Түркештердің этникалық құрамы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Қағанаттың құрылуы кезіндегі Орталық Азиядағы геосаяси
жағдай ... ... ..9
1.2 Түркеш қағанатының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.14
1.3 Түркештердің этникалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТТЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қағанаттың алғашқы кезеңдегі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Қағанаттың қалпына келуі және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Қағанаттың құлдырап әлсіреу
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...40
3 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қағанаттың қоғамдық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Қағанаттың сыртқы қарым –
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3 Түркеш қағанатының шаруашылық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ
Қазақстан тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде жаңа мыңжылдыққа қадам
басқаннан бері қазақ тарихшылары алғаш рет өз тарихын ешкімге жалтақтамай
өздері жазу мүмкіндігіне ие болып отыр. Дегенмен, казақ халқының тарихы
қалай жазылуы керек, оның этникалық тарихы мен мемлекетгілігінің, саяси
тарихы қай кезеңнен басталып жазылуы керек, ерте орта ғасыр мен орта
ғасырда, қазақ жерінде түрік тілді этникалық бірлестіктер құрған Үйсін,
Қаңлы, Батыс Түрік, Түркеш, Қарлық-Қарахан т.б. мемлекеттерінің тарихы
ендігі жерде қандай тарихи принциптер бойынша жазылғаны жөн деген мәселе
өткір қойылып отыр. Осыған орай, Казақсган тарихының жаңа редакциясы
отандық тарихшьтларды: ...Қазақстан тарихы үрдісінің үздіксіздігін, қазақ
халқы тарихы мен мәдениетінің ежелден бастап қазіргі күндерге дейінгі
сабақтастығын жанд айқындамалар тұрғысьшан ашып көрсетуге әрекет жасауға
шақырған болатын.
Зерттеу жұмысымызда осындай келелі кеңесті басшылыққа ала отырып, казақ
халқы және оның ата - бабалары да Орталық Азия жерінде жасап келе жатқан
байырғы халық ұрпағы екенін, оның өзіне тән даму, өркендеу жолы, бай
мәдениеті, дәстүрлі ел билеу жүйесі қалыптасқан мемлекеттік құрылымы бар,
өркениетті халықтың бірі екенін тарихи тұрғыдан негіздеуге талпындық.
Ол үшін, Отандық тарихта бүгінге дейін аз зерттелген ерте орта ғасырдағы
Түркеш қағанатының этносаяси және этномәдени тарихын тереңдей зерттеу
арқылы, Қазақстан аумағында өмір сүрген Түркештердің этникалық құрамының
қазақ халқын қалыптастыруға ұйытқы болған алғашқы қайнар көздердің бірі
болғандығын ашып көрсету.
Түркеш қағанаты - ерте орта ғасырда, ежелгі Үйсін мемлекеті жерінде
құрылып, ғасырға жуық салтанат құрған әскери - феодалдық мемлекет. Оның
негізін қалап, шаңырағын көтерген Батыс Түрік қағанатына қарасты Бес Арыс
ел Дулудыш Дулаттың белді тайпасы түркештер болды. Ол шежіре деректерінде
Сары үйсін деп те аталып - жазылған.
Дулулар_Дулаттар заманымыздан бұрынғы II ғасырдан бері Іле аңғарында
өмір сүргендігі қытай жылнамаларында көп жазылған. Батыс - Түрік қағандығы
дәуірінде, түркештер он оқ будунға қарасты Бес Дулат құрамында Іле өзені
мен Шу өзені аралығында, Іле Алатауынан Балқаш көлінің оңтүстігіне дейінгі
ұлан далада көшіп - қонып жүрген тайпалардың біріне жатады.
ҮІІ ғасырдың басында Батыс Түрік қағанаты құлағаннан кейін түркештердің
көсемі Өжелі Үгіл бытыраған елінің басын қосып, Тарих сахнасына Түркеш
қағанатының шаңырағын көтерді. Түркеш қағандығы құрылысымен тұс-тұстан
анталаған жаулармен арпалыса жүріп, тарихта өз өркениетінің ізін қалдырды.
Күні кешеге дейін Ерте орта ғасыр тарихын зерттеушілердің еңбектерінде
бүгінгі Қазақстан аумағында түрік халықтары құрған үлкенді - кішілі
мемлекеттік құрылымдарды бір - біріне пәлендей қатысы болмаған, ел билеу
дәстүрі қалыптаспаған, жабайылардың кезекті бір қиратушылық соғыстарының
себебі мен салдары деп қарауға бейім тұрғандығын жасыра алмаймыз.
Орхон - Енисейдағы мәңгі тас жазулар құпиясы ашылып, көктүріктер құрған
ұлы қағанаттар мен олардың жасампаз ақыл - ойымен жасалған заттық - рухани
байлықтар, әлем жұртшылығына паш етілгеннен кейін, Дала өркениеті жөнінде
шындап сөз бола бастады. Алайда, бұған дейін қалыптасқан ұлы державалық -
астамшылық көзқарастар түрік халықтары тарихын реалистік шыншылдықпен
жазуға кедергі болып келгені аян.
Қытай жылнамаларында, Түркештер құрған мемлекетті Түркеш қағанаты Ту
ши шы хан го ал, ел билеуші патшасы қаған кехан түрінде жазылып
келді. Орыс және батыс тарихшылары да оны түркеш қағанаты немесе түркеш
хандығы деп жазды. Ал мемлекеттің саяси қүрылымын феодалдық мемлекет деп
те, құлдық мемлекет деп те оңды-солды сипаттай береді. Бірақ, ол
мемлекеттің феодалдық, немесе құлдық сипатын анықтайтындай ғылыми дәлелге
зерттеушілердің көбі жүгіне қоймады. Бұл туралы олар, тіпті, сөз де
қозғамады. Түркештердің этникалық құрамы оның тек тамыры жөнінде тарихи
шындыкқа жанаса бермейтін, жаңсақ ой - топшылаулар да кітаптан кітапқа,
оқулықтардан оқулықтарға күні бүгінге дейін көшіріліп келе жатқанын жасыра
алмаймыз.
Сондықтан зерттеу еңбегімізде алуан түрлі дерек көздерін сараптай
отырып, Түркеш қағанатының орта ғасырлық Қазақстан тарихында алатын орны
мен дәстүр жалғастылығын ашып көрсету, сонымен қатар түркештердің қазақ
хандығын құрған ру - ұлыстарға тектік - туыстық байланысын ашып беру
жолдары жан - жақты қарастырылды.
Күні бүгінге дейін түркештер туралы арнайы зерттеу еңбегі жазыла қоймаса
да көктүріктер, оның ішінде Батыс Түріктер жөнінде жазылған зерттеулер
аясында белгілі дәрежеде қарастырылып келген болатын.
XIX ғасырдың соңында құпиясы ашылған Орхон - Енесай
бітік жазуларын Еуропа ғалымдары оқып түрік тарихымен
айналыса бастады. Ал, орыс ғалымдары бүгінге дейін
түркештер жөнінде пәлендей сөз қозғап, жүйелі зерттеу
жүргізе қоймады.
Түркештер туралы алғашқы сөзді 1903 жылы француз тарихшысы Шаванне
Батыс Түрік жөніндегі материалдар атты кітабында айтқан болатын. Шаванне
бұл еңбегін негізінен қытай жазба деректеріне жөне батыстық зерттеу
еңбектеріне сүйеніп жазды. Ал, В.Бартольд Орта Азиядағы түрік халықтарының
тарихына арналған 12 лекция және Жетісу тарихының очерктері қатарлы
еңбектерінде ішінара болса да түркештер туралы қалам тартқандардың бірі
болды деуге болады. Егер хронологиялық ретке жүгінсек, Н.Я.Бичуриннің
Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена
деген еңбегінде Түркеш қағандары мен оның үлкен - кіші ордаларының орналасу
жағдайлары жөнінде өз ой - топшылауларын айтқаны байқалады.
XX ғасыр тарихшылары түрік тарихын түркологиялық
тұрғыдан зерттеуде аса зор ғылыми табыстарға жеткенін
көреміз. Әсіресе, Орхон - Енесай бітік жазуын зерттеу ісіне,
Тараз - Талас, Есік қорғанынан табылған руникалық жазулар,
сондай - ақ бұл аймақтағы археологиялық қазбалар барысында
табылған Түркеш қағандары атымен шыққан метал
теңгелердің бетіндегі жазулардың оқылуы Түркештер
жөніндегі тарихи ақтандақтардың орнын толтыруға зор ықпал
етті.
Бұл салада түрколог ғалымдар В. Радлов, П. Мелиоранский, А.Н. Бернштам,
С.Г. Кляшторный, әкелі - балалы Сәрсен мен Алтай Аманжоловтар, Ғ. Айдаров,
М. Жолдасбеков, Қ. Сартқожаұлы айтарлықтай еңбек етті.
Ежелгі қазақ жерінде Ерте орта ғасыр мен орта ғасырда құрылған сақ,
үйсін, хұн, кердері, қаңлы, батыс түрік және түркеш қағанаттарының этно –
мәдени және экономикалық байланыстарының жалғастығы мен сабақтастығын этно
- лингвистикалық тұрғыдан танып - білуге септігін тигізді.
Түркештер мен қарлұқ - қарахандардың дәуірінде жасалған заттық - рухани
мәдениеттердің кейінгі қазақ халқы жасаған этно – мәдени үрдістермен
жақындығын, дәстүр жалғастығын танып - білуде отандық археологтар ашқан
жаңалықтардың дәуір бөлгіштік, төтенше маңызы болғандығын атап айтуға
болады. Бұл салада Ә. Марғұлан, К. Акишев, К.Байпаков қатарлы ғалымдардың
археологиялық зерттеу еңбектерінде Түркеш қағанаты дәуірін танып білуге ой
салар ғылыми тұжырымдары мол. Атап айтқанда, Орталық Қазақстан мен Жетісу
өңірінен археологиялық казба жұмыстары барысында табылған заттық мәдениет
үлгілері осы өңірде жасаған халықтардың қолөнері, діндік наным - сенімдері,
тілі мен жазуы негізінен ұқсас, әрі біркелкі жалпыласқанын дәлелдеп отыр.
Батыс Түрік қағанаты мен Түркеш қағанаты тұсында бұл өңірді мекендеген он
оқ елі көшпелілер мәдениетін отырықты қала мәдениетімен ұштастыра отырьш
өркендеткеніне ендігі жерде ешкім де күмәнданбайтын болар.
1 ТҮРГЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Қағанаттың құрылуы кезіндегі Орталық Азиядағы геосаяси жағдай
Түркеш қағанатының саяси тарихын және этникалық тегін танып - білу
жолында тарихшылар шама - шарқынша ізденгенін байқаймыз.
Қазақстан тарихшылары арасынан Мұсатай Ақынжанов ең алғашқылардың бірі
болып 1957 жылы жарық көрген Қазақтың тегі туралы деген зерттеу кітабында
тың ізденіске ұмтылған. Ол кітабында нақтылы дәлелі болмаса да: Қазақтың
халықтық негізіне алғашқы ұйытқы болған түркеш пен қарлұқ одағы болды деп
жазды. Ал, академик Ә. Марғұлан Ежелгі жыр аңыздар атты еңбегінде
Түркештердің қала мәдениетіне қоскан үлесі мен ел билеу дәстүрінің түріктік
ортақ сипатына талдау жасаған болатын.
Тілші ғалымдар Ғ. Мұсабаев пен С. Аманжоловтар ертеректе жазған зерттеу
еңбектерінде түркештердің этникалық тегі мен тілі және оның қазақ халқына
қатысы жөнінде құнды пікір, болжамдар айтқан.
Қазақстан тәуелсіз ел болғалы өз тарихын өзі жазу кезегі келгенін анық
сезінген тарихшы ғалымдар аз уақытта көп жұмыс тындырып үлгерді. Қазақстан
Ғылым академиясы Қазақстан тарихының бес томдығын жедел қолға алып, оның
1-томында түркештер туралы көлемді зерттеуге орын берілді.
Иллюстрированная история Казахстана атты үш томдықтың 1 - томында
түркештердің этникалық құрамы мен этно - аумағына, мәдени, рухани өміріне
нақтылы талдаулар берілді.
Тарихшы ғалымдар К.Аманжолов пен Қ.Рахметовтар жазған Түркі
халықтарының тарихы атты кітабында Түркеш қағандығына көлемді орын
берілген. Ал, тарихшы Ә. Хасенов өзінің Қазақтың бес мың жылдық тарихы
атты көлемді еңбегінде, кейбір үстірт кеткен тұстарын айтпағанда,
түркештердің этникалық құрамы және оның қазақ халқына генеологиялық
туыстығы жөнінде келелі болжамдар берілген.
Жоғарьща аты аталған зерттеу еңбектерінің бәріне ортақ бір кемшілік -
түркештердің этникалық құрамын түрік тектес қазақтық ауқымнан алыстатып
жіберетін орыстық, еуропацентрлік сарынға сын көзбен қарап, тексеріп -
зерттемей қабылдай беретіндігі деуге болады.
Бұл олқылықты белгілі тарихшы Нығмет Мыңжан, Жақып Мырзахандар
толтырғандай болды, Н. Мыңжан Қазақтың қысқаша тарихында халқымыздың бай
тарихына терең бойлап, жан-жақтылы ғылыми, саяси, экономикалық,
этнографиялық зерттеулерді шежірелік талдаумен ұштастыруға ұмтылыстың
жарқын үлгісін көрсетті. Біз үшін өте - мөте құндылығы - Батыс Түрік
қағанаты мен Түркеш, Қарлық - Қарахан мемлекеттері жөнінде бұрын - соңды
ғылыми айналысқа түспеген тың деректемелік материалдарды молынан пайдалана
отырып, әрі батыл, әрі ақылға қонымды тұжырымдар ұсынғаны болды. Ол жөнінде
зерттеу жұмысымыздың өн бойында кеңінен тоқталып отырдық. Әсіресе, күні
кешеге дейін бір жақтылы үстірт қарастырылып келген түркештердің этникалық
құрамы мен этно - тегі жөніндегі даулы көзқарастарға айқын бағыт сілтеп,
түркештің сақ, үйсін, хұн, қаңлы, көктүріктің ажырамас құрамды бір бөлігі
екені, оның кейінгі қазақ халқын құраған ру - ұлыстарға ұйытқы болған
этникалық қайнар көздер екені нанымды түрде дәлелденіп берілді. Қытай
қазақтарына танымал тарихшы Ж. Мырзахан бүл мәселелерге дәстүрлі этно -
мәдени, салт - дәстүр, наным - сенімдер тұрғысынан зерттеу жүргізе отырып,
ұлан - байтақ Қазақ даласында атадан балаға үздіксіз жалғасып келе жатқан
дала өркениетін кең ауқымда зерделеу арқылы қазақ халқы жасаған бай мәдени
үрдісті негіздеуге күш салды.
Бай деректемелік негізге ие бола тұра қытай тарихшылары Батыс Түрік пен
Түркеш кдғанаттары жөнінде бертінгі он жылдықтарға дейін арнайы зерттеумен
айналыса қоймағаны белгілі болып отыр. Қытай тарихшысы Лин Ган Ту жуе шы
(Түрік тарихы) деген көлемді еңбегінде 1919-1984 жылға дейінгі Қытай
мемлекеті ішіндегі түрік тарихының зерттелу тарихнамасына талдау жасайды.
Ол әз талдауын былай түйіндейді: Егер азаттықтан кейін (1949 ж. дегені-
Ә.Д.) еліміз ішінде түрік тарихын қарастырған мақалалар тым аз екені анық
болса, онда Батыс түріктер әлсіреп, ыдырағаннан кейін, оның орнына келген
Батыс түріктің баска бір әулеті болған түркештер туралы зерттеулердің мүлде
болмауы белгілі нәрсе еді,- деп жазады ол.
Батыс түріктер мен түркештер туралы зерттеу ісі Қытайда тек 1984 жылдан
бері шындап қолға алына бастағанын көреміз.
Тарихшы Шуе Зұңжын Түркеш қағанатынын. дәуірлеуі мен жойылуы атты
мақала жариялап онда алғаш рет келелі бес мәселеге назар аударған.
1. Түркештердің басты үш атасының (түркеш, ше"
шимойын) арғы тегі.
2. Елбасы Өжелі негізін қалаған Түркеш билігі.
3. Оның ұлы Сақал тұсында Түркеш қағанатының
толық қалыптасуы.
4. Сұлұқтың (шеп тайпасынан) Түркеш қағанатын
қайта орнатуы.
5. Билік үшін қырқысқан ру аралық жанжалдардың
кесірінен Түркеш қағанатының құлауы.
Бұл бес мәселе бойынша терең ізденген тарихшы көп уақыт өтпей Түрік
тарихы атты көлемді кітабын жариялады.
Тарихшы осы еңбегінде Түркештерге екі тарау арнап, көптеген тың деректер
мен жаңа ой пікірлер ұсынған. Ғылым үшін канша пайдалы болғанымен ол ой -
пікірлердің ұлы қытайлық астамшылық пен отарлық саясатқа қызмет ету
мақсаты, қазақ тарихшыларын "жоғары қырағылык, байсалды ғылыми талдау
жасауға мәжбүрлейді.
Қытайдың тағы бір көрнекті тарихшысы Лин Ганның Ту жуе шы (Түрік
тарихы) атты көлемді зерттеу еңбегі жарық көрді. Бұл еңбектің өзіндік
артықшылығы онда саяси құрдымға, ұлы хандық шовинизмге онша ырық
берілмеген. Керісінше, тарихи жазба деректерге ғылыми талдау жасау арқылы
дұрыс қорытынды шығаруға талпынысы анық байқалады. Сол тарауда Түркештерге
арналған бөлімде Түркештердің этникалық тегі мен этникалық құрамы жөнінде
Батыс Түріктің Шығыс Түріктерге туыстық жақындығы жөнінде айқын көзқарас
білдірген, Тарихшы Лин Ганның бұл көзқарасын құптамайтын, әрі тым
өктемдікпен ұлы хандық шовинизімді дәріптегісі келетін Су Бейхай тәрізді
авторлар Шығыс түрік пен Батыс түрік түгіл, Түркештерді және оның,
этникалық мұрагері болған қазақтарды күллі түрік әлемінен аулақтатып,
бөлшектеу, жатсындыруға дайын тұрады. Оның, Шин жиян, дауше шуебау
журналында жариялаған Қазақ ұлтының, Таң патшалығы тұсында құрған Түркеш
қағандығы туралы деген мақаласы Түрік бірлігін, онын, этникалық жақындығын
жоққа шығару мақсатымен жазылғандығын жасыра алмаймыз.
Қарастырып отырған тақырыбымызда мұндай саясиланған ой пікірлерге сын
көзімен қарай отырып, обьективті тарих пен ғылыми әдістемеге арқа сүйеуге
барынша ұмтылдық.
Зерттеуші Нұртай Мылқыбекұлы жариялаған Түркеш хандығы және оның теңге
ақшасы деген мақаласында Таң дәуіріндегі Орда жазбалары мен кейінгі
археологиялық қазба олжаларын салыстыра қарастыру арқылы Түркеш қағанаты
дәуіріндегі ақша саудасына біршама тоқталады. Ф.Калттылай айтқанда
Қытайдағы соңғы 20 жылдағы тарихи зерттеу үрдісі жедел, әрі алуан
түрлілігімен көзге түседі. Түркеш тарихын зерттеу ісінде олардың еңбегі
құнды ой - пікірлерге бай деуге болады.
Монғол және қазақ жерінен табылған бітік жазулар оқыла бастағаннан
кейін орыс және еуропа ғалымдары қалыптастырған түркология ғыльтмынъщ
тілдік бағыты, өткен - XX ғасырдың соңғы ширегінде түрік тарихының саяси,
әлеуметтік, шаруашылық, мәдени-рухани аспектілерін жан-жақтылы қарастыруға
қарай жаңа бет - бұрыс жасағанын көреміз.
Шу - Талас өңірінен табылған бітік жазулардағы көктүріктер мен
түркештерге қатысты мәтіндердің қытай, ұйғыр, түрік, орыс нұсқаларын
салыстыра отырып, Л.Н. Гумилев талдаулары мен ой - пікірлерін өз ой
елегімізден өткізу керек деп қарадық.
Осы тұрғыда Түркештердің этногенезі мен этникалық құрамы жөнінде бұған
дейін қалыптасқан ой - пікірлердің тарихи шындыққа үйлеспейтін тұстары да
бар екенін айтпасқа болмайды. Түркеш қағандары бастан кешірген үлкенді
-кішілі тарихи оқиғалар жөнінде жазылып келген қытайлық бастау хаттардан
өрбіген жаңсақ ұғымдарға айқындық берудің тиісті орны бар деп қараймыз.
Түркештер жөнінде араб, парсы жазба деректерін түріктің бітік жазуындағы
мәтіндермен салыстыру арқылы салиқалы зерттеу жүргізген С.Г.Кляшторный мен
Т.И.Сүлтановтар еңбегінің айтарлықтай маңызы бар деп айта аламыз Казахстан
летопись трех тысячилетий ІІХІ ғ. Біз қарастырып отырған кезеңдегі
Түркештердің әскери қуаты мен қару - жарағын, шаруашылық жағдайы мен билік
жүйесін анықтауға септігін тигізді.
Тарихшы Зуев Ю.А. кытай жылнамалары мен тарихи дерек көздерін пайдалана
отырып, үйсін мен түркештер жөнінде көптеген зерттеу мақалаларын жариялаған
болатын.
Автор аталмыш еңбектерінде Жетісу өңірінде Ерте орта ғасырда құрылған
Үйсін, Иобан, Қаңлы, Түркеш мемлекеттерінің этникалық негіздерін, олардың
астаналары мен ел билеу жүйесін ашып көрсетуге талпынған.
Алайда бүл автордың дәл осы мәселелерде үстірт, бір жақтылы кеткен
жақтары да бар. Біз осы зерттеу жүмысымызда ол женіндегі ой-пікірімізді
ашық айтып отырамыз.
Осы барыста, аса ауқымды кеңістік пен уақыт аясында болып өткен тарихи
окиғаларға дұрыс баға берудің қалыптасқан дәстүрлі тәсілі - тогггап
жишқтау, салыстырып сараптау арқылы ғылыми қорытынды жасауға үмтылдық. Түп
нүсқалық материалдар негізінен жаулаушы империялардың орда бітікшілері
қолымен жазылғандығын ескеріп, оньщ әсіре саясиланған, астам державалық
сшатьща нақтылы талдау жасай отырып, тарихқа, ғылымға, адал болу принципін
негіз етіп алдық. Бұған дейін әр елдің, өр дәуірде түрліше жазып, түрліше
қалыптастырған жер, су, адам, лауазым аттары мен этникалық
атаулардың түпнұсқалық қалыбын орнына келтіру үшін түркологиялық
лингвистиканың тарихи салыстырма тәсілін ұтымды қолдануға тырыстық. Ол үшін
әр тілде жазылған қытай, орыс, түрік т.б. тарихнамалар мен зерттеу
еңбектерін қатарластыра қойып өзара салыстыру әдістемесін пайдаландық.
Тарихи оқиғалар желісін үзіп алмай, кейінгі қазақ халқын қүраған басты ру -
ұлыстардың қазақ жерінде шаңырақ көтерген Түркеш қағанаты тарихын дәстүрлі
қазақ мемлекеттілігі тарихымен ұштастыра қарайтын тарихи принциптерге
сүйенуді жөн көрдік.
Зерттеу жұмысымызда негізінен нақтылық, тарихилық, салыстырмалы талдау
қағидаларын назарда ұстай отырып, Қазақстан Республикасындағы тарихи
сананы калыптастыру тұжырымдамасына сәйкес, отандық тарих ғылымында
мемлекеттіліктің дәстүрлі жалғастылығы тұғырнамасын орнықтыру мен
тәуелсіздікті одан әрі дамытып, көркейту идеясы басшылыққа алынды.
Шактылап айткднда Батъіс Түрік кағанаты ыдырағаннан кейін Жетісу
өңірінде билік құрған Түркештердің этносаяси тарихы мен этномәдениетін жан
- жақтылы қарастыру арқылы Түркеш қағанатының Ерте Орта ғасырдағы Қазақстан
тарихынан алатын орнын анықтау, сондай-ақ Түркештердің этникалық қүрамы мен
этнотерриториясын анықтау керек болды. Сөйтіп Қазақстан жеріндегі
мемлекеттіліктің алғашқы нысандары мен дәстүр жалғастығын айқын көрсетуді
мақсат еттік.
Ол үшін мынандай міндеттерді орындауды қажет деп таптық:
Батыс Түрік қағанатын ыдыратуға себепші болған басты қайшыльтқтарды
анықтау, немесе Орталық Азиядағы геосаяси жағдайға талдау жасау.
Түркеш қағанатын құруға себепші болған ішкі жағдайды қарастыру;
этникалық қарым - қатынастар, Аеана әулеті мен жергілікті шонжарлар
арасындағы күрестің мән-жайын анықтау.
Түркеш қағанатының қашан, қалай құрылғаны жөнінде тарих ғылымында
қалыптаскан жаңсақтықтар мен күңгірттіктерге анықтама беріп, нақты
дәлелдерін келтіру.
Түркеш қағандығын құрып, негізін қалаған Өжелі Баға тарханның
өліміне байланысты жаңсақ пікірлердің орын алу себептері мен нақтылы
жағдайын анықтау.
Батыс Түрік қағанаты аумағындағы он тайпа елі бір мезгіл Шығыс Түрік
қағанатының да, Таң патшалығына арқа сүйеген Табғаш қағандар билігінен
де, Тобандардың ықпалынан да тәуелсіз, сырттан біртұтас басқарусыз өзімен
өзі ғана қалғандай болды. Осындай түбірлі өзгерістер тудырған қолайлы
геосаяси жағдайды шебер пайдаланған Баға тархан Өжелі түркештердің әскери
күшін шоғырландыра қайта жасақтап, он тайпа елін өз төңірегіне топтастыра
бастады. Ендігі жерде Жетісу жерінде Баға тархан Өжелімен билік таласар
ықпалды саяси әскери күш қалмаған болатын.
Тарих сахнасына Баға тархан Өжелі бастаған Түркеш қағанаты пайда болар
жұлдызды сәт туып келе жатқаны айқын бола бастады.
1.2 Түркеш қағанатының құрылуы
Түркеш қағанаты, Ерте Орта ғасырда, ежелгі үйсін мемлекеті жерінде,
Батыс Түрік қағанаты орнында шаңырақ көтерген әскери - феодалдық
мемлекеттің бірі.
Дулаттар (Дулу) заманымыздан бұрынғы II ғасырдан бері Іле аңғарында,
Ыстық көл маңында өмір сүріп келгендігін қытай жазба деректері растайды.
Батыс Түрік қағанаты дәуірінде түркештер он оқ бүдүн құрамында бес
Дулаттың бірі ретінде Іле өзені мен Шу өзені аралығында, Ыстық көлден
Балқаш көліне дейінгі ұлан - байтақ өңірді мекендеген болатын. Батыс түрік
қағанаты 659 жылы құлағаннан кейін отыз жылдай Тақ империясы қолпаштаған
табғаш қағандар билігінде болған он оқ елі өз тәуелсіздігі жолында
күресе жүріп, 692 жылы Баға Тархан Өжелінің (У Жило) басшылығьшда өз
мемлекеттілігін қалпына келтірді. Тюргешский каганат түрінде жазады.
Қазахстан тарихы 1-томында Түргеш қағанаты деп жазылған. Тарихшы Н.
Мыңжан Түркеш кағаңдығы деп жазады. Біз осыларды саралай келе Түркеш
қағанаты деп атауды жөн көрдік.
Отандық және шетелдік тарихшылар Түркеш қағанатының қашан құрылғаны
жөнінде түрліше болжамдар айтумен ғана шектеліп, нақты зерттеу жүргізе
қоймапты.
Тарихшы Мұсатай Ақынжанов: Түркеш ұлыстарының одағы Батыс түрік
қағанатынан 689 жылы бөлініп шықты. Жетісу бойынша келіп орналасты.
Жергілікті жердің халқымен (үйсінмен) қосылып 704 жылы өз алдына - жеке,
Батыс түрік қағанатынан тәуелсіз аймақ (мемлекет) жасады, деп жазды.
Мұнда басы ашылмай қалған бірнеше даулы түйіндер бар: Түркештер Жетісу
бойына қайдан, қалай келді? 704 жылы құрылды дегенде автор қандай тарихи
дерек көздеріне сүйеніп, оны айтып отыр? Алайда М. Ақынжановтың аталмыш
еңбегінен мүның біреуіне де жауап таба алмаймыз. Қазақ Совет
энциклопедиясының 11 томында және Қазақ ССР тарихының 1 - томында Түркеш
қағандығы 704 жылы құрылған делінген. С.Г. Кляшторный, Т.И. Сұлтанов, Л.Н.
Гумилев, Қ.А. Аманжолов т.б. авторлар түркеш қағанаты 699 жылы құрылған
болар деп жобалайды.
Түркештер құрған мемлекеттің тарихы жөнінде осындай кайшылықты
көзкарастардың пайда болуының өзіндік себептері де бар.
Оның басты себебінің бірі - күні бүгінге дейін ешкім де Түркештер
жөнінде арнаулы зерттеу жүргізбегендіктен болса, екшшісі - зертгеушілердің
бөрі дерлік Таң патшалығы дәуіріндегі Орда жылнамаларьгада атап көрсетілген
бірер атаулы күндерді ғана назарда ұстап, оны жан - жақтылы
қарастырмағанынан туындап отырды.
Қытайдың Көне Таңнама атты жылнамасында: Түркеш - Өжелі дегендер
батыс түріктің басқа бір атасы болып табылады. Өжелі (У жило) әу баста Ху
село (Асана Хүсрау бөрі шад - Ә.Д.) қоластындағы Баға Тархан еді. Ху село
қатігезденіп кеткендіктен жүрттың бәрі одан қорқып қашатын болды. Ал, ол
(Өжелі - Ә.Д.) қол астындағыларға рақымды болғандықтан алыс-жақын елдің
бөрі оған келіп бағына бастады, деген жолдар бар. Көне Таңнамадан тұп
- тура бір ғасыр кейін жазылған Жаңа Таңнамада (1044-1066 ж) кеңірек
тоқталып: Өжелі құрамындағы елді Суябтың батыс солтүстігіне шоғырландыра
қоныстандырады. Аз шабуылмен Суябты басып алып, Ордасын Суябқа көшіріп
әкеліп орнатты. Суяб қаласындағы Ордасын үлкен Орда, Іле өзені бойындағы
Қойлық (Гүң йө) қаласын кіші Орда етіп белгіледі. Оның жері Шығыста,
Солтүстік түріктер (Шығыс түріктер дегені болар - Ә.Д.) мен Батыста, батыс
шағын бұратаналар мен (соғдылықтарды меңзеген болар - Ә.Д.) іргелесіп
жатты. Шығысы Шитин аймағына дейін ( Таң империясы құрған әскери аймақ -
Ә.Д.) созылып барады деп жазылған.
Көне Тандама Өжелінің әскери күшін төмендегіше нақтылай түседі: Ол
қол астына 20 бақылаушы ұстап, олардың әрқайсысына 7 мыңнан әскер берді...
Көп өтпей Суябты шабуылмен алып, Ордасын сонда көшіріп әкеліп орнатты. Біз
бұдан Өжелінің өз қарамағындағы елді ру - тайпалар жіті бойынша 20
әкімшілік - әскери аймаққа бөліп басқаруға кіріскенін, 691 жылдың өзінде
бір орталыққа бағынған, қуатты әскери күшке ие болғанын, сөйтіп әскери -
әкімшілік құрылымға арқа сүйеген мемлекеттің негізін қалағанын айқын көре
аламыз.
Біз Түркеш мемлекеті 692 жылдың алғашқы айларының бірінде Суяб қаласын
шығыс түрік армиясынан тартып алып, үлкен ордасын Суябқа көшіріп әкелген
уақыттан бастап қүрылған деген пікірдеміз. Ол туралы мынадай жазба дерек
бар: (Ашиде) Юан Жен қатарлылар әскер бастап түркештерді жазалауға
аттанды. Қан майданда өлді. Қүтлүқ, Тян Шоудың ортасында ауырып қайтыс
болды.
Шығыс түріктің Елтеріш Құтлұқ қағаны 692 жылы қайтыс болғаны тарихтан
белгілі болғандықтан, біздің Түркеш қағандығы 692 жылдың басында құрылған
деуіміз тарихи шындыққа сай келеді деп қараймыз.
Сол дәуірдегі өзгермелі саяси - әскери жағдайларға қарай Түркештерге
үлкен Орда болған Суяб қаласы бірнеше мәрте қолдан - қолға өтіп тұрды.
Бірақ табғаш қағандар сойынан ешкім де келіп Түркештерге билік жүргізген
емес. Асана қаған әулетін қолдап келген қытайдың Орда хаттамашылары
сондықтан да 691-700 жылдар аралығында он тайпа елінде ие болмады, деп
жазған болса керек. Өйткені Таң патшалығы Өжеліні Түркеш елінің бас иесі -
қағаны ретінде мойындамаған болатын. Өжеліге Хуайди Жинхе жүн Ваң, деген
князьдық атақ қана берген. Шынтуайтқа келгеңде мындаған шақырымда жатқан
Таң патшайымының Түркеш билеушілеріне берілді делінетін мансаптары мен
лауазымдарыньщ нақтылы әсері де, күші де болмағанын ескерген жөн.
Таң патшайымы оны біле түра сонау 691 жылы Таң патшалығы ордасына қашып
кеткен Асана Хұсрау (Ху село) бөріні екінші рет Суяб қаласында тұрып он
тайпа елін билеуге жарлық шығарады. Ол туралы мынадай жазба дерек бар: 700
жылы арнайы марапатталған Хүсрау (Ху село) бөріні Мыңшы аймағы уөлиі, сол
қорғаушы Санғұн, әрі батыс жолды тьшыштандырушы үлы қолбасы болып
тағайындалсын. Суяб бекінісіне қайтып барсын, деген жарлықпен аттандырды.
Бұл тұста Жетісу өңіріндегі саяси жағдай түбірінен өзгеріп кеткен
болатын. Өжелі бастаған Түркештер он тайпа елін толық билеп, мемлекеттік
шекарасын біршама орнықтырып алғандығын қытай жазба деректері де растайды.
Чен Лидің ортасында (699 ж) түрік сардары - Венлу аймағының екіл әкімі
Өжелі Суяб бекінісіне қоныс аударды, деп жазылған. Бүл Өжелінің Суябқа
екінші рет орнығуы болатын. Өжелі Баға тархан өз билігін сыртқы елдерге
әйгілеп, таныту үшін 699 жылы Таң патшалығы ордасына арнайы елші жібереді.
Қытай жазба дерегі ол туралы былай дейді: 699 жылы (Таң патшалығы У
Зытянь патшайымның Шен Ли 2-жылы) күзде Түркештін, Өжелісінің баласы Жену
келіп патшайыммен дидарласты. (Патша) Орда шабарманы Юуан Чең, Же Юандарды
Өжелімен он оқ елінің кеңілін аулап қайтуға жіберді.
Түркеш қағандығы 699 жылы қүрылған болар деп жазып келген қытай және
басқа да шетел зерттеушілері кебінше осы атаулы күнді ғана назарға үстайтын
сияқты. Бір кездері біз де осындай жаңсақ пікірді жақтаушылардьщ бірі
болғанбыз.
Кейінгі ізденістерімізге сүйене отырып, Түркеш қағандығьтның негізі 692
жылдьщ алғашқы айыньщ бірінде қаланған деген қорытьшдыға тоқталдык, Ал, 691-
700 жылдар аралығында Баға Тархан Өжелі ішкі - сыртқы жаулардың қарсылытын
тойтарьш, мемлекеттік құрылымы мен шекарасын айқындау жолында үздіксіз
күрес жүргізді.
Таң, патшалығы көріністе Өжелі билігін мойындағансып, іс жүзінде оған
қарсы әрекетін тоқтатпады. 700 жылы Таң патшалығы бір мезгіл Өжелінің
қоластьша қараған Асана Жұнженің ұсынысы бойынша Асана Хұсрауды 2- әулет
таптырмас қаған деген атпен он тайпа елін билеуге Суяб бекінісіне
аттандырып жібереді.
Қытай жазба дерегі бұл окиғаны былай сипаттайды: Оның қол астында
болған кара халық наразы еді. Өйткені катыгезденіп кеткендіктен, бәрі одан
қорқып қашатын.
Он оқ еліндегі әскери - саяси жағдай барған сайын шиеленісіп кетті.
Таң патшалығына арқа сүйеген Асана Жұңже мен Асана Хұсрау бәрі қаған
Өжеліге қарсы ашық әскери әрекетін тоқтатпады. Қытай жазба дерегіне
карағанда: Түркештің басшысы Өжелі мен батыс түрік тайпалары (дүрысы
табғаш қаған Хүсрауға қарасты азғантай рулар -Ә.Д.) өзара шабуылдасып, Анши
жолын бөгеп тастады. Алайда он тайпа елінің колдауына арқа сүйеген Өжелі
Асана Хүсрау бастаған табғаш өскерін тас - талқан етіп женді. Таң Ордасы
саяси өлікке айналған Асана Хұсрауды Шаң Анге шақырып әкетті де тағьша оның
ұлын отырғызғаны жөнінде мынандай жазба дерек бар: Шаң Аннің 4-жылы (704
ж) қаңтарда он. қанат құрумен қорғаушы бас Санғұн Асана Хуайдау (Садык,
адал - Ә.Д.) он тайпа қағаны болып тағайындалсын. Мұнда аталған он тайпа
қағаны дегені іс жүзінде көдімгі тізгіндеуші аймақтық қаған болатын. Жи
Ваңжуе қаған (таптырмас қаған) атағын иемденген 3- әулет Асана Хуайдау да
жағдайды бақылауына ала алмады. Керісінше түркештер Батыс Түрік қағанатына
қарасты ұлан - байтақ өңірге өз бақылауын орнатып Табғаш қағандарды
аулаққа серттіп тастады. Қытай дерек көздері Түркештердің 704 жылғы
шекарасын былай нақтылайды: Шығыс солтүстікте шығыс түріктермен қанаттас,
(батыс оңтүстігі - Ә.Д.) күллі бұратаналармен (соғдылықтармен - Ә.Д.), ал
дәл Шығыс онтүстікте Шитин аймағына шектесті. Сөйтіп Хұсрауға қарасты
барлық жерге иелік етті. Түркеш қағанаты 704 жылы құрылған деп қарайтын
зерттеушілер осы атаулы уақытты назарға ұстаса керек. Қытай тарихшылары Лин
Ган мен Шуе Зүкжың осыларды негіз етіп, 690 - 699 жылдар аралығы түркештер
билігінің алғашқы қалътптасу кезеңі ретінде қарастырылуға тиіс. ...Сйтіп
Батыс өнірдегі баска бір түрік әулеті билігі ресми түрде қалыптасып тарих
көкжиегіне ілінді, деп түйіндейтінін байқаймыз. Бізше болғанда
Түркештердің тарих сахнасына нақтылы шығуы бұдан кемінде 7-8 жыл бұрын -
692 жылы болатын. Ал, қағанаттың ішкі жағдайын жөндеп, сыртқы шекараларын
айкьндау арқылы дүниенің төрт тарабына танылуы 704 жылдан басталды десек
тарихи шындыққа сай келетін сияқты, яғни обьективтік тұрғыдан бұл жөнінде
бір табан жақын боламыз деп қараймыз.
1.3 Түркештердің этникалық құрамы және этноаумағы
Түркеш кағандығы Батыс Түрік қағанаты билік жүргізген аумақта шаңырақ
көтергендіктен халықтың этникалық құрамына ерекше өзгеріс әкеле коймады.
Сондықтан бұрынғы қалыптасқан үрдіс бойынша Түркештер құрған мемлекетті он
оқ елі, он тайпа, он жебе қағандығы деп те атай берді. Бүл этнонимдердің
қалыптасу тарихы тым әріден басгалады. ҮІ-ҮШ ғасыр аралығында оның қүрамы
әлденеше рет жаңарып, толығып отырған. Ол өзгерістер дәуірін шартты түрде
үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Алғашқы пайда болу кезеңі: яғни Естеми Ябғудың Батысқа жорығьгаа
қатынасқан ру - ұлыстардың жортуыл кезеңі. Таң патшалығы тарихнамаларында
алғаш рет: Естемидің қоластында Он шад басқарған 100 мың әскері болған. Ол
Батыс өңірдегі елдерді бағындырған соң, өзін кдған деп жариялады. Онын,
қоластындағы тайпалар Он оқ бүдүн (он оқ халқы) деп аталды, деп
жазылған. Алайда одан әрі он оқ бүдүнға қандай тайпалар жататыны атап
көрсетілмеген. Көне Таңнаманың басқа бір бөлімінде Олардың ішінде ду лу,
нүшбе, қарлық, шымыр, еурғүл (и-у) катарлы тайпалар бар дей келе,
Таңнаманың келесі бөлімінде шато, ши би, шоянтолардың да он оқ бұдұнға
қатысы барлығын айтады. Жаңа Таннамада бүл тайпалар Күшәрдің Батыс
солтүстігіндегі - Жұлдыз өзені бойында тұратыны жазылған.
Сонымен Естеми ябғуға ілесіп Батыс өңір елдерін бағындыруға қатысқан он
оқ бұдұн - дулат (дулу), нүшбе (ну шы би), қарлұқ (ге ло лу), шігіл (шу
ие), шымыр-шұмыл (шу ми), еурғүл (и-у), шато, ши би, шо және янто қатарлы
үлкенді-кішілі рулар деуге болады.
Естеми ябғу бастаған Он шад қарамағындағы бүл он оқ бүдүн арасында бір-
біріне бағыныштылық, үлкен – кішілік қатынас болмағандығын қытай
жылнамалары атап көрсетіп отырады.
Екінші кезеңі: ол он ок бұдұнның Естеми қаған мұрагерлері Батыс Түрік
қағанаты шекарасын барынша кеңейтіп, халхын молайтқан тұсындағы құрамын
атауға болады. Бұл кезеңде алғашқы Он шад өз ішінен бес дулатты бес шор,
бес нүшбені бес еркін билейтін болып жіктеледі. Қытай жазба деректерінде
жоғарыда аты аталған он оқ бүдүн ішіндегі қарлық, шығыл, шымыр, еурғүл,
шато, шо, янто т.б. рулар катардан ығыстьфылып, бағынышты рулар тобына
жатқызыла жазылатын болғанын көреміз.
Ендігі "он оқ бұдұнның" бес дулат тобына шимойын (шу му күн) қойлау (ху
лу жүй), ысты тон — шор (ше шы ти) түркеш алаш — шор, жаныс — шопан шор,
ал, бес нүшпеге аскіл күл еркін, касо күл еркін, барысхан тон ашпар, азғыр
(аскіл) нижүк еркін, касо - шопан еркін үлыстары жатқызылып жазылатын
болды. Бұл кезеңде "он оқ бұдұнды" дулат пен нұшбелер билеп-төстей бастады.
Олар Батыс Түрік қағанаты аумағын екі аймаққа бөліп басқаруға көшті. "Жаңа
Таңнамада" Шбара Елтеріш қаған тұсында оның бүйрығымен "Бес дулатты Суябтың
шығысына, ал, бес нүшбені Суябтың батыс жағына бөліп орналастыру" дәстүрі
орнықканы жазылған. "Он оқ бұдұн" арасындағы алауыздық пен теке тіресті
болдырмау мақсатында жүргізілген бұл әкімшілік реформа бара - бара бес
дулат пен бес нұшбенің арасын ашып, кейінгі үлкен қақтығыстарға жол
ашқандай болады. Мұндай қақтығысты қолдан жасап, оны одан әрі өршіте беруді
Таң империясы арнайы мемлекеттік саясат дәрежесіне көтеріп, жүйелі жүргізіп
отыру арқылы Батыс Түріктің елі мен жерін өз бақылауында ұстауға ұмтылған
еді.
Үшінші кезеңі: сонымен Батыс Түрік қағанаты аумағында бес дулаттың белді
тайпасы Түркештер күшейген тұста қалыптасқан "он оқ бұдұнның" VII ғасырдың
үшінші ширегінде басталғанын атап айтуға болады. Бүл кезенде бес дулат пен
бес нұшбені негіз еткен ру - ұлыстар ара қатынасы едәуір өзгергені
байқалады. Әйтсе де тарихи қалыптасқан "он оқ бұдұнның" этникалық құрамы
бүтіндей өзгеріп кетті деуге ешбір негіз жоқ. Солай болса да әр ел тарихшы-
ғалымдары арасында "он оқ бұдұн мен оның қағанат құрған түркеш
бірлестігінің этникалық құрамы мен этногенезі жөнінде бір - бірінен мүлдем
алшақ көзқарастар сақталып келе жатқаны да аян. Осыған орай біз де әртүрлі
пікірлердің бірнешеуіне тоқтала кетуді жөн көріп отырмыз.
Нығмет Мыңжан қатарлы тарихшылардың пікірі: "Түркештер Батыс Түрік
қағанатындағы бес арыс ел дулаттың белді тайпасы болған. Дулаттар ежелгі
үйсін күнбиі Елжаудың ортаншы ұлы Дулының (Далоның) үлесіне тиген он мың
үйден өсіп өрбіген. Ду лы (Дүғлы) ұлысы дегеннен Дулат (Дүғылат) атанған.
Демек түркештер ежелгі үйсін - дулы ұлысының ұрпағы. Олар шежіре деректерде
"сары үйсін" деп те аталады. Дулат ұлысы заманымыздан бұрынғы екінші
ғасырдағы ежелгі үйсін заманынан Іле өзені өңірін мекендеген" деген
қорытындыға келеді.
Шынында, осы пікірді біз де қуаттаймыз. Қазақтың шежірелік баяндарына
назар аударған адам, күллі ру-ұлыстардың аты, негізінен сол ру-ұлысты
басқарған әйгілі адамдар атына тікелей байланысты болғанына көз жеткізе
алады.
Ал белгілі тарихшы Л.Н.Гумилев бірден Түркеш халқы екі тайпадан -
мұқырлар мен аварлардан пайда болды. ҮІІ ғасырдың өзінде - ақ түркеш
тұқымдары сарыларға (мұқырлар ұрпағы) және қараларға (аварлар ұрпағы)
бөлінді, деп келте қайырады.
Ал мұқырлар деген кімдер дегенге ол Шабанненің сөзіне сілтеме жасап:
мүкрін, мұқры тұңғыстардың қытайлықтар мохэ деп атап кеткен тобына жатады,
деп жазады ол. Бұл жөніндегі өз ой топшылауларымызды сәл кейінге қалдыра
түрып, Түркештердің этногенезін толайым көктүріктерге, жалпы түрік этносына
жатқызғысы келмейтін, басқаша ұстанымдағы қытай тарихшысы Су Бейхайдың
пікіріне назар аударып көрелік. Ол былай дейді: Бүл күндері еліміздің іші
- сыртындағы Орта Азия даласы тарихы мен түрік тарихын зерттеушілер Түркеш
қағандығын Батыс Түрік қағанаты аясында қарастырып жүр. Бұл тарихқа сай
келмейді. Өйткені, түркештер қазақ ұлтына тән тайпаларға жатады. Солар
құрған қағандық, былайша айтқанда, қазақ үлты тарихта бірінші рет құрған
қағандық. Алтайдан Каспийге дейінгі ұлан байтақ қазақ даласын бірлікке
келтірген. Түріктер құрған қағандық емес, деп жазады.
Тарихшы осы арада қазақтың ұлттық, мемлекеттік құрылымының қалыптасу
барысына тоқталудың орнына Таңнама, Батыс Түрік тарауындағы Түркештер
батыс түріктің баска бір тұқымы еді деген жолдарға негізделіп Демек Таң
дәуіріндегі адамдар түркеш пен батыс түріктер арасында айырмашылық барьгн
білген, деген қорытындыға тоқтайды.
Таң дәуіріндегі адамдар білді делінген айырма нақтыланбайды.
Профессор Су Бейхайдың түсінігінше ол айырманың ең белгілісі Таң
патшалығы тарапынан Түркештерді билеуге жіберіп түратын Асана (Ашин)
ханзадаларын қабылдамай карсы түратындығы, оньщ түп себебі - басқа емес,
өздерініқ (түркештердің - Ә.Д.) түрік текті болмағандығынан еді, дегенге
саяды.
Бұл автордың пікірімен әсте келісуге болмайды. Бұл арада Түркештердің
түрік текті Асана ханзадаларын бөтенсіну, жатсынып сыртқа тебу мөселесін
академик Әлкей Марғұланның сөзімен - Олардың қытайланып, өз халқыньщ
жауларына Табғаш хандары сойына айпалып кеткендігімен дәлелдеу онайырақ,
әрі тарихи шындыққа сай келген болар еді.
Түркештердің түрікке, оның ішінде батыс түрікке де бөтендігін дәлелдеу
үшін Су Бейхай көк түріктерден қалған мәңгі тас жазуларынан да мысалдар
келтіреді. Ол, Тоныкөкке арналған тас жазудың 19 жолындағы Табғаш қағаны
жауымыз еді деген жолды калдырып: он оқ кағаны жауымыз еді деген
жолдарға қоса Күлтегінге арналған (үлкен жазудъщ 19 қатарынан
...білместігі үшін, бізге жауыздығы үшін қағаны елді, он оқ халқы азап
көрді, дегенді мысалға келтіреді.
Тарихшылар мен түркологтар үшін ең сенімді, әрі ең бай дерек көзі Орхон-
Енесай мәңгі тас жазуы екені даусыз. Сол касиетті тас жазуда түркеш пен
батыс түрік халқының Орхон түріктеріне туыстығы, жанашыр жақындығы былай
жазылған еді.
1. Күлтегін (үлкен жазу) 11-қатарда Мен барлық
айтар сөзімді мәңгі тасқа бастым. 12-қатарда, көңілдегі
айтар сөзімді, он жебе ұрпағына, таттарға арнадым. Мұны
көріп біліндер...
2. 18-қатар Түркеш қағаны түркіміз, өз халқым
еді.
3. Күлтегін қазасына аза тұтып, көңіл айта келген
ондаған үлкенді - кішілі елдерден бөле - жара: он оқ ұлым -
түргіс қағанынан Макрач таңбашы, оғұз Білге таңбашы
келді - деп жазуында, да айрықша жақындық білініп
тұрғанын жоққа шығаруға болмайды. -
Жоғарыдағы үзінділерден Түркештер шаңырақ көтерген Батыс Түрік қағанатын
құраған он оқ бұдұн мен Орхон (Шығыс түрік) түріктерінін. барынша жакын
тілдес, салттас туысқан халықтар екеніне көз жеткіземіз. Батыс Түрік пен
Шығыс Түрік қағанатын күраған тайпалардын этникалық қүрамы жөнінде қытай
тарихшысы Лин Ганды тыңдап көрелік: Батыс Түрік пен Шығыс Түріктін, ата -
бабасы әуелден бір болатын. Шығыс Түріктің бөлшектенуі - түркілік саяси
күштердін. шытыстан батысқа қарай кеңеюіне орай, билеуші топтардьщ ішкі
қырқысуларыньщ тікелей нәтижесі, түріктердің ұлттық құрамының өзгеріп,
бәтенденіп кетуінен болған емес.
ҮІ - ҮІП ғасыр аралығында он оқ халқының этникалық құрамында да,
этноаумағында да айта қаларлықтай өзгеріс болмағаны, тек бес Арыс Дулаттың
кейбір рулары Жетісу аумағынан жылжып Еренқабырға, Боғда тауларына,
Бесбалық, Құмыл атырабына дейін шығандап барса да Түркештер күшейген тұста
қайтадан Тарбағатай, Жетісу жағалап ата қонысына жақындағаны анық
байқалады.
634 жылы Шбара хилаш атағымен Батыс Түрік қағанатына Таң патшалығы
тағайындаған Тоңа Шад билігін нығайтып, он ок халқын әзіне тарту мақсатымен
он оқ тайпасын баскару қүрылымьта өзгеріс енгізді. Осыған дейін бір
мезгіл нақтылы билігі де, айкда шек-шекарасы да болмай келген он ок
тайпаларындағы Бес Дулаттың әрқайсысына бірден Чор ал, Бес Нүшбеге бірден
Еркін тағайындап бақылауды күшейтті.
Дәл осы түста касолар екіге бөлінді. Оньщ бір бөлегін Күл Еркін,
екіншісін Шопан Еркін биледі. Ал, Түркеш қағанатынын, алғашқы жылдарында
касолар Батысқа жылжыды да Жетісудын. шығысьтндағы қарлықтармен араласа
қоныстанды.
Бара - бара қағандықтың оң қанатындағы нүшбелер құрамына қосылып кеткен,
Қарлықтар Батысқа жылжып, Түркештердің мекенін иеленген тұста касолар да
бірге қоныс аударған болса керек. Араб тарихшысы Әлъ-Ауфи қарлықтар ішінде
үш ұлыс қазақ.
Азғырлар туралы да осыны айтуға болады. Шбара Хилаш он оқ тайпаларын сол
қанат және оң қанатқа айырып басқарғанда азғырлар да екіге бөлінді. Оның
бірін Күл Еркін, екіншісін Нижұқ Еркін билеген.
Тарихи жазбаларда каса, гыса,хеса, гешу т.б. түрінде жазылып келген
этнос атауын зерттеушілер оның бүгінгі қазақ этнонимінің ертедегі айтылуы
бойынша қытайша жазылган түрі деп пайымдауларында шындық бар деп қараймыз.
Тарихи жазбаларда Батыс Түрік қағандығы да, Түркеш қағандығы да он оқ
бұдұн, он жебе халқы немесе он тайпа қағандығы деп аталып кеткенімен
қағандық құрамында басқа да толып жатқан үлкенді - кішілі тайпалар
болғандығы қытай жазба деректерінде анық жазылған. Қытай тарихшысы Лин Ган
он жебе тайпаларына тағы да 11 тайпаның аты мен мекен - жайын көрсетіп
жазған еді 67. Олар мыналар:
Осыншама көп ру - ұлыстардың басын біріктірген Батыс Түрік қағанатының
мұрагері болған түркеш қағандығы айбынды қолбасшы Сақалдың тұсында тіпті
дәуірлеп, төрт тарапқа мәлім болғанын, Таң патшалығының 708 жылы Сақалды
он төрт тайпа қағаны деп танитындығын әрі оның Алып Білге қаған деген
атағын да мойындағанынан да байқауға болады.І Мүндағы алып сәзі күллі
түрік әлеміне белгілі қауіпті, мызғымас тақ иесі мағынасында қолданылып
тұр
Таң дәуіріндегі жазба деректерде шатоны ежелгі аты бойынша чу йо деп
жазатын болған. Чу йоның мағынасы - шатоларды билеуші дегдар тұқымының аты
болған. Жу ие аталығының дыбыстық аудармасы еді. Академик Ә. Марғұлан ол
сөзді Жәуке – тәуке түрінде жазады. Шатолардың билеушісінің мансабы Батыс
Түрік қағанаты тұсында да, Түркеш қағандығы тұсында да Күл Еркін деп
аталады.
Шато сөзінің этнонимі күм - шәл, немесе құмдык, шөлдіктер дегенді
білдіретіндіктен де болар ұйғырлар шато түріктері дегенді шөл түріктері
деп, кейде сарт түріктері, сатарлар деп жазып жүр. Шатолардың бір бөлігі
IX-X ғасырларда қытайланып, бір бөлегі ұйғырланып, ал, бір бәлегі түркештер
құрамына қосылу арқылы кейінгі орта жүз, найман, уақтардың қатарларын
толықтырады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Қағанаттың құрылуы кезіндегі Орталық Азиядағы геосаяси
жағдай ... ... ..9
1.2 Түркеш қағанатының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.14
1.3 Түркештердің этникалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТТЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қағанаттың алғашқы кезеңдегі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Қағанаттың қалпына келуі және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Қағанаттың құлдырап әлсіреу
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...40
3 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қағанаттың қоғамдық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.2 Қағанаттың сыртқы қарым –
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3 Түркеш қағанатының шаруашылық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 71
КІРІСПЕ
Қазақстан тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде жаңа мыңжылдыққа қадам
басқаннан бері қазақ тарихшылары алғаш рет өз тарихын ешкімге жалтақтамай
өздері жазу мүмкіндігіне ие болып отыр. Дегенмен, казақ халқының тарихы
қалай жазылуы керек, оның этникалық тарихы мен мемлекетгілігінің, саяси
тарихы қай кезеңнен басталып жазылуы керек, ерте орта ғасыр мен орта
ғасырда, қазақ жерінде түрік тілді этникалық бірлестіктер құрған Үйсін,
Қаңлы, Батыс Түрік, Түркеш, Қарлық-Қарахан т.б. мемлекеттерінің тарихы
ендігі жерде қандай тарихи принциптер бойынша жазылғаны жөн деген мәселе
өткір қойылып отыр. Осыған орай, Казақсган тарихының жаңа редакциясы
отандық тарихшьтларды: ...Қазақстан тарихы үрдісінің үздіксіздігін, қазақ
халқы тарихы мен мәдениетінің ежелден бастап қазіргі күндерге дейінгі
сабақтастығын жанд айқындамалар тұрғысьшан ашып көрсетуге әрекет жасауға
шақырған болатын.
Зерттеу жұмысымызда осындай келелі кеңесті басшылыққа ала отырып, казақ
халқы және оның ата - бабалары да Орталық Азия жерінде жасап келе жатқан
байырғы халық ұрпағы екенін, оның өзіне тән даму, өркендеу жолы, бай
мәдениеті, дәстүрлі ел билеу жүйесі қалыптасқан мемлекеттік құрылымы бар,
өркениетті халықтың бірі екенін тарихи тұрғыдан негіздеуге талпындық.
Ол үшін, Отандық тарихта бүгінге дейін аз зерттелген ерте орта ғасырдағы
Түркеш қағанатының этносаяси және этномәдени тарихын тереңдей зерттеу
арқылы, Қазақстан аумағында өмір сүрген Түркештердің этникалық құрамының
қазақ халқын қалыптастыруға ұйытқы болған алғашқы қайнар көздердің бірі
болғандығын ашып көрсету.
Түркеш қағанаты - ерте орта ғасырда, ежелгі Үйсін мемлекеті жерінде
құрылып, ғасырға жуық салтанат құрған әскери - феодалдық мемлекет. Оның
негізін қалап, шаңырағын көтерген Батыс Түрік қағанатына қарасты Бес Арыс
ел Дулудыш Дулаттың белді тайпасы түркештер болды. Ол шежіре деректерінде
Сары үйсін деп те аталып - жазылған.
Дулулар_Дулаттар заманымыздан бұрынғы II ғасырдан бері Іле аңғарында
өмір сүргендігі қытай жылнамаларында көп жазылған. Батыс - Түрік қағандығы
дәуірінде, түркештер он оқ будунға қарасты Бес Дулат құрамында Іле өзені
мен Шу өзені аралығында, Іле Алатауынан Балқаш көлінің оңтүстігіне дейінгі
ұлан далада көшіп - қонып жүрген тайпалардың біріне жатады.
ҮІІ ғасырдың басында Батыс Түрік қағанаты құлағаннан кейін түркештердің
көсемі Өжелі Үгіл бытыраған елінің басын қосып, Тарих сахнасына Түркеш
қағанатының шаңырағын көтерді. Түркеш қағандығы құрылысымен тұс-тұстан
анталаған жаулармен арпалыса жүріп, тарихта өз өркениетінің ізін қалдырды.
Күні кешеге дейін Ерте орта ғасыр тарихын зерттеушілердің еңбектерінде
бүгінгі Қазақстан аумағында түрік халықтары құрған үлкенді - кішілі
мемлекеттік құрылымдарды бір - біріне пәлендей қатысы болмаған, ел билеу
дәстүрі қалыптаспаған, жабайылардың кезекті бір қиратушылық соғыстарының
себебі мен салдары деп қарауға бейім тұрғандығын жасыра алмаймыз.
Орхон - Енисейдағы мәңгі тас жазулар құпиясы ашылып, көктүріктер құрған
ұлы қағанаттар мен олардың жасампаз ақыл - ойымен жасалған заттық - рухани
байлықтар, әлем жұртшылығына паш етілгеннен кейін, Дала өркениеті жөнінде
шындап сөз бола бастады. Алайда, бұған дейін қалыптасқан ұлы державалық -
астамшылық көзқарастар түрік халықтары тарихын реалистік шыншылдықпен
жазуға кедергі болып келгені аян.
Қытай жылнамаларында, Түркештер құрған мемлекетті Түркеш қағанаты Ту
ши шы хан го ал, ел билеуші патшасы қаған кехан түрінде жазылып
келді. Орыс және батыс тарихшылары да оны түркеш қағанаты немесе түркеш
хандығы деп жазды. Ал мемлекеттің саяси қүрылымын феодалдық мемлекет деп
те, құлдық мемлекет деп те оңды-солды сипаттай береді. Бірақ, ол
мемлекеттің феодалдық, немесе құлдық сипатын анықтайтындай ғылыми дәлелге
зерттеушілердің көбі жүгіне қоймады. Бұл туралы олар, тіпті, сөз де
қозғамады. Түркештердің этникалық құрамы оның тек тамыры жөнінде тарихи
шындыкқа жанаса бермейтін, жаңсақ ой - топшылаулар да кітаптан кітапқа,
оқулықтардан оқулықтарға күні бүгінге дейін көшіріліп келе жатқанын жасыра
алмаймыз.
Сондықтан зерттеу еңбегімізде алуан түрлі дерек көздерін сараптай
отырып, Түркеш қағанатының орта ғасырлық Қазақстан тарихында алатын орны
мен дәстүр жалғастылығын ашып көрсету, сонымен қатар түркештердің қазақ
хандығын құрған ру - ұлыстарға тектік - туыстық байланысын ашып беру
жолдары жан - жақты қарастырылды.
Күні бүгінге дейін түркештер туралы арнайы зерттеу еңбегі жазыла қоймаса
да көктүріктер, оның ішінде Батыс Түріктер жөнінде жазылған зерттеулер
аясында белгілі дәрежеде қарастырылып келген болатын.
XIX ғасырдың соңында құпиясы ашылған Орхон - Енесай
бітік жазуларын Еуропа ғалымдары оқып түрік тарихымен
айналыса бастады. Ал, орыс ғалымдары бүгінге дейін
түркештер жөнінде пәлендей сөз қозғап, жүйелі зерттеу
жүргізе қоймады.
Түркештер туралы алғашқы сөзді 1903 жылы француз тарихшысы Шаванне
Батыс Түрік жөніндегі материалдар атты кітабында айтқан болатын. Шаванне
бұл еңбегін негізінен қытай жазба деректеріне жөне батыстық зерттеу
еңбектеріне сүйеніп жазды. Ал, В.Бартольд Орта Азиядағы түрік халықтарының
тарихына арналған 12 лекция және Жетісу тарихының очерктері қатарлы
еңбектерінде ішінара болса да түркештер туралы қалам тартқандардың бірі
болды деуге болады. Егер хронологиялық ретке жүгінсек, Н.Я.Бичуриннің
Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена
деген еңбегінде Түркеш қағандары мен оның үлкен - кіші ордаларының орналасу
жағдайлары жөнінде өз ой - топшылауларын айтқаны байқалады.
XX ғасыр тарихшылары түрік тарихын түркологиялық
тұрғыдан зерттеуде аса зор ғылыми табыстарға жеткенін
көреміз. Әсіресе, Орхон - Енесай бітік жазуын зерттеу ісіне,
Тараз - Талас, Есік қорғанынан табылған руникалық жазулар,
сондай - ақ бұл аймақтағы археологиялық қазбалар барысында
табылған Түркеш қағандары атымен шыққан метал
теңгелердің бетіндегі жазулардың оқылуы Түркештер
жөніндегі тарихи ақтандақтардың орнын толтыруға зор ықпал
етті.
Бұл салада түрколог ғалымдар В. Радлов, П. Мелиоранский, А.Н. Бернштам,
С.Г. Кляшторный, әкелі - балалы Сәрсен мен Алтай Аманжоловтар, Ғ. Айдаров,
М. Жолдасбеков, Қ. Сартқожаұлы айтарлықтай еңбек етті.
Ежелгі қазақ жерінде Ерте орта ғасыр мен орта ғасырда құрылған сақ,
үйсін, хұн, кердері, қаңлы, батыс түрік және түркеш қағанаттарының этно –
мәдени және экономикалық байланыстарының жалғастығы мен сабақтастығын этно
- лингвистикалық тұрғыдан танып - білуге септігін тигізді.
Түркештер мен қарлұқ - қарахандардың дәуірінде жасалған заттық - рухани
мәдениеттердің кейінгі қазақ халқы жасаған этно – мәдени үрдістермен
жақындығын, дәстүр жалғастығын танып - білуде отандық археологтар ашқан
жаңалықтардың дәуір бөлгіштік, төтенше маңызы болғандығын атап айтуға
болады. Бұл салада Ә. Марғұлан, К. Акишев, К.Байпаков қатарлы ғалымдардың
археологиялық зерттеу еңбектерінде Түркеш қағанаты дәуірін танып білуге ой
салар ғылыми тұжырымдары мол. Атап айтқанда, Орталық Қазақстан мен Жетісу
өңірінен археологиялық казба жұмыстары барысында табылған заттық мәдениет
үлгілері осы өңірде жасаған халықтардың қолөнері, діндік наным - сенімдері,
тілі мен жазуы негізінен ұқсас, әрі біркелкі жалпыласқанын дәлелдеп отыр.
Батыс Түрік қағанаты мен Түркеш қағанаты тұсында бұл өңірді мекендеген он
оқ елі көшпелілер мәдениетін отырықты қала мәдениетімен ұштастыра отырьш
өркендеткеніне ендігі жерде ешкім де күмәнданбайтын болар.
1 ТҮРГЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Қағанаттың құрылуы кезіндегі Орталық Азиядағы геосаяси жағдай
Түркеш қағанатының саяси тарихын және этникалық тегін танып - білу
жолында тарихшылар шама - шарқынша ізденгенін байқаймыз.
Қазақстан тарихшылары арасынан Мұсатай Ақынжанов ең алғашқылардың бірі
болып 1957 жылы жарық көрген Қазақтың тегі туралы деген зерттеу кітабында
тың ізденіске ұмтылған. Ол кітабында нақтылы дәлелі болмаса да: Қазақтың
халықтық негізіне алғашқы ұйытқы болған түркеш пен қарлұқ одағы болды деп
жазды. Ал, академик Ә. Марғұлан Ежелгі жыр аңыздар атты еңбегінде
Түркештердің қала мәдениетіне қоскан үлесі мен ел билеу дәстүрінің түріктік
ортақ сипатына талдау жасаған болатын.
Тілші ғалымдар Ғ. Мұсабаев пен С. Аманжоловтар ертеректе жазған зерттеу
еңбектерінде түркештердің этникалық тегі мен тілі және оның қазақ халқына
қатысы жөнінде құнды пікір, болжамдар айтқан.
Қазақстан тәуелсіз ел болғалы өз тарихын өзі жазу кезегі келгенін анық
сезінген тарихшы ғалымдар аз уақытта көп жұмыс тындырып үлгерді. Қазақстан
Ғылым академиясы Қазақстан тарихының бес томдығын жедел қолға алып, оның
1-томында түркештер туралы көлемді зерттеуге орын берілді.
Иллюстрированная история Казахстана атты үш томдықтың 1 - томында
түркештердің этникалық құрамы мен этно - аумағына, мәдени, рухани өміріне
нақтылы талдаулар берілді.
Тарихшы ғалымдар К.Аманжолов пен Қ.Рахметовтар жазған Түркі
халықтарының тарихы атты кітабында Түркеш қағандығына көлемді орын
берілген. Ал, тарихшы Ә. Хасенов өзінің Қазақтың бес мың жылдық тарихы
атты көлемді еңбегінде, кейбір үстірт кеткен тұстарын айтпағанда,
түркештердің этникалық құрамы және оның қазақ халқына генеологиялық
туыстығы жөнінде келелі болжамдар берілген.
Жоғарьща аты аталған зерттеу еңбектерінің бәріне ортақ бір кемшілік -
түркештердің этникалық құрамын түрік тектес қазақтық ауқымнан алыстатып
жіберетін орыстық, еуропацентрлік сарынға сын көзбен қарап, тексеріп -
зерттемей қабылдай беретіндігі деуге болады.
Бұл олқылықты белгілі тарихшы Нығмет Мыңжан, Жақып Мырзахандар
толтырғандай болды, Н. Мыңжан Қазақтың қысқаша тарихында халқымыздың бай
тарихына терең бойлап, жан-жақтылы ғылыми, саяси, экономикалық,
этнографиялық зерттеулерді шежірелік талдаумен ұштастыруға ұмтылыстың
жарқын үлгісін көрсетті. Біз үшін өте - мөте құндылығы - Батыс Түрік
қағанаты мен Түркеш, Қарлық - Қарахан мемлекеттері жөнінде бұрын - соңды
ғылыми айналысқа түспеген тың деректемелік материалдарды молынан пайдалана
отырып, әрі батыл, әрі ақылға қонымды тұжырымдар ұсынғаны болды. Ол жөнінде
зерттеу жұмысымыздың өн бойында кеңінен тоқталып отырдық. Әсіресе, күні
кешеге дейін бір жақтылы үстірт қарастырылып келген түркештердің этникалық
құрамы мен этно - тегі жөніндегі даулы көзқарастарға айқын бағыт сілтеп,
түркештің сақ, үйсін, хұн, қаңлы, көктүріктің ажырамас құрамды бір бөлігі
екені, оның кейінгі қазақ халқын құраған ру - ұлыстарға ұйытқы болған
этникалық қайнар көздер екені нанымды түрде дәлелденіп берілді. Қытай
қазақтарына танымал тарихшы Ж. Мырзахан бүл мәселелерге дәстүрлі этно -
мәдени, салт - дәстүр, наным - сенімдер тұрғысынан зерттеу жүргізе отырып,
ұлан - байтақ Қазақ даласында атадан балаға үздіксіз жалғасып келе жатқан
дала өркениетін кең ауқымда зерделеу арқылы қазақ халқы жасаған бай мәдени
үрдісті негіздеуге күш салды.
Бай деректемелік негізге ие бола тұра қытай тарихшылары Батыс Түрік пен
Түркеш кдғанаттары жөнінде бертінгі он жылдықтарға дейін арнайы зерттеумен
айналыса қоймағаны белгілі болып отыр. Қытай тарихшысы Лин Ган Ту жуе шы
(Түрік тарихы) деген көлемді еңбегінде 1919-1984 жылға дейінгі Қытай
мемлекеті ішіндегі түрік тарихының зерттелу тарихнамасына талдау жасайды.
Ол әз талдауын былай түйіндейді: Егер азаттықтан кейін (1949 ж. дегені-
Ә.Д.) еліміз ішінде түрік тарихын қарастырған мақалалар тым аз екені анық
болса, онда Батыс түріктер әлсіреп, ыдырағаннан кейін, оның орнына келген
Батыс түріктің баска бір әулеті болған түркештер туралы зерттеулердің мүлде
болмауы белгілі нәрсе еді,- деп жазады ол.
Батыс түріктер мен түркештер туралы зерттеу ісі Қытайда тек 1984 жылдан
бері шындап қолға алына бастағанын көреміз.
Тарихшы Шуе Зұңжын Түркеш қағанатынын. дәуірлеуі мен жойылуы атты
мақала жариялап онда алғаш рет келелі бес мәселеге назар аударған.
1. Түркештердің басты үш атасының (түркеш, ше"
шимойын) арғы тегі.
2. Елбасы Өжелі негізін қалаған Түркеш билігі.
3. Оның ұлы Сақал тұсында Түркеш қағанатының
толық қалыптасуы.
4. Сұлұқтың (шеп тайпасынан) Түркеш қағанатын
қайта орнатуы.
5. Билік үшін қырқысқан ру аралық жанжалдардың
кесірінен Түркеш қағанатының құлауы.
Бұл бес мәселе бойынша терең ізденген тарихшы көп уақыт өтпей Түрік
тарихы атты көлемді кітабын жариялады.
Тарихшы осы еңбегінде Түркештерге екі тарау арнап, көптеген тың деректер
мен жаңа ой пікірлер ұсынған. Ғылым үшін канша пайдалы болғанымен ол ой -
пікірлердің ұлы қытайлық астамшылық пен отарлық саясатқа қызмет ету
мақсаты, қазақ тарихшыларын "жоғары қырағылык, байсалды ғылыми талдау
жасауға мәжбүрлейді.
Қытайдың тағы бір көрнекті тарихшысы Лин Ганның Ту жуе шы (Түрік
тарихы) атты көлемді зерттеу еңбегі жарық көрді. Бұл еңбектің өзіндік
артықшылығы онда саяси құрдымға, ұлы хандық шовинизмге онша ырық
берілмеген. Керісінше, тарихи жазба деректерге ғылыми талдау жасау арқылы
дұрыс қорытынды шығаруға талпынысы анық байқалады. Сол тарауда Түркештерге
арналған бөлімде Түркештердің этникалық тегі мен этникалық құрамы жөнінде
Батыс Түріктің Шығыс Түріктерге туыстық жақындығы жөнінде айқын көзқарас
білдірген, Тарихшы Лин Ганның бұл көзқарасын құптамайтын, әрі тым
өктемдікпен ұлы хандық шовинизімді дәріптегісі келетін Су Бейхай тәрізді
авторлар Шығыс түрік пен Батыс түрік түгіл, Түркештерді және оның,
этникалық мұрагері болған қазақтарды күллі түрік әлемінен аулақтатып,
бөлшектеу, жатсындыруға дайын тұрады. Оның, Шин жиян, дауше шуебау
журналында жариялаған Қазақ ұлтының, Таң патшалығы тұсында құрған Түркеш
қағандығы туралы деген мақаласы Түрік бірлігін, онын, этникалық жақындығын
жоққа шығару мақсатымен жазылғандығын жасыра алмаймыз.
Қарастырып отырған тақырыбымызда мұндай саясиланған ой пікірлерге сын
көзімен қарай отырып, обьективті тарих пен ғылыми әдістемеге арқа сүйеуге
барынша ұмтылдық.
Зерттеуші Нұртай Мылқыбекұлы жариялаған Түркеш хандығы және оның теңге
ақшасы деген мақаласында Таң дәуіріндегі Орда жазбалары мен кейінгі
археологиялық қазба олжаларын салыстыра қарастыру арқылы Түркеш қағанаты
дәуіріндегі ақша саудасына біршама тоқталады. Ф.Калттылай айтқанда
Қытайдағы соңғы 20 жылдағы тарихи зерттеу үрдісі жедел, әрі алуан
түрлілігімен көзге түседі. Түркеш тарихын зерттеу ісінде олардың еңбегі
құнды ой - пікірлерге бай деуге болады.
Монғол және қазақ жерінен табылған бітік жазулар оқыла бастағаннан
кейін орыс және еуропа ғалымдары қалыптастырған түркология ғыльтмынъщ
тілдік бағыты, өткен - XX ғасырдың соңғы ширегінде түрік тарихының саяси,
әлеуметтік, шаруашылық, мәдени-рухани аспектілерін жан-жақтылы қарастыруға
қарай жаңа бет - бұрыс жасағанын көреміз.
Шу - Талас өңірінен табылған бітік жазулардағы көктүріктер мен
түркештерге қатысты мәтіндердің қытай, ұйғыр, түрік, орыс нұсқаларын
салыстыра отырып, Л.Н. Гумилев талдаулары мен ой - пікірлерін өз ой
елегімізден өткізу керек деп қарадық.
Осы тұрғыда Түркештердің этногенезі мен этникалық құрамы жөнінде бұған
дейін қалыптасқан ой - пікірлердің тарихи шындыққа үйлеспейтін тұстары да
бар екенін айтпасқа болмайды. Түркеш қағандары бастан кешірген үлкенді
-кішілі тарихи оқиғалар жөнінде жазылып келген қытайлық бастау хаттардан
өрбіген жаңсақ ұғымдарға айқындық берудің тиісті орны бар деп қараймыз.
Түркештер жөнінде араб, парсы жазба деректерін түріктің бітік жазуындағы
мәтіндермен салыстыру арқылы салиқалы зерттеу жүргізген С.Г.Кляшторный мен
Т.И.Сүлтановтар еңбегінің айтарлықтай маңызы бар деп айта аламыз Казахстан
летопись трех тысячилетий ІІХІ ғ. Біз қарастырып отырған кезеңдегі
Түркештердің әскери қуаты мен қару - жарағын, шаруашылық жағдайы мен билік
жүйесін анықтауға септігін тигізді.
Тарихшы Зуев Ю.А. кытай жылнамалары мен тарихи дерек көздерін пайдалана
отырып, үйсін мен түркештер жөнінде көптеген зерттеу мақалаларын жариялаған
болатын.
Автор аталмыш еңбектерінде Жетісу өңірінде Ерте орта ғасырда құрылған
Үйсін, Иобан, Қаңлы, Түркеш мемлекеттерінің этникалық негіздерін, олардың
астаналары мен ел билеу жүйесін ашып көрсетуге талпынған.
Алайда бүл автордың дәл осы мәселелерде үстірт, бір жақтылы кеткен
жақтары да бар. Біз осы зерттеу жүмысымызда ол женіндегі ой-пікірімізді
ашық айтып отырамыз.
Осы барыста, аса ауқымды кеңістік пен уақыт аясында болып өткен тарихи
окиғаларға дұрыс баға берудің қалыптасқан дәстүрлі тәсілі - тогггап
жишқтау, салыстырып сараптау арқылы ғылыми қорытынды жасауға үмтылдық. Түп
нүсқалық материалдар негізінен жаулаушы империялардың орда бітікшілері
қолымен жазылғандығын ескеріп, оньщ әсіре саясиланған, астам державалық
сшатьща нақтылы талдау жасай отырып, тарихқа, ғылымға, адал болу принципін
негіз етіп алдық. Бұған дейін әр елдің, өр дәуірде түрліше жазып, түрліше
қалыптастырған жер, су, адам, лауазым аттары мен этникалық
атаулардың түпнұсқалық қалыбын орнына келтіру үшін түркологиялық
лингвистиканың тарихи салыстырма тәсілін ұтымды қолдануға тырыстық. Ол үшін
әр тілде жазылған қытай, орыс, түрік т.б. тарихнамалар мен зерттеу
еңбектерін қатарластыра қойып өзара салыстыру әдістемесін пайдаландық.
Тарихи оқиғалар желісін үзіп алмай, кейінгі қазақ халқын қүраған басты ру -
ұлыстардың қазақ жерінде шаңырақ көтерген Түркеш қағанаты тарихын дәстүрлі
қазақ мемлекеттілігі тарихымен ұштастыра қарайтын тарихи принциптерге
сүйенуді жөн көрдік.
Зерттеу жұмысымызда негізінен нақтылық, тарихилық, салыстырмалы талдау
қағидаларын назарда ұстай отырып, Қазақстан Республикасындағы тарихи
сананы калыптастыру тұжырымдамасына сәйкес, отандық тарих ғылымында
мемлекеттіліктің дәстүрлі жалғастылығы тұғырнамасын орнықтыру мен
тәуелсіздікті одан әрі дамытып, көркейту идеясы басшылыққа алынды.
Шактылап айткднда Батъіс Түрік кағанаты ыдырағаннан кейін Жетісу
өңірінде билік құрған Түркештердің этносаяси тарихы мен этномәдениетін жан
- жақтылы қарастыру арқылы Түркеш қағанатының Ерте Орта ғасырдағы Қазақстан
тарихынан алатын орнын анықтау, сондай-ақ Түркештердің этникалық қүрамы мен
этнотерриториясын анықтау керек болды. Сөйтіп Қазақстан жеріндегі
мемлекеттіліктің алғашқы нысандары мен дәстүр жалғастығын айқын көрсетуді
мақсат еттік.
Ол үшін мынандай міндеттерді орындауды қажет деп таптық:
Батыс Түрік қағанатын ыдыратуға себепші болған басты қайшыльтқтарды
анықтау, немесе Орталық Азиядағы геосаяси жағдайға талдау жасау.
Түркеш қағанатын құруға себепші болған ішкі жағдайды қарастыру;
этникалық қарым - қатынастар, Аеана әулеті мен жергілікті шонжарлар
арасындағы күрестің мән-жайын анықтау.
Түркеш қағанатының қашан, қалай құрылғаны жөнінде тарих ғылымында
қалыптаскан жаңсақтықтар мен күңгірттіктерге анықтама беріп, нақты
дәлелдерін келтіру.
Түркеш қағандығын құрып, негізін қалаған Өжелі Баға тарханның
өліміне байланысты жаңсақ пікірлердің орын алу себептері мен нақтылы
жағдайын анықтау.
Батыс Түрік қағанаты аумағындағы он тайпа елі бір мезгіл Шығыс Түрік
қағанатының да, Таң патшалығына арқа сүйеген Табғаш қағандар билігінен
де, Тобандардың ықпалынан да тәуелсіз, сырттан біртұтас басқарусыз өзімен
өзі ғана қалғандай болды. Осындай түбірлі өзгерістер тудырған қолайлы
геосаяси жағдайды шебер пайдаланған Баға тархан Өжелі түркештердің әскери
күшін шоғырландыра қайта жасақтап, он тайпа елін өз төңірегіне топтастыра
бастады. Ендігі жерде Жетісу жерінде Баға тархан Өжелімен билік таласар
ықпалды саяси әскери күш қалмаған болатын.
Тарих сахнасына Баға тархан Өжелі бастаған Түркеш қағанаты пайда болар
жұлдызды сәт туып келе жатқаны айқын бола бастады.
1.2 Түркеш қағанатының құрылуы
Түркеш қағанаты, Ерте Орта ғасырда, ежелгі үйсін мемлекеті жерінде,
Батыс Түрік қағанаты орнында шаңырақ көтерген әскери - феодалдық
мемлекеттің бірі.
Дулаттар (Дулу) заманымыздан бұрынғы II ғасырдан бері Іле аңғарында,
Ыстық көл маңында өмір сүріп келгендігін қытай жазба деректері растайды.
Батыс Түрік қағанаты дәуірінде түркештер он оқ бүдүн құрамында бес
Дулаттың бірі ретінде Іле өзені мен Шу өзені аралығында, Ыстық көлден
Балқаш көліне дейінгі ұлан - байтақ өңірді мекендеген болатын. Батыс түрік
қағанаты 659 жылы құлағаннан кейін отыз жылдай Тақ империясы қолпаштаған
табғаш қағандар билігінде болған он оқ елі өз тәуелсіздігі жолында
күресе жүріп, 692 жылы Баға Тархан Өжелінің (У Жило) басшылығьшда өз
мемлекеттілігін қалпына келтірді. Тюргешский каганат түрінде жазады.
Қазахстан тарихы 1-томында Түргеш қағанаты деп жазылған. Тарихшы Н.
Мыңжан Түркеш кағаңдығы деп жазады. Біз осыларды саралай келе Түркеш
қағанаты деп атауды жөн көрдік.
Отандық және шетелдік тарихшылар Түркеш қағанатының қашан құрылғаны
жөнінде түрліше болжамдар айтумен ғана шектеліп, нақты зерттеу жүргізе
қоймапты.
Тарихшы Мұсатай Ақынжанов: Түркеш ұлыстарының одағы Батыс түрік
қағанатынан 689 жылы бөлініп шықты. Жетісу бойынша келіп орналасты.
Жергілікті жердің халқымен (үйсінмен) қосылып 704 жылы өз алдына - жеке,
Батыс түрік қағанатынан тәуелсіз аймақ (мемлекет) жасады, деп жазды.
Мұнда басы ашылмай қалған бірнеше даулы түйіндер бар: Түркештер Жетісу
бойына қайдан, қалай келді? 704 жылы құрылды дегенде автор қандай тарихи
дерек көздеріне сүйеніп, оны айтып отыр? Алайда М. Ақынжановтың аталмыш
еңбегінен мүның біреуіне де жауап таба алмаймыз. Қазақ Совет
энциклопедиясының 11 томында және Қазақ ССР тарихының 1 - томында Түркеш
қағандығы 704 жылы құрылған делінген. С.Г. Кляшторный, Т.И. Сұлтанов, Л.Н.
Гумилев, Қ.А. Аманжолов т.б. авторлар түркеш қағанаты 699 жылы құрылған
болар деп жобалайды.
Түркештер құрған мемлекеттің тарихы жөнінде осындай кайшылықты
көзкарастардың пайда болуының өзіндік себептері де бар.
Оның басты себебінің бірі - күні бүгінге дейін ешкім де Түркештер
жөнінде арнаулы зерттеу жүргізбегендіктен болса, екшшісі - зертгеушілердің
бөрі дерлік Таң патшалығы дәуіріндегі Орда жылнамаларьгада атап көрсетілген
бірер атаулы күндерді ғана назарда ұстап, оны жан - жақтылы
қарастырмағанынан туындап отырды.
Қытайдың Көне Таңнама атты жылнамасында: Түркеш - Өжелі дегендер
батыс түріктің басқа бір атасы болып табылады. Өжелі (У жило) әу баста Ху
село (Асана Хүсрау бөрі шад - Ә.Д.) қоластындағы Баға Тархан еді. Ху село
қатігезденіп кеткендіктен жүрттың бәрі одан қорқып қашатын болды. Ал, ол
(Өжелі - Ә.Д.) қол астындағыларға рақымды болғандықтан алыс-жақын елдің
бөрі оған келіп бағына бастады, деген жолдар бар. Көне Таңнамадан тұп
- тура бір ғасыр кейін жазылған Жаңа Таңнамада (1044-1066 ж) кеңірек
тоқталып: Өжелі құрамындағы елді Суябтың батыс солтүстігіне шоғырландыра
қоныстандырады. Аз шабуылмен Суябты басып алып, Ордасын Суябқа көшіріп
әкеліп орнатты. Суяб қаласындағы Ордасын үлкен Орда, Іле өзені бойындағы
Қойлық (Гүң йө) қаласын кіші Орда етіп белгіледі. Оның жері Шығыста,
Солтүстік түріктер (Шығыс түріктер дегені болар - Ә.Д.) мен Батыста, батыс
шағын бұратаналар мен (соғдылықтарды меңзеген болар - Ә.Д.) іргелесіп
жатты. Шығысы Шитин аймағына дейін ( Таң империясы құрған әскери аймақ -
Ә.Д.) созылып барады деп жазылған.
Көне Тандама Өжелінің әскери күшін төмендегіше нақтылай түседі: Ол
қол астына 20 бақылаушы ұстап, олардың әрқайсысына 7 мыңнан әскер берді...
Көп өтпей Суябты шабуылмен алып, Ордасын сонда көшіріп әкеліп орнатты. Біз
бұдан Өжелінің өз қарамағындағы елді ру - тайпалар жіті бойынша 20
әкімшілік - әскери аймаққа бөліп басқаруға кіріскенін, 691 жылдың өзінде
бір орталыққа бағынған, қуатты әскери күшке ие болғанын, сөйтіп әскери -
әкімшілік құрылымға арқа сүйеген мемлекеттің негізін қалағанын айқын көре
аламыз.
Біз Түркеш мемлекеті 692 жылдың алғашқы айларының бірінде Суяб қаласын
шығыс түрік армиясынан тартып алып, үлкен ордасын Суябқа көшіріп әкелген
уақыттан бастап қүрылған деген пікірдеміз. Ол туралы мынадай жазба дерек
бар: (Ашиде) Юан Жен қатарлылар әскер бастап түркештерді жазалауға
аттанды. Қан майданда өлді. Қүтлүқ, Тян Шоудың ортасында ауырып қайтыс
болды.
Шығыс түріктің Елтеріш Құтлұқ қағаны 692 жылы қайтыс болғаны тарихтан
белгілі болғандықтан, біздің Түркеш қағандығы 692 жылдың басында құрылған
деуіміз тарихи шындыққа сай келеді деп қараймыз.
Сол дәуірдегі өзгермелі саяси - әскери жағдайларға қарай Түркештерге
үлкен Орда болған Суяб қаласы бірнеше мәрте қолдан - қолға өтіп тұрды.
Бірақ табғаш қағандар сойынан ешкім де келіп Түркештерге билік жүргізген
емес. Асана қаған әулетін қолдап келген қытайдың Орда хаттамашылары
сондықтан да 691-700 жылдар аралығында он тайпа елінде ие болмады, деп
жазған болса керек. Өйткені Таң патшалығы Өжеліні Түркеш елінің бас иесі -
қағаны ретінде мойындамаған болатын. Өжеліге Хуайди Жинхе жүн Ваң, деген
князьдық атақ қана берген. Шынтуайтқа келгеңде мындаған шақырымда жатқан
Таң патшайымының Түркеш билеушілеріне берілді делінетін мансаптары мен
лауазымдарыньщ нақтылы әсері де, күші де болмағанын ескерген жөн.
Таң патшайымы оны біле түра сонау 691 жылы Таң патшалығы ордасына қашып
кеткен Асана Хұсрау (Ху село) бөріні екінші рет Суяб қаласында тұрып он
тайпа елін билеуге жарлық шығарады. Ол туралы мынадай жазба дерек бар: 700
жылы арнайы марапатталған Хүсрау (Ху село) бөріні Мыңшы аймағы уөлиі, сол
қорғаушы Санғұн, әрі батыс жолды тьшыштандырушы үлы қолбасы болып
тағайындалсын. Суяб бекінісіне қайтып барсын, деген жарлықпен аттандырды.
Бұл тұста Жетісу өңіріндегі саяси жағдай түбірінен өзгеріп кеткен
болатын. Өжелі бастаған Түркештер он тайпа елін толық билеп, мемлекеттік
шекарасын біршама орнықтырып алғандығын қытай жазба деректері де растайды.
Чен Лидің ортасында (699 ж) түрік сардары - Венлу аймағының екіл әкімі
Өжелі Суяб бекінісіне қоныс аударды, деп жазылған. Бүл Өжелінің Суябқа
екінші рет орнығуы болатын. Өжелі Баға тархан өз билігін сыртқы елдерге
әйгілеп, таныту үшін 699 жылы Таң патшалығы ордасына арнайы елші жібереді.
Қытай жазба дерегі ол туралы былай дейді: 699 жылы (Таң патшалығы У
Зытянь патшайымның Шен Ли 2-жылы) күзде Түркештін, Өжелісінің баласы Жену
келіп патшайыммен дидарласты. (Патша) Орда шабарманы Юуан Чең, Же Юандарды
Өжелімен он оқ елінің кеңілін аулап қайтуға жіберді.
Түркеш қағандығы 699 жылы қүрылған болар деп жазып келген қытай және
басқа да шетел зерттеушілері кебінше осы атаулы күнді ғана назарға үстайтын
сияқты. Бір кездері біз де осындай жаңсақ пікірді жақтаушылардьщ бірі
болғанбыз.
Кейінгі ізденістерімізге сүйене отырып, Түркеш қағандығьтның негізі 692
жылдьщ алғашқы айыньщ бірінде қаланған деген қорытьшдыға тоқталдык, Ал, 691-
700 жылдар аралығында Баға Тархан Өжелі ішкі - сыртқы жаулардың қарсылытын
тойтарьш, мемлекеттік құрылымы мен шекарасын айқындау жолында үздіксіз
күрес жүргізді.
Таң, патшалығы көріністе Өжелі билігін мойындағансып, іс жүзінде оған
қарсы әрекетін тоқтатпады. 700 жылы Таң патшалығы бір мезгіл Өжелінің
қоластьша қараған Асана Жұнженің ұсынысы бойынша Асана Хұсрауды 2- әулет
таптырмас қаған деген атпен он тайпа елін билеуге Суяб бекінісіне
аттандырып жібереді.
Қытай жазба дерегі бұл окиғаны былай сипаттайды: Оның қол астында
болған кара халық наразы еді. Өйткені катыгезденіп кеткендіктен, бәрі одан
қорқып қашатын.
Он оқ еліндегі әскери - саяси жағдай барған сайын шиеленісіп кетті.
Таң патшалығына арқа сүйеген Асана Жұңже мен Асана Хұсрау бәрі қаған
Өжеліге қарсы ашық әскери әрекетін тоқтатпады. Қытай жазба дерегіне
карағанда: Түркештің басшысы Өжелі мен батыс түрік тайпалары (дүрысы
табғаш қаған Хүсрауға қарасты азғантай рулар -Ә.Д.) өзара шабуылдасып, Анши
жолын бөгеп тастады. Алайда он тайпа елінің колдауына арқа сүйеген Өжелі
Асана Хүсрау бастаған табғаш өскерін тас - талқан етіп женді. Таң Ордасы
саяси өлікке айналған Асана Хұсрауды Шаң Анге шақырып әкетті де тағьша оның
ұлын отырғызғаны жөнінде мынандай жазба дерек бар: Шаң Аннің 4-жылы (704
ж) қаңтарда он. қанат құрумен қорғаушы бас Санғұн Асана Хуайдау (Садык,
адал - Ә.Д.) он тайпа қағаны болып тағайындалсын. Мұнда аталған он тайпа
қағаны дегені іс жүзінде көдімгі тізгіндеуші аймақтық қаған болатын. Жи
Ваңжуе қаған (таптырмас қаған) атағын иемденген 3- әулет Асана Хуайдау да
жағдайды бақылауына ала алмады. Керісінше түркештер Батыс Түрік қағанатына
қарасты ұлан - байтақ өңірге өз бақылауын орнатып Табғаш қағандарды
аулаққа серттіп тастады. Қытай дерек көздері Түркештердің 704 жылғы
шекарасын былай нақтылайды: Шығыс солтүстікте шығыс түріктермен қанаттас,
(батыс оңтүстігі - Ә.Д.) күллі бұратаналармен (соғдылықтармен - Ә.Д.), ал
дәл Шығыс онтүстікте Шитин аймағына шектесті. Сөйтіп Хұсрауға қарасты
барлық жерге иелік етті. Түркеш қағанаты 704 жылы құрылған деп қарайтын
зерттеушілер осы атаулы уақытты назарға ұстаса керек. Қытай тарихшылары Лин
Ган мен Шуе Зүкжың осыларды негіз етіп, 690 - 699 жылдар аралығы түркештер
билігінің алғашқы қалътптасу кезеңі ретінде қарастырылуға тиіс. ...Сйтіп
Батыс өнірдегі баска бір түрік әулеті билігі ресми түрде қалыптасып тарих
көкжиегіне ілінді, деп түйіндейтінін байқаймыз. Бізше болғанда
Түркештердің тарих сахнасына нақтылы шығуы бұдан кемінде 7-8 жыл бұрын -
692 жылы болатын. Ал, қағанаттың ішкі жағдайын жөндеп, сыртқы шекараларын
айкьндау арқылы дүниенің төрт тарабына танылуы 704 жылдан басталды десек
тарихи шындыққа сай келетін сияқты, яғни обьективтік тұрғыдан бұл жөнінде
бір табан жақын боламыз деп қараймыз.
1.3 Түркештердің этникалық құрамы және этноаумағы
Түркеш кағандығы Батыс Түрік қағанаты билік жүргізген аумақта шаңырақ
көтергендіктен халықтың этникалық құрамына ерекше өзгеріс әкеле коймады.
Сондықтан бұрынғы қалыптасқан үрдіс бойынша Түркештер құрған мемлекетті он
оқ елі, он тайпа, он жебе қағандығы деп те атай берді. Бүл этнонимдердің
қалыптасу тарихы тым әріден басгалады. ҮІ-ҮШ ғасыр аралығында оның қүрамы
әлденеше рет жаңарып, толығып отырған. Ол өзгерістер дәуірін шартты түрде
үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Алғашқы пайда болу кезеңі: яғни Естеми Ябғудың Батысқа жорығьгаа
қатынасқан ру - ұлыстардың жортуыл кезеңі. Таң патшалығы тарихнамаларында
алғаш рет: Естемидің қоластында Он шад басқарған 100 мың әскері болған. Ол
Батыс өңірдегі елдерді бағындырған соң, өзін кдған деп жариялады. Онын,
қоластындағы тайпалар Он оқ бүдүн (он оқ халқы) деп аталды, деп
жазылған. Алайда одан әрі он оқ бүдүнға қандай тайпалар жататыны атап
көрсетілмеген. Көне Таңнаманың басқа бір бөлімінде Олардың ішінде ду лу,
нүшбе, қарлық, шымыр, еурғүл (и-у) катарлы тайпалар бар дей келе,
Таңнаманың келесі бөлімінде шато, ши би, шоянтолардың да он оқ бұдұнға
қатысы барлығын айтады. Жаңа Таннамада бүл тайпалар Күшәрдің Батыс
солтүстігіндегі - Жұлдыз өзені бойында тұратыны жазылған.
Сонымен Естеми ябғуға ілесіп Батыс өңір елдерін бағындыруға қатысқан он
оқ бұдұн - дулат (дулу), нүшбе (ну шы би), қарлұқ (ге ло лу), шігіл (шу
ие), шымыр-шұмыл (шу ми), еурғүл (и-у), шато, ши би, шо және янто қатарлы
үлкенді-кішілі рулар деуге болады.
Естеми ябғу бастаған Он шад қарамағындағы бүл он оқ бүдүн арасында бір-
біріне бағыныштылық, үлкен – кішілік қатынас болмағандығын қытай
жылнамалары атап көрсетіп отырады.
Екінші кезеңі: ол он ок бұдұнның Естеми қаған мұрагерлері Батыс Түрік
қағанаты шекарасын барынша кеңейтіп, халхын молайтқан тұсындағы құрамын
атауға болады. Бұл кезеңде алғашқы Он шад өз ішінен бес дулатты бес шор,
бес нүшбені бес еркін билейтін болып жіктеледі. Қытай жазба деректерінде
жоғарыда аты аталған он оқ бүдүн ішіндегі қарлық, шығыл, шымыр, еурғүл,
шато, шо, янто т.б. рулар катардан ығыстьфылып, бағынышты рулар тобына
жатқызыла жазылатын болғанын көреміз.
Ендігі "он оқ бұдұнның" бес дулат тобына шимойын (шу му күн) қойлау (ху
лу жүй), ысты тон — шор (ше шы ти) түркеш алаш — шор, жаныс — шопан шор,
ал, бес нүшпеге аскіл күл еркін, касо күл еркін, барысхан тон ашпар, азғыр
(аскіл) нижүк еркін, касо - шопан еркін үлыстары жатқызылып жазылатын
болды. Бұл кезеңде "он оқ бұдұнды" дулат пен нұшбелер билеп-төстей бастады.
Олар Батыс Түрік қағанаты аумағын екі аймаққа бөліп басқаруға көшті. "Жаңа
Таңнамада" Шбара Елтеріш қаған тұсында оның бүйрығымен "Бес дулатты Суябтың
шығысына, ал, бес нүшбені Суябтың батыс жағына бөліп орналастыру" дәстүрі
орнықканы жазылған. "Он оқ бұдұн" арасындағы алауыздық пен теке тіресті
болдырмау мақсатында жүргізілген бұл әкімшілік реформа бара - бара бес
дулат пен бес нұшбенің арасын ашып, кейінгі үлкен қақтығыстарға жол
ашқандай болады. Мұндай қақтығысты қолдан жасап, оны одан әрі өршіте беруді
Таң империясы арнайы мемлекеттік саясат дәрежесіне көтеріп, жүйелі жүргізіп
отыру арқылы Батыс Түріктің елі мен жерін өз бақылауында ұстауға ұмтылған
еді.
Үшінші кезеңі: сонымен Батыс Түрік қағанаты аумағында бес дулаттың белді
тайпасы Түркештер күшейген тұста қалыптасқан "он оқ бұдұнның" VII ғасырдың
үшінші ширегінде басталғанын атап айтуға болады. Бүл кезенде бес дулат пен
бес нұшбені негіз еткен ру - ұлыстар ара қатынасы едәуір өзгергені
байқалады. Әйтсе де тарихи қалыптасқан "он оқ бұдұнның" этникалық құрамы
бүтіндей өзгеріп кетті деуге ешбір негіз жоқ. Солай болса да әр ел тарихшы-
ғалымдары арасында "он оқ бұдұн мен оның қағанат құрған түркеш
бірлестігінің этникалық құрамы мен этногенезі жөнінде бір - бірінен мүлдем
алшақ көзқарастар сақталып келе жатқаны да аян. Осыған орай біз де әртүрлі
пікірлердің бірнешеуіне тоқтала кетуді жөн көріп отырмыз.
Нығмет Мыңжан қатарлы тарихшылардың пікірі: "Түркештер Батыс Түрік
қағанатындағы бес арыс ел дулаттың белді тайпасы болған. Дулаттар ежелгі
үйсін күнбиі Елжаудың ортаншы ұлы Дулының (Далоның) үлесіне тиген он мың
үйден өсіп өрбіген. Ду лы (Дүғлы) ұлысы дегеннен Дулат (Дүғылат) атанған.
Демек түркештер ежелгі үйсін - дулы ұлысының ұрпағы. Олар шежіре деректерде
"сары үйсін" деп те аталады. Дулат ұлысы заманымыздан бұрынғы екінші
ғасырдағы ежелгі үйсін заманынан Іле өзені өңірін мекендеген" деген
қорытындыға келеді.
Шынында, осы пікірді біз де қуаттаймыз. Қазақтың шежірелік баяндарына
назар аударған адам, күллі ру-ұлыстардың аты, негізінен сол ру-ұлысты
басқарған әйгілі адамдар атына тікелей байланысты болғанына көз жеткізе
алады.
Ал белгілі тарихшы Л.Н.Гумилев бірден Түркеш халқы екі тайпадан -
мұқырлар мен аварлардан пайда болды. ҮІІ ғасырдың өзінде - ақ түркеш
тұқымдары сарыларға (мұқырлар ұрпағы) және қараларға (аварлар ұрпағы)
бөлінді, деп келте қайырады.
Ал мұқырлар деген кімдер дегенге ол Шабанненің сөзіне сілтеме жасап:
мүкрін, мұқры тұңғыстардың қытайлықтар мохэ деп атап кеткен тобына жатады,
деп жазады ол. Бұл жөніндегі өз ой топшылауларымызды сәл кейінге қалдыра
түрып, Түркештердің этногенезін толайым көктүріктерге, жалпы түрік этносына
жатқызғысы келмейтін, басқаша ұстанымдағы қытай тарихшысы Су Бейхайдың
пікіріне назар аударып көрелік. Ол былай дейді: Бүл күндері еліміздің іші
- сыртындағы Орта Азия даласы тарихы мен түрік тарихын зерттеушілер Түркеш
қағандығын Батыс Түрік қағанаты аясында қарастырып жүр. Бұл тарихқа сай
келмейді. Өйткені, түркештер қазақ ұлтына тән тайпаларға жатады. Солар
құрған қағандық, былайша айтқанда, қазақ үлты тарихта бірінші рет құрған
қағандық. Алтайдан Каспийге дейінгі ұлан байтақ қазақ даласын бірлікке
келтірген. Түріктер құрған қағандық емес, деп жазады.
Тарихшы осы арада қазақтың ұлттық, мемлекеттік құрылымының қалыптасу
барысына тоқталудың орнына Таңнама, Батыс Түрік тарауындағы Түркештер
батыс түріктің баска бір тұқымы еді деген жолдарға негізделіп Демек Таң
дәуіріндегі адамдар түркеш пен батыс түріктер арасында айырмашылық барьгн
білген, деген қорытындыға тоқтайды.
Таң дәуіріндегі адамдар білді делінген айырма нақтыланбайды.
Профессор Су Бейхайдың түсінігінше ол айырманың ең белгілісі Таң
патшалығы тарапынан Түркештерді билеуге жіберіп түратын Асана (Ашин)
ханзадаларын қабылдамай карсы түратындығы, оньщ түп себебі - басқа емес,
өздерініқ (түркештердің - Ә.Д.) түрік текті болмағандығынан еді, дегенге
саяды.
Бұл автордың пікірімен әсте келісуге болмайды. Бұл арада Түркештердің
түрік текті Асана ханзадаларын бөтенсіну, жатсынып сыртқа тебу мөселесін
академик Әлкей Марғұланның сөзімен - Олардың қытайланып, өз халқыньщ
жауларына Табғаш хандары сойына айпалып кеткендігімен дәлелдеу онайырақ,
әрі тарихи шындыққа сай келген болар еді.
Түркештердің түрікке, оның ішінде батыс түрікке де бөтендігін дәлелдеу
үшін Су Бейхай көк түріктерден қалған мәңгі тас жазуларынан да мысалдар
келтіреді. Ол, Тоныкөкке арналған тас жазудың 19 жолындағы Табғаш қағаны
жауымыз еді деген жолды калдырып: он оқ кағаны жауымыз еді деген
жолдарға қоса Күлтегінге арналған (үлкен жазудъщ 19 қатарынан
...білместігі үшін, бізге жауыздығы үшін қағаны елді, он оқ халқы азап
көрді, дегенді мысалға келтіреді.
Тарихшылар мен түркологтар үшін ең сенімді, әрі ең бай дерек көзі Орхон-
Енесай мәңгі тас жазуы екені даусыз. Сол касиетті тас жазуда түркеш пен
батыс түрік халқының Орхон түріктеріне туыстығы, жанашыр жақындығы былай
жазылған еді.
1. Күлтегін (үлкен жазу) 11-қатарда Мен барлық
айтар сөзімді мәңгі тасқа бастым. 12-қатарда, көңілдегі
айтар сөзімді, он жебе ұрпағына, таттарға арнадым. Мұны
көріп біліндер...
2. 18-қатар Түркеш қағаны түркіміз, өз халқым
еді.
3. Күлтегін қазасына аза тұтып, көңіл айта келген
ондаған үлкенді - кішілі елдерден бөле - жара: он оқ ұлым -
түргіс қағанынан Макрач таңбашы, оғұз Білге таңбашы
келді - деп жазуында, да айрықша жақындық білініп
тұрғанын жоққа шығаруға болмайды. -
Жоғарыдағы үзінділерден Түркештер шаңырақ көтерген Батыс Түрік қағанатын
құраған он оқ бұдұн мен Орхон (Шығыс түрік) түріктерінін. барынша жакын
тілдес, салттас туысқан халықтар екеніне көз жеткіземіз. Батыс Түрік пен
Шығыс Түрік қағанатын күраған тайпалардын этникалық қүрамы жөнінде қытай
тарихшысы Лин Ганды тыңдап көрелік: Батыс Түрік пен Шығыс Түріктін, ата -
бабасы әуелден бір болатын. Шығыс Түріктің бөлшектенуі - түркілік саяси
күштердін. шытыстан батысқа қарай кеңеюіне орай, билеуші топтардьщ ішкі
қырқысуларыньщ тікелей нәтижесі, түріктердің ұлттық құрамының өзгеріп,
бәтенденіп кетуінен болған емес.
ҮІ - ҮІП ғасыр аралығында он оқ халқының этникалық құрамында да,
этноаумағында да айта қаларлықтай өзгеріс болмағаны, тек бес Арыс Дулаттың
кейбір рулары Жетісу аумағынан жылжып Еренқабырға, Боғда тауларына,
Бесбалық, Құмыл атырабына дейін шығандап барса да Түркештер күшейген тұста
қайтадан Тарбағатай, Жетісу жағалап ата қонысына жақындағаны анық
байқалады.
634 жылы Шбара хилаш атағымен Батыс Түрік қағанатына Таң патшалығы
тағайындаған Тоңа Шад билігін нығайтып, он ок халқын әзіне тарту мақсатымен
он оқ тайпасын баскару қүрылымьта өзгеріс енгізді. Осыған дейін бір
мезгіл нақтылы билігі де, айкда шек-шекарасы да болмай келген он ок
тайпаларындағы Бес Дулаттың әрқайсысына бірден Чор ал, Бес Нүшбеге бірден
Еркін тағайындап бақылауды күшейтті.
Дәл осы түста касолар екіге бөлінді. Оньщ бір бөлегін Күл Еркін,
екіншісін Шопан Еркін биледі. Ал, Түркеш қағанатынын, алғашқы жылдарында
касолар Батысқа жылжыды да Жетісудын. шығысьтндағы қарлықтармен араласа
қоныстанды.
Бара - бара қағандықтың оң қанатындағы нүшбелер құрамына қосылып кеткен,
Қарлықтар Батысқа жылжып, Түркештердің мекенін иеленген тұста касолар да
бірге қоныс аударған болса керек. Араб тарихшысы Әлъ-Ауфи қарлықтар ішінде
үш ұлыс қазақ.
Азғырлар туралы да осыны айтуға болады. Шбара Хилаш он оқ тайпаларын сол
қанат және оң қанатқа айырып басқарғанда азғырлар да екіге бөлінді. Оның
бірін Күл Еркін, екіншісін Нижұқ Еркін билеген.
Тарихи жазбаларда каса, гыса,хеса, гешу т.б. түрінде жазылып келген
этнос атауын зерттеушілер оның бүгінгі қазақ этнонимінің ертедегі айтылуы
бойынша қытайша жазылган түрі деп пайымдауларында шындық бар деп қараймыз.
Тарихи жазбаларда Батыс Түрік қағандығы да, Түркеш қағандығы да он оқ
бұдұн, он жебе халқы немесе он тайпа қағандығы деп аталып кеткенімен
қағандық құрамында басқа да толып жатқан үлкенді - кішілі тайпалар
болғандығы қытай жазба деректерінде анық жазылған. Қытай тарихшысы Лин Ган
он жебе тайпаларына тағы да 11 тайпаның аты мен мекен - жайын көрсетіп
жазған еді 67. Олар мыналар:
Осыншама көп ру - ұлыстардың басын біріктірген Батыс Түрік қағанатының
мұрагері болған түркеш қағандығы айбынды қолбасшы Сақалдың тұсында тіпті
дәуірлеп, төрт тарапқа мәлім болғанын, Таң патшалығының 708 жылы Сақалды
он төрт тайпа қағаны деп танитындығын әрі оның Алып Білге қаған деген
атағын да мойындағанынан да байқауға болады.І Мүндағы алып сәзі күллі
түрік әлеміне белгілі қауіпті, мызғымас тақ иесі мағынасында қолданылып
тұр
Таң дәуіріндегі жазба деректерде шатоны ежелгі аты бойынша чу йо деп
жазатын болған. Чу йоның мағынасы - шатоларды билеуші дегдар тұқымының аты
болған. Жу ие аталығының дыбыстық аудармасы еді. Академик Ә. Марғұлан ол
сөзді Жәуке – тәуке түрінде жазады. Шатолардың билеушісінің мансабы Батыс
Түрік қағанаты тұсында да, Түркеш қағандығы тұсында да Күл Еркін деп
аталады.
Шато сөзінің этнонимі күм - шәл, немесе құмдык, шөлдіктер дегенді
білдіретіндіктен де болар ұйғырлар шато түріктері дегенді шөл түріктері
деп, кейде сарт түріктері, сатарлар деп жазып жүр. Шатолардың бір бөлігі
IX-X ғасырларда қытайланып, бір бөлегі ұйғырланып, ал, бір бәлегі түркештер
құрамына қосылу арқылы кейінгі орта жүз, найман, уақтардың қатарларын
толықтырады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz