Ядролық әріптестік мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ АҚШ ЖӘНЕ ФРАНЦИЯ ҒАСЫРЛАР ТОҒЫСЫНДА ... ... ... ... .. 7
1.1 АҚШ пен Францияның қарым – қатынастарының эволюциясы. Ядролық
әріптестік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы Францияның ұлттық
қауіпсіздік концепциясының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 XXI ғасырдағы АҚШ-тың сыртқы саясат стратегиясындағы энергетикалық
фактор. ЕО мен Францияның
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 20
2 ТАРАУ ЖАҢА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АҚШ ПЕН
ФРАНЦИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 XX ғасырдың аяғы - XXI ғасырдың басындағы АҚШ және Франция:
Трансатлантикалық
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 29
2.2 НАТО-дағы Францияның рөлі және сыртқы саясат мәселелері: ядролық тежеу
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.3 АҚШ және Францияның энергетикалық саясатындағы Орта Азиялық бағыты.
Бақталастық немесе әріптестік ... ... ... ... ... ... . ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі халықаралық қатнастарда АҚШ пен
Францияның алатын ролі ерекше. АҚШ-ты әлемдік саясаттың көшбасшысы десек
қателеспейтін едік. Американдық гегемонияның негізін экономикалық әсер ету,
әскери күш және мәдени ықпал ету құрайды. Үшінші мыңжылдықтың басында АҚШ-
тың экономикасы тек қана мықты емес, сонымен қатар әлемдегі ең тиімді
экономика болып есептелді. Бірақ жаһандану мәселесіне сәйкес мемлекеттердің
қаншалықты мықты экономикасы, саяси және әскери күші болғанымен ешқандай
мемлекеттің жалғыз жаһандық проблемалармен күресуге мүмкіндігі жоқ. Осы
мәселе 2001 жылдың 11 қыркүйегінен кейін анық байқалды. АҚШ біржақты қызмет
ету тактикасын басқа одақтастармен келісімге келу мақсатында көпжақтыға
ауыстарды. Вашингтон бірден одақтас болуға тиімді және жаһандық мәселелерді
ортақ шеше алатын одақты анықтады. Ол Еуропалық Одақ болды. ХХ ғасырдың
аяғы мен XXI ғасырдың басындағы қайшылықтар мен қақтығыстардың басты
реттеуші факторы ретінде ЕО мен АҚШ-ты қарастыратын болсақ, ондағы шешуші
түрде және бірден-бір ықпал ететін фактор АҚШ пен Франция десек артық
айтпаған болар едік. Бүгінгі жағдай жаһандық кеңестікте бақталастық
күрестің күшеюімен сипатталады, сондықтан да мемлекеттердің сыртқы
саясатындағы ықпалдастық орасан зор мәнге ие. Бұл сонымен бірге
мемлекеттердің әлеуметтік-экномикалық саясатына орасан зор ықпал етудегі
негізгі фактор болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, геосаяси
ықпал үшін күрес факторы саяси бақталастар күресінде негізгі мәселе болып
табылды. Оны біз қазіргі ЕО мен РФ, Таяу Шығыс, Парсы Шығанағы және Орта
Азия төңірегіндегі қалыптасып отырған жаңа геосаяси ахуалдан айқын
байқаймыз. Бүгінгі таңда халықаралық саясатта геосаясат факторының
маңыздылығын бағаламау мүмкін емес. АҚШ пен Францияның ХХІ ғасырдағы қарым
– қатынастарының негізгі бағыттарын зерттеу бітіру жұмысының зерттеу
нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні – АҚШ пен Францияның және жалпы ЕО елдерінің ықпалын,
күрделі механизмінің әрекеттестігін, олардың сыртқы саясат пішінін жүзеге
асыру тәсілдерінің бағытын білу біздің зерттеу жұмысымыздың бірден бір
нақты пәніне айналды.
Курстық жұмыстың мақсаты АҚШ пен Францияның сыртқы саясаты және
әлемдік геосаяси, геоэкономикалық кеңістіктегі алатын рөлі мен орнын
анықтау.
Осы мақсаттарға жету үшін автор төмендегі міндеттерді қояды:
❖ Геосаясат пен қауіпсіздік мәселелерін талдау арқылы АҚШ пен Франция
қатынастарының тарихи алғы шарттарын анықтау;
❖ Францияның ұлттық қауіпсіздік концепциясын талдау арқылы АҚШ–тың әсерін
зерделеу;
❖ АҚШ пен Франция үшін энергетикалық қауіпсіздік және жалпы Еуропалық
қауіпсіздік мәселелері эволюциясының заңдылықтарын ашу, ерекшелігін
көрсету;
❖ ХХІ ғасырдың басында АҚШ пен Франция және ЕО арасындағы
трансатлантикалық байланыстарды дерек көздері арқылы жан-жақты ашу;
❖ Б. Обама мен Н. Саркози саясатын талдау арқылы американ – француз
қатынастарының болашағын талдау
Зерттеудің деректік негізі. Бітіру жұмысын жазу барысында алға қойылған
мақсат пен міндеттерге жету үшін деректердің кең түрі қолданылды. Олар
маңыздылық деңгейі бойынша төмендегідей сараланады.
Деректердің бірінші тобына АҚШ пен Францияның заң актілері жатады. Бұл
заң актілері екі мемлекеттің саяси жүйесінің негізі болып табылады. Сол
арқылы аталмыш мемлекеттердің саяси жүйесіне және саяси институттарына
сараптама жасауға болады. Бұл құжаттардың қатарына осы екі мемлекеттің
конституцияларының мәтіндері, Тәуелсіздік Декларациясы, сыртқы саяси
қатынастарын анықтайтын құжаттар да жатады [1-8].
Зерттеу деректерінің екінші тобын Еуропаның жалпы қауіпсіздігіне және
дипломатиясына байланысты құжаттар қалыптастырады. Олардың қатарында
екіжақты және көпжақты келісім шарттар мен трансатлантикалық
ынтымақтастыққа байланысты деректер бар [9-13].
Зерттеу деректерінің үшінші тобын АҚШ пен ЕО елдерінің негізгі
мемлекеттерімен жасалған келісім-шарттары құрайды [14].
Деректердің төртінші тобын Францияның Бесінші Республикасының негізін
салған генерал де Голль мен оның серіктерінің Франция қауіпсіздігі мен
болашағы туралы және жалпы Еуропалық қауіпсіздік туралы мемуарлары
қалыптастырды. [15-22]. Деректердің бұл аталған тобы Францияның
қауіпсіздігі мен саясатына қатысты және АҚШ пен қатынастар жөнінде
пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді.
Деректердің бесінші тобын АҚШ пен Францияның мемлекет қайраткерлерінің
сұхбаттары, сөздері және еңбектері құрайды. Деректердің бұл аталған тобы
екі жаққа қатысты қазіргі кездегі өзекті мәселелер, басым бағыттар жөнінде
пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Осы кең деректердің аясының ішінен
мынадай мемлекет қайраткерлерінің – Дж. Буш кіші [23], Б. Клинтон [24], К.
Раис [25], сөздері мен сұхбаттарын ерекше атауға болады. Аталған
сұхбаттарда екі жақты қатысты болған саяси жағдайларға баға беріледі,
геосаяси жағдай қозғалады, зерттеліп отырған маңызды тарихи оқиғалар
бойынша көзқарастар келтіріледі. АҚШ пен Францияның негізгі ұстанған
бағыттары, сыртқы істер министрлігі, үкімет мүшелерінің сұхбаттарында,
еңбектерінде қарастырылады.
Аймақтық қауіпсіздік мәселесіндегі АҚШ пен ЕО және оның ішіндегі
Францияның рөліне байланысты Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері ерекше орын алды.
Ел басы өз еңбектерінде ҚР-ның сыртқы саяси стратегиясындағы АҚШ пен ЕО
факторына баса көңіл бөледі [26].
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының дипломаттарының қатарында
халықаралық қатынастарға байланысты, жаһандану дәуіріндегі сыртқы
саясаттағы негізгі авторлардың рөлі Қ.К. Тоқаевтың [27].
Деректердің алтыншы тобын АҚШ пен Францияның және ЕО Статистикалық
Агентігінің материалдары құрайды. Статистикалық мәліметтер мемлекеттердің
экономикалық жағдайын және олардың арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың
деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар дүние жүзілік нарықтағы алатын орнын
анықтауға, әлемнің негізгі потенциалдық қорына салыстырмалы талдау
жүргізуге мүмкіндік берді [28].
Деректердің соңғы жетінші тобын мерзімді баспасөз беттерінде
жарияланған тақырыпқа байланысты құжаттар, мәліметтер, материалдар құрайды
[29-30]. Сонымен қатар бұған американдық және француздық газеттер мен
журналдардың әр түрлі жинақтары жатады. Деректердің осы тобы зор фактілі
материалдарға бай, олар әлемдегі саяси және экономикалық заңдылықты ашуға,
геосаясат айналасындағы күрестің динамикасын және эволюциясын бақылауға
септігін тигізді [31].
Сонымен, жұмыста қарастырылған деректердің барлық топтары зерттеу
жұмысын жан-жақты зерттеуге, алға қойылған мақсат пен міндеттерді ашуға,
сонымен бірге қорытынды тұжырымдардың ғылыми және объективті шынайлығын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыстың құрылымы оның талқылану
деңгейімен, логикалық зерттеу және міндеттерімен, жұмыстың сипатымен
қамтамасыз етілген. Курстық жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Курстық жұмыстың жалпы көлемі – 63
б.
Бірінші тарауда автор АҚШ пен Францияның қарым – қатынастарының
эволюциясын, Ядролық әріптестік мәселелерін, XX ғасырдың аяғы мен XXI
ғасырдың басындағы Францияның ұлттық қауіпсіздік концепциясының
ерекшеліктерін және XXI ғасырдағы АҚШ-тың сыртқы саясат стратегиясындағы
энергетикалық фактор мен ЕО және Францияның ролін қарастырса, екінші
тарауда XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы АҚШ және Франция:
Трансатлантикалық байланыстар, НАТО-дағы Францияның рөлі және сыртқы саясат
мәселелері: ядролық тежеу саясаты және АҚШ пен Францияның энергетикалық
саясатындағы Орта Азиялық бағыты, бақталастық немесе әріптестік сияқты
мәселелерін қарастырды.
1 ТАРАУ АҚШ ЖӘНЕ ФРАНЦИЯ ҒАСЫРЛАР ТОҒЫСЫНДА
1.1 АҚШ пен Францияның қарым – қатынастарының эволюциясы. Ядролық
әріптестік
Франко-америкалық ядролық стратегия мәселесі бойынша қарама-қайшылық
АҚШ-тың 1961 жылы жалпылай кек қайтару стратегиясын иілмелі жауап
қайтару стратегиясына ауыстырғаннан кейін басталды. Жалпылай кек қайтару
концепциясында КСРО-ның белгілі бір уақытына дейін АҚШ территориясына
ядролық зарядтарды жеткізу мүмкіндіктері болмағандықтан, Вашингтондық
тұжырымдама бойынша ядролық соққыға тек КСРО-ның территориясы ғана
кіретін болған. Алайда Кеңес Одағының жеткізу мүмкіндіктерінің пайда
болуымен, Мәскеу АҚШ-қа сәйкесінше жауап бере алатындығы түсінікті болды.
Стратегияның ауысуының екінші себебі - әлемдегі даулардың түрлілігі,
яғни оларға байланысты жалпылай кек қайтару стратегиясының жұмыс жасамауы
(Корейдегі соғыс, онда АҚШ-тың ядролық қолшоқпары іске аспады). АҚШ
қарулы күштерін саясатта қолдану мақсатында өзінің мүмкіндіктерін кеңейтуі
керек еді. Иілмелі жауап қайтару стратегиясының мәні - мүмкін болатын
ядролық соққыны АҚШ территориясынан алыстату және ядролық пен жай қаруды
түрлі даулы жағдайларда қолдану мүмкіндіктерін қарастыру. Даулы жағдайлар
Орталық Еуропада тууы мүмкін еді (ол жағдайда НАТО және ОВД елдерінің
тактикалық ядролық соққыларымен алмасу жүретін еді), яғни даулы аймаққа
Франция кірер еді (де Голльдың Францияда орналасқан НАТО басшылығы мен АҚШ-
тың әскери базаларына ядролық соққы түсетіндігіне еш күмәні болмаған).
Париж сондықтан иілмелі жауап қайтару стратегиясымен келіспеді. Тек 1967
жылы Франциясыз (бұл уақытта ол блоктың әскери ұйымынан шығып кеткен
болатын) НАТО-да бұл стратегияны мақұлдады. 1963 жылы Францияның өзінің
ядролық қаруы пайда болды, бұл өз кезегінде АҚШ-тың үрейін туғызды (ядролық
қарудың таралуынан қауіптенді). Париж қандай да болмасын елге ядролық кепіл
беруге ынталы болмады. Францияның ядролық стратегиясы барлық азимуттардан
қорғану стратегиясы (бас штаб бастығы Айере жасаған, Голльдің қолдауын
тапқан) ұлттық сипатта жасалды. Бұл стратегияның мәні - Француздық Қарулы
күштерінің әлемнің кез-келген нүктесіне ядролық соққы бере алатындай
мүмкіндікке ие болуы, осылайша Францияның рөлі - АҚШ ықпалын азайтып, өз
сыртқы саясатын НАТО-ның сыртқы саясатынан бөлу [23].
A. Айеренің ойы бойынша, Францияға мегатондық оқтұмсықтармен
континентаралық баллистикалық зымыран керек. Барлық азимуттардан қорғану
стратегиясы Францияның НАТО-дан тәуелсіз болу ынтасын анықтады. Сондай-ақ,
ол КСРО-ны басты жау ретінде қарастырмады, бұл өз кезегінде атлантизм
негізін бұзды. Барлық азимуттардан қорғану стратегиясы тәжірибе жүзінде
толықтай іске аспады, себебі бұл Франция үшін ауырлық туғызды. 1968 жылғы
жалпы ұлттық дағдарыс Голльді отставкаға жіберді, себебі ол елдің әскери
күшіне көп көңіл бөлді де, елдің әлеуметтік жағдайын елеусіз қалдырды.
Сонымен қатар, Голльдің кезінде-ақ басқа стратегия жасалған болатын.
Айеренің із басары Фурке Франция ұстанған сенімінен тайдыру стратегиясын
қалыптастырды. Бұл стратегияның мәні - орта ұзақтық зымырандарын иеленіп,
жаудың қалаларға соққы агрессиясына қауіп төндіру. Бұл әскери қондырғының
американдық иілмелі жауап қайтаруымен ұқсастығы болды, мысалы: жаудың
ниетін жай ҚК-пен анықтау болды. Бірақ, басты айырмашылық өзгермеді-
Франция тек жауды басуға бағытталды.
Сенімінен тайдыру стратегиясы тек Францияны қорғау үшін жасалған
болатын. Себебі ол, өзінің мүдделеріне сәйкес емес дауларға қосылып
кетуінен қауіптенді. Сондай-ақ, француздардың ядролық қарулары тек
қалаларға ғана соққы бере алатынын түсіне білді.
70 жылдардағы Францияның ядролық стратегиясындағы өзгерістер, ең басты
КСРО-ның әскери қатынаста АҚШ-қа жетуімен байланысты болды. Р.Никсон
кезінде АҚШ пен Франция ынтымақтастыққа келді, КСРО бойынша американдық
және француздық ядролық соққы координацияларының орнына ақпараттық
алмасулар өткізді. Сөйтіп, Париж бен Вашингтон арасында қайтадан
келіспеушіліктер басталды.
70 жылдардың екінші жартысында Жискар д’Эстен және басқа да франуз
билік басындағылар әскери стратегияны өзгертті. Бұл Франция мен АҚШ
арасындағы ядролық саладағы ынтымақтастыққа негізделген екі жақтық қарым-
қатынастың жақсаруымен байланысты.
Д’Эстен кезінде Еуропадағы дау мүмкін бола алатын аймақтар болып
бөлінбеді (француз аймағы және Чехославакия мен Рейн арасындағы даулы
аймақ). Бүкіл Еуропа бойынша тек бір күш - НАТО саналды. Бұл АҚШ үшін өте
тиімді болды.
Д’Эстен кезінде ядролық қару - сенімінен тайдыру құралы ғана емес,
күресу құралы да болды. Д’Эстен кезінде Франция әскери стратегия
келісушілігімен пайда болған анық атлантизммен компромисске келуімен
айқындалды. Бұл өз кезегінде АҚШ-пен саяси-әскери, технологиялық
ынтымақтастыққа ықпалдасты. Бірақ бұл негізгі голлистік бағдарына - НАТО
ӘҰК-ға қатыспауына әсер етпеді. Париж бен Вашингтонның ынтымақтасуының
бірден-бір мысалы - АҚШ-тан Францияның ядролық бағдарламасына ЭВМ-нің
алынып келінуі (Крей-1). де Голль кезінде ол американдықтармен
жеткізілінбей тұрғанын ескеру қажет.
1980 жылдарға таяу АҚШ компенсацияланатын қарсы әрекет стратегиясын
жасады (иілмелі жауап қйтарудың модернизацияланған түрі). (бұл Кеңестік
зымырандардың дәлділігінің көбеюінен болды). Жаңа доктринаның мәні -
Ядролық қару мен оның дәлділігін қолдануын максималды түрде кеңейту үшін
мақсаттардың сұрыптау нұсқаларын кеңейту [24].
КСРО мен АҚШ әрдайым өздерінің ядролық қаруларын көбейтіп отырған,
бірақ, санаулар бойынша өрескел зарар тигізу үшін елге 400 ядролық заряд
жеткізу жеткілікті болған. Француздық сенімінен тайдыру өрескел жауапты
соққы беру үшін кіші ядролық арсенал қолдануды талап етеді.
1980 жылдардың басында американдық ядролық стратегия былайша
қалыптасты: кез-келген ядролық соғыста шыдай алу. Рейган курсы француздық
және американдық ядролық стратегияларының айырмашылықтарын тағы да қуаттай
түсті.
Миттеранның ойынша иілмелі жауап қайтару - соғысты басу стратегиясы
емес, ал оны жүргізу стратегиясы, сондықтан НАТО-ның тоталды жауапты
соққы стратегиясын қабылдауын ұсынған. Сондай-ақ, Францияда Рейганның
Еуропада дислоцацияланған әскерлер бойынша ядролық соққылармен алмасу
мүмкіндігі туралы ойлары үрей туғызған (1981 жылы 17 қазанда провинциалды
газеттердің өкілдерімен сұхбаттасу кезінде айтылған ойлары).
Парижді жалпылай кек қайтару болмасын, иілмелі жауап қайтару
стратегиясы болмасын ешқайсысы қанағаттандырмады, олар үшін альтернатива
батысеуропалық қорғаныс болды. Ресейдің демократиялық қайта қалыптасу
жолына түсуі, Франция мен АҚШ-тың әскери стратегияларының ауысуына ықпал
етті. АҚШ-та аймақтық қорғаныс концепциясы іске асты, бірақ олар әлемдік
полиция рөлін ала алмады. Ұлтшылдық мәселелері өсіп, Еуропада әскери
даулар пайда болды (Балқан, Кавказ), Азияда (Тәжікстан). Ядролық және
химиялық қарудың таралу қаупі өсті [25].
1993 жылы АҚШ басты стратегиялық ориентирі - өзі мен одақтастарына
төніп отырған жаһандық қауіптің алдын-алу, сол себептен Ресейдің
тоталитаризмге қайта көшу қаупінің маңызы зор. Әскери жоспарда басты көңіл
- ыдырап кеткен КСРО-ға қарсы кең көлемді соғыстан жергілікті агрессияны
басуға көшті.
Еуропалық бөлікке байланысты, НАТО-ның МС-400 құжатына сәйкес, ядролық
қару тек: Таңдаумен, Шектеумен, Ұстамдылық көрінісімен қолданулуы керек
деп табылды. Француздық ядролық қару американдықтардың 2% құрады, бірақ
бұл да ұлкен күш болып есептелінді. Француздық ядролық күштерінің
модернизациясынан кейін олар 30 минут ішінде 50 миллион адамды жоя
алатындай дәрежеге жетті. Француз стратегиясында шығыстық ориентирдің
маңыздылығы түсті, ол қайтадан барлық азимуттардан қорғаныс концепциясына
оралғандай болды (Хусейннің Кувейтке агрессиясы - мұндай доктринаның
үлесіне нақты дәлел бола алады).
Қырғи-қабақ соғыс кезінде Франция Батыс Еуропаға ешқандай ядролық
кепіл бергісі келмеді, ал ядролық соғыстың ықтималдылығы азайғанда Париждің
өзінің бірігуінен кейін күшейіп келе жатқан Германия секілді елге кепіл
беруі оның Еуропадағы ықпалының өсуіне мүмкіндік беретін еді. Франция үшін
ыңғайлы болып (Батыс Еуропа үшін де) - АҚШ-тың ықпалынан шығып, өз
қорғанысын өзі қамтамасыз ету болып табылады.
XX ғ. 90 жылдардағы НАТО-ның Жерорталық саясаты және Францияның
ұстанымы өзекті мәселеге айналды. Енді осыған сараптама жасайық.
Ең алдымен 1991 жылы Римде қабылданған альянстың жаңа стратегиялық
концепциясына көңіл аудару қажет. Онда қырғи қабақ соғысынан кейінгі
кезеңдегі НАТО-ның негізгі қауіптері көрсетілген. Қазіргі таңда натолық
стратегтердің пікірі бойынша, альянс үшін негізгі қауіпті НАТО-ның бір
мемлекетіне басып кіру мүмкіншілігі емес, керісінше тұрақсыздықтың болуы
(экономикалық, әлеуметтік және саяси қиыншылықтар, этникалық даулар,
территориальды келіспеушіліктер, жаппай қырып жою қаруларын және баллистік
зымырандарды дамыту, өмірге аса қажетті ресурстардың жетіспеушілігі,
саботаж және террорлық акттар) тудырады. Осы қауіп факторларының барлығы
аталған аймақта бар, ал оның Батыс Еуропа үшін маңыздылығы сөзсіз, әсіресе
Франция, Италия және Испания секілді мемлекеттерге.
Осы мәселеге қатысты Батыстың негізгі қызығушылық танытуы және аталған
мәселеге байланысты Францияның ұстанымы негізінен Еуропаның жанармай -
энергетикалық комплексіндегі негізгі рөлді атқаратын, Оңтүстік Жерортаның
тиімді транспорттық жағдайының және мұнай мен газ қорының болуымен
байланысты. Еуропаға Жерорта теңізі арқылы келетін мұнай мен табиғи газ
импортының жалпы көлемі орташа 65% құрайды, осындай күнделікті
тасымалдаулар үшін 3 мың кеме қолданылады. Италиядағы ТЭК-тағы ливиялық
мұнайдың және алжирдық табиғи газдың бөлігі 30% дан асып отыр. Бұдан басқа,
Ливия Францияға, Германияға, Испанияға, Түркияға, Грецияға, сондай-ақ
Ұлыбританияға мұнай тасымалдайды, ал Алжирдің негізгі клиенттері болып
Бельгия, Франция, Португалия және Испания болып есептеледі [26].
1996 жылғы статистикаға сүйенетін болсақ, Солтүстік Африкаға Батыстың
энергетикалық тәуелді болуын көруге болады. Осы жылы Мағриб мемлекеттері
Испанияның табиғи газға қажеттілігін 74%, Италияны 50%-ға және Францияны
29%-ға қанағаттандырды. Еуропалық мемлекеттердің бөлігі Алжирдің импортында
67% -ды, Тунистің 69%-ды, Ливияның 66%-ды және Марокконың 57% -ды құрайды.
Бұл көрсеткіштер 1998 жылға да тән, және қазіргі күнге дейін де өзекті
болып отыр. Сонымен қатар Жерорта теңізінің түбі арқылы өтетін құбырдың
орнатылуы туралы да ұмытпау қажет. Жерорта теңізіндегі экономикалық өзара
байланыс тамырын тереңге жайды, бұл өз кезегінде НАТО-ның және солтүстік
африкалық мемлекеттердің қызығушылығын жақындатады.
Осымен қатар аймақ кейбір параметрлер бойынша тұрақсыз болып табылады,
террорлық қызмет (бірінші кезекте бұл мемлекетке қатысты - Ливияның
оқшаулануы) және демографиялық жағдай секілді. Жерорта теңізін геосаяси үш
субаймақтық бөлікке бөлуге болады: Солтүстік Жерорта теңізі (еуропалық
жағалау), оңтүстік субаймақ (Солтүстік Африка) және Шығыс Жерорта теңізі
(Таяу Шығыс). Еуропалық мемлекеттерден дамуы жағынан төмен болып
есептелетін мемлекеттер орналасқан аймақтың оңтүстік және шығыс бөлігінен
тұрақтылықтың негізгі қаупі шығады.
Кейбір зерттеушілердің пікірі бойынша, Солтүстік Африкада демографиялық
жарылыс болуы мүмкін, оның салдарынан 2025 жылға дейін 63 млн. адамнан 142
млн. адамға дейін өседі және НАТО мүшелері мен Жерорта теңізінің дамушы
мемлекеттері арасындағы демографиялық баланс бұзылады. Осы зерттеушілер
осындай уақытта Оңтүстік Еуропа халқының өсуін болжайды, алайда тек 5 млн.
адамға ғана [27]. Осы болжамдар Францияның ұстанымына позитивсіз әсер
етеді.
Екінші жақтан 2001 жылдың 11 қыркүйекіндегі жағдай терроризммен күресте
халықаралық координацияны күшейту қажет екендігін көрсетеді, өйткені
қазіргі этапта ол ұлттық шекарадан шығып кетті. Халықаралық терроризммен
күресу үшін тек мемлекеттік деңгейдегі әрекеттер жеткіліксіз, сондықтан да
бұл үрдіске халықаралық қоғамдастықта болатын барлық құрал арсеналын
қолданатын басқа да механизмдерді тарту қажет. Мұндай құрылымдармен
халықаралық үкіметтік ұйымдар басқара алады, ал НАТО олардың ішінде ең
тиімдісі болып есептеледі.
Ауғанстандағы жағдайлар халықаралық терроризмнің ошағын ликвидациялау
үшін барлығына қоса әскери құралдарды қолдану қажет, НАТО тиімді және
орнатылған әскери құрылымымен ерекшеленеді, оны алға қойған мақсаттар үшін
қолдануға болады. Өз кезегінде халықаралық терроризм Солтүстікатлантикалық
альянсқа Варшавалық Келісімшарт Ұйымының таралуынан кейін пайда болған
легитимділік кризисін өтуге көмектесті. Ал енді, бірінші террорист У.Бен
Ладен секілді тұлғадан жаңа қауіп пайда болған уақытта НАТО-ның сақталуы
қажеттілігіне күмән жоқ. Бірақ әскери әдістер сәтті терроризмге қарсы тұру
үшін жеткіліксіз. Сондай-ақ арнайы қызмет жұмыстары, экономикалық және
саяси шаралар секілді механизмдер тиімді қолданылуы қажет. Бұл жайлы 2002
жылы наурызда Римдегі конференцияда жарияланған. Онда барлау мінездегі
ақпаратпен алмасуды жақсарту ұсынысы туралы және жаппай қырып жою
қарулырының таратылуына көңіл бөлу, одан қорғану мәселесі атап өтілген
[28].
Франция мен НАТО-ның Жерорта теңізі аймағындағы қызығушылық танытуының
себептерін 2002 жылдың наурыз айында Римде болған конференцияда бас хатшы
орынбасарының сөйлеген сөзінен көруге болады. Ол Жерорта теңізі
мемлекеттерінен шығатын барлық қауіптер мен мәселелерді бес топқа бөлді.
Біріншіден, ол Еуропа мен Солтүстік Африка арасындағы экономикалық және
демографиялық сәйкессіздік. Халық санының өсуімен (орташа жылына 2,5%) Таяу
Шығыс пен Солтүстік Африкада адам басына шаққан ЖІӨ-нің жыл сайын түсуі
болжаланып отыр. 1986 жылдан бастап жылына 2% құрайды.
Бұл диспропорция халықаралық қатынастардың қазіргі жүйесінің
тұрақтылығына қауіп төндіретін дамыған Солтүстік және дамушы Оңтүстіктің
жеке мәселе жағдайы болып табылады. Экономикалық жағдайдың қиындалуымен
қоса демографиялық жарылыс, жұмыссыздықтың өсуіне және нәтижесі ретінде
Еуропаға заңды және заңсыз эмиграцияға алып келеді. Қазіргі кезде
Еуропадағы Мағриб елдерінен мигранттар саны 6 млн. адамды, Францияда 45%
құрайды.
НАТО-ның қатысуын қажет ететін екінші Жерортатеңіздік мәселе - ол
аймақтағы территориялық келіспеушіліктер мен мемлекеттер арасындағы өзара
наразылық. Бұл жерде бас хатшы орынбасары Батыс Сахара, Кипр және Таяу
Шығыс кризистерін ерекшеледі. Басқа араб мемлекеттерінің қатысуымен
аймақтықтан жаһандыққа айналып кете алатын аса қиын дау, Палестина мен
Израиль арасындағы қатынастар және бұл мәселені шешуге НАТО-ның қосылуы
артық болмайды. Батыс, сондай-ақ НАТО Палестина басшылығының келіссөз
үрдісінен бас тартуына және халықаралық терроризмді активизациялауға тән
ашық жарылғыш қызметке көшуіне қызығушылық танытып отырған жоқ.
Жерорта теңізімен байланысты үшінші мәселе - ресурстардың шектелу
мәселесі және олардың тең емес болып бөлінуі; аталған аймақ үшін бұл
негізінен ХХІ ғасырда тұщы судың жетіспеушілігіне байланысты даулардың
пайда болу мүмкіндігімен айқындалады. Қазіргі таңда қуаң климатты
мемлекеттерде тұщы суды бөлу жөніндегі заңды халықаралық нормалар жоқ.
Осыған қоса шөлейттену мәселесі терең қауіп көлеміне өтуде, және болашақта
су ресурстарына қажеттілік өседі. Бұл мемлекеттер арасындағы аймақтық
қарсылықтардың қайнар көзі болады және халықаралық қатынастардың жүйесіне
қауіп төндіреді. Иордан өзені бассейнінен тұщы судың негізгі массасын
Израиль, Иордания, Ливан және Сирия алады, ал оның батыс жағалауында
израильдық және палестиналық қоныстанушылар территориялық өзара наразылық
обьектісі болатын территорияның топырақты суларын қолданады. Аймақтық
тұрақтылық үшін осы державалардың біреуінің дұрыс емес қимылы нәтижесінің
қандай болатынын оңай қарастыруға болады.
Төртінші аспект - ол аймақта ядролық қаруды тарату мүмкіншілігі,
Жерорта теңізі атомдық бомбаны жасауға жақын немесе де-факто жаппай қырып
жою қаруына ие. Мұндай жағдай тізбектік реакцияны тудыру мүмкін, өйткені
ядролық емес мемлекеттер өздерінің ядролық сынақтарын бастауы мүмкін, ал ол
жаппай қырып жою қаруларының таралуына алып келеді. Аймақтық тұрақтылықты
және ядролық қаруды таратпау жүйесін ұстану үшін НАТО-ның қатысуы тиімді
болуы мүмкін.
Аймақ елдерінен шығатын осы және басқа да қауіптер, Еуропаға заңсыз
иммиграцияның алдын алу үшін, мұнай және табиғи газды тұрақты тасымалдауды
қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ, терроризм мәселесін шешу үшін НАТО
елдерінің қатысуын талап етеді. Көріп отырғандай, осы аймақта әскери
қауіпсіздікке қатысты қауіптер аз, және осы жерде Солтүстікатлантикалық
одақ жоғарыда аталып өткен барлық мәселелрді шешу үшін әскери емес
әдістерді қолдана отырып иірмелі саясатты жүргізуге мәжбүр. Франция мен
НАТО-ның осындай талаптарына сай, Солтүстік Африка елдеріне баланстанған
демографиялық саясат жүргізуде және бос болмаушылық, тұрғын үй, азық-түлік
мәселелерін шешу үшін экономикалық көмек көрсету және инфрақұрылымды
жақсартуда көмек көрсетуге мәжбүр.
Сонымен ең соңғы аталатын, бірақ мағынасы жағынан емес - ол Жерорта
теңіз аймағындағы халықаралық терроризм мәселесі. Бұл жерде халықаралық
терроризм үшін сәтті қыртысты Жерорта теңізі елдерінің кейбір
мемлекеттерінде бар жабықтылық, саяси және экономикалық реформалардың және
базалық құқықтар мен адам бостандығының болмауы құрайды. Бұл мәселені шешу
үшін барлық халықаралық қоғамдастықтың күш координациясы қажет, оның ішінде
Солтүстікатлантикалық одақтың да. Бас хатшы орынбасарының сөйлеген сөзінде
көрсетілгендей, аймақ елдеріндегі НАТО-ның қызығушылығы осындай [29].
Осыған қоса Жерорта теңізінің диалогы Солтүстік Африка және Солтүстік
Жерорта теңізіндегі НАТО мүше-мемлекеттері арасындағы географиялық
жақындылық факторымен, сондай-ақ араб әлемімен тарихи орнатылған Франция
байланыстарымен ынталандырылады. Егер де НАТО осы мәселелерден алшақтанса,
ол өзіне позитивті болатындай болып жатқан жағдайларға әсер ете алмайды
және дамыған мемлекеттерді де түртіп өтетін аймақтық кризисті тудырады.
Негізінен бұл НАТО-ның Жерорта теңізіне шыға алатын мүше-елдеріне қатысты
(Франция, Италия, Испания). Бірақ 2001 жылдың 11 қыркүйегінде болған
жағдайлар көрсетіп отырғандай, халықаралық террористік қимылдардың
жаһандану шарттарында, Солтүстік Жерорта теңізіне қатысты емес мемлекеттер
де қауіп астында болуы мүмкін.
Солтүстік Атлантикалық одақ пен аймақ мемлекеттерінің арасындағы
ынтымақтастықты даму қажеттілігі осыдан туып отыр, ең алдымен Францияның
және Италияның жоғарыда аталып өтілген факттарға сай кейбір отандық
авторларда, альянс басшылығы Жерорта теңізін НАТО-ның ішкі теңізіне
айналдырады деген үрейлер туып отыр [30].
Мүше елдердегі қоғамдық пікірмен байланысты, әсіресе Францияда,
Италияда, Испанияда, НАТО саясатында Жерорта теңіздік векторының пайда
болуына алып келген басқа да тәртіп себептері бар. Биполярлы жүйенің
құлауынан кейін Батыс әлемі және оның НАТО-ғы әскерлері бірқатар деңгейде
бағыттан адастыратын болып қалды. Альянс басшылары өздерінің қарсыласы деп
есептеген және НАТО қазірдегідей өмір сүре алмайтын мемлекет жойылды деп
есептеді. Шығыс мәселесіне бағытталған НАТО Қырғи қабақ соғысы
аяқталғаннан соң, альянсты қамтамасыз ететін және оның әскери шығындарын
төлейтін батысеуропалық және американдық салықтөлеушілер алдында өз мәнін
жоғалтты.
Осы талаптарға сай, НАТО басшылығынан еуропалық мемлекеттер арасындағы
писсимисттер мен скептиктерді Альянс қызметін жалғастыруға құқығы бар
туралы көндіретін жаңа шешімдер қажет болды. Орындалмаған жағдайда
Солтүстікатлантикалық келісім-шарт Ұйымына АНЗЮС пактісі (Австралия, АҚШ,
Жаңа Зеландия) тағдырын кешу күтіп отырды. Қырғи қабақ соғысы кезінде
түске кеткен НАТО-ның ликвидациясы да ескерілді, және бұл пікір 90 жылдарда
Ресейде секілді, Батыс мемлекеттерінде де эйфория толқыны жайылды.
НАТО шенеуліктеріне келетін болсақ, олар классикалық бюрократикалық
құрылымның өкілдері ретінде бұл жағдайдың дамуында құзығушылық танытпады.
НАТО-ның ресми тұлғалары тез арада көңіл аударып, маңызды рөл атқарған
Жерорта теңізінің диалогы ұйымның трансформациясына қарай курс алды. Бұл
бағыт негізінен француз мүддесін түртетін Францияның саяси ортасында
ауқымды қолдау тапты. Франция НАТО-дағы Жерорта теңіздік диалогының дамуына
өзіне тән емес инициатива білдірді, бұл өз кезегінде Францияның осы ұйымға
әдісінің кейбір эволюциясын білдіреді [31].
1.2 XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы Францияның ұлттық
қауіпсіздік концепциясының ерекшеліктері
Францияның ұлттық қауіпсіздік концепциясының эволюциясын зерттеудің
өзектілігі болып, бір жағынан, қазіргі кезде бұл елдің халықаралық аренада
ойнайтын рөлі, екінші жағынан, сыртқы саясат пен қауіпсіздік саласында
жинаған тарихи тәжірибесі табылады. Халықаралық міндеткерліктерді сақтай
отыра, соның ішінде, әскери-саяси салада да, Францияның өз ұлттық
мүдделерін қорғай алуы көптеген мемлекеттер үшін үлгі бола алады.
Франциядағы президенттік сайлау алдындағы саяси күштердің орналасуы
көптеген жағдайлар бойынша қызықты болып табылды. Ең алдымен, қазіргі
Конституция бойынша президентті алғаш рет 5 жылға сайлады. Біз білетіндей,
президенттік қызметтің 7 жылдық мерзімі Үшінші республика кезінде
қалыптасқан еді. Президенттік мандат мерзімін қысқартудың алғашқы қадамы
1973 жылы сәуір айында Ж.Помпидумен жасалған болатын. Алайда, ең қызықтысы
болып келетін, ол - президент Ж.Ширак пен премьер-министр Л.Жоспен бір-
біріне қарама-қарсы саяси күштердің өкілдері болса да, екеуі едәуір
теңдескен, бірлескен сыртқы саясатты жүргізіп отырды. Заманның ең
шиеленіскен мәселелеріне деген көзқарастардағы айырмашылықтар жойылып, олар
өте аз мөлшерде партияаралық полемика үшін негіз болып қызмет атқарады.
Әсіресе, оны біз Францияның еуропалық құрылыстың мәселелеріне деген
ұстанымынан көре аламыз. Республиканың қазіргі сыртқы саясаты голлизмге,
саяси көзқарастар жүйесіне, ұлылық, тәуелсіздік пен мықтылыққа негізделген.
Сонымен бірге, біріншісін мақсат ретінде, екіншісін шарт, ал үшіншісін
құрал ретінде қарастыру керек.
Шарль де Голль доктринасының концептуалдық жағдайларының мағынасы мен
өзектілігін түсіну үшін, кем дегенде, Еуропадағы ұжымдық қауіпсіздік
жүйесінің қызмет ету механизмдерін еске түсіру керек. Қайта Құрылу
кезеңінен бастап, Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуына дейін тепе-
теңдік түсінігі Еуропадағы егемен мемлекеттердің арасындағы қарым-
қатынастарындағы ең маңызды түсінік болып келді. Континентте бір субъекттің
басым болуы үшін жасалған қандай да бір қадам, қауіп төніп тұрған басқа
субъекттердің бір мақсатты көздеген коалицияны құруына әкелетін еді. Бұл
мақсат – белсенділік таныта бастаған көршісінің өз мақсаттарын жүзеге
асыруына жол бермеу және қажет жағдайда біріккен агрессиялық қадамдар
жасау. Жоғалтылған тепе-теңдікті қайта қалпына келтірудің жарқын мысалдары
ретінде, монархиялық Еуропаның Наполеонға қарсы соғыстарын, Қырым соғысын
және екі дүниежүзілік соғысты қарастыруға болады. Осындай модель ХХ
ғасырдың бірінші жартысында, бүкіләлемдік монархияның келуіне жол
бермейтін, саяси тұтастықты қамтамасыз ететін, Еуропада мемлекеттер
арасындағы қатынастарды ұйымдастыру үшін ең қолайлы модель болып
қарастырылды. Алайда, еуропалық тепе-теңдік, күші жағынан ұқсас болатын
және нақты статус квоны ұстануды мақсат ететін ұлы державалардың болу
мүмкіндігін тудырады.
Қалыптасқан еуропалық тәртіп, оны ұстану механизмдері сияқты, 1871
жылдан бастап, 1945 жылға дейін бірте-бірте жойыла бастады. Кейде
тарихшылар бұл үрдісті Германияның өз кеңістігін еуропалық көршілері
есесінен кеңейтіп алғысы келгенімен байланыстырады. Себептерін басқа
жағдайлардан іздестіру қажет. Де Голльдің ойлауынша, ұлттар, нақты тарихи
және жағрафиялық контекстке енгізілсе де, уақыттан тыс субъект болуға
тырысады. Оны Францияға, Германия, Ресей және Ұлыбританияға жатқызуға
болады. Еуропаның айналасындағы әлем ешқашан бір орында тұрған жоқ. Екі
әлемдік жанжал да Батыс Еуропасына жатпайтын тек екі державаның араласуынан
кейін ғана басылды (АҚШ 1917-1918 ж.ж.; КСРО мен АҚШ 1941-1945 ж.ж.).
Генерал де Голль континенттегі қауіпсіздік (немесе тепе-теңдік) тек
еуропалықтардың ғана ісі болып табылмайтындығын алғашқы болып түсінді.
Францияның әскери жеңілісінен кейін, оның 1940 жылдың 18 маусымында
лондондық радиодан сөйлеген әйгілі сөзі тек қарсылық әрекеті ғана емес,
сонымен қатар, қарсылыққа шақыру болып табылады. Бұл жолдау жалғасып жатқан
соғысқа деген жаңа геосаяси көзқарастың қалыптасуына негіз болды, ал,
кейіннен Францияның жаңа әлемдік тәртіп орнатудағы орны мен рөлін анықтауға
негіз болды. Вишистік үкіметтің басшысы, маршалл Петеннің ойынша, соғыс
континенттен тыс шықпауы керек еді, яғни, жеңген Германиямен келісіп,
ынтымақтасу керек еді. Де Голль болса, керісінше, соғыс әлемдік сипатқа ие
болады деп санады: Франция жалғыз емес!.. Бұл соғыс тек біздің мемлекеттің
территориясымен ғана шектелмеген. Соғыстың нәтижесі Франция үшін күреспен
шешілмейді. Бұл әлемдік соғыс... Қазір біз механизацияланған күштермен
басылып отырсақ та, болашақта біз жеңіске жете аламыз...
1940 жылғы әскери жеңіліске, Петен мен Гитлердің тығыз ынтымақтасуына
қарамастан, Екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижелері Франция үшін жақсы
болды. Айта кететін бір жайт, Капитуляция туралы Актісіне қол қою үшін
бөлмеге германиялық әскердің өкілдерін кіргізген кезде фельдмаршал Кейтель
үстел басында отырған жеңушілерді, яғни, француз генералы Деллатрды
көргенде, былай деді: Қалайша? Француздар да ма?. Көбінесе КСРО-ның
көмегінің арқасында, Франция Ялта және Потсдам конференцияларының
шешімдерімен, Германиядағы өз оккупация аймақтарын иеленді, БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің бес тұрақты мүшелерінің бір орнын, бейбіт реттеу мәселелерін
шешуге тиісті болған сыртқы істер министрлігінің Кеңесіндегі мүшелікті
иеленді. 1944 жылы күзде Думбартон-Окстағы конференцияда: ішінде Кеңес
тұрақты мүшелер ретінде КСРО, АҚШ, Ұлыбритания және Қытайдың өкілдерінен
құрылады, ал, болашақта Франциядан да деп айтылған жобаны енгізген сол
КСРО еді. Де Голльдің өз елінің беделін көтерудегі және оған ұлы держава
атағын қайтарудағы күресі осы жолы сәтті аяқталды. Әскери кезеңдегі өз
жұмысының нәтижелерін де Голль былай деп сипаттады: Мен үйді де сақтап
қалдым, және қандай да бір жиһазды да сақтап қалдым.
Сонымен қатар, Франция көшбасшысы соғыстан кейінгі әлемдегі геосаяси
өзгерістердің құрылымын жақсы түсінді. Еуропада тепе-теңдік түсінігі оның
бұрынғы мағынасында болған жоқ. Бірте-бірте, Еуропаны екі жау тарапқа бөлу
деңгейіне байланысты, Францияда екі негізгі сыртқы саяси концепция
қалыптасты. Атлантикалық концепцияны жақтаушылардың ойынша, Францияның
экономикалық, қаржылық жағдайы және әскери потенциалы елге ұлы әлемдік
держава рөлін ойнауға мүмкіндік бермейді. Осыдан, мықтырақ серіктеспен,
супердержавамен одақ құрып, немесе мемлекеттер тобымен бірігіп шектеліп,
серіктестерге тәуелді болумен, сыртқы саясат пен қорғанысты ұйымдастыру
салаларында егемендіктің бір бөлігін жоғалтумен келісу ұсынысы пайда
болады. Француз социологы Р.Аронның айтуы бойынша, ХХ ғасырда Францияның
басынан кешкен қиындықтарының барлығы Еуропада Францияның беделі мен
Еуропаның әлемдегі беделі арасындағы терең қарама-қайшылықтармен және
Еуропаға біздің елмен, жағдайлармен, немесе одақтастарымен жүктеліп
берілген тапсырмаларымен түсіндіріледі.
Алайда, ХХ ғасырдың екінші жартысында сыртқы саясатта басым болып
келетін елде Францияны ұлы әлемдік державалардың бірі ретінде мойындау
қажеттілігіне негізделген концепция әлі де қалады. Де Голльдің және оның
жақтастарының қызметі бұл тенденцияны көрсетті. Басым одақ пен
супердержаваға қарсы геосаяси факторларға негізделіп таңдалған бірнеше
мемлекетпен одақтық қарым-қатынастар, халықаралық аренада осы
мемлекеттердің күштерінің тең болуы қойылды. Жетпей жатқан саяси-
экономикалық потенциалды қарқынды дамып келе жатқан сыртқы саясаттың
есесінен дамыту қарастырылды.
Жаңа саясаттың мақсаты – жоғарыда айтылғандай, Францияның ұлттық
ұлылығын қайта қалпына келтіру болды. Өз әскери мемуарларында де Голль
былай деп жазды: Франция бірінші қатарларда тұрса ғана, шынайы Франция
болады... Біздің ел басқа елдердің алдында ұлы мақсаттарға жетуге тырысу
керек және ешкімнің алдында бас имеуі керек, олай болған жағдайда, ол
өлімге тең қауіпке тап болады. Қысқаша айтқанда, менің ойымша, ұлылықтан
айырылған Франция, Франция болуын тоқтатады.
1945-1991 ж.ж. аралығындағы де Голль және оның жақтастарының жүргізген
сыртқы саясатын толық қарастырудың қажеті жоқ. Де Голльдің НАТО-ға белгілі
өте суық қатынасымен қатар, оның сол уақытта Батыс Еуропада әскери одақ
құру идеясын қолдамауы да бізге белгілі. Содан кейінгі уақытта да француз
үкіметі әскери интеграцияға көп қызығушылығын білдірген жоқ. 1977-1982 ж.ж.
Францияның әскери бағдарламасында еуропалық құрылыс, оның жалғасуы,
бұрынғыдай қорғаныс мәселелерін көтермеуде және ол Франция үшін негізгі
мақсат болып келетіні айтылды. Еуропаны екі қарсы тарапқа бөлу кезеңінде
Франция да, басқа еуропалық мемлекеттер де қаруланған қақтығыс жағдайында
Варшава Келісіміне қарсы тұра алмайтындығын генерал мойындады. Францияның
тарихи дамуының осы сатысында Еуропадағы тұрақтылық факторы ретінде
мұхиттың арғы бетінен мықты одақтас қажет болды. Атақты француз саясаткері
Ф.М.Дефарж де Голльдің саяси мұрасына сараптама жасай отыра, Францияның
ұлттық мүдделеріне сай келетін, оның сыртқы саясаттағы төрт ұсынысын атап
өтті:
➢ Ұлттық территориялардың қорғалуын өздігінен қамтамасыз ете алатын
ядролық тежеу күштерді құру арқылы негізгі аймақта жоғалтқан
тәуелсіздікті қайтару;
➢ Мұрагерлікті рационалды түрде басқару (бұрынғы француз иеліктерімен
байланыс);
➢ Франция инициативасымен европалық ұйымды құру арқылы өзіне қуатты
күшейткішті қамтамасыз ету;
➢ Ешқандай жағдайларға қарамастан, тәуелсіз сыртқы саясатты жүргізуді
тоқтатпау[31].
Саяси аренадан атақты генералдың кетуінен кейін, оның ізбасарлары бұл
ұсыныстарды орындағанын айта кеткен жөн. Европалық құрылыс кеңістігінде
Франция саясатын зерттей келе, Ж. Помпидудің Франция өзінің тарихи және
географиялық жағдайларына байланысты тағдыры Европа ролін ойнау (10)
айтқан сөзін келтіруге болды. Алайда, 1990-жылдары әлемде стратегиялық тепе-
теңдікті бұзған оқиғалар болып өтті. Олардың көлемін екінші дүниежүзілік
соғыстың нәтижелерімен теңестіруге болады. Франция қырғи-қабақ соғысты
жеңуші мемлекеттер қатарында болғанына қарамастан, қазіргі кездегі
саясаткерлер ұрпағына жаңа геосаяси жағдайда мемлекеттің ролін қайта
анықтауға тура келді. Де Голль жасаған стратегиялық типтегі ұсыныстар әлі
күнге дейін қажетті. Ең көп көріністі бұл Франция қорғаныс саясатында
табады.
1999 жылы 22 қазанда ұлттық қорғанысты жоғарғы зерттеу институтында
премьер-министр Л. Жоспен тікелей түрде ядролық тежеу біздің
қауіпсіздіктің негізгі қағидасы болып табылады деп жариялады [32]. Осы сөз
сөйлеуінде үкімет басшысы зымыраларға қарсы қорғаныс құралдарын құру
жөнінде американдық жоспарларға байланысты қауіптенгенді білдіріп, бұл
мәселе тек ресей-американдық қатынастар және зымыраларға қарсы қорғаныс
келісімі шеңберінде қарастырылуы мүмкін еместігі жөнінде айтты.
1990 – жылдардың басынан қазіргі күнге дейінгі Францияның ядролық
доктринасының эволюциясы қызықты болып табылады. Басқа ядролық
державалардың қабылдаған мораторий тұсында Полинезия полигонында өткен
ядролық атқылаудың және әлемдік қауымдастықтың бұл тәжірибелерге қарсы
тұруы, Франция әскери доктринасында ядролық тежеу қағидасын ұстанатынын
дәлелдеді. Басқа мемлекеттер және үкіметаралық емес ұйымдардың жағынан
Францияға қысым көрсету талпыныстары нәтижесінде қатаң жауапты алды. 1985
жылы 10 шілдеде Франция DGSE барлау тобы жүргізген операция нәтижесінде,
атолла Муруроада ядролық тәжірибелерге кедергі жасауғу талпынған
Greenpeace қозғалысы иеленген Rainbow Warrior кемесі атылды.
1992 жылы 2 сәуірде қабылданған ядролық тәжірибелерді тоқтату
жөніндегі шешімі КСРО құлауына және әскери қауіптің жойылуына жауаптан
гөрі, Франция ВПК нәтижелерінің қажетті және жеткілікті жетістігі болып
табылады. Келесінде, дипломатиялық инициативаны өз қолына алып, Франция
1995 жылы ядролық державалардың ішінде бірінші болып нолдік таңдауға,
яғни қандай-да қуаты болмасын, ядролық тәжірибелерге толық тыйым салуды
қолдады.
1996 жылдың 22 ақпанында мемлекет президенті Жак Ширак француздық
Полинезиядағы ядролық зерттеу орталығының жойылуы, сонымен қатар плутоний
мен уран қару-жарақтар өндіретін Маркула мен Пьерлаттадағы зауыттарының
жабылуы, және олардың жабдықтарының демантажы туралы хабарлады.
1996 жылы 24 қыркүйекте Франция бірінші болып ядролық зерттеу
жұмыстарын жүргізуге тыйым салатын келісім-шартқа қол қойды. Ал 1998 жылы
ядролық клубқа кірген Ұлыбританиямен бірге бірінші болып бұл құжатты
ратификациялады. Сыртқы саясатта мемлекеттің бұл бағытта жүргізетін іс-
қимылдары жөніндегі елес толық болмайтын еді, егер 1992 жылы Францияның
ядролық қаруды таратпау жөніндегі 1970 жылғы келісімді ратификациялағанын
және оның шарттарын кедергісіз орындағанын ескерсек. 1991 мемлекет
басшылығы ядролық технология мен материалдарды МАГАТЭ жағынан өздерінің
ядролық объектілерді бақылауына қарсы болған, және бейбітшілік бағытта
қолданатын мемлекеттерге экспорттауға тыйым салу жөнінде шешім қабылдады.
Француз дипломатиясының себепсіз активлігі әскери құрылыстың өзекті
тәжірибесімен, яғни де Голльдің 1960 жылы айтқан ұсыныстарына сай келіп
толықтырылады. 1997 жылы 28 қазандағы әскери реформа заңы 2002 жылға қарай
440 мың адамнан құрылатын білікті армия құруы қарастырылған. Жаңа әскери
реформа әскери міндеткерлік қағидасын жоя отырып, теңіз және әуе жағынан
ядролық ұстанымның модернизациясын қарастырды. Соның ішінде Triomphant
түріндегі су асты ракеталық кеменің жаңа деңгейдешығарылуы жоспарланады,
олар орта радиуста істейтін жаңа ракеталарымен қамтамасыз етілген. Ал
кәдімгі әскери дайындық бойынша, европалық серіктестермен бірге Helios 2
және Trimilsatcom түріндегі ғарыштық бағдарламаларды пайдалана отырып,
әскери басқарудың жүйесін жақсарту жұмысын жүргізеді. Rafale бірінші
зымыраларын әскери дайындау, Horizon фрегатын мсодернизациясын әрі қарай
дамыту, Tigre ұшқыштарын және NH 90 модернизациялау көзделді. Сонымен
қатар әскери өнеркәсіптің келесі бағыттарда қайта құрылуы жүргізіледі :
шығарылатын қару-жарақтың құнының төмендеуі, өнеркәсіптік топтардың
құрылуы, европалық серіктестермен қаруларды шығару және қаруды сату нарығын
іздеу саласында тығыз қарым-қатынас орнату (13).Бұл жағынан Франция үшін ең
приоритетті қадам біркелкі европалық саясаттың әскери қарудың экспорты
болып табылады. 2001 жылы 28 қаңтарда әскери қару-жарақ бойынша Біріккен
Ұйым құру жөнінде келісім-шарт орын алады (OCCAR – L’Organisation conjointe
de Coopiration en matiire d’armement). Қазір ол Франция, Германия, Италия
мен Ұлыбританияны біріктіреді. Ең көрнекті кіруге кандидаттары ретінде
Нидерланды, Испания және Бельгия болып табылады. Франция қорғаныс министрі
А.Ришардың көз қарасы бойынша, жаңадан құрылған ұйым Европаның әскери күші
бойынша ең жақсы агенттігі болып, европалықтардың бұл бағыттағы
тұжырымдамаларын біріктіруге негіз салады [33].
Француз басқармасының бұл бағыттағы қадамдарын бағалай келе, де
Голльдің саяси саладағы көзқарастарына сүйеніп, генералдың Европалық әскери
қару құруы жөніндегі ойларына тексерістерді айтпай кетуге болмайды. Келесі
франко–неміс дискуссиясындағы және европалық федерациясын құру ойлары,
отандық және шетел бұқаралық ақпарат құралдары үшін екі мемлекет ішіндегі
қарым–қатынасындағы күйзеліс пен, өз уақытында барлық Европаның біріктіру
үрдісінің генераторлары болған Франция–ФРГ тандемінің құлауы жөнінде
көзқарастың таралуына себеп болды [34]. Негізінен, Л. Жоспен тағы да өзінің
неміс серіктестеріне Франция интеграциялық саясатының өзгермеуіне, және
Европалық отан тұжырымдамасына сеніп, жаңадан ЕО негізіне сүйенетін
конфедерациясының құрылуын еске түсірді. Бірақ Францияның егемендігін
жоғалтуға әкелетін біріккен интеграцияға бармайтыны белгілі. Осы мәселеге
байланысты өз саясатын түсіндіріп, де Голль жазды: ...нәтижесінде Франция
белгісіз космополитті ағзада күйреп, ал бұл ағзаның өз кезегінде теңіздің
ар жағынан талап еткен саясаттан басқа саясаты жоқ, осы алтылықтың
наднационалды жүйені иемденуіне ешқашан еліспедік [35]. Сонымен қатар, екі
мемлекет қарым-қатынасының суып кетуі жөнінде айту ерте. Франция күшті
держава ретінде өзінің келешегін француз басқаруы астында егеменді
европалық мемлекеттердің әскери-саяси блок құруында көреді. Осы бағытта
Германиямен серіктестік қатынастар өте қажет болды.
Қорғаныс саласында жағдай, ал онымен бірге Франция саясаты 1991-1992
жылдары үлкен өзгерістерге ұшырады. Шығыстан әскери қауіптің жойылуы
американдық қорғалуы астынан шығуға және Европалық Одақтың әскери құрылымын
салуға мүмкіндік берді. Осында, алдымен, қазіргі кездегі голлистер
европалық армиясын құру идеясына қарсы болған өзінің алдындағы
саясаткерлердің ортодоксалды көз қарастарынан алшақтады. 1991 жылы қазанда
жариялау бойынша екі жақты серіктестікті күшейту мақсатында франко-
германдық бригада құрылды. Дәл осы бригада европалық қауіпсіздік күштердің
құрылуына бастау болды. 1992 жылы 22 мамырда Ла Рошельде өткен кездесуде Ф.
Миттеран және Г. Коль Европалық корпустың құрылуы жөнінде ресми жариялады.
Қайта құрылған әскери жүйе келесі функцияларды орындауға міндетті: одақтас
мемлекеттер территорияларының біріккен қорғанысы, гумманитарлық көмек
көрсету, ЕЫҚҰ және БҰҰ операцияларының шеңберінде бейбітшілікті орнату және
қолдану. Осылайша ЕвроКорпус өзіне әскери функцияларымен қатар полициялық
міндеттер жүктеді.
1993 жылы ЕвроКорпусқа Бельгия, 1994 жылы – Испания, 1996жылы –
Люксембург қосылды. Корпустың көпұлтты штабы Страсбургте дислокацияланды.
Қазіргі кездеЕвроКорпуста 60 мыңнан артық адам, 700-ге жуық танк, 2700
бірліктен көп автомобиль және басқа әскери техника бар. Косово аймағында
жан-жалдың дамуы, европалықтардың АҚШ тарапынан көмегінсіз өз үйінде
дағдарысты жағдайларды шеше алмайтындығын көрсетсе де, корпус ролі арта
береді. Бүгінгі күнге қарай, оның офицерлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ АҚШ ЖӘНЕ ФРАНЦИЯ ҒАСЫРЛАР ТОҒЫСЫНДА ... ... ... ... .. 7
1.1 АҚШ пен Францияның қарым – қатынастарының эволюциясы. Ядролық
әріптестік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы Францияның ұлттық
қауіпсіздік концепциясының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 XXI ғасырдағы АҚШ-тың сыртқы саясат стратегиясындағы энергетикалық
фактор. ЕО мен Францияның
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 20
2 ТАРАУ ЖАҢА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АҚШ ПЕН
ФРАНЦИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 XX ғасырдың аяғы - XXI ғасырдың басындағы АҚШ және Франция:
Трансатлантикалық
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 29
2.2 НАТО-дағы Францияның рөлі және сыртқы саясат мәселелері: ядролық тежеу
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.3 АҚШ және Францияның энергетикалық саясатындағы Орта Азиялық бағыты.
Бақталастық немесе әріптестік ... ... ... ... ... ... . ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бүгінгі халықаралық қатнастарда АҚШ пен
Францияның алатын ролі ерекше. АҚШ-ты әлемдік саясаттың көшбасшысы десек
қателеспейтін едік. Американдық гегемонияның негізін экономикалық әсер ету,
әскери күш және мәдени ықпал ету құрайды. Үшінші мыңжылдықтың басында АҚШ-
тың экономикасы тек қана мықты емес, сонымен қатар әлемдегі ең тиімді
экономика болып есептелді. Бірақ жаһандану мәселесіне сәйкес мемлекеттердің
қаншалықты мықты экономикасы, саяси және әскери күші болғанымен ешқандай
мемлекеттің жалғыз жаһандық проблемалармен күресуге мүмкіндігі жоқ. Осы
мәселе 2001 жылдың 11 қыркүйегінен кейін анық байқалды. АҚШ біржақты қызмет
ету тактикасын басқа одақтастармен келісімге келу мақсатында көпжақтыға
ауыстарды. Вашингтон бірден одақтас болуға тиімді және жаһандық мәселелерді
ортақ шеше алатын одақты анықтады. Ол Еуропалық Одақ болды. ХХ ғасырдың
аяғы мен XXI ғасырдың басындағы қайшылықтар мен қақтығыстардың басты
реттеуші факторы ретінде ЕО мен АҚШ-ты қарастыратын болсақ, ондағы шешуші
түрде және бірден-бір ықпал ететін фактор АҚШ пен Франция десек артық
айтпаған болар едік. Бүгінгі жағдай жаһандық кеңестікте бақталастық
күрестің күшеюімен сипатталады, сондықтан да мемлекеттердің сыртқы
саясатындағы ықпалдастық орасан зор мәнге ие. Бұл сонымен бірге
мемлекеттердің әлеуметтік-экномикалық саясатына орасан зор ықпал етудегі
негізгі фактор болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, геосаяси
ықпал үшін күрес факторы саяси бақталастар күресінде негізгі мәселе болып
табылды. Оны біз қазіргі ЕО мен РФ, Таяу Шығыс, Парсы Шығанағы және Орта
Азия төңірегіндегі қалыптасып отырған жаңа геосаяси ахуалдан айқын
байқаймыз. Бүгінгі таңда халықаралық саясатта геосаясат факторының
маңыздылығын бағаламау мүмкін емес. АҚШ пен Францияның ХХІ ғасырдағы қарым
– қатынастарының негізгі бағыттарын зерттеу бітіру жұмысының зерттеу
нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні – АҚШ пен Францияның және жалпы ЕО елдерінің ықпалын,
күрделі механизмінің әрекеттестігін, олардың сыртқы саясат пішінін жүзеге
асыру тәсілдерінің бағытын білу біздің зерттеу жұмысымыздың бірден бір
нақты пәніне айналды.
Курстық жұмыстың мақсаты АҚШ пен Францияның сыртқы саясаты және
әлемдік геосаяси, геоэкономикалық кеңістіктегі алатын рөлі мен орнын
анықтау.
Осы мақсаттарға жету үшін автор төмендегі міндеттерді қояды:
❖ Геосаясат пен қауіпсіздік мәселелерін талдау арқылы АҚШ пен Франция
қатынастарының тарихи алғы шарттарын анықтау;
❖ Францияның ұлттық қауіпсіздік концепциясын талдау арқылы АҚШ–тың әсерін
зерделеу;
❖ АҚШ пен Франция үшін энергетикалық қауіпсіздік және жалпы Еуропалық
қауіпсіздік мәселелері эволюциясының заңдылықтарын ашу, ерекшелігін
көрсету;
❖ ХХІ ғасырдың басында АҚШ пен Франция және ЕО арасындағы
трансатлантикалық байланыстарды дерек көздері арқылы жан-жақты ашу;
❖ Б. Обама мен Н. Саркози саясатын талдау арқылы американ – француз
қатынастарының болашағын талдау
Зерттеудің деректік негізі. Бітіру жұмысын жазу барысында алға қойылған
мақсат пен міндеттерге жету үшін деректердің кең түрі қолданылды. Олар
маңыздылық деңгейі бойынша төмендегідей сараланады.
Деректердің бірінші тобына АҚШ пен Францияның заң актілері жатады. Бұл
заң актілері екі мемлекеттің саяси жүйесінің негізі болып табылады. Сол
арқылы аталмыш мемлекеттердің саяси жүйесіне және саяси институттарына
сараптама жасауға болады. Бұл құжаттардың қатарына осы екі мемлекеттің
конституцияларының мәтіндері, Тәуелсіздік Декларациясы, сыртқы саяси
қатынастарын анықтайтын құжаттар да жатады [1-8].
Зерттеу деректерінің екінші тобын Еуропаның жалпы қауіпсіздігіне және
дипломатиясына байланысты құжаттар қалыптастырады. Олардың қатарында
екіжақты және көпжақты келісім шарттар мен трансатлантикалық
ынтымақтастыққа байланысты деректер бар [9-13].
Зерттеу деректерінің үшінші тобын АҚШ пен ЕО елдерінің негізгі
мемлекеттерімен жасалған келісім-шарттары құрайды [14].
Деректердің төртінші тобын Францияның Бесінші Республикасының негізін
салған генерал де Голль мен оның серіктерінің Франция қауіпсіздігі мен
болашағы туралы және жалпы Еуропалық қауіпсіздік туралы мемуарлары
қалыптастырды. [15-22]. Деректердің бұл аталған тобы Францияның
қауіпсіздігі мен саясатына қатысты және АҚШ пен қатынастар жөнінде
пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді.
Деректердің бесінші тобын АҚШ пен Францияның мемлекет қайраткерлерінің
сұхбаттары, сөздері және еңбектері құрайды. Деректердің бұл аталған тобы
екі жаққа қатысты қазіргі кездегі өзекті мәселелер, басым бағыттар жөнінде
пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Осы кең деректердің аясының ішінен
мынадай мемлекет қайраткерлерінің – Дж. Буш кіші [23], Б. Клинтон [24], К.
Раис [25], сөздері мен сұхбаттарын ерекше атауға болады. Аталған
сұхбаттарда екі жақты қатысты болған саяси жағдайларға баға беріледі,
геосаяси жағдай қозғалады, зерттеліп отырған маңызды тарихи оқиғалар
бойынша көзқарастар келтіріледі. АҚШ пен Францияның негізгі ұстанған
бағыттары, сыртқы істер министрлігі, үкімет мүшелерінің сұхбаттарында,
еңбектерінде қарастырылады.
Аймақтық қауіпсіздік мәселесіндегі АҚШ пен ЕО және оның ішіндегі
Францияның рөліне байланысты Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері ерекше орын алды.
Ел басы өз еңбектерінде ҚР-ның сыртқы саяси стратегиясындағы АҚШ пен ЕО
факторына баса көңіл бөледі [26].
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының дипломаттарының қатарында
халықаралық қатынастарға байланысты, жаһандану дәуіріндегі сыртқы
саясаттағы негізгі авторлардың рөлі Қ.К. Тоқаевтың [27].
Деректердің алтыншы тобын АҚШ пен Францияның және ЕО Статистикалық
Агентігінің материалдары құрайды. Статистикалық мәліметтер мемлекеттердің
экономикалық жағдайын және олардың арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың
деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар дүние жүзілік нарықтағы алатын орнын
анықтауға, әлемнің негізгі потенциалдық қорына салыстырмалы талдау
жүргізуге мүмкіндік берді [28].
Деректердің соңғы жетінші тобын мерзімді баспасөз беттерінде
жарияланған тақырыпқа байланысты құжаттар, мәліметтер, материалдар құрайды
[29-30]. Сонымен қатар бұған американдық және француздық газеттер мен
журналдардың әр түрлі жинақтары жатады. Деректердің осы тобы зор фактілі
материалдарға бай, олар әлемдегі саяси және экономикалық заңдылықты ашуға,
геосаясат айналасындағы күрестің динамикасын және эволюциясын бақылауға
септігін тигізді [31].
Сонымен, жұмыста қарастырылған деректердің барлық топтары зерттеу
жұмысын жан-жақты зерттеуге, алға қойылған мақсат пен міндеттерді ашуға,
сонымен бірге қорытынды тұжырымдардың ғылыми және объективті шынайлығын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыстың құрылымы оның талқылану
деңгейімен, логикалық зерттеу және міндеттерімен, жұмыстың сипатымен
қамтамасыз етілген. Курстық жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Курстық жұмыстың жалпы көлемі – 63
б.
Бірінші тарауда автор АҚШ пен Францияның қарым – қатынастарының
эволюциясын, Ядролық әріптестік мәселелерін, XX ғасырдың аяғы мен XXI
ғасырдың басындағы Францияның ұлттық қауіпсіздік концепциясының
ерекшеліктерін және XXI ғасырдағы АҚШ-тың сыртқы саясат стратегиясындағы
энергетикалық фактор мен ЕО және Францияның ролін қарастырса, екінші
тарауда XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы АҚШ және Франция:
Трансатлантикалық байланыстар, НАТО-дағы Францияның рөлі және сыртқы саясат
мәселелері: ядролық тежеу саясаты және АҚШ пен Францияның энергетикалық
саясатындағы Орта Азиялық бағыты, бақталастық немесе әріптестік сияқты
мәселелерін қарастырды.
1 ТАРАУ АҚШ ЖӘНЕ ФРАНЦИЯ ҒАСЫРЛАР ТОҒЫСЫНДА
1.1 АҚШ пен Францияның қарым – қатынастарының эволюциясы. Ядролық
әріптестік
Франко-америкалық ядролық стратегия мәселесі бойынша қарама-қайшылық
АҚШ-тың 1961 жылы жалпылай кек қайтару стратегиясын иілмелі жауап
қайтару стратегиясына ауыстырғаннан кейін басталды. Жалпылай кек қайтару
концепциясында КСРО-ның белгілі бір уақытына дейін АҚШ территориясына
ядролық зарядтарды жеткізу мүмкіндіктері болмағандықтан, Вашингтондық
тұжырымдама бойынша ядролық соққыға тек КСРО-ның территориясы ғана
кіретін болған. Алайда Кеңес Одағының жеткізу мүмкіндіктерінің пайда
болуымен, Мәскеу АҚШ-қа сәйкесінше жауап бере алатындығы түсінікті болды.
Стратегияның ауысуының екінші себебі - әлемдегі даулардың түрлілігі,
яғни оларға байланысты жалпылай кек қайтару стратегиясының жұмыс жасамауы
(Корейдегі соғыс, онда АҚШ-тың ядролық қолшоқпары іске аспады). АҚШ
қарулы күштерін саясатта қолдану мақсатында өзінің мүмкіндіктерін кеңейтуі
керек еді. Иілмелі жауап қайтару стратегиясының мәні - мүмкін болатын
ядролық соққыны АҚШ территориясынан алыстату және ядролық пен жай қаруды
түрлі даулы жағдайларда қолдану мүмкіндіктерін қарастыру. Даулы жағдайлар
Орталық Еуропада тууы мүмкін еді (ол жағдайда НАТО және ОВД елдерінің
тактикалық ядролық соққыларымен алмасу жүретін еді), яғни даулы аймаққа
Франция кірер еді (де Голльдың Францияда орналасқан НАТО басшылығы мен АҚШ-
тың әскери базаларына ядролық соққы түсетіндігіне еш күмәні болмаған).
Париж сондықтан иілмелі жауап қайтару стратегиясымен келіспеді. Тек 1967
жылы Франциясыз (бұл уақытта ол блоктың әскери ұйымынан шығып кеткен
болатын) НАТО-да бұл стратегияны мақұлдады. 1963 жылы Францияның өзінің
ядролық қаруы пайда болды, бұл өз кезегінде АҚШ-тың үрейін туғызды (ядролық
қарудың таралуынан қауіптенді). Париж қандай да болмасын елге ядролық кепіл
беруге ынталы болмады. Францияның ядролық стратегиясы барлық азимуттардан
қорғану стратегиясы (бас штаб бастығы Айере жасаған, Голльдің қолдауын
тапқан) ұлттық сипатта жасалды. Бұл стратегияның мәні - Француздық Қарулы
күштерінің әлемнің кез-келген нүктесіне ядролық соққы бере алатындай
мүмкіндікке ие болуы, осылайша Францияның рөлі - АҚШ ықпалын азайтып, өз
сыртқы саясатын НАТО-ның сыртқы саясатынан бөлу [23].
A. Айеренің ойы бойынша, Францияға мегатондық оқтұмсықтармен
континентаралық баллистикалық зымыран керек. Барлық азимуттардан қорғану
стратегиясы Францияның НАТО-дан тәуелсіз болу ынтасын анықтады. Сондай-ақ,
ол КСРО-ны басты жау ретінде қарастырмады, бұл өз кезегінде атлантизм
негізін бұзды. Барлық азимуттардан қорғану стратегиясы тәжірибе жүзінде
толықтай іске аспады, себебі бұл Франция үшін ауырлық туғызды. 1968 жылғы
жалпы ұлттық дағдарыс Голльді отставкаға жіберді, себебі ол елдің әскери
күшіне көп көңіл бөлді де, елдің әлеуметтік жағдайын елеусіз қалдырды.
Сонымен қатар, Голльдің кезінде-ақ басқа стратегия жасалған болатын.
Айеренің із басары Фурке Франция ұстанған сенімінен тайдыру стратегиясын
қалыптастырды. Бұл стратегияның мәні - орта ұзақтық зымырандарын иеленіп,
жаудың қалаларға соққы агрессиясына қауіп төндіру. Бұл әскери қондырғының
американдық иілмелі жауап қайтаруымен ұқсастығы болды, мысалы: жаудың
ниетін жай ҚК-пен анықтау болды. Бірақ, басты айырмашылық өзгермеді-
Франция тек жауды басуға бағытталды.
Сенімінен тайдыру стратегиясы тек Францияны қорғау үшін жасалған
болатын. Себебі ол, өзінің мүдделеріне сәйкес емес дауларға қосылып
кетуінен қауіптенді. Сондай-ақ, француздардың ядролық қарулары тек
қалаларға ғана соққы бере алатынын түсіне білді.
70 жылдардағы Францияның ядролық стратегиясындағы өзгерістер, ең басты
КСРО-ның әскери қатынаста АҚШ-қа жетуімен байланысты болды. Р.Никсон
кезінде АҚШ пен Франция ынтымақтастыққа келді, КСРО бойынша американдық
және француздық ядролық соққы координацияларының орнына ақпараттық
алмасулар өткізді. Сөйтіп, Париж бен Вашингтон арасында қайтадан
келіспеушіліктер басталды.
70 жылдардың екінші жартысында Жискар д’Эстен және басқа да франуз
билік басындағылар әскери стратегияны өзгертті. Бұл Франция мен АҚШ
арасындағы ядролық саладағы ынтымақтастыққа негізделген екі жақтық қарым-
қатынастың жақсаруымен байланысты.
Д’Эстен кезінде Еуропадағы дау мүмкін бола алатын аймақтар болып
бөлінбеді (француз аймағы және Чехославакия мен Рейн арасындағы даулы
аймақ). Бүкіл Еуропа бойынша тек бір күш - НАТО саналды. Бұл АҚШ үшін өте
тиімді болды.
Д’Эстен кезінде ядролық қару - сенімінен тайдыру құралы ғана емес,
күресу құралы да болды. Д’Эстен кезінде Франция әскери стратегия
келісушілігімен пайда болған анық атлантизммен компромисске келуімен
айқындалды. Бұл өз кезегінде АҚШ-пен саяси-әскери, технологиялық
ынтымақтастыққа ықпалдасты. Бірақ бұл негізгі голлистік бағдарына - НАТО
ӘҰК-ға қатыспауына әсер етпеді. Париж бен Вашингтонның ынтымақтасуының
бірден-бір мысалы - АҚШ-тан Францияның ядролық бағдарламасына ЭВМ-нің
алынып келінуі (Крей-1). де Голль кезінде ол американдықтармен
жеткізілінбей тұрғанын ескеру қажет.
1980 жылдарға таяу АҚШ компенсацияланатын қарсы әрекет стратегиясын
жасады (иілмелі жауап қйтарудың модернизацияланған түрі). (бұл Кеңестік
зымырандардың дәлділігінің көбеюінен болды). Жаңа доктринаның мәні -
Ядролық қару мен оның дәлділігін қолдануын максималды түрде кеңейту үшін
мақсаттардың сұрыптау нұсқаларын кеңейту [24].
КСРО мен АҚШ әрдайым өздерінің ядролық қаруларын көбейтіп отырған,
бірақ, санаулар бойынша өрескел зарар тигізу үшін елге 400 ядролық заряд
жеткізу жеткілікті болған. Француздық сенімінен тайдыру өрескел жауапты
соққы беру үшін кіші ядролық арсенал қолдануды талап етеді.
1980 жылдардың басында американдық ядролық стратегия былайша
қалыптасты: кез-келген ядролық соғыста шыдай алу. Рейган курсы француздық
және американдық ядролық стратегияларының айырмашылықтарын тағы да қуаттай
түсті.
Миттеранның ойынша иілмелі жауап қайтару - соғысты басу стратегиясы
емес, ал оны жүргізу стратегиясы, сондықтан НАТО-ның тоталды жауапты
соққы стратегиясын қабылдауын ұсынған. Сондай-ақ, Францияда Рейганның
Еуропада дислоцацияланған әскерлер бойынша ядролық соққылармен алмасу
мүмкіндігі туралы ойлары үрей туғызған (1981 жылы 17 қазанда провинциалды
газеттердің өкілдерімен сұхбаттасу кезінде айтылған ойлары).
Парижді жалпылай кек қайтару болмасын, иілмелі жауап қайтару
стратегиясы болмасын ешқайсысы қанағаттандырмады, олар үшін альтернатива
батысеуропалық қорғаныс болды. Ресейдің демократиялық қайта қалыптасу
жолына түсуі, Франция мен АҚШ-тың әскери стратегияларының ауысуына ықпал
етті. АҚШ-та аймақтық қорғаныс концепциясы іске асты, бірақ олар әлемдік
полиция рөлін ала алмады. Ұлтшылдық мәселелері өсіп, Еуропада әскери
даулар пайда болды (Балқан, Кавказ), Азияда (Тәжікстан). Ядролық және
химиялық қарудың таралу қаупі өсті [25].
1993 жылы АҚШ басты стратегиялық ориентирі - өзі мен одақтастарына
төніп отырған жаһандық қауіптің алдын-алу, сол себептен Ресейдің
тоталитаризмге қайта көшу қаупінің маңызы зор. Әскери жоспарда басты көңіл
- ыдырап кеткен КСРО-ға қарсы кең көлемді соғыстан жергілікті агрессияны
басуға көшті.
Еуропалық бөлікке байланысты, НАТО-ның МС-400 құжатына сәйкес, ядролық
қару тек: Таңдаумен, Шектеумен, Ұстамдылық көрінісімен қолданулуы керек
деп табылды. Француздық ядролық қару американдықтардың 2% құрады, бірақ
бұл да ұлкен күш болып есептелінді. Француздық ядролық күштерінің
модернизациясынан кейін олар 30 минут ішінде 50 миллион адамды жоя
алатындай дәрежеге жетті. Француз стратегиясында шығыстық ориентирдің
маңыздылығы түсті, ол қайтадан барлық азимуттардан қорғаныс концепциясына
оралғандай болды (Хусейннің Кувейтке агрессиясы - мұндай доктринаның
үлесіне нақты дәлел бола алады).
Қырғи-қабақ соғыс кезінде Франция Батыс Еуропаға ешқандай ядролық
кепіл бергісі келмеді, ал ядролық соғыстың ықтималдылығы азайғанда Париждің
өзінің бірігуінен кейін күшейіп келе жатқан Германия секілді елге кепіл
беруі оның Еуропадағы ықпалының өсуіне мүмкіндік беретін еді. Франция үшін
ыңғайлы болып (Батыс Еуропа үшін де) - АҚШ-тың ықпалынан шығып, өз
қорғанысын өзі қамтамасыз ету болып табылады.
XX ғ. 90 жылдардағы НАТО-ның Жерорталық саясаты және Францияның
ұстанымы өзекті мәселеге айналды. Енді осыған сараптама жасайық.
Ең алдымен 1991 жылы Римде қабылданған альянстың жаңа стратегиялық
концепциясына көңіл аудару қажет. Онда қырғи қабақ соғысынан кейінгі
кезеңдегі НАТО-ның негізгі қауіптері көрсетілген. Қазіргі таңда натолық
стратегтердің пікірі бойынша, альянс үшін негізгі қауіпті НАТО-ның бір
мемлекетіне басып кіру мүмкіншілігі емес, керісінше тұрақсыздықтың болуы
(экономикалық, әлеуметтік және саяси қиыншылықтар, этникалық даулар,
территориальды келіспеушіліктер, жаппай қырып жою қаруларын және баллистік
зымырандарды дамыту, өмірге аса қажетті ресурстардың жетіспеушілігі,
саботаж және террорлық акттар) тудырады. Осы қауіп факторларының барлығы
аталған аймақта бар, ал оның Батыс Еуропа үшін маңыздылығы сөзсіз, әсіресе
Франция, Италия және Испания секілді мемлекеттерге.
Осы мәселеге қатысты Батыстың негізгі қызығушылық танытуы және аталған
мәселеге байланысты Францияның ұстанымы негізінен Еуропаның жанармай -
энергетикалық комплексіндегі негізгі рөлді атқаратын, Оңтүстік Жерортаның
тиімді транспорттық жағдайының және мұнай мен газ қорының болуымен
байланысты. Еуропаға Жерорта теңізі арқылы келетін мұнай мен табиғи газ
импортының жалпы көлемі орташа 65% құрайды, осындай күнделікті
тасымалдаулар үшін 3 мың кеме қолданылады. Италиядағы ТЭК-тағы ливиялық
мұнайдың және алжирдық табиғи газдың бөлігі 30% дан асып отыр. Бұдан басқа,
Ливия Францияға, Германияға, Испанияға, Түркияға, Грецияға, сондай-ақ
Ұлыбританияға мұнай тасымалдайды, ал Алжирдің негізгі клиенттері болып
Бельгия, Франция, Португалия және Испания болып есептеледі [26].
1996 жылғы статистикаға сүйенетін болсақ, Солтүстік Африкаға Батыстың
энергетикалық тәуелді болуын көруге болады. Осы жылы Мағриб мемлекеттері
Испанияның табиғи газға қажеттілігін 74%, Италияны 50%-ға және Францияны
29%-ға қанағаттандырды. Еуропалық мемлекеттердің бөлігі Алжирдің импортында
67% -ды, Тунистің 69%-ды, Ливияның 66%-ды және Марокконың 57% -ды құрайды.
Бұл көрсеткіштер 1998 жылға да тән, және қазіргі күнге дейін де өзекті
болып отыр. Сонымен қатар Жерорта теңізінің түбі арқылы өтетін құбырдың
орнатылуы туралы да ұмытпау қажет. Жерорта теңізіндегі экономикалық өзара
байланыс тамырын тереңге жайды, бұл өз кезегінде НАТО-ның және солтүстік
африкалық мемлекеттердің қызығушылығын жақындатады.
Осымен қатар аймақ кейбір параметрлер бойынша тұрақсыз болып табылады,
террорлық қызмет (бірінші кезекте бұл мемлекетке қатысты - Ливияның
оқшаулануы) және демографиялық жағдай секілді. Жерорта теңізін геосаяси үш
субаймақтық бөлікке бөлуге болады: Солтүстік Жерорта теңізі (еуропалық
жағалау), оңтүстік субаймақ (Солтүстік Африка) және Шығыс Жерорта теңізі
(Таяу Шығыс). Еуропалық мемлекеттерден дамуы жағынан төмен болып
есептелетін мемлекеттер орналасқан аймақтың оңтүстік және шығыс бөлігінен
тұрақтылықтың негізгі қаупі шығады.
Кейбір зерттеушілердің пікірі бойынша, Солтүстік Африкада демографиялық
жарылыс болуы мүмкін, оның салдарынан 2025 жылға дейін 63 млн. адамнан 142
млн. адамға дейін өседі және НАТО мүшелері мен Жерорта теңізінің дамушы
мемлекеттері арасындағы демографиялық баланс бұзылады. Осы зерттеушілер
осындай уақытта Оңтүстік Еуропа халқының өсуін болжайды, алайда тек 5 млн.
адамға ғана [27]. Осы болжамдар Францияның ұстанымына позитивсіз әсер
етеді.
Екінші жақтан 2001 жылдың 11 қыркүйекіндегі жағдай терроризммен күресте
халықаралық координацияны күшейту қажет екендігін көрсетеді, өйткені
қазіргі этапта ол ұлттық шекарадан шығып кетті. Халықаралық терроризммен
күресу үшін тек мемлекеттік деңгейдегі әрекеттер жеткіліксіз, сондықтан да
бұл үрдіске халықаралық қоғамдастықта болатын барлық құрал арсеналын
қолданатын басқа да механизмдерді тарту қажет. Мұндай құрылымдармен
халықаралық үкіметтік ұйымдар басқара алады, ал НАТО олардың ішінде ең
тиімдісі болып есептеледі.
Ауғанстандағы жағдайлар халықаралық терроризмнің ошағын ликвидациялау
үшін барлығына қоса әскери құралдарды қолдану қажет, НАТО тиімді және
орнатылған әскери құрылымымен ерекшеленеді, оны алға қойған мақсаттар үшін
қолдануға болады. Өз кезегінде халықаралық терроризм Солтүстікатлантикалық
альянсқа Варшавалық Келісімшарт Ұйымының таралуынан кейін пайда болған
легитимділік кризисін өтуге көмектесті. Ал енді, бірінші террорист У.Бен
Ладен секілді тұлғадан жаңа қауіп пайда болған уақытта НАТО-ның сақталуы
қажеттілігіне күмән жоқ. Бірақ әскери әдістер сәтті терроризмге қарсы тұру
үшін жеткіліксіз. Сондай-ақ арнайы қызмет жұмыстары, экономикалық және
саяси шаралар секілді механизмдер тиімді қолданылуы қажет. Бұл жайлы 2002
жылы наурызда Римдегі конференцияда жарияланған. Онда барлау мінездегі
ақпаратпен алмасуды жақсарту ұсынысы туралы және жаппай қырып жою
қарулырының таратылуына көңіл бөлу, одан қорғану мәселесі атап өтілген
[28].
Франция мен НАТО-ның Жерорта теңізі аймағындағы қызығушылық танытуының
себептерін 2002 жылдың наурыз айында Римде болған конференцияда бас хатшы
орынбасарының сөйлеген сөзінен көруге болады. Ол Жерорта теңізі
мемлекеттерінен шығатын барлық қауіптер мен мәселелерді бес топқа бөлді.
Біріншіден, ол Еуропа мен Солтүстік Африка арасындағы экономикалық және
демографиялық сәйкессіздік. Халық санының өсуімен (орташа жылына 2,5%) Таяу
Шығыс пен Солтүстік Африкада адам басына шаққан ЖІӨ-нің жыл сайын түсуі
болжаланып отыр. 1986 жылдан бастап жылына 2% құрайды.
Бұл диспропорция халықаралық қатынастардың қазіргі жүйесінің
тұрақтылығына қауіп төндіретін дамыған Солтүстік және дамушы Оңтүстіктің
жеке мәселе жағдайы болып табылады. Экономикалық жағдайдың қиындалуымен
қоса демографиялық жарылыс, жұмыссыздықтың өсуіне және нәтижесі ретінде
Еуропаға заңды және заңсыз эмиграцияға алып келеді. Қазіргі кезде
Еуропадағы Мағриб елдерінен мигранттар саны 6 млн. адамды, Францияда 45%
құрайды.
НАТО-ның қатысуын қажет ететін екінші Жерортатеңіздік мәселе - ол
аймақтағы территориялық келіспеушіліктер мен мемлекеттер арасындағы өзара
наразылық. Бұл жерде бас хатшы орынбасары Батыс Сахара, Кипр және Таяу
Шығыс кризистерін ерекшеледі. Басқа араб мемлекеттерінің қатысуымен
аймақтықтан жаһандыққа айналып кете алатын аса қиын дау, Палестина мен
Израиль арасындағы қатынастар және бұл мәселені шешуге НАТО-ның қосылуы
артық болмайды. Батыс, сондай-ақ НАТО Палестина басшылығының келіссөз
үрдісінен бас тартуына және халықаралық терроризмді активизациялауға тән
ашық жарылғыш қызметке көшуіне қызығушылық танытып отырған жоқ.
Жерорта теңізімен байланысты үшінші мәселе - ресурстардың шектелу
мәселесі және олардың тең емес болып бөлінуі; аталған аймақ үшін бұл
негізінен ХХІ ғасырда тұщы судың жетіспеушілігіне байланысты даулардың
пайда болу мүмкіндігімен айқындалады. Қазіргі таңда қуаң климатты
мемлекеттерде тұщы суды бөлу жөніндегі заңды халықаралық нормалар жоқ.
Осыған қоса шөлейттену мәселесі терең қауіп көлеміне өтуде, және болашақта
су ресурстарына қажеттілік өседі. Бұл мемлекеттер арасындағы аймақтық
қарсылықтардың қайнар көзі болады және халықаралық қатынастардың жүйесіне
қауіп төндіреді. Иордан өзені бассейнінен тұщы судың негізгі массасын
Израиль, Иордания, Ливан және Сирия алады, ал оның батыс жағалауында
израильдық және палестиналық қоныстанушылар территориялық өзара наразылық
обьектісі болатын территорияның топырақты суларын қолданады. Аймақтық
тұрақтылық үшін осы державалардың біреуінің дұрыс емес қимылы нәтижесінің
қандай болатынын оңай қарастыруға болады.
Төртінші аспект - ол аймақта ядролық қаруды тарату мүмкіншілігі,
Жерорта теңізі атомдық бомбаны жасауға жақын немесе де-факто жаппай қырып
жою қаруына ие. Мұндай жағдай тізбектік реакцияны тудыру мүмкін, өйткені
ядролық емес мемлекеттер өздерінің ядролық сынақтарын бастауы мүмкін, ал ол
жаппай қырып жою қаруларының таралуына алып келеді. Аймақтық тұрақтылықты
және ядролық қаруды таратпау жүйесін ұстану үшін НАТО-ның қатысуы тиімді
болуы мүмкін.
Аймақ елдерінен шығатын осы және басқа да қауіптер, Еуропаға заңсыз
иммиграцияның алдын алу үшін, мұнай және табиғи газды тұрақты тасымалдауды
қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ, терроризм мәселесін шешу үшін НАТО
елдерінің қатысуын талап етеді. Көріп отырғандай, осы аймақта әскери
қауіпсіздікке қатысты қауіптер аз, және осы жерде Солтүстікатлантикалық
одақ жоғарыда аталып өткен барлық мәселелрді шешу үшін әскери емес
әдістерді қолдана отырып иірмелі саясатты жүргізуге мәжбүр. Франция мен
НАТО-ның осындай талаптарына сай, Солтүстік Африка елдеріне баланстанған
демографиялық саясат жүргізуде және бос болмаушылық, тұрғын үй, азық-түлік
мәселелерін шешу үшін экономикалық көмек көрсету және инфрақұрылымды
жақсартуда көмек көрсетуге мәжбүр.
Сонымен ең соңғы аталатын, бірақ мағынасы жағынан емес - ол Жерорта
теңіз аймағындағы халықаралық терроризм мәселесі. Бұл жерде халықаралық
терроризм үшін сәтті қыртысты Жерорта теңізі елдерінің кейбір
мемлекеттерінде бар жабықтылық, саяси және экономикалық реформалардың және
базалық құқықтар мен адам бостандығының болмауы құрайды. Бұл мәселені шешу
үшін барлық халықаралық қоғамдастықтың күш координациясы қажет, оның ішінде
Солтүстікатлантикалық одақтың да. Бас хатшы орынбасарының сөйлеген сөзінде
көрсетілгендей, аймақ елдеріндегі НАТО-ның қызығушылығы осындай [29].
Осыған қоса Жерорта теңізінің диалогы Солтүстік Африка және Солтүстік
Жерорта теңізіндегі НАТО мүше-мемлекеттері арасындағы географиялық
жақындылық факторымен, сондай-ақ араб әлемімен тарихи орнатылған Франция
байланыстарымен ынталандырылады. Егер де НАТО осы мәселелерден алшақтанса,
ол өзіне позитивті болатындай болып жатқан жағдайларға әсер ете алмайды
және дамыған мемлекеттерді де түртіп өтетін аймақтық кризисті тудырады.
Негізінен бұл НАТО-ның Жерорта теңізіне шыға алатын мүше-елдеріне қатысты
(Франция, Италия, Испания). Бірақ 2001 жылдың 11 қыркүйегінде болған
жағдайлар көрсетіп отырғандай, халықаралық террористік қимылдардың
жаһандану шарттарында, Солтүстік Жерорта теңізіне қатысты емес мемлекеттер
де қауіп астында болуы мүмкін.
Солтүстік Атлантикалық одақ пен аймақ мемлекеттерінің арасындағы
ынтымақтастықты даму қажеттілігі осыдан туып отыр, ең алдымен Францияның
және Италияның жоғарыда аталып өтілген факттарға сай кейбір отандық
авторларда, альянс басшылығы Жерорта теңізін НАТО-ның ішкі теңізіне
айналдырады деген үрейлер туып отыр [30].
Мүше елдердегі қоғамдық пікірмен байланысты, әсіресе Францияда,
Италияда, Испанияда, НАТО саясатында Жерорта теңіздік векторының пайда
болуына алып келген басқа да тәртіп себептері бар. Биполярлы жүйенің
құлауынан кейін Батыс әлемі және оның НАТО-ғы әскерлері бірқатар деңгейде
бағыттан адастыратын болып қалды. Альянс басшылары өздерінің қарсыласы деп
есептеген және НАТО қазірдегідей өмір сүре алмайтын мемлекет жойылды деп
есептеді. Шығыс мәселесіне бағытталған НАТО Қырғи қабақ соғысы
аяқталғаннан соң, альянсты қамтамасыз ететін және оның әскери шығындарын
төлейтін батысеуропалық және американдық салықтөлеушілер алдында өз мәнін
жоғалтты.
Осы талаптарға сай, НАТО басшылығынан еуропалық мемлекеттер арасындағы
писсимисттер мен скептиктерді Альянс қызметін жалғастыруға құқығы бар
туралы көндіретін жаңа шешімдер қажет болды. Орындалмаған жағдайда
Солтүстікатлантикалық келісім-шарт Ұйымына АНЗЮС пактісі (Австралия, АҚШ,
Жаңа Зеландия) тағдырын кешу күтіп отырды. Қырғи қабақ соғысы кезінде
түске кеткен НАТО-ның ликвидациясы да ескерілді, және бұл пікір 90 жылдарда
Ресейде секілді, Батыс мемлекеттерінде де эйфория толқыны жайылды.
НАТО шенеуліктеріне келетін болсақ, олар классикалық бюрократикалық
құрылымның өкілдері ретінде бұл жағдайдың дамуында құзығушылық танытпады.
НАТО-ның ресми тұлғалары тез арада көңіл аударып, маңызды рөл атқарған
Жерорта теңізінің диалогы ұйымның трансформациясына қарай курс алды. Бұл
бағыт негізінен француз мүддесін түртетін Францияның саяси ортасында
ауқымды қолдау тапты. Франция НАТО-дағы Жерорта теңіздік диалогының дамуына
өзіне тән емес инициатива білдірді, бұл өз кезегінде Францияның осы ұйымға
әдісінің кейбір эволюциясын білдіреді [31].
1.2 XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы Францияның ұлттық
қауіпсіздік концепциясының ерекшеліктері
Францияның ұлттық қауіпсіздік концепциясының эволюциясын зерттеудің
өзектілігі болып, бір жағынан, қазіргі кезде бұл елдің халықаралық аренада
ойнайтын рөлі, екінші жағынан, сыртқы саясат пен қауіпсіздік саласында
жинаған тарихи тәжірибесі табылады. Халықаралық міндеткерліктерді сақтай
отыра, соның ішінде, әскери-саяси салада да, Францияның өз ұлттық
мүдделерін қорғай алуы көптеген мемлекеттер үшін үлгі бола алады.
Франциядағы президенттік сайлау алдындағы саяси күштердің орналасуы
көптеген жағдайлар бойынша қызықты болып табылды. Ең алдымен, қазіргі
Конституция бойынша президентті алғаш рет 5 жылға сайлады. Біз білетіндей,
президенттік қызметтің 7 жылдық мерзімі Үшінші республика кезінде
қалыптасқан еді. Президенттік мандат мерзімін қысқартудың алғашқы қадамы
1973 жылы сәуір айында Ж.Помпидумен жасалған болатын. Алайда, ең қызықтысы
болып келетін, ол - президент Ж.Ширак пен премьер-министр Л.Жоспен бір-
біріне қарама-қарсы саяси күштердің өкілдері болса да, екеуі едәуір
теңдескен, бірлескен сыртқы саясатты жүргізіп отырды. Заманның ең
шиеленіскен мәселелеріне деген көзқарастардағы айырмашылықтар жойылып, олар
өте аз мөлшерде партияаралық полемика үшін негіз болып қызмет атқарады.
Әсіресе, оны біз Францияның еуропалық құрылыстың мәселелеріне деген
ұстанымынан көре аламыз. Республиканың қазіргі сыртқы саясаты голлизмге,
саяси көзқарастар жүйесіне, ұлылық, тәуелсіздік пен мықтылыққа негізделген.
Сонымен бірге, біріншісін мақсат ретінде, екіншісін шарт, ал үшіншісін
құрал ретінде қарастыру керек.
Шарль де Голль доктринасының концептуалдық жағдайларының мағынасы мен
өзектілігін түсіну үшін, кем дегенде, Еуропадағы ұжымдық қауіпсіздік
жүйесінің қызмет ету механизмдерін еске түсіру керек. Қайта Құрылу
кезеңінен бастап, Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуына дейін тепе-
теңдік түсінігі Еуропадағы егемен мемлекеттердің арасындағы қарым-
қатынастарындағы ең маңызды түсінік болып келді. Континентте бір субъекттің
басым болуы үшін жасалған қандай да бір қадам, қауіп төніп тұрған басқа
субъекттердің бір мақсатты көздеген коалицияны құруына әкелетін еді. Бұл
мақсат – белсенділік таныта бастаған көршісінің өз мақсаттарын жүзеге
асыруына жол бермеу және қажет жағдайда біріккен агрессиялық қадамдар
жасау. Жоғалтылған тепе-теңдікті қайта қалпына келтірудің жарқын мысалдары
ретінде, монархиялық Еуропаның Наполеонға қарсы соғыстарын, Қырым соғысын
және екі дүниежүзілік соғысты қарастыруға болады. Осындай модель ХХ
ғасырдың бірінші жартысында, бүкіләлемдік монархияның келуіне жол
бермейтін, саяси тұтастықты қамтамасыз ететін, Еуропада мемлекеттер
арасындағы қатынастарды ұйымдастыру үшін ең қолайлы модель болып
қарастырылды. Алайда, еуропалық тепе-теңдік, күші жағынан ұқсас болатын
және нақты статус квоны ұстануды мақсат ететін ұлы державалардың болу
мүмкіндігін тудырады.
Қалыптасқан еуропалық тәртіп, оны ұстану механизмдері сияқты, 1871
жылдан бастап, 1945 жылға дейін бірте-бірте жойыла бастады. Кейде
тарихшылар бұл үрдісті Германияның өз кеңістігін еуропалық көршілері
есесінен кеңейтіп алғысы келгенімен байланыстырады. Себептерін басқа
жағдайлардан іздестіру қажет. Де Голльдің ойлауынша, ұлттар, нақты тарихи
және жағрафиялық контекстке енгізілсе де, уақыттан тыс субъект болуға
тырысады. Оны Францияға, Германия, Ресей және Ұлыбританияға жатқызуға
болады. Еуропаның айналасындағы әлем ешқашан бір орында тұрған жоқ. Екі
әлемдік жанжал да Батыс Еуропасына жатпайтын тек екі державаның араласуынан
кейін ғана басылды (АҚШ 1917-1918 ж.ж.; КСРО мен АҚШ 1941-1945 ж.ж.).
Генерал де Голль континенттегі қауіпсіздік (немесе тепе-теңдік) тек
еуропалықтардың ғана ісі болып табылмайтындығын алғашқы болып түсінді.
Францияның әскери жеңілісінен кейін, оның 1940 жылдың 18 маусымында
лондондық радиодан сөйлеген әйгілі сөзі тек қарсылық әрекеті ғана емес,
сонымен қатар, қарсылыққа шақыру болып табылады. Бұл жолдау жалғасып жатқан
соғысқа деген жаңа геосаяси көзқарастың қалыптасуына негіз болды, ал,
кейіннен Францияның жаңа әлемдік тәртіп орнатудағы орны мен рөлін анықтауға
негіз болды. Вишистік үкіметтің басшысы, маршалл Петеннің ойынша, соғыс
континенттен тыс шықпауы керек еді, яғни, жеңген Германиямен келісіп,
ынтымақтасу керек еді. Де Голль болса, керісінше, соғыс әлемдік сипатқа ие
болады деп санады: Франция жалғыз емес!.. Бұл соғыс тек біздің мемлекеттің
территориясымен ғана шектелмеген. Соғыстың нәтижесі Франция үшін күреспен
шешілмейді. Бұл әлемдік соғыс... Қазір біз механизацияланған күштермен
басылып отырсақ та, болашақта біз жеңіске жете аламыз...
1940 жылғы әскери жеңіліске, Петен мен Гитлердің тығыз ынтымақтасуына
қарамастан, Екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижелері Франция үшін жақсы
болды. Айта кететін бір жайт, Капитуляция туралы Актісіне қол қою үшін
бөлмеге германиялық әскердің өкілдерін кіргізген кезде фельдмаршал Кейтель
үстел басында отырған жеңушілерді, яғни, француз генералы Деллатрды
көргенде, былай деді: Қалайша? Француздар да ма?. Көбінесе КСРО-ның
көмегінің арқасында, Франция Ялта және Потсдам конференцияларының
шешімдерімен, Германиядағы өз оккупация аймақтарын иеленді, БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің бес тұрақты мүшелерінің бір орнын, бейбіт реттеу мәселелерін
шешуге тиісті болған сыртқы істер министрлігінің Кеңесіндегі мүшелікті
иеленді. 1944 жылы күзде Думбартон-Окстағы конференцияда: ішінде Кеңес
тұрақты мүшелер ретінде КСРО, АҚШ, Ұлыбритания және Қытайдың өкілдерінен
құрылады, ал, болашақта Франциядан да деп айтылған жобаны енгізген сол
КСРО еді. Де Голльдің өз елінің беделін көтерудегі және оған ұлы держава
атағын қайтарудағы күресі осы жолы сәтті аяқталды. Әскери кезеңдегі өз
жұмысының нәтижелерін де Голль былай деп сипаттады: Мен үйді де сақтап
қалдым, және қандай да бір жиһазды да сақтап қалдым.
Сонымен қатар, Франция көшбасшысы соғыстан кейінгі әлемдегі геосаяси
өзгерістердің құрылымын жақсы түсінді. Еуропада тепе-теңдік түсінігі оның
бұрынғы мағынасында болған жоқ. Бірте-бірте, Еуропаны екі жау тарапқа бөлу
деңгейіне байланысты, Францияда екі негізгі сыртқы саяси концепция
қалыптасты. Атлантикалық концепцияны жақтаушылардың ойынша, Францияның
экономикалық, қаржылық жағдайы және әскери потенциалы елге ұлы әлемдік
держава рөлін ойнауға мүмкіндік бермейді. Осыдан, мықтырақ серіктеспен,
супердержавамен одақ құрып, немесе мемлекеттер тобымен бірігіп шектеліп,
серіктестерге тәуелді болумен, сыртқы саясат пен қорғанысты ұйымдастыру
салаларында егемендіктің бір бөлігін жоғалтумен келісу ұсынысы пайда
болады. Француз социологы Р.Аронның айтуы бойынша, ХХ ғасырда Францияның
басынан кешкен қиындықтарының барлығы Еуропада Францияның беделі мен
Еуропаның әлемдегі беделі арасындағы терең қарама-қайшылықтармен және
Еуропаға біздің елмен, жағдайлармен, немесе одақтастарымен жүктеліп
берілген тапсырмаларымен түсіндіріледі.
Алайда, ХХ ғасырдың екінші жартысында сыртқы саясатта басым болып
келетін елде Францияны ұлы әлемдік державалардың бірі ретінде мойындау
қажеттілігіне негізделген концепция әлі де қалады. Де Голльдің және оның
жақтастарының қызметі бұл тенденцияны көрсетті. Басым одақ пен
супердержаваға қарсы геосаяси факторларға негізделіп таңдалған бірнеше
мемлекетпен одақтық қарым-қатынастар, халықаралық аренада осы
мемлекеттердің күштерінің тең болуы қойылды. Жетпей жатқан саяси-
экономикалық потенциалды қарқынды дамып келе жатқан сыртқы саясаттың
есесінен дамыту қарастырылды.
Жаңа саясаттың мақсаты – жоғарыда айтылғандай, Францияның ұлттық
ұлылығын қайта қалпына келтіру болды. Өз әскери мемуарларында де Голль
былай деп жазды: Франция бірінші қатарларда тұрса ғана, шынайы Франция
болады... Біздің ел басқа елдердің алдында ұлы мақсаттарға жетуге тырысу
керек және ешкімнің алдында бас имеуі керек, олай болған жағдайда, ол
өлімге тең қауіпке тап болады. Қысқаша айтқанда, менің ойымша, ұлылықтан
айырылған Франция, Франция болуын тоқтатады.
1945-1991 ж.ж. аралығындағы де Голль және оның жақтастарының жүргізген
сыртқы саясатын толық қарастырудың қажеті жоқ. Де Голльдің НАТО-ға белгілі
өте суық қатынасымен қатар, оның сол уақытта Батыс Еуропада әскери одақ
құру идеясын қолдамауы да бізге белгілі. Содан кейінгі уақытта да француз
үкіметі әскери интеграцияға көп қызығушылығын білдірген жоқ. 1977-1982 ж.ж.
Францияның әскери бағдарламасында еуропалық құрылыс, оның жалғасуы,
бұрынғыдай қорғаныс мәселелерін көтермеуде және ол Франция үшін негізгі
мақсат болып келетіні айтылды. Еуропаны екі қарсы тарапқа бөлу кезеңінде
Франция да, басқа еуропалық мемлекеттер де қаруланған қақтығыс жағдайында
Варшава Келісіміне қарсы тұра алмайтындығын генерал мойындады. Францияның
тарихи дамуының осы сатысында Еуропадағы тұрақтылық факторы ретінде
мұхиттың арғы бетінен мықты одақтас қажет болды. Атақты француз саясаткері
Ф.М.Дефарж де Голльдің саяси мұрасына сараптама жасай отыра, Францияның
ұлттық мүдделеріне сай келетін, оның сыртқы саясаттағы төрт ұсынысын атап
өтті:
➢ Ұлттық территориялардың қорғалуын өздігінен қамтамасыз ете алатын
ядролық тежеу күштерді құру арқылы негізгі аймақта жоғалтқан
тәуелсіздікті қайтару;
➢ Мұрагерлікті рационалды түрде басқару (бұрынғы француз иеліктерімен
байланыс);
➢ Франция инициативасымен европалық ұйымды құру арқылы өзіне қуатты
күшейткішті қамтамасыз ету;
➢ Ешқандай жағдайларға қарамастан, тәуелсіз сыртқы саясатты жүргізуді
тоқтатпау[31].
Саяси аренадан атақты генералдың кетуінен кейін, оның ізбасарлары бұл
ұсыныстарды орындағанын айта кеткен жөн. Европалық құрылыс кеңістігінде
Франция саясатын зерттей келе, Ж. Помпидудің Франция өзінің тарихи және
географиялық жағдайларына байланысты тағдыры Европа ролін ойнау (10)
айтқан сөзін келтіруге болды. Алайда, 1990-жылдары әлемде стратегиялық тепе-
теңдікті бұзған оқиғалар болып өтті. Олардың көлемін екінші дүниежүзілік
соғыстың нәтижелерімен теңестіруге болады. Франция қырғи-қабақ соғысты
жеңуші мемлекеттер қатарында болғанына қарамастан, қазіргі кездегі
саясаткерлер ұрпағына жаңа геосаяси жағдайда мемлекеттің ролін қайта
анықтауға тура келді. Де Голль жасаған стратегиялық типтегі ұсыныстар әлі
күнге дейін қажетті. Ең көп көріністі бұл Франция қорғаныс саясатында
табады.
1999 жылы 22 қазанда ұлттық қорғанысты жоғарғы зерттеу институтында
премьер-министр Л. Жоспен тікелей түрде ядролық тежеу біздің
қауіпсіздіктің негізгі қағидасы болып табылады деп жариялады [32]. Осы сөз
сөйлеуінде үкімет басшысы зымыраларға қарсы қорғаныс құралдарын құру
жөнінде американдық жоспарларға байланысты қауіптенгенді білдіріп, бұл
мәселе тек ресей-американдық қатынастар және зымыраларға қарсы қорғаныс
келісімі шеңберінде қарастырылуы мүмкін еместігі жөнінде айтты.
1990 – жылдардың басынан қазіргі күнге дейінгі Францияның ядролық
доктринасының эволюциясы қызықты болып табылады. Басқа ядролық
державалардың қабылдаған мораторий тұсында Полинезия полигонында өткен
ядролық атқылаудың және әлемдік қауымдастықтың бұл тәжірибелерге қарсы
тұруы, Франция әскери доктринасында ядролық тежеу қағидасын ұстанатынын
дәлелдеді. Басқа мемлекеттер және үкіметаралық емес ұйымдардың жағынан
Францияға қысым көрсету талпыныстары нәтижесінде қатаң жауапты алды. 1985
жылы 10 шілдеде Франция DGSE барлау тобы жүргізген операция нәтижесінде,
атолла Муруроада ядролық тәжірибелерге кедергі жасауғу талпынған
Greenpeace қозғалысы иеленген Rainbow Warrior кемесі атылды.
1992 жылы 2 сәуірде қабылданған ядролық тәжірибелерді тоқтату
жөніндегі шешімі КСРО құлауына және әскери қауіптің жойылуына жауаптан
гөрі, Франция ВПК нәтижелерінің қажетті және жеткілікті жетістігі болып
табылады. Келесінде, дипломатиялық инициативаны өз қолына алып, Франция
1995 жылы ядролық державалардың ішінде бірінші болып нолдік таңдауға,
яғни қандай-да қуаты болмасын, ядролық тәжірибелерге толық тыйым салуды
қолдады.
1996 жылдың 22 ақпанында мемлекет президенті Жак Ширак француздық
Полинезиядағы ядролық зерттеу орталығының жойылуы, сонымен қатар плутоний
мен уран қару-жарақтар өндіретін Маркула мен Пьерлаттадағы зауыттарының
жабылуы, және олардың жабдықтарының демантажы туралы хабарлады.
1996 жылы 24 қыркүйекте Франция бірінші болып ядролық зерттеу
жұмыстарын жүргізуге тыйым салатын келісім-шартқа қол қойды. Ал 1998 жылы
ядролық клубқа кірген Ұлыбританиямен бірге бірінші болып бұл құжатты
ратификациялады. Сыртқы саясатта мемлекеттің бұл бағытта жүргізетін іс-
қимылдары жөніндегі елес толық болмайтын еді, егер 1992 жылы Францияның
ядролық қаруды таратпау жөніндегі 1970 жылғы келісімді ратификациялағанын
және оның шарттарын кедергісіз орындағанын ескерсек. 1991 мемлекет
басшылығы ядролық технология мен материалдарды МАГАТЭ жағынан өздерінің
ядролық объектілерді бақылауына қарсы болған, және бейбітшілік бағытта
қолданатын мемлекеттерге экспорттауға тыйым салу жөнінде шешім қабылдады.
Француз дипломатиясының себепсіз активлігі әскери құрылыстың өзекті
тәжірибесімен, яғни де Голльдің 1960 жылы айтқан ұсыныстарына сай келіп
толықтырылады. 1997 жылы 28 қазандағы әскери реформа заңы 2002 жылға қарай
440 мың адамнан құрылатын білікті армия құруы қарастырылған. Жаңа әскери
реформа әскери міндеткерлік қағидасын жоя отырып, теңіз және әуе жағынан
ядролық ұстанымның модернизациясын қарастырды. Соның ішінде Triomphant
түріндегі су асты ракеталық кеменің жаңа деңгейдешығарылуы жоспарланады,
олар орта радиуста істейтін жаңа ракеталарымен қамтамасыз етілген. Ал
кәдімгі әскери дайындық бойынша, европалық серіктестермен бірге Helios 2
және Trimilsatcom түріндегі ғарыштық бағдарламаларды пайдалана отырып,
әскери басқарудың жүйесін жақсарту жұмысын жүргізеді. Rafale бірінші
зымыраларын әскери дайындау, Horizon фрегатын мсодернизациясын әрі қарай
дамыту, Tigre ұшқыштарын және NH 90 модернизациялау көзделді. Сонымен
қатар әскери өнеркәсіптің келесі бағыттарда қайта құрылуы жүргізіледі :
шығарылатын қару-жарақтың құнының төмендеуі, өнеркәсіптік топтардың
құрылуы, европалық серіктестермен қаруларды шығару және қаруды сату нарығын
іздеу саласында тығыз қарым-қатынас орнату (13).Бұл жағынан Франция үшін ең
приоритетті қадам біркелкі европалық саясаттың әскери қарудың экспорты
болып табылады. 2001 жылы 28 қаңтарда әскери қару-жарақ бойынша Біріккен
Ұйым құру жөнінде келісім-шарт орын алады (OCCAR – L’Organisation conjointe
de Coopiration en matiire d’armement). Қазір ол Франция, Германия, Италия
мен Ұлыбританияны біріктіреді. Ең көрнекті кіруге кандидаттары ретінде
Нидерланды, Испания және Бельгия болып табылады. Франция қорғаныс министрі
А.Ришардың көз қарасы бойынша, жаңадан құрылған ұйым Европаның әскери күші
бойынша ең жақсы агенттігі болып, европалықтардың бұл бағыттағы
тұжырымдамаларын біріктіруге негіз салады [33].
Француз басқармасының бұл бағыттағы қадамдарын бағалай келе, де
Голльдің саяси саладағы көзқарастарына сүйеніп, генералдың Европалық әскери
қару құруы жөніндегі ойларына тексерістерді айтпай кетуге болмайды. Келесі
франко–неміс дискуссиясындағы және европалық федерациясын құру ойлары,
отандық және шетел бұқаралық ақпарат құралдары үшін екі мемлекет ішіндегі
қарым–қатынасындағы күйзеліс пен, өз уақытында барлық Европаның біріктіру
үрдісінің генераторлары болған Франция–ФРГ тандемінің құлауы жөнінде
көзқарастың таралуына себеп болды [34]. Негізінен, Л. Жоспен тағы да өзінің
неміс серіктестеріне Франция интеграциялық саясатының өзгермеуіне, және
Европалық отан тұжырымдамасына сеніп, жаңадан ЕО негізіне сүйенетін
конфедерациясының құрылуын еске түсірді. Бірақ Францияның егемендігін
жоғалтуға әкелетін біріккен интеграцияға бармайтыны белгілі. Осы мәселеге
байланысты өз саясатын түсіндіріп, де Голль жазды: ...нәтижесінде Франция
белгісіз космополитті ағзада күйреп, ал бұл ағзаның өз кезегінде теңіздің
ар жағынан талап еткен саясаттан басқа саясаты жоқ, осы алтылықтың
наднационалды жүйені иемденуіне ешқашан еліспедік [35]. Сонымен қатар, екі
мемлекет қарым-қатынасының суып кетуі жөнінде айту ерте. Франция күшті
держава ретінде өзінің келешегін француз басқаруы астында егеменді
европалық мемлекеттердің әскери-саяси блок құруында көреді. Осы бағытта
Германиямен серіктестік қатынастар өте қажет болды.
Қорғаныс саласында жағдай, ал онымен бірге Франция саясаты 1991-1992
жылдары үлкен өзгерістерге ұшырады. Шығыстан әскери қауіптің жойылуы
американдық қорғалуы астынан шығуға және Европалық Одақтың әскери құрылымын
салуға мүмкіндік берді. Осында, алдымен, қазіргі кездегі голлистер
европалық армиясын құру идеясына қарсы болған өзінің алдындағы
саясаткерлердің ортодоксалды көз қарастарынан алшақтады. 1991 жылы қазанда
жариялау бойынша екі жақты серіктестікті күшейту мақсатында франко-
германдық бригада құрылды. Дәл осы бригада европалық қауіпсіздік күштердің
құрылуына бастау болды. 1992 жылы 22 мамырда Ла Рошельде өткен кездесуде Ф.
Миттеран және Г. Коль Европалық корпустың құрылуы жөнінде ресми жариялады.
Қайта құрылған әскери жүйе келесі функцияларды орындауға міндетті: одақтас
мемлекеттер территорияларының біріккен қорғанысы, гумманитарлық көмек
көрсету, ЕЫҚҰ және БҰҰ операцияларының шеңберінде бейбітшілікті орнату және
қолдану. Осылайша ЕвроКорпус өзіне әскери функцияларымен қатар полициялық
міндеттер жүктеді.
1993 жылы ЕвроКорпусқа Бельгия, 1994 жылы – Испания, 1996жылы –
Люксембург қосылды. Корпустың көпұлтты штабы Страсбургте дислокацияланды.
Қазіргі кездеЕвроКорпуста 60 мыңнан артық адам, 700-ге жуық танк, 2700
бірліктен көп автомобиль және басқа әскери техника бар. Косово аймағында
жан-жалдың дамуы, европалықтардың АҚШ тарапынан көмегінсіз өз үйінде
дағдарысты жағдайларды шеше алмайтындығын көрсетсе де, корпус ролі арта
береді. Бүгінгі күнге қарай, оның офицерлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz