень
өседі, бұндай орман массиві ТМД бойынша айырбасы жоқ.
Шынтүрген шыршалары –Іле Алатауы тауында бозгүл шатқалында орналасқан.
Бұл мұздану кезеңіндегі солтүстік тайга қара-қылқанды сирек аумақ осы аүнге
дейін сақталып, үлкен ғылыми құндылыққа ие болып отыр. Жалпы орман
жымылғысы аумағы-500 жуық га. Бұл үш ескерткіш Қазақстандағы ерекше көрікті
жерлерге жатады.
Маңғыстау үңгірлері мен Үстірт жотасы. Үстірттің Қазақстан бөлігінде
әктасты-гипс жынысына жататын, 30 карсты үңгірлер бар. Ең ірісі -100-120 м
дейін жетеді және биік емес кіру және шығар жерлері бар. Жер асты үңгірлері
туризмнің дамуына бастау болады.
Төрткүл стол тәріздес қыраттар Евразиядағы материктік мұздану
кезеңінде қалған. Торғай үстіртіндегі ескерткіш. Төрткүл қазақшада-төрт
жағы дегенді білдіреді.
Көкшетау қыраттары-керемет әдемі тұщы көлдер мен жоталар тобынан
тұрады. Көрсең көз тоймайтын Үлкен және Кіші Абақты, Шортанды, Бурабай
көлдері. Желдің әсерінен экзотикалық жартастар түзілген. Мысалы:
әрқайсысының атауы бар-ең тартымдылары Оқжетпес, Жұмбақтас, Сфинкс жеке
батыр, бүркіт, түйе, қабырға. т.б.
Қарақия –ТМД территориясындағы ең терең құрғақ сипат, теңіз деңгейінен
132 м төмен орналасқан. әрі ағынсыз ойпат ұзындығы -40 км, ені -10км
жетеді.
Баянауылдың экзотикалық жартастары Павлодар облысының оңтүстігінде
граниттік массив түрінде жоғарлайды. Ұзақ желден олардың түрін өзгертіп,
көптеген экзотикалық түрлерге ауысқан. Олардың ішінде ең әйгілісі
Шайтантас жартасы ертедегі персонаждарға ұқсас болған соң қойылған.
Сонымен қатар Тасты бос, Булка, Көгершін т.б. жартастар. Қазақстанның
әртүрлі аудандарында біздің табиғи ескерткіштерімізді танылатын керемет
ландшафт түрлері бар.
Осындай ұзақ тарихы бар туризм, әлі күнге дейін біржақты анықтама алған
жоқ. Ресейлік ғалым В. Г. Сапрунов айтқандай, әлі күнге дейін туризм ұғымын
және түсінігін анықтайтын ортақ келісілген көзқарастың жоқтың қасы.
Туризм анықтамасын үш топқа топтастыруға болады. Бірінші топқа,
туризмды рекреация түрі, бос уақытты өткізуде, сапар және адамның
денсаулығын нығайту, әрі оның мәдениетін және білім деңгейін жоғарлатуды
үйлестіргенқызмет көрсету саласын қолдану (адамның физиологиялық,
интеллектуалдық және эмоционалдық күшін қалпына келтіру) ретінде
сипаттайтын анықтамалар жатады.
Туризм анықтамасының екінші тобы, оны халық миграциясының бір түрі
ретінде қарастырады, қозғалу актісімен, саяхатпен, кеңістікті жеңумен
туризм статистикасының құралы ретінде сипатталады.
Анықтаманың үшінші тобы, туризмді күрделі әлеуметтік-экономикалық
құбылыс ретінде сипаттайды, оның әртүрлі қасиеттер мен қатынастарының
бірлігін көрсетеді, ішкі мәнін ашады.
Статистикада туризм, мекен-жайды немесе жұмысты ауыстырумен байланысты
емес, халық миграциясының бір формасы ретінде қарастырылады. Туризм басында
адамдардың өз тұрақты жекен-жайынан басқа жерде қозғалысы және уақытша
болуы. Бірақ тарихи даму процесінде бұл ұғымның мазмұны мен мәні өзгеріске
ұшырады және толықтырулар енгізілді. БҰҰ 1954 жылы қабылданған анықтамасы
бойынша, туризм - бұл денсаулықты нығайтуға, адамның денесін шынықтыруға
әсер ететін, тұрақты жекен-жайдан тыс жерлерге барумен байланысты активті
демалыс. Бұл ұғымның кең сипаттамасын Монте-Карлодағы туризм Академиясы
берді: туризм – адамдардың өз тұрғылықты жерлерінен емделу мақсатында, бос
уақытта танымдық қызығушылығын қанағаттандыру үшін немесе кәсіби-іскери
мақсатта уақытша келген жерінде ақылы жұмыспен байланысты емес ?жалпы
түсінік.
1993 жылы БҰҰ Статистика коммисиясы Бүкіләлемдік Туристік Ұйым (БТҰ)
мақұлдаған анықтама қабылдады. Соған сәйкес туризм бір жылдан аспайтын
мерзімде, дем алу, іскери және басқа да мақсаттарда, тұрғылықты ортадан тыс
жатқан жерлерде саяхаттаушы адамдардың қызметін қамтиды.
Осы анықтамаға сәйкес туризмға тән негізгі сипаттамалар төмендегідей:
-тұрғылықты ортадан тысқары шығу;
-қозғалудың уақытша сипаты;
-сапардың мақсаттылығы;
Тұрғылықты ортадан тысқары шығу – туризмнің маңызды сипаттамасы.
Белгілі бір жеке тұлғаның тұрғылықты ортасына, оның өмір сүретін мекен-жайы
және ол жиі баратын белгілі бір аудан жатады.
БТҰ ұсынысы бойынша тұрғылықты орта параметрі екі көрсеткішпен
сипатталады: объектіге бару жиілігі мен оның қашықтығы. Адамдар жиі баратын
орындар, арақашықтығы алыс болғанмен де, тұрғылықты орта элементіне жатады.
Оған мысал, шекара маңында тұратын адамдардың көрші мемлекетте қызмет
атқаруы, олар турист қатарына жатқызылмайды.
Екінші көрсеткіш – арақашықтық. Мекен – жайға қашық орналасқан орындар,
оған бару жиілігіне қарамастан тұрғылықты ортаға жатады.
Сапар мақсаты туризмға жататын қызметтер түрін дәл анықтайтын маңызды
сипаттама. Саяхаттың басқа түрінен туризмді бөлетін критерии, бұл барған
жерінде ақылы қызмет атқару мақсат болмауы тиіс. Сапар мақсаты, оның
себебіне жатады. Адамның мінез-құлық әрекеті әрқашан себепті болады.
Туристік себеп адамның қажеттіліктерін анықтайды [6, 19б]
Күрделі әлеуметті-экономикалық сала болғандықтан, туризм көптеген
сыртқы факторлар әсеріне сезімтал. Бұл факторлардың туризм дамуына
тигізетін әсері күші жағынан, әрі ұзақтығы жағынан әр түрлі болып табылады.
Сондықтан табысты туристік қызметті ұйымдастыру үшін, осы факторларды
есепке алған өте қажет.
Туризмге әсерін тигізетін факторлар екі түрге бөлінеді:
-сыртқы (экзогенді)
-ішкі (эндогенді)
Сыртқы факторлар туризм саласына қоғамдық өмірдегі өзгерістермен және
туризм жүйесінің элементтеріне әртүрлі мәнмен әсер етеді.
Туризм дамуына әсерін тигізетін, маңызды сыртқы факторларға мыналар
жатады: табиғи-географиялық; мәдени-тарихи; экономикалық; әлеуметтік;
демографиялық; саяси-құқықтық; технологиялық; экологиялық.
Бұл факторлар өз бойына маңызды элементтерді жинаған, сондықтан да
оларға тоқталып өтсек, бірінші кезекте - табиғи-географиялық.
Табиғи-географиялық (теңіз, тау,орман, флора, фауна,климат және
мәдениет ескерткіштері) факторлар туристік ресурстардың негізі ретінде
туристің белгілі-бір аймақты таңдауын анықтайтын фактор болып табылады.
Табиғи және мәдени-тарихи ресурстардың байлығы, олардың мүмкіншілігі
мен қолданудың ыңғайлылығы туризм дамуының көлеміне, екпініне және бағытына
зор ықпалын тигізеді.
Сонымен қатар, еске алатын жайт, табиғат құбылыстары туристік
белсенділіктің артуына да, әрі азаюына да әкелуі мүмкін. Мысалы, Еуропадағы
соңғы кездегі күннің тұтылуы XXI ғ. (2009 ж жазы) Румыния территориясында
өте жақсы байқалды. Бұл оқиғаға арналып, ойластырылып өткізілген жарнамалық
кампания, 2009 ж бұл елге келген туристер санының 2008 жылмен салыстырғанда
200 мыңға артуына әкелді. Басқа жағынан, Түркияның солтүстігінде болған жер
сілкінісі (2010 ж жазы) 2009 жылмен салыстырғанда келушілер ағымын 2 млн
адамға және әлемдік туризмнан түсетін табыстың 3 млн АҚШ долл төмендеуіне
әкелді.
Тұтас алғанда табиғи-географиялық және мәдени-тарихи факторлар
туризмның дамуына зор мүмкіндіктер тудырады және өзгермейтін құндылыққа ие.
Адам оны тек өз қажеттілігіне орай бейімдеуі және туристік мақсаттарда
қолдануда қолайлы етуі мүмкін
Экономикалық факторлардың туризмға әсері, ең бастысы туризм және
экономика дамуының тенденциялары арасында өзара тығыз байланыс болуымен
негізделеді. Елдің экономикалықдамуымен, оның азаматтарының ұлттық табыс
көлемімен және материалдық әл-ауқатымен (дәулетімен) тура тәуелділік бар.
Сондықтан да экономикасы дамыған мемлекет, әлемдік нарықта өз азаматтарының
туристік сапарларының саны жағынан ілгері болады
Мемлекеттің экономикалық жағдайынан тек қана халықтың табысы ғана емес,
сонымен қатар материалдық-техникалық база және туризм инфрақұрылымы да
тәуелді [7, 24б]
Сонымен қатар экономикалық факторлар қатарына инфляция, пайыздық
көрсеткіш, нақты валют айырбас курсының тербелісі де қосылады. Айырбас
курсының өзгеруі күшті және әлсіз валютасы бар елдер арасындағы туристік
ағымның көлеміне әсер етеді.
1.2 Туристтік қызметтің экономикалық көрсеткіштері
Бүгінгі күні компаниялар саны едәуір арттып, қатаң бәсекелестік нарықта
олардың өз орындарын табуға итермелейді. Жекелеген елдермен айналысатын
фирмалар және тек туристерді қабылдаумен ғана аналысатын фирмалар бар.
Сондай – ақ, топтармен жұмыс жасайтын, және жекелеген тапсырыс бойынша
сапарларды ұйымдастыратындар да бар. Сапарларды толығымен ұйымдастыратын
туроператорлар бар және туроператор және клиент арасында делдал болатын
турагенттер де бар. Турагенттерге түрлі турлар жайлы ақпарат түседі,
солардың ішінен олар клиентке қажетті және баға бойынша қолайлысын
таңдайды.
Кесте 1 - Туризмнің экономикалық функциялары
Туризмнің экономикалық Өндірістік
функциялары
Табыс әкелуі
Халықты жұмыспен қамтамасыз ету
Аймақтық сәйкесіздікті тегістеу
Төлем балансының ауытқушылығын тегістеу
Шаруашылық іс-әрекетінің кез келген басқа саласы сияқты туризм
индустриясы едәурір күрделі және қарама – қайшылықты жүйе болып табылады.
Саяхатшыларға қызмет көрсетуге бел буған кәсіпкер бәсекелестік жағдайында
өз орнын табуға күресуге мәжбүр болады. Өзінің бәсекелестік артықшылығын
түсіне білу ептілігі, стратегиялық тәртіп жолын дұрыс құрастыра білу
ептілігі ел ішінде, сондай – ақ оның шекарасынан тек жерлерде де туристтік
қызметтер нарығындағы жағдайды едәуір көлемде нығайта алады. Жыл сайын 500
мил-ға жуық адамдар турмсттік мақсаттарда шет елдерге сапар шегеді.
Халықаралық туризм тек әйгілі демалыс түрі ғана емес, сондай – ақ ол
әлемдік экономиканың белсенді түрде дамушы саласы болып табылады.
Халықаралық сауда мен өзге де халықаралық экономикалық қатынас формаларының
кеңею шамасы, мәдениет пен білім беру деңгейінің арту шамасы бойынша
халықаралық туризмде дами береді.
20 ғасырдың ортасында халықаралық туризм бүкіл әлемдік сипатқа ие
болды. Нәтижесінде барлық елдер қатыса алатын әлемдік нарық құрылды. Барлық
халықаралық туристік сапарлардың орташа алғанда 65%-ға жуығы Еуропаға, 20%-
ға жуығы – Америкаға және 15%-ға жуыға қалған аймақтарға тиісті. Жоғары
дамыған елдерде сапалық туризмнің дамуына ықпал етуші негізгі факторлар
қажетті мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін жеткілікті болып табылатын
азаматтардың жекелеген табыстарының шектен жоғары өсімі сияқты экономикалық
және әлеуметтік жағдайлар. Субъективті себептерге елдің шығу – кіру және
оның терреториясына шетел азаматтарының келу тәртібін реттейтін мемлекеттік
органдар іс-әрекеті жатады.
Жұмысшы күші нарығы үшін де туризмнің маңызы зор. Американдық
мамандардың мәліметтер бойынша туризм индустриясы 100 млн-ға жуық адамдарды
жұмыспен қамтамасыз ете отырып, көптеген елдердегі қамтылған жұмыс
орындарының саны бойынша ірі болып табылады. Туризм индустриясы неғұрлым
еңбекті көп қажет ететін салаларға жатады. Мысалы, Солтүстік – Америкада
оған ЖҰӨ-ң 5% және барлық жұмыстардың 8%, Батыс Еуропада – сәйкесінше 7
жене 11% тиісті.
Аталатын шаруашылық саласы әлемнің көптеген дамыған және дамушы
елдерінің фундаменталды негізі болып табылады. БСҰ мәліметтері бойынша оның
әлемдік экономикаға салымы (жалпы қызметтер өндірісі) 3,5 трлн. долларға
бағаланады (1993ж. мәліметтері), ал әлемдік жалпы ішкі өнімге (10,9%)
эквивалентті болып табылады. Саяхат пен туризм халықаралық инвестициялардың
11%-дан астамы қамтамасыз етіп, мемлекеттер қазынасына салық түсімдері
ретінде 302 млрд. доллар әкеледі.
Осының барлығы туризмнің бүгінгі күні әлемдік экономикада басты орынды
иеленіп, қазіргі уақытта әлемдегі ең пайдалы бизнес болып табылатынын
толығымен түсіндіреді. Сондықтан әлемдік шаруашылықтың аталмыш саласының
болашағы, оның даму қарқыны туралы мәселелер үшінші мыңжылдықта айтарлықтай
маңызды.
Бүгінгі күнде туристік мақсаттардағы адамдар қозғалысы жер шарының
барлық елдерін қамтыды, және осының арқасында түрлі елдердің адамдары
арасындағы байланыстар күнделікті жағдайға айналады. Нәтижесінде туризм
қазір халықаралық бизнестің ең қарқынды дамушы түрінің бірі болып табылады.
Сондықтан оған деген кәсіпкерлердің қызығушылық танытуы көптеген
факторлармен түсіндіріледі.
Біріншіден, туристтік бизнеспен айналысу үшін үлкен көлемдегі
инвестициялар қажет емес.
Екіншіден, туристтік нарықта ірі, орта және шағын фирмалар табыста
түрде өзара әрекет етеді. Мұнда бизнестің аталмыш түрі капиталды тез
айналымға түсіруге, сонлай – ақ (халықаралық туризм саласында) валюталық
операциялар есебінен пайда табуға мүмкіндік береді.
Туризмнің актуалдылығына келетін болсақ, туризм біздің елімізде жаңадан
кірген сала, ол даму деңгейінде келе жатыр. Ол саланы дамыту үшін біз
өзіміздің елімізде жаңа әлемдік деңгейге сай кадрларды дайындаумыз керек.
Сонда ғана біздің туризм саламыз жоғарғы қарқында дамиды [8, 7 б] .
Стратегия – бұл айқын бейнемен іс істеу міндеттеме: сол іспен, басқа
іспен емес. Нәтижиелік стратегия кәсіпкерліктін түрлерінде, сонымен қатар
турбизнес сферасында, әрекеттік жоспарды алдын-ала ескертіп, келесі сұраққа
жауап береді: Біз лайықты нарық кеңестігінде қалай бәсекелесуіміз керек?
Сурет 1 - Стратегия басқаудың негізгі құрылымдары
Қызмет ету стратегиясын құру үшін, кәсіпорын басшылығына немесе
ұйымдарға, ең алдымен жұмыс істетін нарықтық ортаның не ұсынатынын және осы
фирма оның ішінде қандай орынға ие екенін білуі қажет. Жалпы айтқанда
стратегия – бұл фирманы басқару жоспары, яғни оның бағытталған позицияларын
нығайту мен тұтынушаларды қамтамасыз ету және қойған мақсаттарға жету.
Экономика және туризм өзара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz