Еуропадағы терроризмнің таралуының себептері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Терроризмге қарсы күресудегі халықаралық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... .. ... ..7
1.1 Халықаралық терроризм анықтамасын құқықтық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Терроризмнің пайда болуының алғышарттары және
мақсаттары ... ... ... ..10
1.3 Терроризм және оның сатыларының, қылмыстық құрамының құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.4 Терроризммен күрес әрекеттерінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 Терроризмге қарсы күресудің ғылыми-теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ..33
2.1 Терроризм амалдарының жіктелуінің ғылыми-теориялық сипаттамасы..33
2.2 Еуропадағы терроризмнің таралуының
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..37
2.3 Таяу Шығыс және
террор ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .40
2.4 Терроризмнің таралуының теориялық және практикалық аспектілері ... .42
2.4.1 Террор және
жастар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...42
2.4.2 Психологиялық
аспектілер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 44
2.4.3 Терроршылдардың басты қаражат көзі – есірткі
саудасы ... ... ... ... ... ... 45
2.4.4 Ұйымдасқан қылмыстық
топтар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.5 Ислам діннің терроршылдыққа
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...48
2.6 Қазақстан Республикасы терроризммен күресудегі басқа мемлекеттермен
ынтымақтасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Өткен XX ғасыр ғылым мен технологиядағы бас
айналдырар жылдамдықтағы жаңалықтардың ғасыры ғана емес, сонымен қатар 100
миллионға тарта адамдар құрбан болған дүниежүзілік соғыстардың, қанды
қырғындар мен төңкерістердің, көтерілістер мен апаттардың да ғасыры болды.
Ұлттық империалистік мақсаттарды көздеген мемлекетер соғыс үстіне соғыс
ашып, аяғында өздері әлек болды. Адам сөйлескенше қағидасы жеңіске жетіп,
он мыңдаған жылдар бойы жауласып келген үстемдікті қарумен, қара күшпен
мойындату дәуірі біршама жабылып, оның, орнына халықаралық сыбайластық,
дипломатияльқ айла-амалдар, психологиялық факторлар мен саяси-экономикалық
іс-шаралар арқылы әлемді билеу үрдісі пайда болды. Бұқаралық ақпарат
құралдары техникасының дамуы және жаңа түрлерінің пайда болуы салдарынан
психологиялық соғыс әдістерінің күшейгені соншалық, бүгінгі күні
психологиялық соғыстың тактикалары мен стратегиялары ғылымның жеке саласына
айналды десек қате болмас. Сол себепті де XXI ғасырды ақпараттық ғасыр
деушілермен бірге психологиялық соғыстардың ғасыры деушілер де бар.
Халықаралық қарым-қатынастарды БҰҰ, ЕО, НАТО, ЕФТА, НАФТА, АСЕАН,
ЕҚЫҰ, ТМД сияқты көптеген аймақтық және әлемдік ұйымдардың реттеуі, әлемдік
геосаяси және геоэкономикалық тепе-тендіктің өзгеруі нәтижесінде қарулы
қақтығыстар мен соғыстардың орнына қырғи қабақ соғыстың пайда болғаны
белгілі. Міне, дәл осы кезде ұсақ көлемді қақтығыстар (Low lndensity
Соnflict) және террор ұғымдары пайда бола қалды. Психологиялық соғыс
санатына жататын терроризм бұрыннан келе жатқан яки қолдан жасалған
қақтығыстар мен келіспеушіліктер негізінде қалыптасқан төңкерісшіл
идеологиялар мен қозғалыстарды белгілі бір мақсат бойынша ұйымдастырудың
нәтижесінде пайда болады [1,17].
Терроризм құдды технология сияқты өзгеріп, жаңа әдістер мен
жабдықтарды сіңіре отырып, құбыла отырып дамуын жалғастырады. Адамзаттың
рахаты үшін ойлап табылған заттар терроршылардың қызметіне жарауы әбден
мүмкін. Жолаушы тасымалдайтын ұшағыңыз бомбаға, қол телефоны аузынан от
шашатын айдаһарға айналуы әбден мүмкін. Терроршылықтың алдын алуда
демократия мен адам құқықтары жөніндегі алға басушылықтардың пайдасы мол.
Дегенмен, бүгінде үйіміздің төріне шыққан БАҚ арқылы сойқаншылар мен
содырлардың іс-әрекеттері әп-сәтте күллі жаһанға мәлім болуда. Сондықтан,
БАҚ адамдарды ақпараттандыру міндеті мен терорды әлемге жариялау
дилеммасының алдында тұр. Бұл жалғызым мен жалмауызымның әңгімесі емес,
құқықтық тұрғыдан алғанда аражігі нақтылы ашылмаған мүшкіл хал [2,6].
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық проблемалар мен биліктегі түзімнің
кейбір кемшін тұстарын өздерінше пайдаланатын терроршылар бұған наразы
азаматтарды өздерінің идеологиялық бағыттары бойынша үгіттеп,
ұйымдастырады. Осы сатыдағы терроршы топтар мен оларды жақтаушылар кейбір
барлау мекемелері және ұйымдасқан қылмыстық топтармен жең ұшынан жалғасатын
байланыс орнатуы мүмкін. Осы күштер тамызған қақтығыстар мен шиеленістер
оты кейде ондаған жылдар бойы өшпеуі мүмкін. Терроршы топтардың ұрандары
мен пікіриятына (идеология ) имандай сенген жанкештілер болса өздерін һәм
езге де күнәсіз жандарды фида етуде.
Өкінішке орай, терроршылардың лаң салуы күн өткен сайын жиілей
түсуде, олардың шабуылдарының зияндары күн өткен сайын ұлғаюда. Террор
амалдарының көбеюі немесе бәсендеуі халықаралық, аймақтық яки мемлекетгік
деңгейдегі саяси-әлеуметгік уақиғалармен тығыз байланысты. Мұндай амалдар
сайлау, халықаралық зия раттар мен биік жиналыстар кезінде көбірек болады.
Бірақ бір нәрсенің басы ашық - терроризм ешқашанда жеңіске жете алмайды.
Үреймен, қоқан-лоқымен, лаңкестікпен жеңіске жетемін деп ойлайтындар
алданады. Уақытша ғана әсер ету ешқашанда мәңгілік үстемдікке апармайды.
Мәңгілік үстемдік тек әділеттілік, рахымшылық, келісім негізінде ғана болуы
мүмкін [3,7].
Алайда, жер бетіндегі әділетсіздік пен қанаушылың, сыңаржақ
ұстанымдар мен тонаушылық бола берсе оған қарсы күресетін адамдардың
болатыны күмәнсіз. Кейбір мемлекеттер өз жоспарларын орындау үшін
терроризмді қолданудан жасанбайды. Міне, осы әрекеттер жалғасын тапса,
терроризмнің жойылмасы анық. Әр қоғамда өзінің әлеуметтік-экономикалық
жағдайына наразы шағын топтар болады, бұл табиғи нәрсе. Адамардың бәрін
бірдей байыту және қошеметтеу мүмкін емес.
Терроршы топтардың бір үстемдігі олардың кез келген уақытта және кез
келген жерде қимыл жасай алатыны. Сондықтан, кез келген адам террор
шабуылының құрбаны болуы мүмкін. Лаңкестердің жоспарлары туралы мәлімет
жинақтау өте қиын. Өте қатал тәртіппен тәрбиеленген және қоғамға
қайтарылуы көп жағдайда мүмкін емес жанкештілер сыр бермейді. Бұл
террордың үрей салғыш құралы, ықпал ету айласы. Терроршыларда әдеттегі
адамдағы этикалық және рухани қасиеттер атымен болмайды. Олар ешқандай
этикалық адам құндылыққа бағынбайды, сол себепті қауіпті.
Террорды тек сыртқы күштер ұйымдастырады деушілік бекер, өйткені,
террор өмір сүруге қолайлы орта болмаса жан саңтай алмайды. Ол ылғида
әлеуметтік ауруы асқынған қоғамдарды, ауыз бірлігі жоқ елдерді және
өздерінің әл-аухатына қатты наразы адамдарды іздейді де тұрады.
Террордың дамуы мен таралуында сыртқы факторлардың әсерін, әрине жоққа
шығаруға болмайды. Бірақ террор бар елдерге қарағанымызда ол елдерде саяси,
экономикалық және әлеуметтік проблемалардың ішкі тұрақтылыққа жол бермейтін
деңгейге жеткенін байқаймыз. Қоғамдар да тірі организмдер сияқты. Оның бір
ағзасы ауруға шалдықса, микробтар мен вирустарға қарсы өзін қорғауы қиын
болады. Сол сықылды, егер қоғамда жікшілдік пен араздықтар пайда болса,
ондай қоғамда терроризм үшін қолайлы орта бар деген сөз.
Әлеуметтік-экономикалық өмірдегі проблемаларды шешудің орнына оларға
басқаша саяси мән-мағына бере отырып деструктивті әрекеттерге бару
терроршылардың аузына май салғанмен бірдей. Қоғамдағы бір-біріне қарама
қарсы радикал-маргиналды топтардың пайда болуы террорға апаратын жолды
қысқартады. Сондықтан да қоғамның келісім, ішкі татулық пен береке-бірлік
әр мемлекеттің террорға қарсы мықты бекінісі, қорғаны. Ең маңыздысы,
адамдарды зорлыққа, әлімжеттікке, қатігездікке итеретін факторларды
анықгап, олады еңсеру үшін нақты шараларды қолдану керек. Әр адам өзге
адамдардың құқықгары мен бостандықтарын сыйлап, құқықтың үстемдігі жүзінде
жүзеге асатын болса, заңсыздың пен әділетсіздік азайса, қоғамньң басын
біріктіретін құндылықтар дәріптелсе, сонда ғана потенциалды террордан
сақтануға болады [4,78]. Жоғарыда аталған проблемаларды мемлекетаралық
болып шешпейінше, терроризм қаупінен құтылу, қоғамдық қауіпсіздікті және
елдер арасында бейбітшілік пен тыныштықты қамтамасыз ету, адам құқығы
жөніндегі мәселерді шешу әсте мүмкін емес.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, дипломдық жұмыс
тақырыбының өзектілігін, жұмыс мақсатын, міндетін, негізге алынған
материалдарды және жұмыстың құрылымын анықтап көрейік:
Сонымен бүкіл әлем тыныштығы мен бейбітшілігінің бұзылуы, адамзат
қауымының қорқыныш пен үрейге малшығуы, мемлекет ішілік саяси
тұрақсыздықтың етек жаюы, адамдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін кепілдендіретін мемлекеттің билік басынан кетуін қалайтын және
өз арман-мақсаттарына кедергісіз әрі заңсыз жетуді тілейтін терроризм мен
діни экстремизм кемесінің өрге жүзуі, қарапайым халық үшін "қасірет
теңізін" дүние жүзі болып бар күшті салып, жою, қарсы күрес жүргізу -
өзекті мәселе.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың бірлігі болып табылатын
"терроризм", "террор", "террорист" ұғымдарын, түрлерін және олардың қоғамға
тигізетін әлеуметтік, экономикалық және саяси әсерлері мен ықпалдарын
анықтау мен талдау.
Дипломдық зерттеудің мақсаттарын шешу үшін төмендегідей негізгі
міндетер қойылды:
- халықаралық терроризм анықтамасына құқықтық талдау жасау;
- терроризмнің пайда болуының алғышарттарын және мақсаттарын анықтау;
- терроризм және оның сатыларына, қылмыстық құрамына
құқықтық
сипаттама беру;
- терроризмнің қоғамдағы қылмыстық орнын анықтау;
- терроризмге қарсы күрес қағидаларын мемлекет тарапынан жүйелеу.
- терроризмнің таралуының теориялық және практикалық аспектілерін
талдау.
Зерттеудің объектісі. Терроризмге қарсы күресудегі әлемдік
ынтымақтастық саласындағы қоғамдық қатынастар.
Зерттеудің пәні болып халықаралық терроризмге қарсы күрес қызметін
ұйымдастырудың негізгі принциптері мен бағыттары танылады.
Дипломдық зерттеудің теориялық және методологиялық негіздерін Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексі, "Терроршылдыққа қарсы күрес туралы"
Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің
халыққа арнаған жолдауы, сонымен қатар, Ағыбаев А.Н., Тукумов Е.В.,
Заводпаев Р.Т. және т.б. заңгер-ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу барысында жалпы және жеке ғылыми дербес әдістер қолданылды:
анализ, синтез, құқықтық-салыстырмалы, жүйелі-құралу, логикалық, нақты
социологиалық, тарихи және т.б.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Дипломдық жұмыс материалдары және
тұжырымдары терроризм құбылысын ғылыми тұрғыдан түсінуге, талдауға және
тиімділігін арттырудың нақты ұсыныстары айтылады. Сонымен қатар, арнаулы
курстар дайындауға, ғылыми зерттеулер ісін жүргізуге дипломдық жұмыс
материалдары негіз бола алады.
Жұмыс құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Терроризмке қарсы күресудегі халықаралық ынтымақтастық
1.1 Халықаралық терроризм анықтамасын құқықтық талдау
Сонымен, терроризм дегеннің өзі не? Терроризмнің иесі кім? Террордың
мақсаты қандай?
Бүгінгі таңда терроризмнің керемет көп анықтамасы бар. Біреулер
терроризмді әлеуметтік құбылыс деп санаса, келесі біреулер оған мүлде
қарама-қарсы пікірлерін салмақтайды. Қалай болғанда да, осынау құбылысты
сипаттап-сараламай тұрып терроризм туралы белгілі бір түйінді пікір айтуға
болмайды.
"Террор" және "терроризм" терминдерінің пайда болуы туралы
зерттеушілердің ортақ пікірлеріне қарағанда "terror" латын сөзі -
"қорқыныш", "үрей" дегенді білдіреді. Негізінен, жоғарыда аталған сөдердің
этимологиясы тіптен арыда жатыр: "terror" ("жер - земля") - жер үстіндегі
белгілі бір айқындалған іс-әрекеттер, я болмаса, жер үстіндегі "бірдеңе"
үшін. Ал көне Римнің эллинистикалық мәдениеті мен көне грек тілінде "тэрас"
- "құбыжық" сөзінің мағынасы қазіргі кездегі лаңкестік әрекеттердің ниетіне
сай келеді. Екі сөздің қос семантикалық мағынасы біріккен бір ғана мақсатты
көздейді -белгілі бір аумақта максимальді түрдегі қатаң әдіс-тәсілдермен
"әлемді билеп алу, билік құру" [5,260].
Жалпы, "терроризм" анықтамасы 1972 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы
мекемесінің құрылуымен әзірленді, соның негізінде: "терроризм" - террорлық
әрекетті уағыздаушы саяси бағыт. Ал, "террор" - саяси дұшпанына қарсы
жасалатын зорлық-зомбылық, өлтіру. Осы саяси бағыт пен террорды жасайтын
адам - "террорист".
Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш
көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм көзқарастар мен идеялардың
емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара басының қамын күйттемейді. Ол
өзінен-өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды, алайда қызмет көрсетудің бір
түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен сұранысқа ие.
Мұның өзі, қаншалықты идея мен идеология не жетілмеген немесе шикі
болса, терроризм соншалықты идеологияның шашбауын көтереді. Бұл екі
жағдайда жүзеге асуы мүмкін: біріншісі - идеологияның негізінде
бағдарламалық нұсқау ретінде күш көрсетіп жаткан кезде, екіншісі - идея мен
идеология соншалықты жетілмегендіктен, оның мақсатын жүзеге асырудың жолы
тек қана күш көрсету болған кезде.
Террор - дүйім жұртты үрейлендіру, қоғам мен тұлғалардың
психологиясына соққы беру және жасалған амал арқылы адамдардың зәресін
ұшыру. Бұл күнделікті өмірімізге енген және өте жиі қолданылатын сөзге
айналды. Әйтсе де, қанша жиі қолданылғанымен бұл сөздің мағынасы бойынша
әлі де ұйғарым жоқ. Бүгінге дейін сала мамандары мен филологтар қанша
ұмтылса да террорға ортақ түсінік бере алмай келеді. Халықаралық
конференциялар мен жиналыстардан да нәтиже шықпай жатыр. Өйткені, біреудің
терроршы дегенін, екіншісі қаһарман яки "еркіндік күрескері" деп
атауда. Террор дегеніміз - адамдарды қаймықтыру, билеп төстеу арқылы оларға
белгілі бір идеология мен ұстанымды мойындату үшін зорлық-зомбылық жасау,
күш жұмсау және лаң салу. Террордың ең басты ерекшеліктерінің бірі
нысанасын кездейсоқ таңдап алатыны. Нысанның яғни террор құрбандарының
кездейсоқ таңдалуы үрейдің тез таралуына мүмкіндік береді. Егер де адамдар
ешқандай себепсіз-ақ террордың құрбаны болатын болса, онда біріншіден -
террордың мақсатының орындалғаны, екіншіден - ешкімнің де бас амандығы жоқ
деген сөз. Өйткені, біз қай жерде, қашан және кімдерге террор шабуылы
жасалатынын кәп жағдайларда біле алмаймыз. Террордың қылмыстың басқа
түрлеріне енді бір парқы - оның мейірімсіздігі, қатыгездігі және қиратушы
күшінің шексіздігінде. Мәселен, 1995 жылдың 20 наурызы күні Жапонияның
Токио қаласындағы метро аялдамасында буддист Аум ин Срикйо сектасы шашқан
улы газ салдарынан 12 адам қаза тауып, 5 мың бес жүз адам жарақаттанған.
Метрода шабуылдың нысанасына айналған мыңдаған адам күнделікті
тіршіліктерін жасап жүрген қарапайым адамдар болатын [6,13].
Террор термині орасан зор үрей салатын және жекелеген адамдарды
қаймықтырып, тоздыратын іс-әрекетті, амалды білдіреді. Ал, терроризм
дегеніміз саяси-идеологиялық мақсаттарға жету үшін іс жүзіндегі түзімді,
режимді заңнан тыс жолдармен құлату үшін ұйымдасқан, жүйелі және жалғасты
террорлық іс-әрекеттерді қолдануды әдістенуді білдіреді. Нақтылап айтқанда,
терроризм - саяси нысана арға жету үшін қоғамды демократиялық тәсілдермен
көндіру қағидасына қарсы, құқықтың үстемдігі мен мемлекеттің авторитетін
танымайтын, демократиялық билік иелерін халыққа қарсы дүлей күш жұмсауға
арандататын, өз доктриналары мен идеологиялары арқылы халықтың қолдауына
жете алмаған топтардың халықты бағындыруды өздерінің тарихи миссиясы санауы
салдарынан пайда болатын ұйымдасулар мен жымдасулардың адамзат төмен
көретін, этикалық негіз дердем мақрұм, әр түрлі ойды жүзеге асыру үшін кез
келген әрекетке бара алатын, адамның өмірін шыбын құрлы көрмейтін, бейкүнә
адамдарды нысанаға алатын, етабір соғыс қағидасын мойындамайтын, дәстүрлі
саяси қылмыстардан өзгеше, жүйелі және ұйымдасқан түрде кісі өлтіру, ұрлау,
кепілге алу, қорқыту, лаң салу және қирату амалдарының жиынтығы.
1999 жылы қабылданған ҚР-ның Терроризмге қарсы күрес туралы Заңында
терроризм сөзіне мынадай түсініктеме берілген: терроризм - қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты үйрелендіру, Қазақстан Республикасы мемлекеттік
органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық, ұйымдардың шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында не мемлекет, не коғам қайраткерлерінің
қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін тек алу мақсатында жеке
тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық жазаға
тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту. Ал, 1997 жылғы 16
шілдеде қабылданған ҚР-ның Қылмыстық кодексінің 233-бабында терроризмге
мынандай анықтама берілген: 233-бап. Терроризм. 1. Жарылыс жасау, өрт қою
немесе адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға
қауіпті өзге де зардаптардың туындау қаупін төндіретін өзге де іс-әрекеттер
жасау, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық, қауіпсіздікті бұзу, халықты
үрейлендіру не Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет
мемлекеттік немесе халықаралык, ұйымның шешім қабылдауына ықпал ету
мақсатында жасалса, сондай-ак, аталған іс-әрекеттерді дәл сол мақсатта
жасалсын деп қорқыту. Қылмыстық кодексте террорлық қылмыстарға 4 жылдан 25
жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы көзделгенін ескерте кетейік.
Террордан ондаған жылдар бойы зардап шеккен, азаматтық соғыстың
жиегінен әрең қайтқан бауырлас Түркия Республикасының 1991 жылғы Террормен
күресу туралы заңында былайша анықтама берілген: "Террор қысым, жәбір,
зорлық,-зомбылық, қорқыту, басындыру, қаймықтыру, бопсалау немесе
қауіптендіру әдістерінің бірімен Конституцияда көрсетілген Республиканың
сипаттарын, сондай-ақ саяси, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы және
экономикалық төзімдігін ауыстыру, мемлекеттік жері мен елінің біртұтастығын
бұзу, Түрік мемлекеті мен Республикасының барлығын қауіпке ұшырату,
мемлекеттік билікті әлсірету яки құлату, яки басып алу, адамдардың негізгі
хақтары мен еркіндіктерін жою, мемлекеттің ішкі және сыртқы қауіпсіздігін,
қоғамдық тәртіпті немесе қоғамдық денсаулықты залалдандыру мақсатымен бір
ұйымға қатысқандар яки адамдар тарапынан жүзеге асырылатын әр түрлі іс-
әрекетті қамтиды. Заң мәтініндегі анықтама террордан гөрі терроршылдыққа
сәйкес келеді. Өйткені, терроршылдық қатыгездік пен қорқынышты да қамтитын
саяси астары бар және өзіндік жүйесі қалыптасқан ұйымдасқан қылмыстық іс-
әрекеттерді білдіреді. Кейбір заңгер ғалымдар террорды - әлеуметтік,
ұлттық, діни, нәсілдік, бүлік шығару және әлеуметтік таптар арасында
қақтығыс, соғыс шығару үшін күш жұмсау, зорлық жасау немесе осыған
арандататын жоспарлы және құқықтан тыс амалдарды іске асыру деп
сипаттайды.
Өткен ғасырдың бас шенінде синидикализм философиясының негізін
қалаған Джорж Сорел (Georges Sortl) ХХ ғасырдың бір-ақ қаруы бар, ол -
үрей салу деп айтқан екен. XIII ғасырда дүйім жұртты билеу, бағындыру
үшін үрей салу, қорқыту әдістерін Шыңғыс ханның қолданғаны белгілі. Ал, XX
ғасырда болған қанқұйлы соғыстар мен қырғындар шежіресі Сорелдің пікірін
растағандай. Төңкерісшіл террордың маңсатына жету үшін әр түрлі әдісті
дұрыс деп санайтындардың қатарынан анархист С.Г. Нечаевты (1847-1882)
атауға тура келіп тұр. Ол "Катехизис революционера" атты кітабында
революционер бір ғана білімді біледі - ол жою білімі деген. Нечаев
терроршылдықтың теориялық негізін қалаушылардың бірі. Оның революция деп
отырғаны шын мәнінде терроризмнен басқа ештеңе емес. Нечаев террор ұйымының
басшысына керсоқыр бағынушылықты талап етеді. Осы адамның қандай сорлы ауру
екенін мына тарихи факт дәлелдейді: Нечаевтың әдістерімен келіспеген бір
студенті оған қарсы пікір білдіргісі келеді. Ол студентті топтың алдында
өлтіреді де артынша Швейцарияға қашып кетеді. Сол кездегі Ресей үкіметінің
талабы бойынша Швейцария сақшылары оны тұтқындап, Ресейге тапсырады. Ол 20
жылға еңбекпен түзеу колониясына сотталады да сонда өледі. Міне, осы факт
Нечаев секілді қоғаммен қақтығысқа түсіп, өзінің пікірлерін жәбірлеп
мойындатқысы келетіндер террористің типін түсінуге көмектеседі.
Еуропа зандарында, мәселен, Террормен күресу туралы ағылшын заңында
террор туралы саяси ұйымдарға қарсы күш қолдану немесе қоғамның белгілі
бір бөлігін қорқыныштың өтінде қалдыру мақсатымен күш жұмсау акциялары
делінген. Францияның тиісті заңында террор былайша сипатталған: "қысым яки
сес көрсету арқылы іс жүзіндегі қоғамдық; тәртіпті айтарлықтай бұзу
мақсатымен жеке адам яки адамдар немесе бір топ жасайтын әр түрлі іс-
әрекет.
Жоғарыда терроршылдықтың парықты сипаттамаларын келтірдік.
Энциклопедиялар мен заң мәтіндерін, халықаралық кон венциялар мен ғылыми
кітаптарды ашқан сайын террордың сипаттамалары да көбейе түсті. Бірақ
бұлардың ешқайсысы да терроршылдықты тұтастай қамти алмайды. Бұның басты
себебі, террор ұйымдарының көптүрлілігін және олардың мақсаттары мен
идеологияларының әртүрлілігінде. Күн сайын БАҚ-тан жаңа террор
ұйымдарының атын естіп жатырмыз. Бұлардың сойқаншылықтарының мазмұны мен
әдістері де күн сайын өзгеруде. Оның үстіне кейбір террор ұйымдары ұлт-
азаттық соғыс жүргізудеміз деп ақталғысы келеді.
Кейбір терроршылар болса өздерін ата-бабаларының кегін қайтарушы етіп
көрсетеді. Енді қалғандары діннің атын жамылып, діннің үстемдігі үшін
күресіп жатырмыз десе, енді біреулері ұлтшылдық идеологиясын уағыздайды.
Сол себепті де біреудің терроршы дегенін, енді біреу қаһарман, батыр
деп айтуы әбден мүмкін. Келтірілген деректердің негізінде террордың
анықтамасына мынандай сипаттауды қосқанымыз жөн болар саяси іс-әрекеттерге
әдеттен тыс жолдармен ықпал жасау мақсатымен үрейпендіру және жәбір көрсету
арқылы іске асырылатын символдық мәні бар амалдар.
1.2 Терроризмнің пайда болуының алғышарттары және мақсаттары
Өткен ғасылардағы түрлі салаларда қолданылған тәжірибелерге жүгінетін
болсақ, қандай да бір іс-әрекет болмасын, мейлі ол жақсы ниеттерге
бағытталсын, мейлі ол жаманға негізделсін қоғамда белең алған әлеуметтік
немесе экономикалық яки саяси жағдайлардың әсерінен туындайтын, соңында
түбегейлі өзгерістерге әкеп соғатын қоғамдық маңызы бар нәтижелердің
көрінісі болып табылады. Осыған орай, дипломдық жұмыстың тақырыбы болып
отырған терроризмнің пайда болып отырғандығына да белгілі бір себептердің
бары еш күмән тудырмайды. Ендеше, терроризмнің пайда болуының алғышарттары
төмендегідей.
Терроршылдықтың психологиялық себептерін зерттегенде терроршылардың
туып-өскен жанұясы мен ортасын, менталитетін, сондай-ақ, оларды террор
қимылдарына итермелеген басқа да факторларды есепке алған жөн. Себебі,
терроризм қоғамға зиянды элементтерді қоғамға қарсы пайдалана отырып,
қоғамның құндылықтары мен жетістіктерін жоюды қалайды. Террорист сол
қоғамның өзінің ішінен шығатын адам. Ол қоғам үшін және қоғам атынан әрекет
жасап, мемлекетке қарсылыққа барады. Ендеше, азаматтарды өз мемлекетіне
қарсы қоятын және оларды террористке айналдыратын басты себептер қайсылары?
Терроризмнің ішкі және сыртқы ұйымдастырушыларымен қатар азаматтарды
терроршылыққа жетектейтін себептердің бастылары мыналар: 1) саяси себеп; 2)
Экономикалық себептер; 3) Әлеуметтік және мәдени себептер; 4) Білім жүйесі;
5) Психологиялық себептер [7,4].
Енді осыларды сала-сала бойынша жіктеп көрелік.
1) Саяси себеп: а) есірткі мен қару-жарақтың мықты тасымалдық
өткелінде мемлекеттің не мемлекеттердің геосаяси орналасуы; э) идеологиялық
мәселелерді өркениетті түрде шешудің мол тәжірибесі жоқтығынан саяси
партиялар, қоғамдық қозғалыстар мен бірлестіктердің арасындағы күрестің
етек жаюы; б) ұлтаралық қайшылықтардың билік құруы (белгілі бір қоғамдық
қозғалыстар өкілдерінің насихаттары, белгілі бір ұлттың басқа ұлттарға
қарағанда астамшылдығы, үстемшілдігі); в) әлемдік деңгейде орын тепкен
демократияның қағидаларына сай емес жас демократияның елде болуы мен
мемлекеттік басқарудың шынайы тәжірибесінің болмауы; г) криминалдық саяси
элитаның және белсенсіз азаматтық тұрғын халықтың өсуі; д) жүргізіліп
отырған саяси реформалардың тиімсіздігі.
Әрине терроризмнің көрініс табуына себеп саяси радикализм болуы да
мүмкін. Қоғамдық көңіл-күйдің радикалдануының кез-келген түрі белгілі бір
топтардың мақсатын жүзеге асырудағы әдістері мен тәсілдерінің
радикалдануына әсер етеді. Бұл ретте, терроризм туралы "оң" және "сол"
радикализмнің көрініс табуының салдары ретінде сөз қозғауға болады.
Терроризм дегеніміз – деструктивті әрекет пен саяси радикализмнің ширыққан
шындығы болатын болса, оның салдары белгілі бір партиялық топтардың қандай
саяси реттегі шептен табылуымен шендесіп жатпақ. Әрі-беріден соң, саяси
радикализм (Радикализм дегеніміз - белгілі бір кезеңдегі толық күшіндегі
жағдайды түбірімен өзгертуге ұмтылу және осы ниетті қаймықпастан жүзеге
асыруға бел буу) сынаса, терроризм өлтіреді деп айтуға болады.
Жеке террористер немесе террористік топтар түрінде көрініс табатын
терроизмнің геосаяси себебінің бастау бұлағы қандай болса да, терроризмнің
әлемдік және аймақтық державалардың бақылауынан біржола шығып кеткені айдан
анық.
Былайша айтқанда, мемлекеттер мен мемлекет топтарының арасындағы
қайшылықтар әрі оның өсіп отырғаны, терроризммен күрес жұмыстарын
үйлестіріп отыру миссиясын мойнына алу мүмкіндігі бар халықаралық
институттардың әлсіреуіне әсер етуде.
Бүгінгі өмірде ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
проблемасы айрықша көкейкесті сипат ала түсуде, әрине бұл процестің
көрінісі ретінде адамзат қауымдастығының өмір сүруіне төнген осы заманғы
қауіп-қатерге қарсы тұруға бейімделген жаңа құрылымдардың туындай бастауын
айтуға болады.
Терроризм мемлекеттер арасындағы қарулы қақтығыстардың салдары
екендігін де атамай өтуге болмайды. Мысал үшін айтқанда, бүгінгі өмірдегі
терроризм әскери төңкерістің салдары болуы да немесе кері сипат алуы да бек
мүмкін. Оған дәлел ретінде, АҚШ пен Ирак арасындағы жауынгерлік
қақтығыстардың тууына себеп болып отырған "саяси қызғаныш" - біреудің жер
байлығына, мұнайына қызғанып, ол елде атом бомбасы бар деп жала жауып,
агрессиялық әрекеттер жасап, соңында қанша бейбіт халық, жауынгерлер қаза
тауып, әлеуметтік жағдайды ушықтырып, тіленіп отырған терроршылар әрекетіне
отқа май тамызғандай болған жоқ па ?!
Мемлекеттік басқару жүйесін де айрықша атап өтуге болады, миграциялық
тасқындарды бақылау әлсірегенде террористік актілердің бел алу ықтималдығы
артады. Мәселен, ылаң салуды мақсат еткен экстремистік топтар босқын
болғансып, бейбіт аумақтарға өтіп кете алады. Мұндай проблема шекаралардың
ашықтығы жағдайында айрықша мәнді бола түседі [8,20].
Бүгінгі өмірде терроризмнің тарауының себепшісі ретінде діни
фундаментализм жиі-жиі ауызға алынады. Фундаментализм өзінің нақты мәнінде
белгілі бір ілімнің түпкі қағидасын сақтауға ұмтыла отырып, даму
барысындағы ауытқушылықтарды жеңуді білдіреді.
Қазіргі кезде ислам экстремизмі мен терроризмі деген ұғымдардың
кеңінен тарап отырғанын атамай өтуге болмайды. Бұндай суық атауларды
айттыруға ел арасындағы дін руханилығын өтірік жамылып жүрген діни ұйымдар
мен халықаралық ұйымдардың қылмыстық іс-әрекеттері мен ұлтаралық араздық
пен саяси партиялар арасында ірткі тудыратын, мемлекеттің конституциялық
құрылысына зиян келтіретін насихаттары мен үндеулері итермелейді. Бұлардың
Қазақстанда үні шықпай жүргенінің себебі - құқық қорғау органдарының
бірлескен қызметтері. Мәселен, 2005 жылдың наурыз айында ҚР Жоғарғы соты
жеті бірдей халықаралық ұйымның ел аумағында әрекет етуіне тыйым салды.
Жоғарғы сот "Асбат әл-Аңсар", "Мұсылман бауырлар", "Талибан", "Орталық Азия
моджахеттерінің жамағаты", "Лашкар-и-Тайба", "Әлеуметтік реформалар одағы"
ұйымдарын террористік ұйымдар деп тапты.
Сол сияқты, Көкшетау қалалық соты облыс өңірінде діни экстремизммен
шұғылданған ұйымның қылмыстық әрекетін толық дәлелдеп, үкім шығарды.
Дінбұзарлар өткен жылдың қыркүйегіне дейін Көкшетау және Щучье қалаларында
белсенді қызмет атқарып келгені баспасөз беттерінде жарияланған. Діни-
экстремистік ұйымды ҰҚК-нің Ақмола облыстық департаменті әшкерелеп, оның 12
белсенді мүшесін тұтқындаған болатын. "Хизб-ут-тахрир" ұйымы мүшелерінің
үйлерін тінту барысында осы ұйымның шетелдегі баспаханасынан шығарылған
көптеген кітаптар, үнпарақтар, шағын кітапшалар тәркіленді. Ол баспаның 180
өнімдерінде ұлттық, діни және әлеуметтік таптық араздықты насихаттайтын, ҚР
Конституциялық құрылымына, аумақтық тұтастығы мен қауіпсіздігіне теріс әсер
ететін белгілердің барлығы анықталды.
Терроризмнің пайда болуына саяси себептердің бірі ретінде саяси
партиялардың арасындағы алауыздық, түсініспеушілік, саяси плюрализмнің
шектен тыс асып кету салдарынан туындайтын ұрыс-керістер елдегі саяси
тұрақсыздыққа әкеп соғып, лаңкестік іс-әрекеттерге жол береді. Бұған дәлел
ретінде, көршілес Қырғыз елінде осы жылдың ақпаны аяғы мен наурызында екі
турмен болып өткен парламент сайлауы елдегі партиялар арасында қақтығыстар
туғызды. Әсіресе елдің оңтүстігіндегі Жалалабад пен Ош облыстарындағы
жағдай айтарлықтай күрделі болды. Оппозиция өкілдері қала әкімдігі мен
әуежайды басып алып, қалалық ішкі істер басқармасының ғимаратын өртеді.
Қоғамдық тәртіп сақтауға тырысқан құқық қорғау қызметкерлерінің арасынан
төрт милиционерді өлтірді. Парламент ғимаратының әйнектерін бүлдіріп,
соңында 100 млн. АҚШ долларынан астам мемлекетке шығын келді [9,28].
Тағы бір саяси себеп ретінде бір мысал, Ауғаныстанда парламент сайлауы
осы жылдың мамыр айында болу керек еді, бірақ Ел Президенті Хамид Карзайдың
айтуынша елдегі террористік актілерді жою мақсатында қыркүйекке қалдырған.
Осы кезде Кандагарда жарылыс болып 5 адам қаза тауып, 32 адам жарақат
алған. Осының салдарынан елдегі маңызды саяси процесс тоқтап қалды.
Міне, осындай саяси ахуалдардың мемлекет тарапынан қолдау мен шешім
таппағандығынан, ел ішінде саяси тұрақсыздық пайда болып, мемлекеттің
мақсатты мүдделерін түбірімен өзгертетін, соны толық жүзеге асырмайынша
көңілі көншімейтін діни экстремистер мен террористер ел аумағында пайда
бола бастайды.
2) Экономикалық себеп: экономикалық қиыншылықтар мен кедейшілік
адамдарды тек материалдық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар психологиялық
тұрғыдан да жүдетеді. Сол себепті де террор ұйымдары әлеуметтік
әділетсіздік пен табыс үлесіміндегі теңсіздікті үгіт-насихат құралы ретінде
тиімді пайдаланады. Әсіресе, лайықты дәрежеде білім алмағандар мен надандар
осындай насихатқа тез иланады. Зерттеулер террорлың актілерге
қатысушылардың басым көпшілігінің осындай адамдар екенін дәлелдеген. Таяу
Шығыстағы бір террор ұйымның басшысы адамдарына былай деп тапсырма берген:
Бізде жұмыссыз адамдар мен жас жеткіншектер көп. Әр ауылдан осындай
бірнеше адамды тауып алсаңдар, мыңдаған жауынгеріміз болады. Оларды ата-
аналары балаларын бағуға шамасы келмей әлек болып жүр, сондықтан олар
балаларын алып кеткендеріңе қуанады да. Олардың көбі психологиялық,
дағдарыстағы жастар. Оларды майданға жіберу қиынға соқпайды. Алғашқыда
дұрыстап қарсы алсаңдар, олар үйлерін тастағандарына қуанады да!
Террорлық әрекеттерге қатысушылардың көпшілігі 16-30 жас арасындағы
жастар екенін ескеруіміз және ұрпақ тәрбиесіне ерекше мән беруіміз керек...
а) бүкіл елдегі және Қазақстанның жекелеген аймақтарындағы экономикалық
дамудың пропорциясының теңсіздігі; ә) инфляциялық процестер; б) табыс
деңгейіне қарай түрғын халықтың бөлінуі; в) жұмыссыздық.
Бүгінгі өмірде дүние жүзі аймақтарының дамуында сәйкессіздіктің бел
алып бара жатқаны ешқандай да жасырын емес. Сол сияқты, бұл ахуал әлсіз
дамыған мемлекеттерде әлеуметтік қозғалыстардың етек алуына көп ретте
қолайлы жағдай туындатып отырғаны да жасырын емес.
Сонымен бірге, терроризімнің пайда болуы мен таралуына дем беретін фактор
осы әлеуметтік қорғансыздық екеніне де күмән жоқ.
Әрине жұмыссыздықтың биік деңгейі, табыстың төмендігі, болашақтың
бұлыңғырлығы әлеуметтік шиеленістің ширығы түсінуіне дем беретіні айдан
анық.
Соңғы кезде, Қазақстан шетел инвестицтясын молынан тартуда,
шетелдерден талай кәсіби мамандар ағылуда. Осыған орай, көптеген
мамандардың еш лицензиясыз, тіркеусіз жатқаны да алаңдаушылықты туындырады.
Сондай шетел инвесторларының біті түрік азаматтарының осындай заң
бұзушылықты саналы жіберіп отырғаны және олардың қазақстандық азаматтарға
дискриминациялық көзқараспен қарайтындығы, нәтижесінде қазақ азаматтарын
соғып, ҚР Конституциясының нормаларын өрескел бұзып жатқандығы анықталуда
[10,177].
Мемлекеттімізде экономикалық салалардың жан-жақты дамуының бірден-
бірі факторы – инвестиция. Алғашқы рет 1996 жылы Елбасының Жарлығымен
инвестициялар жөнінде Мемелекеттік комитет құрды, ал 1997 жылдың ақпан
айында Қазақсан Республикасының Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы Заңы шықты. Осы заңды жетілдіру және инвестиция саласында жоғарыда
аталған мәселелерді құқықтық шешу мақсатында кейбір нормаларына
толықтырулар енгізу қажет, себебі көптеген нормативтік құқықтық актілердің
жетілмеуінен террористік актілердің етек алуын жол береді.
3) Мәдени-әлеуметтік себеп: а) өзіндік түрлі мүдделері бар әлеуметтік
топтар мен таптарға бөліну; ә) әлеуметтік кепілдің тиімді жүйесінің жоқтығы
мен азаматтар қорғанысының күрт төмендеуі; б) заңсыз қару-жарақ айналымы;
в) ауыл тұрғынларының қалаларда қысым көру; г) қылмыс деңгейінің, оның
ішінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтың жалпы өсімі; д) құрылымдық
қайта құру кезеңінде рухани модельдік, тәрбиелік және патриоттық
идеалдардың тоқыруға ұшыруға ұшыруы; е) тұрғын халқының мәдени-білім
деңгейінің төмендеу; ж) жеке басқа табынушылық пен зорлық-зомбылықты
бұқаралық ақпарат құралдары арқылы тең түрде насихаттау. Экономикалық және
саяси өмірдегі жаңалықтар әлеуметтік және мәдени салаға да қатты әсер
етеді. Әсіресе, әлемдік тұтастану барыстары қарқынды жүріп жатқан
заманымызда бұқаралық ақпарат құралдары мен ақпараттық технологиялардың
арқасында әлеуметтік-мәдениет саласы шапшаң өзгерістерге ұшырайды. Қоғамның
құндылықтары табиғи процестерден гөрі жоғарыда аталған факторлардың
әсерінен кенет өзгерістерге душар болады. Бірақ бұның бәрі де жағымды түрде
болып жатыр деп айту қиын. Көбінесе мұндай өзгерістер көптеген
проблемаларды өзімен бірге ала келеді [11,33].
Мәселен, қоғамда бір жақтың ақ деген. Мәселен, қоғамда бір жақтың ақ
дегеніне екінші жақ қара десе, ондай қоғамда келіспеушілік яки қақтығыс бар
деген сөз. Әрине, демократиялық қоғамдарда сөз еркіндігі, пікір бостандығы
дегендер болады. Бірақ мұндай қоғамдарда қоғамның мүддесі тұрғысынан
баршаға бірдей құндьлықтар да болады. Біздің айтып отырғанымыз осы
баршага бірдей ортақ және қоғамның ажырағысыз құндылықтары. Бұған мысал
ретінде мынаны айтуға болады: қазақ халқы атам заманнан 100 пайыз Ислам
дінінде болған халық. Енді соңғы жылдары саңырау құлақша қаптап кеткен
миссионерлер мен жалған дін таратқыштар бір қыдыру азаматтарымызды басқа
діндерге жекті. Қазір сондай қазақ жанұяларында екінші ұрпақ тәрбиеленуде.
Басқа дінге кетушілердің саны бәсеңдегенмен тоқтаған жоқ. Ал, ертеңгі күні
бұл азаматтардың арасында діни жан-жанжал шықпайды, террорист ұйымдар бұл
жағдайды өз мүдделері үшін пайдаланбайды деп айта аламыз ба? Халқымыздың
басын қосып отырған ең мықты күш - дініміздің бөлінуіне ешқашанда рұқсат
етпеуіміз керек. Басқа мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар қанша
байбаламдаса да бөтен дін мен секталарды үгіттеуге жол бермеуіміз керек.
Біздің 10 жыл бойы айтып келгеніміз соңғы терактілерден кейін біршама
түсінікті болса керек. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев 23-24 қазан 2002 жылы өткен
Дүниежүзі қазақтарының II Құрылтайындағы жасаған баяндамасында дініміздің
бөлінуіне жол берілмейтінін тайға таңба басқандай айтып беріп, былай деді:
Ел бірлігі туралы болғанда, біз өз дініміз - Исламға тоқталмай кете
алмаймыз. Әрине, Исламның рухани әлемі өз алдына жеке әңгіме. Біз бұл арада
Исламның тарихи тұрғыда қазақ халқын ғана емес, бүкіл түркі жұртының
қалыптасуына игі ықпал жасағанын тілге тиек етпекпіз. Діннің тұтастығы -
қашанда елдің тұтастығы. Діни алауыздық ұлттық алауыздыққа соқтыратыны
тарихтан белгілі. Сондықтан, қалыптасқан дінге өзгеріс енгізбек болып,
өздерінше жаңашылдық танытпақшы болып жүргендерге отпен ойнауға болмайды
деген ескерту жасағанымыз келеді.
Тарих, дін, тіл, әдет-ғұрып, ұлттық әдебиет пен өнер - бұлар ғасырлар
бойы жалғасып келе жатқан ұлттық характер мен дінді, құндылықтар мен
психологияны айқындайтын байлықтар. Осы құндылықтардың дамып, толығып келе
жатқан эволюциялық процесіне қол сұғушылық қоғамда әдеттен тыс құбылыстар
мен уақиғалардың өрбуіне апарып соқгыруы мүмкін. Әдеттен тыс құбылыстар мен
уақиғалар көбінесе әлеуметтік жарылыстар мен бүлік қатыгездік пен
қақтығыстар түрінде пайда болады. Бұны жақсы білетін терроршылар мен
анархист топтар қоғамның жоғарыда аталған құндылықтарына шабуыл жасап
отырады, оларды зақымдап, талқандағысы келеді. Қатыгездік культін
уағыздаушылар ғаламдастыру дәуірінде күнбе-күн өзгеріп келе жатқан
технология мен ақпараттар ағьшындағы қоғамды әр түрлі саяси-діни ұрандармен
сасқалақтатады және ел ішінде түсінбеушілікті таратады. Социологиялық
психологияда үрей гипнозы деп аталатын жағдай бар. Үрей гипнозына
шалдыққан қоғамдар бейғам, самарқау, пассив, немқұрайды халге жетеді.
Әдетте психологиясы сау қоғамдар дереу қарсылық көрсететін нәрселерге қоғам
күшті қарсылың көрсете алмайтын ахуал қалыптасады. Мұндай қоғамдарда
маскүнемдік, ұятсыздық, ұрлыңшылық, қару-жарақ саудасы, құмар бизнесі
әлеуметтік сипат алады. Бұл келеңсіз жағдай қоғамның өзін-өзі қорғау және
дамыту қабілетін есеңгіретіп жібереді де терроршылардың іс-әрекетіне
қолайлы ортаны әзірлейді [12,7].
Дағдарысқа ұшыраған қоғам мүшелерін терроршыл ұйымның идеологиясына
бағындыру көп қиынға соқпайды. Психологиялық иммунитеті зақымдалған,
әлеуметтік-экономикалық дағдарыстардан мезі болған, рухани қалқаны
жыртылған адамдардың мұндай идеологияларға қарсылық көрсетуге қауқары
жетпейді.
Әлеуметгік құндылықтардың әдеттен тыс өзгеруі әлеуметтік проблемалар
мен жарылыстарға жетектейтінін жоғарыда айттың. Жаңа қоғамның мүшелері
көбінесе томағатұйық, сыр сандықтай жабық, өзінің пікірлерін түсіндірудің
орнына күшпен мойындатқысы келетін, аяусыз, мейірімсіз адамдарға айналады.
Жанұя институты да осы процестер барысында қатты соққыға ұшырайды. Адамның
балалық шағында тәрбие алып әлеуметшілденуінде жанұяның рөлі орасан зор
һәм маңызды. Жанүя ұрпаң тәрбиесіндегі міндетін толың орындай алмайтын
уақыт туса дереу дабыл қағу керек. Өйткені, бұл сол қоғамда жан түршіктірер
проблемалардың барлығының шараты. Әлеуметтік қарама-қарсылық сатысына өткен
қоғамдардағы жанұялар балаларының іс-әрекеттерін бақылау және оларды жаман
дағдылар мен зиянды топтардың құрсауынан құтқару функциясын орындай
алмайды. Жанұяның өз міндетін толық орындай алмауынан пайда болатын
вакуумды мектепте, лицейде, техникумда, университет пен клубтарда,
интернетге т.т. басқа топтар, әсіресе адами құндылықтардан жұрдай топтар
толтырады.
Жалғыздың адамға не істетпейді. Терроршылардың қоғамнан тыс, жасырын,
оқшауланған өмір сүруі бір жағынан алғанда олардың содырлығын жинайтын
фактор. Жалғыздық адамдарды қоғамнан ал шақтатады да белгілі бір топтың
жетегіне апарып салады. Терроризмнің идеологтары мұны өте жақсы
білгендіктен терроршыл топтарды оқшау ұстап, жалғыздық психологиясын
шебер пайдалана біледі.. Әдеттегі қоғамымызда көп жылдар бойы жалыз басты
өмір сүрген адамдарды көрген шығарсыздар. Олар көбінесе ұрысқақ, тез
ренжігіш, тезімсіз және агрессивті (жауық-қыш - М.Б.) келеді. Терроршылар
бұларға қатыгездіқ зорлың-зомбылық, кек алу, қан төгу, үрей салу сияқты
садистік сипаттарды қосады.
Өзгермейтін қоғам болмайды, бұл табиғи нәрсе. Егер қоғамдағы
өзгерістер әлеуметтік институттарды өз функцияларын жасай алмайтын халге
апарып соқтырып жатса, онда әлеуметтік өзгерістің орнына әлеуметтік
ыдырау пайда болады. Сондықтан, қоғамдағы өзгерістердің барысын бақылап,
табиғи бағытынан бұратын ұмтылыстарға сақ болған жөн. Елбасы Н.Ә.
Назарбаев 6 қараша 2002 күні елімізде тіркелген дипломатиялық өкілдіктердің
басшыларымен болған кездесуінде Қазақстан қоғамының өзіне тән даму жолы бар
екенін айта келіп: Біз демократиялық процестерді жасанды түрде жеделдетуге
багытталган кеңестермен ұсыныстарды қабылдай аламыз. Мұндай кеңестер
Қазақстанның тарихи даму ерекшеліктерін ескермейді, бірыңғай демократиялык,
стандарт туралы сағымға құрылған ұсыныстар мен кеңестер жауапсыз және
біздің еліміздің байыпты ілгерілеп келе жатқан дамуына қауіпті деп, осы
мәселенің маңыздылығын ескертгі. Әлбетге, ұзақ мерзімде қоғамның әлеуметтік
балансы саңталып, тұрақты дамуы сақталса, онда әлеуметтік ыдыраушылық
болмайды. Тоталитарлық коммунистік қоғамнан базар экономикасына өткен
біздің қоғамымыздағы әлеуметгік қатынастардың рационалдық сипат алуы және
әлеуметгік институтгардың өзгеріске ұшырауы табиғи құбылыс. Әлеуметтік
рөлдердің өзгешеленуі, адамдардың мінез-құлқының өзгеруі қоғамның жаңа
заманға өзін бейімдеуі және өзін-өзі сақтап қалу динамикасы. Бірақ
әлеуметгік жаңару және өзгеру кезеңінде бұрынғы алеуметтік институтгардың
орнын жабатын жаңа институттар қалыптаспаса әлеуметтік вакуум пайда болады.
Ал, осындай халде әлеуметтік-мәдени құндылықтар жойылып жатса, бұл
өзгерудің емес ыдыраудың белгісі болып саналады. Өйткені, қоғамның ары
қарай жалғасуы әлеуметтік және ұлттық құндылықтардың сақталуына тікелей
байланысты [13,38].
Шұғыл өсіп келе жатқан урбанизациялық процестер де қоғамды кенет
өзгерістерге ұшырататын факторларға әкеп соғады. Ауылдық жерлерден
қалаларға ағылып келіп жатқан топтардың тұрғын үй, жұмыс орны, білім алу,
денсаулықты сақтау проблемалары толықтай шешімін тауьш жатыр дей алмаймыз.
Әсіресе, үлкен қалалардың төңірегіндегі кедей махаллаларда (квартал) өмір
сүретін жартылай ауылдық, жартылай қалалық психологиядағы адамдар арасында
жұмыссыздық мөлшері жоғары және осындай жерлерде жаңа ортамен проблемалы
адамдар көп болады. Осындай азаматтарды әр түрлі идеологтар мен жалған
діндерге тарту қиынға соқпайды. Ауылдық жерлерден үлкен қалаларға яки
шетелдерге көшіп барған адамдар мәдени қақтығыс, әлеуметтік ыдырау және
субмәдениеттердің қалыптасуы процестеріне душар болады. Жаңа ортадағы
мінез-құлық, жүріс-отырыс, әлеуметтік қатынас орнату тәсілдері, әлеуметтік
құндылықтар мен психологиялық факторлар осындай адамдардың бұрыннан
қалыптасқан құндылықтарын қысымға алып, тықсыртады. Жаңа ортаны толықтай
меңгере алмаған адамдар үлкен дағдарысқа ұшырайды. Барынан айырылса да оның
орнын басатын жаңа сау қымбаттылықтар болмайды. Таяу Шығыс, Оңтүстік
Америка және Африка елдеріндегі террор шабуылдарына қатысқан жас
жеткіншектердің көпшілігі осы санаттағы жастар. Олар көбінесе босқындар
лагерінде яки үлкен қалалардың төңірегіндегі кедейлер тұратын махаллалардан
екен. Күшті миграциялық процестер қайткен жағдайда да адамдарға күшті әсер
етеді. Жаңа ортадағы адамдар өздеріне күш беретін рухани діңгек жолдастар
тобын және идеологияны іздей бастайды. Үлкен қалалардың маңайында бой
көтеретін ауылдар мен базарлар орналасқан елді мекендерде жергілікті
атқарушы органдар мен құқық қорғау мекемелері, мектептер мен денсаулықты
сақтау ұйымдары дер кезінде қалыптаспауы мүмкін. Саяси-әлеуметгік
инфрақұрылымы дайын емес бұл жерлерде билік вакуумы, ұйымдасқан қылмыстық
топтар мен бандылар пайда болады [14,6]. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында
осындай тірлікті бастан кешкеніміз баршаның есінде шығар.
АҚШ-тағы терроризмді белгілі маман, профессор Марта Криншоудың
(Martha Crenshaw) пікірінше терроршыл ұйымдар үлкен қалалардың көптігін,
жылдам қозғалу мүмкіндігін, байланыс құралдарының көптігін, қоғамдық пікір
туғызу және үгіт-насихатқа қолайлы болуы сияқты себептерге байланысты база
ретінде пайдаланады. Үлкен қалалар терроршылардың тез арада жасырынуына
қолайлы және бұқаралық ақпарат құралдары қас қағым сәтте жинала алатын
орындар. Осының бәрі де терроршылардың үлкен қалаларды мекенденуінің және
шабуылдар ұйымдастыруының басты себептері.
Қазір көптеген елдерде терроризмнің негізгі себебі кедейшілік екенін
әркім айтып жүр. Алайда күрделі проблеманы бір ғана негізгі себепке еншілеп
қоюға болмас. Адамдар арқа сүйеп отырған білім беру, құндылық жүйелердің де
рөлі айтқанша, сондықтан жоғарыдағы саяси, экономикалық және әлеуметтік
себептерді терроризімнің пайда болуының алғышарттары деп ажырата бөліп
алған жөн деп таптық.
4. Білім жүйесі: білім беру жүйесі еркін ойлайтын, зерттеуші адамдарды
дайындауы керек. Оқу орындарында шынайы білім ала алмаған адамдар қажетті
сипаттағы азаматтар мен мамандар бола алмайды. Әсіресе, оқу
бағдарламаларында ұлттық идеология мен патриотизм лайықты дәрежеде орынға
ие болмаса болашақ проблемалардың бой көрсетуі жақын деген сөз. Бозбалалық
шағындағы жастарымыз бен студенттердің тәлім-тәрбие алуына ерекше мән
беруіміз керек. Оларды нашақорлық пен маскүнемдіктен сақтауымыз және
қоғамға зиянды топтардың шылауына түсуден құтқаруымыз шарт.
Бұның жалғыз жолы бар - оларға шынайы білім беру және ұлттық-
патриотизм, рухани құндылықтарға ие болу тұрғысынан тәрбие беру. Таяу
Шығыстағы бір терроршыл топтың мүшесі және 114 адамның еліміне себеп болған
қанішер сот отырысында былай деген екен: Мен мектеп жылдарында әке-
шешемнің тәрбиесі және ауылымыздағы ортаның әсерімен әдет-ғұрыптарымыз бен
дінімізді қатты сыйлайтын, қарапайым бір азамат едім. Үлкен қалаға
университетке оқуға келген соң өзгердім. Маған не болса да, бәрі-бір
болды. Иә, оқу орындарында дұрыс бағыт алмаған жастар кейінірек қанды қол
террорист болады деп кім ойлаушы еді. Жастар бүгінгі заманда бұрынғыдан да
көп махаббатқа, мейірімге, ықыласқа мұқтаж.
Мәжіліс талқылауындағы Жастар саясаты жөніндегі ҚР Заңы осы
тұрғыдан алғанда аса маңызды құқықтық құжат болмақ. Террорлық шабуылдар күн
өткен сайын көбейіп келе жатқан заманымызда жастар тәрбиесіне, білім беру
жүйесіне баса назар аударуымыз керек Бұған міндетгіміз де. Белгілі философ
Херберт Спенсер (Негbегt Sреnсег) Тәлім-тәрбие, білім алу адамды этикалық
және рационалдық тұрғыдан байытады, оны жаман дағдылар мен озбырлықтан
құтқарады деген. Психолог Густав Ле Бонның (Сusavе Lе Воn) пікірінше білу
дегеніміз жаттап алу емес, білу себеп пен салдардың арақатынасын көре білу
[15,45].
Соңғы жылдары елімізде арнаулы орта және жоғары оқу орындарының саны
күрт көбейді. Оларды бітірген он мыңдаған дипломы бар түлектер жұмысқа
орналаса алмай жүр. Бұл жұмысқа тұру үшін конкурстан өте алмай жатқан
адамдар лайықты дәрежеде білім ала алмады деген сөз. Әйтеуір қандай бір
жұмыс болса да жұмыс іздеушілер де бар. Өткенде бір газеттен Африкадағы бір
мемлекеттің қарулы күштерінде ақылы әскер болып істеуін бір Қазақстан
азаматы туралы хабарды оқығанда таң қалып едім. Ақша үшін бір елдің әскері
болған адамдар басқа жұмысқа да баруы мүмкін. Густав Ле Бон Жастарға
берілетін білім деңгейі сол елдің ертең қандай мемлекет болатынын
білдіретін көрсеткіш деп бекер айтпаған.
5. Психологиялың себептер. Жеке қабілеті жеткіліксіз, өзіне сенімі
әлсіз адамдар өздерінің әлеуметтік жағдайларына көбінесе наразы болып
келеді. Олар қоғамның кездерін оқшаулайтынын, көпшіліктің ықыласы мен сый-
сыяпатын көрмейтіндерін айтып отырады. Олар өздерін көпшіліктің алдында
дәлелдеу, құрметке ие болу, ылғи да назарда болу үшін әдеттен тыс
әрекеттерге баруы мүмкін. Әдеттен тыс әрекеттердің құрамында жәбір көрсету
бұзақылық жасау, алдап-арбау да болады. Адамдардың құрметіне бөлену үшін
адал жолдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Терроризмге қарсы күресудегі халықаралық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... .. ... ..7
1.1 Халықаралық терроризм анықтамасын құқықтық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Терроризмнің пайда болуының алғышарттары және
мақсаттары ... ... ... ..10
1.3 Терроризм және оның сатыларының, қылмыстық құрамының құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.4 Терроризммен күрес әрекеттерінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 Терроризмге қарсы күресудің ғылыми-теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ..33
2.1 Терроризм амалдарының жіктелуінің ғылыми-теориялық сипаттамасы..33
2.2 Еуропадағы терроризмнің таралуының
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..37
2.3 Таяу Шығыс және
террор ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .40
2.4 Терроризмнің таралуының теориялық және практикалық аспектілері ... .42
2.4.1 Террор және
жастар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...42
2.4.2 Психологиялық
аспектілер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 44
2.4.3 Терроршылдардың басты қаражат көзі – есірткі
саудасы ... ... ... ... ... ... 45
2.4.4 Ұйымдасқан қылмыстық
топтар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.5 Ислам діннің терроршылдыққа
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...48
2.6 Қазақстан Республикасы терроризммен күресудегі басқа мемлекеттермен
ынтымақтасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Өткен XX ғасыр ғылым мен технологиядағы бас
айналдырар жылдамдықтағы жаңалықтардың ғасыры ғана емес, сонымен қатар 100
миллионға тарта адамдар құрбан болған дүниежүзілік соғыстардың, қанды
қырғындар мен төңкерістердің, көтерілістер мен апаттардың да ғасыры болды.
Ұлттық империалистік мақсаттарды көздеген мемлекетер соғыс үстіне соғыс
ашып, аяғында өздері әлек болды. Адам сөйлескенше қағидасы жеңіске жетіп,
он мыңдаған жылдар бойы жауласып келген үстемдікті қарумен, қара күшпен
мойындату дәуірі біршама жабылып, оның, орнына халықаралық сыбайластық,
дипломатияльқ айла-амалдар, психологиялық факторлар мен саяси-экономикалық
іс-шаралар арқылы әлемді билеу үрдісі пайда болды. Бұқаралық ақпарат
құралдары техникасының дамуы және жаңа түрлерінің пайда болуы салдарынан
психологиялық соғыс әдістерінің күшейгені соншалық, бүгінгі күні
психологиялық соғыстың тактикалары мен стратегиялары ғылымның жеке саласына
айналды десек қате болмас. Сол себепті де XXI ғасырды ақпараттық ғасыр
деушілермен бірге психологиялық соғыстардың ғасыры деушілер де бар.
Халықаралық қарым-қатынастарды БҰҰ, ЕО, НАТО, ЕФТА, НАФТА, АСЕАН,
ЕҚЫҰ, ТМД сияқты көптеген аймақтық және әлемдік ұйымдардың реттеуі, әлемдік
геосаяси және геоэкономикалық тепе-тендіктің өзгеруі нәтижесінде қарулы
қақтығыстар мен соғыстардың орнына қырғи қабақ соғыстың пайда болғаны
белгілі. Міне, дәл осы кезде ұсақ көлемді қақтығыстар (Low lndensity
Соnflict) және террор ұғымдары пайда бола қалды. Психологиялық соғыс
санатына жататын терроризм бұрыннан келе жатқан яки қолдан жасалған
қақтығыстар мен келіспеушіліктер негізінде қалыптасқан төңкерісшіл
идеологиялар мен қозғалыстарды белгілі бір мақсат бойынша ұйымдастырудың
нәтижесінде пайда болады [1,17].
Терроризм құдды технология сияқты өзгеріп, жаңа әдістер мен
жабдықтарды сіңіре отырып, құбыла отырып дамуын жалғастырады. Адамзаттың
рахаты үшін ойлап табылған заттар терроршылардың қызметіне жарауы әбден
мүмкін. Жолаушы тасымалдайтын ұшағыңыз бомбаға, қол телефоны аузынан от
шашатын айдаһарға айналуы әбден мүмкін. Терроршылықтың алдын алуда
демократия мен адам құқықтары жөніндегі алға басушылықтардың пайдасы мол.
Дегенмен, бүгінде үйіміздің төріне шыққан БАҚ арқылы сойқаншылар мен
содырлардың іс-әрекеттері әп-сәтте күллі жаһанға мәлім болуда. Сондықтан,
БАҚ адамдарды ақпараттандыру міндеті мен терорды әлемге жариялау
дилеммасының алдында тұр. Бұл жалғызым мен жалмауызымның әңгімесі емес,
құқықтық тұрғыдан алғанда аражігі нақтылы ашылмаған мүшкіл хал [2,6].
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық проблемалар мен биліктегі түзімнің
кейбір кемшін тұстарын өздерінше пайдаланатын терроршылар бұған наразы
азаматтарды өздерінің идеологиялық бағыттары бойынша үгіттеп,
ұйымдастырады. Осы сатыдағы терроршы топтар мен оларды жақтаушылар кейбір
барлау мекемелері және ұйымдасқан қылмыстық топтармен жең ұшынан жалғасатын
байланыс орнатуы мүмкін. Осы күштер тамызған қақтығыстар мен шиеленістер
оты кейде ондаған жылдар бойы өшпеуі мүмкін. Терроршы топтардың ұрандары
мен пікіриятына (идеология ) имандай сенген жанкештілер болса өздерін һәм
езге де күнәсіз жандарды фида етуде.
Өкінішке орай, терроршылардың лаң салуы күн өткен сайын жиілей
түсуде, олардың шабуылдарының зияндары күн өткен сайын ұлғаюда. Террор
амалдарының көбеюі немесе бәсендеуі халықаралық, аймақтық яки мемлекетгік
деңгейдегі саяси-әлеуметгік уақиғалармен тығыз байланысты. Мұндай амалдар
сайлау, халықаралық зия раттар мен биік жиналыстар кезінде көбірек болады.
Бірақ бір нәрсенің басы ашық - терроризм ешқашанда жеңіске жете алмайды.
Үреймен, қоқан-лоқымен, лаңкестікпен жеңіске жетемін деп ойлайтындар
алданады. Уақытша ғана әсер ету ешқашанда мәңгілік үстемдікке апармайды.
Мәңгілік үстемдік тек әділеттілік, рахымшылық, келісім негізінде ғана болуы
мүмкін [3,7].
Алайда, жер бетіндегі әділетсіздік пен қанаушылың, сыңаржақ
ұстанымдар мен тонаушылық бола берсе оған қарсы күресетін адамдардың
болатыны күмәнсіз. Кейбір мемлекеттер өз жоспарларын орындау үшін
терроризмді қолданудан жасанбайды. Міне, осы әрекеттер жалғасын тапса,
терроризмнің жойылмасы анық. Әр қоғамда өзінің әлеуметтік-экономикалық
жағдайына наразы шағын топтар болады, бұл табиғи нәрсе. Адамардың бәрін
бірдей байыту және қошеметтеу мүмкін емес.
Терроршы топтардың бір үстемдігі олардың кез келген уақытта және кез
келген жерде қимыл жасай алатыны. Сондықтан, кез келген адам террор
шабуылының құрбаны болуы мүмкін. Лаңкестердің жоспарлары туралы мәлімет
жинақтау өте қиын. Өте қатал тәртіппен тәрбиеленген және қоғамға
қайтарылуы көп жағдайда мүмкін емес жанкештілер сыр бермейді. Бұл
террордың үрей салғыш құралы, ықпал ету айласы. Терроршыларда әдеттегі
адамдағы этикалық және рухани қасиеттер атымен болмайды. Олар ешқандай
этикалық адам құндылыққа бағынбайды, сол себепті қауіпті.
Террорды тек сыртқы күштер ұйымдастырады деушілік бекер, өйткені,
террор өмір сүруге қолайлы орта болмаса жан саңтай алмайды. Ол ылғида
әлеуметтік ауруы асқынған қоғамдарды, ауыз бірлігі жоқ елдерді және
өздерінің әл-аухатына қатты наразы адамдарды іздейді де тұрады.
Террордың дамуы мен таралуында сыртқы факторлардың әсерін, әрине жоққа
шығаруға болмайды. Бірақ террор бар елдерге қарағанымызда ол елдерде саяси,
экономикалық және әлеуметтік проблемалардың ішкі тұрақтылыққа жол бермейтін
деңгейге жеткенін байқаймыз. Қоғамдар да тірі организмдер сияқты. Оның бір
ағзасы ауруға шалдықса, микробтар мен вирустарға қарсы өзін қорғауы қиын
болады. Сол сықылды, егер қоғамда жікшілдік пен араздықтар пайда болса,
ондай қоғамда терроризм үшін қолайлы орта бар деген сөз.
Әлеуметтік-экономикалық өмірдегі проблемаларды шешудің орнына оларға
басқаша саяси мән-мағына бере отырып деструктивті әрекеттерге бару
терроршылардың аузына май салғанмен бірдей. Қоғамдағы бір-біріне қарама
қарсы радикал-маргиналды топтардың пайда болуы террорға апаратын жолды
қысқартады. Сондықтан да қоғамның келісім, ішкі татулық пен береке-бірлік
әр мемлекеттің террорға қарсы мықты бекінісі, қорғаны. Ең маңыздысы,
адамдарды зорлыққа, әлімжеттікке, қатігездікке итеретін факторларды
анықгап, олады еңсеру үшін нақты шараларды қолдану керек. Әр адам өзге
адамдардың құқықгары мен бостандықтарын сыйлап, құқықтың үстемдігі жүзінде
жүзеге асатын болса, заңсыздың пен әділетсіздік азайса, қоғамньң басын
біріктіретін құндылықтар дәріптелсе, сонда ғана потенциалды террордан
сақтануға болады [4,78]. Жоғарыда аталған проблемаларды мемлекетаралық
болып шешпейінше, терроризм қаупінен құтылу, қоғамдық қауіпсіздікті және
елдер арасында бейбітшілік пен тыныштықты қамтамасыз ету, адам құқығы
жөніндегі мәселерді шешу әсте мүмкін емес.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, дипломдық жұмыс
тақырыбының өзектілігін, жұмыс мақсатын, міндетін, негізге алынған
материалдарды және жұмыстың құрылымын анықтап көрейік:
Сонымен бүкіл әлем тыныштығы мен бейбітшілігінің бұзылуы, адамзат
қауымының қорқыныш пен үрейге малшығуы, мемлекет ішілік саяси
тұрақсыздықтың етек жаюы, адамдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін кепілдендіретін мемлекеттің билік басынан кетуін қалайтын және
өз арман-мақсаттарына кедергісіз әрі заңсыз жетуді тілейтін терроризм мен
діни экстремизм кемесінің өрге жүзуі, қарапайым халық үшін "қасірет
теңізін" дүние жүзі болып бар күшті салып, жою, қарсы күрес жүргізу -
өзекті мәселе.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың бірлігі болып табылатын
"терроризм", "террор", "террорист" ұғымдарын, түрлерін және олардың қоғамға
тигізетін әлеуметтік, экономикалық және саяси әсерлері мен ықпалдарын
анықтау мен талдау.
Дипломдық зерттеудің мақсаттарын шешу үшін төмендегідей негізгі
міндетер қойылды:
- халықаралық терроризм анықтамасына құқықтық талдау жасау;
- терроризмнің пайда болуының алғышарттарын және мақсаттарын анықтау;
- терроризм және оның сатыларына, қылмыстық құрамына
құқықтық
сипаттама беру;
- терроризмнің қоғамдағы қылмыстық орнын анықтау;
- терроризмге қарсы күрес қағидаларын мемлекет тарапынан жүйелеу.
- терроризмнің таралуының теориялық және практикалық аспектілерін
талдау.
Зерттеудің объектісі. Терроризмге қарсы күресудегі әлемдік
ынтымақтастық саласындағы қоғамдық қатынастар.
Зерттеудің пәні болып халықаралық терроризмге қарсы күрес қызметін
ұйымдастырудың негізгі принциптері мен бағыттары танылады.
Дипломдық зерттеудің теориялық және методологиялық негіздерін Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексі, "Терроршылдыққа қарсы күрес туралы"
Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің
халыққа арнаған жолдауы, сонымен қатар, Ағыбаев А.Н., Тукумов Е.В.,
Заводпаев Р.Т. және т.б. заңгер-ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу барысында жалпы және жеке ғылыми дербес әдістер қолданылды:
анализ, синтез, құқықтық-салыстырмалы, жүйелі-құралу, логикалық, нақты
социологиалық, тарихи және т.б.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Дипломдық жұмыс материалдары және
тұжырымдары терроризм құбылысын ғылыми тұрғыдан түсінуге, талдауға және
тиімділігін арттырудың нақты ұсыныстары айтылады. Сонымен қатар, арнаулы
курстар дайындауға, ғылыми зерттеулер ісін жүргізуге дипломдық жұмыс
материалдары негіз бола алады.
Жұмыс құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Терроризмке қарсы күресудегі халықаралық ынтымақтастық
1.1 Халықаралық терроризм анықтамасын құқықтық талдау
Сонымен, терроризм дегеннің өзі не? Терроризмнің иесі кім? Террордың
мақсаты қандай?
Бүгінгі таңда терроризмнің керемет көп анықтамасы бар. Біреулер
терроризмді әлеуметтік құбылыс деп санаса, келесі біреулер оған мүлде
қарама-қарсы пікірлерін салмақтайды. Қалай болғанда да, осынау құбылысты
сипаттап-сараламай тұрып терроризм туралы белгілі бір түйінді пікір айтуға
болмайды.
"Террор" және "терроризм" терминдерінің пайда болуы туралы
зерттеушілердің ортақ пікірлеріне қарағанда "terror" латын сөзі -
"қорқыныш", "үрей" дегенді білдіреді. Негізінен, жоғарыда аталған сөдердің
этимологиясы тіптен арыда жатыр: "terror" ("жер - земля") - жер үстіндегі
белгілі бір айқындалған іс-әрекеттер, я болмаса, жер үстіндегі "бірдеңе"
үшін. Ал көне Римнің эллинистикалық мәдениеті мен көне грек тілінде "тэрас"
- "құбыжық" сөзінің мағынасы қазіргі кездегі лаңкестік әрекеттердің ниетіне
сай келеді. Екі сөздің қос семантикалық мағынасы біріккен бір ғана мақсатты
көздейді -белгілі бір аумақта максимальді түрдегі қатаң әдіс-тәсілдермен
"әлемді билеп алу, билік құру" [5,260].
Жалпы, "терроризм" анықтамасы 1972 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы
мекемесінің құрылуымен әзірленді, соның негізінде: "терроризм" - террорлық
әрекетті уағыздаушы саяси бағыт. Ал, "террор" - саяси дұшпанына қарсы
жасалатын зорлық-зомбылық, өлтіру. Осы саяси бағыт пен террорды жасайтын
адам - "террорист".
Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш
көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм көзқарастар мен идеялардың
емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара басының қамын күйттемейді. Ол
өзінен-өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды, алайда қызмет көрсетудің бір
түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен сұранысқа ие.
Мұның өзі, қаншалықты идея мен идеология не жетілмеген немесе шикі
болса, терроризм соншалықты идеологияның шашбауын көтереді. Бұл екі
жағдайда жүзеге асуы мүмкін: біріншісі - идеологияның негізінде
бағдарламалық нұсқау ретінде күш көрсетіп жаткан кезде, екіншісі - идея мен
идеология соншалықты жетілмегендіктен, оның мақсатын жүзеге асырудың жолы
тек қана күш көрсету болған кезде.
Террор - дүйім жұртты үрейлендіру, қоғам мен тұлғалардың
психологиясына соққы беру және жасалған амал арқылы адамдардың зәресін
ұшыру. Бұл күнделікті өмірімізге енген және өте жиі қолданылатын сөзге
айналды. Әйтсе де, қанша жиі қолданылғанымен бұл сөздің мағынасы бойынша
әлі де ұйғарым жоқ. Бүгінге дейін сала мамандары мен филологтар қанша
ұмтылса да террорға ортақ түсінік бере алмай келеді. Халықаралық
конференциялар мен жиналыстардан да нәтиже шықпай жатыр. Өйткені, біреудің
терроршы дегенін, екіншісі қаһарман яки "еркіндік күрескері" деп
атауда. Террор дегеніміз - адамдарды қаймықтыру, билеп төстеу арқылы оларға
белгілі бір идеология мен ұстанымды мойындату үшін зорлық-зомбылық жасау,
күш жұмсау және лаң салу. Террордың ең басты ерекшеліктерінің бірі
нысанасын кездейсоқ таңдап алатыны. Нысанның яғни террор құрбандарының
кездейсоқ таңдалуы үрейдің тез таралуына мүмкіндік береді. Егер де адамдар
ешқандай себепсіз-ақ террордың құрбаны болатын болса, онда біріншіден -
террордың мақсатының орындалғаны, екіншіден - ешкімнің де бас амандығы жоқ
деген сөз. Өйткені, біз қай жерде, қашан және кімдерге террор шабуылы
жасалатынын кәп жағдайларда біле алмаймыз. Террордың қылмыстың басқа
түрлеріне енді бір парқы - оның мейірімсіздігі, қатыгездігі және қиратушы
күшінің шексіздігінде. Мәселен, 1995 жылдың 20 наурызы күні Жапонияның
Токио қаласындағы метро аялдамасында буддист Аум ин Срикйо сектасы шашқан
улы газ салдарынан 12 адам қаза тауып, 5 мың бес жүз адам жарақаттанған.
Метрода шабуылдың нысанасына айналған мыңдаған адам күнделікті
тіршіліктерін жасап жүрген қарапайым адамдар болатын [6,13].
Террор термині орасан зор үрей салатын және жекелеген адамдарды
қаймықтырып, тоздыратын іс-әрекетті, амалды білдіреді. Ал, терроризм
дегеніміз саяси-идеологиялық мақсаттарға жету үшін іс жүзіндегі түзімді,
режимді заңнан тыс жолдармен құлату үшін ұйымдасқан, жүйелі және жалғасты
террорлық іс-әрекеттерді қолдануды әдістенуді білдіреді. Нақтылап айтқанда,
терроризм - саяси нысана арға жету үшін қоғамды демократиялық тәсілдермен
көндіру қағидасына қарсы, құқықтың үстемдігі мен мемлекеттің авторитетін
танымайтын, демократиялық билік иелерін халыққа қарсы дүлей күш жұмсауға
арандататын, өз доктриналары мен идеологиялары арқылы халықтың қолдауына
жете алмаған топтардың халықты бағындыруды өздерінің тарихи миссиясы санауы
салдарынан пайда болатын ұйымдасулар мен жымдасулардың адамзат төмен
көретін, этикалық негіз дердем мақрұм, әр түрлі ойды жүзеге асыру үшін кез
келген әрекетке бара алатын, адамның өмірін шыбын құрлы көрмейтін, бейкүнә
адамдарды нысанаға алатын, етабір соғыс қағидасын мойындамайтын, дәстүрлі
саяси қылмыстардан өзгеше, жүйелі және ұйымдасқан түрде кісі өлтіру, ұрлау,
кепілге алу, қорқыту, лаң салу және қирату амалдарының жиынтығы.
1999 жылы қабылданған ҚР-ның Терроризмге қарсы күрес туралы Заңында
терроризм сөзіне мынадай түсініктеме берілген: терроризм - қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты үйрелендіру, Қазақстан Республикасы мемлекеттік
органдарының, шет мемлекеттердің және халықаралық, ұйымдардың шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында не мемлекет, не коғам қайраткерлерінің
қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін тек алу мақсатында жеке
тұлғаларға немесе ұйымдарға қатысты құқыққа қарсы қылмыстық жазаға
тартылатын әрекет немесе оны жасаймын деп қорқыту. Ал, 1997 жылғы 16
шілдеде қабылданған ҚР-ның Қылмыстық кодексінің 233-бабында терроризмге
мынандай анықтама берілген: 233-бап. Терроризм. 1. Жарылыс жасау, өрт қою
немесе адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға
қауіпті өзге де зардаптардың туындау қаупін төндіретін өзге де іс-әрекеттер
жасау, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық, қауіпсіздікті бұзу, халықты
үрейлендіру не Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет
мемлекеттік немесе халықаралык, ұйымның шешім қабылдауына ықпал ету
мақсатында жасалса, сондай-ак, аталған іс-әрекеттерді дәл сол мақсатта
жасалсын деп қорқыту. Қылмыстық кодексте террорлық қылмыстарға 4 жылдан 25
жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы көзделгенін ескерте кетейік.
Террордан ондаған жылдар бойы зардап шеккен, азаматтық соғыстың
жиегінен әрең қайтқан бауырлас Түркия Республикасының 1991 жылғы Террормен
күресу туралы заңында былайша анықтама берілген: "Террор қысым, жәбір,
зорлық,-зомбылық, қорқыту, басындыру, қаймықтыру, бопсалау немесе
қауіптендіру әдістерінің бірімен Конституцияда көрсетілген Республиканың
сипаттарын, сондай-ақ саяси, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы және
экономикалық төзімдігін ауыстыру, мемлекеттік жері мен елінің біртұтастығын
бұзу, Түрік мемлекеті мен Республикасының барлығын қауіпке ұшырату,
мемлекеттік билікті әлсірету яки құлату, яки басып алу, адамдардың негізгі
хақтары мен еркіндіктерін жою, мемлекеттің ішкі және сыртқы қауіпсіздігін,
қоғамдық тәртіпті немесе қоғамдық денсаулықты залалдандыру мақсатымен бір
ұйымға қатысқандар яки адамдар тарапынан жүзеге асырылатын әр түрлі іс-
әрекетті қамтиды. Заң мәтініндегі анықтама террордан гөрі терроршылдыққа
сәйкес келеді. Өйткені, терроршылдық қатыгездік пен қорқынышты да қамтитын
саяси астары бар және өзіндік жүйесі қалыптасқан ұйымдасқан қылмыстық іс-
әрекеттерді білдіреді. Кейбір заңгер ғалымдар террорды - әлеуметтік,
ұлттық, діни, нәсілдік, бүлік шығару және әлеуметтік таптар арасында
қақтығыс, соғыс шығару үшін күш жұмсау, зорлық жасау немесе осыған
арандататын жоспарлы және құқықтан тыс амалдарды іске асыру деп
сипаттайды.
Өткен ғасырдың бас шенінде синидикализм философиясының негізін
қалаған Джорж Сорел (Georges Sortl) ХХ ғасырдың бір-ақ қаруы бар, ол -
үрей салу деп айтқан екен. XIII ғасырда дүйім жұртты билеу, бағындыру
үшін үрей салу, қорқыту әдістерін Шыңғыс ханның қолданғаны белгілі. Ал, XX
ғасырда болған қанқұйлы соғыстар мен қырғындар шежіресі Сорелдің пікірін
растағандай. Төңкерісшіл террордың маңсатына жету үшін әр түрлі әдісті
дұрыс деп санайтындардың қатарынан анархист С.Г. Нечаевты (1847-1882)
атауға тура келіп тұр. Ол "Катехизис революционера" атты кітабында
революционер бір ғана білімді біледі - ол жою білімі деген. Нечаев
терроршылдықтың теориялық негізін қалаушылардың бірі. Оның революция деп
отырғаны шын мәнінде терроризмнен басқа ештеңе емес. Нечаев террор ұйымының
басшысына керсоқыр бағынушылықты талап етеді. Осы адамның қандай сорлы ауру
екенін мына тарихи факт дәлелдейді: Нечаевтың әдістерімен келіспеген бір
студенті оған қарсы пікір білдіргісі келеді. Ол студентті топтың алдында
өлтіреді де артынша Швейцарияға қашып кетеді. Сол кездегі Ресей үкіметінің
талабы бойынша Швейцария сақшылары оны тұтқындап, Ресейге тапсырады. Ол 20
жылға еңбекпен түзеу колониясына сотталады да сонда өледі. Міне, осы факт
Нечаев секілді қоғаммен қақтығысқа түсіп, өзінің пікірлерін жәбірлеп
мойындатқысы келетіндер террористің типін түсінуге көмектеседі.
Еуропа зандарында, мәселен, Террормен күресу туралы ағылшын заңында
террор туралы саяси ұйымдарға қарсы күш қолдану немесе қоғамның белгілі
бір бөлігін қорқыныштың өтінде қалдыру мақсатымен күш жұмсау акциялары
делінген. Францияның тиісті заңында террор былайша сипатталған: "қысым яки
сес көрсету арқылы іс жүзіндегі қоғамдық; тәртіпті айтарлықтай бұзу
мақсатымен жеке адам яки адамдар немесе бір топ жасайтын әр түрлі іс-
әрекет.
Жоғарыда терроршылдықтың парықты сипаттамаларын келтірдік.
Энциклопедиялар мен заң мәтіндерін, халықаралық кон венциялар мен ғылыми
кітаптарды ашқан сайын террордың сипаттамалары да көбейе түсті. Бірақ
бұлардың ешқайсысы да терроршылдықты тұтастай қамти алмайды. Бұның басты
себебі, террор ұйымдарының көптүрлілігін және олардың мақсаттары мен
идеологияларының әртүрлілігінде. Күн сайын БАҚ-тан жаңа террор
ұйымдарының атын естіп жатырмыз. Бұлардың сойқаншылықтарының мазмұны мен
әдістері де күн сайын өзгеруде. Оның үстіне кейбір террор ұйымдары ұлт-
азаттық соғыс жүргізудеміз деп ақталғысы келеді.
Кейбір терроршылар болса өздерін ата-бабаларының кегін қайтарушы етіп
көрсетеді. Енді қалғандары діннің атын жамылып, діннің үстемдігі үшін
күресіп жатырмыз десе, енді біреулері ұлтшылдық идеологиясын уағыздайды.
Сол себепті де біреудің терроршы дегенін, енді біреу қаһарман, батыр
деп айтуы әбден мүмкін. Келтірілген деректердің негізінде террордың
анықтамасына мынандай сипаттауды қосқанымыз жөн болар саяси іс-әрекеттерге
әдеттен тыс жолдармен ықпал жасау мақсатымен үрейпендіру және жәбір көрсету
арқылы іске асырылатын символдық мәні бар амалдар.
1.2 Терроризмнің пайда болуының алғышарттары және мақсаттары
Өткен ғасылардағы түрлі салаларда қолданылған тәжірибелерге жүгінетін
болсақ, қандай да бір іс-әрекет болмасын, мейлі ол жақсы ниеттерге
бағытталсын, мейлі ол жаманға негізделсін қоғамда белең алған әлеуметтік
немесе экономикалық яки саяси жағдайлардың әсерінен туындайтын, соңында
түбегейлі өзгерістерге әкеп соғатын қоғамдық маңызы бар нәтижелердің
көрінісі болып табылады. Осыған орай, дипломдық жұмыстың тақырыбы болып
отырған терроризмнің пайда болып отырғандығына да белгілі бір себептердің
бары еш күмән тудырмайды. Ендеше, терроризмнің пайда болуының алғышарттары
төмендегідей.
Терроршылдықтың психологиялық себептерін зерттегенде терроршылардың
туып-өскен жанұясы мен ортасын, менталитетін, сондай-ақ, оларды террор
қимылдарына итермелеген басқа да факторларды есепке алған жөн. Себебі,
терроризм қоғамға зиянды элементтерді қоғамға қарсы пайдалана отырып,
қоғамның құндылықтары мен жетістіктерін жоюды қалайды. Террорист сол
қоғамның өзінің ішінен шығатын адам. Ол қоғам үшін және қоғам атынан әрекет
жасап, мемлекетке қарсылыққа барады. Ендеше, азаматтарды өз мемлекетіне
қарсы қоятын және оларды террористке айналдыратын басты себептер қайсылары?
Терроризмнің ішкі және сыртқы ұйымдастырушыларымен қатар азаматтарды
терроршылыққа жетектейтін себептердің бастылары мыналар: 1) саяси себеп; 2)
Экономикалық себептер; 3) Әлеуметтік және мәдени себептер; 4) Білім жүйесі;
5) Психологиялық себептер [7,4].
Енді осыларды сала-сала бойынша жіктеп көрелік.
1) Саяси себеп: а) есірткі мен қару-жарақтың мықты тасымалдық
өткелінде мемлекеттің не мемлекеттердің геосаяси орналасуы; э) идеологиялық
мәселелерді өркениетті түрде шешудің мол тәжірибесі жоқтығынан саяси
партиялар, қоғамдық қозғалыстар мен бірлестіктердің арасындағы күрестің
етек жаюы; б) ұлтаралық қайшылықтардың билік құруы (белгілі бір қоғамдық
қозғалыстар өкілдерінің насихаттары, белгілі бір ұлттың басқа ұлттарға
қарағанда астамшылдығы, үстемшілдігі); в) әлемдік деңгейде орын тепкен
демократияның қағидаларына сай емес жас демократияның елде болуы мен
мемлекеттік басқарудың шынайы тәжірибесінің болмауы; г) криминалдық саяси
элитаның және белсенсіз азаматтық тұрғын халықтың өсуі; д) жүргізіліп
отырған саяси реформалардың тиімсіздігі.
Әрине терроризмнің көрініс табуына себеп саяси радикализм болуы да
мүмкін. Қоғамдық көңіл-күйдің радикалдануының кез-келген түрі белгілі бір
топтардың мақсатын жүзеге асырудағы әдістері мен тәсілдерінің
радикалдануына әсер етеді. Бұл ретте, терроризм туралы "оң" және "сол"
радикализмнің көрініс табуының салдары ретінде сөз қозғауға болады.
Терроризм дегеніміз – деструктивті әрекет пен саяси радикализмнің ширыққан
шындығы болатын болса, оның салдары белгілі бір партиялық топтардың қандай
саяси реттегі шептен табылуымен шендесіп жатпақ. Әрі-беріден соң, саяси
радикализм (Радикализм дегеніміз - белгілі бір кезеңдегі толық күшіндегі
жағдайды түбірімен өзгертуге ұмтылу және осы ниетті қаймықпастан жүзеге
асыруға бел буу) сынаса, терроризм өлтіреді деп айтуға болады.
Жеке террористер немесе террористік топтар түрінде көрініс табатын
терроизмнің геосаяси себебінің бастау бұлағы қандай болса да, терроризмнің
әлемдік және аймақтық державалардың бақылауынан біржола шығып кеткені айдан
анық.
Былайша айтқанда, мемлекеттер мен мемлекет топтарының арасындағы
қайшылықтар әрі оның өсіп отырғаны, терроризммен күрес жұмыстарын
үйлестіріп отыру миссиясын мойнына алу мүмкіндігі бар халықаралық
институттардың әлсіреуіне әсер етуде.
Бүгінгі өмірде ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
проблемасы айрықша көкейкесті сипат ала түсуде, әрине бұл процестің
көрінісі ретінде адамзат қауымдастығының өмір сүруіне төнген осы заманғы
қауіп-қатерге қарсы тұруға бейімделген жаңа құрылымдардың туындай бастауын
айтуға болады.
Терроризм мемлекеттер арасындағы қарулы қақтығыстардың салдары
екендігін де атамай өтуге болмайды. Мысал үшін айтқанда, бүгінгі өмірдегі
терроризм әскери төңкерістің салдары болуы да немесе кері сипат алуы да бек
мүмкін. Оған дәлел ретінде, АҚШ пен Ирак арасындағы жауынгерлік
қақтығыстардың тууына себеп болып отырған "саяси қызғаныш" - біреудің жер
байлығына, мұнайына қызғанып, ол елде атом бомбасы бар деп жала жауып,
агрессиялық әрекеттер жасап, соңында қанша бейбіт халық, жауынгерлер қаза
тауып, әлеуметтік жағдайды ушықтырып, тіленіп отырған терроршылар әрекетіне
отқа май тамызғандай болған жоқ па ?!
Мемлекеттік басқару жүйесін де айрықша атап өтуге болады, миграциялық
тасқындарды бақылау әлсірегенде террористік актілердің бел алу ықтималдығы
артады. Мәселен, ылаң салуды мақсат еткен экстремистік топтар босқын
болғансып, бейбіт аумақтарға өтіп кете алады. Мұндай проблема шекаралардың
ашықтығы жағдайында айрықша мәнді бола түседі [8,20].
Бүгінгі өмірде терроризмнің тарауының себепшісі ретінде діни
фундаментализм жиі-жиі ауызға алынады. Фундаментализм өзінің нақты мәнінде
белгілі бір ілімнің түпкі қағидасын сақтауға ұмтыла отырып, даму
барысындағы ауытқушылықтарды жеңуді білдіреді.
Қазіргі кезде ислам экстремизмі мен терроризмі деген ұғымдардың
кеңінен тарап отырғанын атамай өтуге болмайды. Бұндай суық атауларды
айттыруға ел арасындағы дін руханилығын өтірік жамылып жүрген діни ұйымдар
мен халықаралық ұйымдардың қылмыстық іс-әрекеттері мен ұлтаралық араздық
пен саяси партиялар арасында ірткі тудыратын, мемлекеттің конституциялық
құрылысына зиян келтіретін насихаттары мен үндеулері итермелейді. Бұлардың
Қазақстанда үні шықпай жүргенінің себебі - құқық қорғау органдарының
бірлескен қызметтері. Мәселен, 2005 жылдың наурыз айында ҚР Жоғарғы соты
жеті бірдей халықаралық ұйымның ел аумағында әрекет етуіне тыйым салды.
Жоғарғы сот "Асбат әл-Аңсар", "Мұсылман бауырлар", "Талибан", "Орталық Азия
моджахеттерінің жамағаты", "Лашкар-и-Тайба", "Әлеуметтік реформалар одағы"
ұйымдарын террористік ұйымдар деп тапты.
Сол сияқты, Көкшетау қалалық соты облыс өңірінде діни экстремизммен
шұғылданған ұйымның қылмыстық әрекетін толық дәлелдеп, үкім шығарды.
Дінбұзарлар өткен жылдың қыркүйегіне дейін Көкшетау және Щучье қалаларында
белсенді қызмет атқарып келгені баспасөз беттерінде жарияланған. Діни-
экстремистік ұйымды ҰҚК-нің Ақмола облыстық департаменті әшкерелеп, оның 12
белсенді мүшесін тұтқындаған болатын. "Хизб-ут-тахрир" ұйымы мүшелерінің
үйлерін тінту барысында осы ұйымның шетелдегі баспаханасынан шығарылған
көптеген кітаптар, үнпарақтар, шағын кітапшалар тәркіленді. Ол баспаның 180
өнімдерінде ұлттық, діни және әлеуметтік таптық араздықты насихаттайтын, ҚР
Конституциялық құрылымына, аумақтық тұтастығы мен қауіпсіздігіне теріс әсер
ететін белгілердің барлығы анықталды.
Терроризмнің пайда болуына саяси себептердің бірі ретінде саяси
партиялардың арасындағы алауыздық, түсініспеушілік, саяси плюрализмнің
шектен тыс асып кету салдарынан туындайтын ұрыс-керістер елдегі саяси
тұрақсыздыққа әкеп соғып, лаңкестік іс-әрекеттерге жол береді. Бұған дәлел
ретінде, көршілес Қырғыз елінде осы жылдың ақпаны аяғы мен наурызында екі
турмен болып өткен парламент сайлауы елдегі партиялар арасында қақтығыстар
туғызды. Әсіресе елдің оңтүстігіндегі Жалалабад пен Ош облыстарындағы
жағдай айтарлықтай күрделі болды. Оппозиция өкілдері қала әкімдігі мен
әуежайды басып алып, қалалық ішкі істер басқармасының ғимаратын өртеді.
Қоғамдық тәртіп сақтауға тырысқан құқық қорғау қызметкерлерінің арасынан
төрт милиционерді өлтірді. Парламент ғимаратының әйнектерін бүлдіріп,
соңында 100 млн. АҚШ долларынан астам мемлекетке шығын келді [9,28].
Тағы бір саяси себеп ретінде бір мысал, Ауғаныстанда парламент сайлауы
осы жылдың мамыр айында болу керек еді, бірақ Ел Президенті Хамид Карзайдың
айтуынша елдегі террористік актілерді жою мақсатында қыркүйекке қалдырған.
Осы кезде Кандагарда жарылыс болып 5 адам қаза тауып, 32 адам жарақат
алған. Осының салдарынан елдегі маңызды саяси процесс тоқтап қалды.
Міне, осындай саяси ахуалдардың мемлекет тарапынан қолдау мен шешім
таппағандығынан, ел ішінде саяси тұрақсыздық пайда болып, мемлекеттің
мақсатты мүдделерін түбірімен өзгертетін, соны толық жүзеге асырмайынша
көңілі көншімейтін діни экстремистер мен террористер ел аумағында пайда
бола бастайды.
2) Экономикалық себеп: экономикалық қиыншылықтар мен кедейшілік
адамдарды тек материалдық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар психологиялық
тұрғыдан да жүдетеді. Сол себепті де террор ұйымдары әлеуметтік
әділетсіздік пен табыс үлесіміндегі теңсіздікті үгіт-насихат құралы ретінде
тиімді пайдаланады. Әсіресе, лайықты дәрежеде білім алмағандар мен надандар
осындай насихатқа тез иланады. Зерттеулер террорлың актілерге
қатысушылардың басым көпшілігінің осындай адамдар екенін дәлелдеген. Таяу
Шығыстағы бір террор ұйымның басшысы адамдарына былай деп тапсырма берген:
Бізде жұмыссыз адамдар мен жас жеткіншектер көп. Әр ауылдан осындай
бірнеше адамды тауып алсаңдар, мыңдаған жауынгеріміз болады. Оларды ата-
аналары балаларын бағуға шамасы келмей әлек болып жүр, сондықтан олар
балаларын алып кеткендеріңе қуанады да. Олардың көбі психологиялық,
дағдарыстағы жастар. Оларды майданға жіберу қиынға соқпайды. Алғашқыда
дұрыстап қарсы алсаңдар, олар үйлерін тастағандарына қуанады да!
Террорлық әрекеттерге қатысушылардың көпшілігі 16-30 жас арасындағы
жастар екенін ескеруіміз және ұрпақ тәрбиесіне ерекше мән беруіміз керек...
а) бүкіл елдегі және Қазақстанның жекелеген аймақтарындағы экономикалық
дамудың пропорциясының теңсіздігі; ә) инфляциялық процестер; б) табыс
деңгейіне қарай түрғын халықтың бөлінуі; в) жұмыссыздық.
Бүгінгі өмірде дүние жүзі аймақтарының дамуында сәйкессіздіктің бел
алып бара жатқаны ешқандай да жасырын емес. Сол сияқты, бұл ахуал әлсіз
дамыған мемлекеттерде әлеуметтік қозғалыстардың етек алуына көп ретте
қолайлы жағдай туындатып отырғаны да жасырын емес.
Сонымен бірге, терроризімнің пайда болуы мен таралуына дем беретін фактор
осы әлеуметтік қорғансыздық екеніне де күмән жоқ.
Әрине жұмыссыздықтың биік деңгейі, табыстың төмендігі, болашақтың
бұлыңғырлығы әлеуметтік шиеленістің ширығы түсінуіне дем беретіні айдан
анық.
Соңғы кезде, Қазақстан шетел инвестицтясын молынан тартуда,
шетелдерден талай кәсіби мамандар ағылуда. Осыған орай, көптеген
мамандардың еш лицензиясыз, тіркеусіз жатқаны да алаңдаушылықты туындырады.
Сондай шетел инвесторларының біті түрік азаматтарының осындай заң
бұзушылықты саналы жіберіп отырғаны және олардың қазақстандық азаматтарға
дискриминациялық көзқараспен қарайтындығы, нәтижесінде қазақ азаматтарын
соғып, ҚР Конституциясының нормаларын өрескел бұзып жатқандығы анықталуда
[10,177].
Мемлекеттімізде экономикалық салалардың жан-жақты дамуының бірден-
бірі факторы – инвестиция. Алғашқы рет 1996 жылы Елбасының Жарлығымен
инвестициялар жөнінде Мемелекеттік комитет құрды, ал 1997 жылдың ақпан
айында Қазақсан Республикасының Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау
туралы Заңы шықты. Осы заңды жетілдіру және инвестиция саласында жоғарыда
аталған мәселелерді құқықтық шешу мақсатында кейбір нормаларына
толықтырулар енгізу қажет, себебі көптеген нормативтік құқықтық актілердің
жетілмеуінен террористік актілердің етек алуын жол береді.
3) Мәдени-әлеуметтік себеп: а) өзіндік түрлі мүдделері бар әлеуметтік
топтар мен таптарға бөліну; ә) әлеуметтік кепілдің тиімді жүйесінің жоқтығы
мен азаматтар қорғанысының күрт төмендеуі; б) заңсыз қару-жарақ айналымы;
в) ауыл тұрғынларының қалаларда қысым көру; г) қылмыс деңгейінің, оның
ішінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтың жалпы өсімі; д) құрылымдық
қайта құру кезеңінде рухани модельдік, тәрбиелік және патриоттық
идеалдардың тоқыруға ұшыруға ұшыруы; е) тұрғын халқының мәдени-білім
деңгейінің төмендеу; ж) жеке басқа табынушылық пен зорлық-зомбылықты
бұқаралық ақпарат құралдары арқылы тең түрде насихаттау. Экономикалық және
саяси өмірдегі жаңалықтар әлеуметтік және мәдени салаға да қатты әсер
етеді. Әсіресе, әлемдік тұтастану барыстары қарқынды жүріп жатқан
заманымызда бұқаралық ақпарат құралдары мен ақпараттық технологиялардың
арқасында әлеуметтік-мәдениет саласы шапшаң өзгерістерге ұшырайды. Қоғамның
құндылықтары табиғи процестерден гөрі жоғарыда аталған факторлардың
әсерінен кенет өзгерістерге душар болады. Бірақ бұның бәрі де жағымды түрде
болып жатыр деп айту қиын. Көбінесе мұндай өзгерістер көптеген
проблемаларды өзімен бірге ала келеді [11,33].
Мәселен, қоғамда бір жақтың ақ деген. Мәселен, қоғамда бір жақтың ақ
дегеніне екінші жақ қара десе, ондай қоғамда келіспеушілік яки қақтығыс бар
деген сөз. Әрине, демократиялық қоғамдарда сөз еркіндігі, пікір бостандығы
дегендер болады. Бірақ мұндай қоғамдарда қоғамның мүддесі тұрғысынан
баршаға бірдей құндьлықтар да болады. Біздің айтып отырғанымыз осы
баршага бірдей ортақ және қоғамның ажырағысыз құндылықтары. Бұған мысал
ретінде мынаны айтуға болады: қазақ халқы атам заманнан 100 пайыз Ислам
дінінде болған халық. Енді соңғы жылдары саңырау құлақша қаптап кеткен
миссионерлер мен жалған дін таратқыштар бір қыдыру азаматтарымызды басқа
діндерге жекті. Қазір сондай қазақ жанұяларында екінші ұрпақ тәрбиеленуде.
Басқа дінге кетушілердің саны бәсеңдегенмен тоқтаған жоқ. Ал, ертеңгі күні
бұл азаматтардың арасында діни жан-жанжал шықпайды, террорист ұйымдар бұл
жағдайды өз мүдделері үшін пайдаланбайды деп айта аламыз ба? Халқымыздың
басын қосып отырған ең мықты күш - дініміздің бөлінуіне ешқашанда рұқсат
етпеуіміз керек. Басқа мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар қанша
байбаламдаса да бөтен дін мен секталарды үгіттеуге жол бермеуіміз керек.
Біздің 10 жыл бойы айтып келгеніміз соңғы терактілерден кейін біршама
түсінікті болса керек. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев 23-24 қазан 2002 жылы өткен
Дүниежүзі қазақтарының II Құрылтайындағы жасаған баяндамасында дініміздің
бөлінуіне жол берілмейтінін тайға таңба басқандай айтып беріп, былай деді:
Ел бірлігі туралы болғанда, біз өз дініміз - Исламға тоқталмай кете
алмаймыз. Әрине, Исламның рухани әлемі өз алдына жеке әңгіме. Біз бұл арада
Исламның тарихи тұрғыда қазақ халқын ғана емес, бүкіл түркі жұртының
қалыптасуына игі ықпал жасағанын тілге тиек етпекпіз. Діннің тұтастығы -
қашанда елдің тұтастығы. Діни алауыздық ұлттық алауыздыққа соқтыратыны
тарихтан белгілі. Сондықтан, қалыптасқан дінге өзгеріс енгізбек болып,
өздерінше жаңашылдық танытпақшы болып жүргендерге отпен ойнауға болмайды
деген ескерту жасағанымыз келеді.
Тарих, дін, тіл, әдет-ғұрып, ұлттық әдебиет пен өнер - бұлар ғасырлар
бойы жалғасып келе жатқан ұлттық характер мен дінді, құндылықтар мен
психологияны айқындайтын байлықтар. Осы құндылықтардың дамып, толығып келе
жатқан эволюциялық процесіне қол сұғушылық қоғамда әдеттен тыс құбылыстар
мен уақиғалардың өрбуіне апарып соқгыруы мүмкін. Әдеттен тыс құбылыстар мен
уақиғалар көбінесе әлеуметтік жарылыстар мен бүлік қатыгездік пен
қақтығыстар түрінде пайда болады. Бұны жақсы білетін терроршылар мен
анархист топтар қоғамның жоғарыда аталған құндылықтарына шабуыл жасап
отырады, оларды зақымдап, талқандағысы келеді. Қатыгездік культін
уағыздаушылар ғаламдастыру дәуірінде күнбе-күн өзгеріп келе жатқан
технология мен ақпараттар ағьшындағы қоғамды әр түрлі саяси-діни ұрандармен
сасқалақтатады және ел ішінде түсінбеушілікті таратады. Социологиялық
психологияда үрей гипнозы деп аталатын жағдай бар. Үрей гипнозына
шалдыққан қоғамдар бейғам, самарқау, пассив, немқұрайды халге жетеді.
Әдетте психологиясы сау қоғамдар дереу қарсылық көрсететін нәрселерге қоғам
күшті қарсылың көрсете алмайтын ахуал қалыптасады. Мұндай қоғамдарда
маскүнемдік, ұятсыздық, ұрлыңшылық, қару-жарақ саудасы, құмар бизнесі
әлеуметтік сипат алады. Бұл келеңсіз жағдай қоғамның өзін-өзі қорғау және
дамыту қабілетін есеңгіретіп жібереді де терроршылардың іс-әрекетіне
қолайлы ортаны әзірлейді [12,7].
Дағдарысқа ұшыраған қоғам мүшелерін терроршыл ұйымның идеологиясына
бағындыру көп қиынға соқпайды. Психологиялық иммунитеті зақымдалған,
әлеуметтік-экономикалық дағдарыстардан мезі болған, рухани қалқаны
жыртылған адамдардың мұндай идеологияларға қарсылық көрсетуге қауқары
жетпейді.
Әлеуметгік құндылықтардың әдеттен тыс өзгеруі әлеуметтік проблемалар
мен жарылыстарға жетектейтінін жоғарыда айттың. Жаңа қоғамның мүшелері
көбінесе томағатұйық, сыр сандықтай жабық, өзінің пікірлерін түсіндірудің
орнына күшпен мойындатқысы келетін, аяусыз, мейірімсіз адамдарға айналады.
Жанұя институты да осы процестер барысында қатты соққыға ұшырайды. Адамның
балалық шағында тәрбие алып әлеуметшілденуінде жанұяның рөлі орасан зор
һәм маңызды. Жанүя ұрпаң тәрбиесіндегі міндетін толың орындай алмайтын
уақыт туса дереу дабыл қағу керек. Өйткені, бұл сол қоғамда жан түршіктірер
проблемалардың барлығының шараты. Әлеуметтік қарама-қарсылық сатысына өткен
қоғамдардағы жанұялар балаларының іс-әрекеттерін бақылау және оларды жаман
дағдылар мен зиянды топтардың құрсауынан құтқару функциясын орындай
алмайды. Жанұяның өз міндетін толық орындай алмауынан пайда болатын
вакуумды мектепте, лицейде, техникумда, университет пен клубтарда,
интернетге т.т. басқа топтар, әсіресе адами құндылықтардан жұрдай топтар
толтырады.
Жалғыздың адамға не істетпейді. Терроршылардың қоғамнан тыс, жасырын,
оқшауланған өмір сүруі бір жағынан алғанда олардың содырлығын жинайтын
фактор. Жалғыздық адамдарды қоғамнан ал шақтатады да белгілі бір топтың
жетегіне апарып салады. Терроризмнің идеологтары мұны өте жақсы
білгендіктен терроршыл топтарды оқшау ұстап, жалғыздық психологиясын
шебер пайдалана біледі.. Әдеттегі қоғамымызда көп жылдар бойы жалыз басты
өмір сүрген адамдарды көрген шығарсыздар. Олар көбінесе ұрысқақ, тез
ренжігіш, тезімсіз және агрессивті (жауық-қыш - М.Б.) келеді. Терроршылар
бұларға қатыгездіқ зорлың-зомбылық, кек алу, қан төгу, үрей салу сияқты
садистік сипаттарды қосады.
Өзгермейтін қоғам болмайды, бұл табиғи нәрсе. Егер қоғамдағы
өзгерістер әлеуметтік институттарды өз функцияларын жасай алмайтын халге
апарып соқтырып жатса, онда әлеуметтік өзгерістің орнына әлеуметтік
ыдырау пайда болады. Сондықтан, қоғамдағы өзгерістердің барысын бақылап,
табиғи бағытынан бұратын ұмтылыстарға сақ болған жөн. Елбасы Н.Ә.
Назарбаев 6 қараша 2002 күні елімізде тіркелген дипломатиялық өкілдіктердің
басшыларымен болған кездесуінде Қазақстан қоғамының өзіне тән даму жолы бар
екенін айта келіп: Біз демократиялық процестерді жасанды түрде жеделдетуге
багытталган кеңестермен ұсыныстарды қабылдай аламыз. Мұндай кеңестер
Қазақстанның тарихи даму ерекшеліктерін ескермейді, бірыңғай демократиялык,
стандарт туралы сағымға құрылған ұсыныстар мен кеңестер жауапсыз және
біздің еліміздің байыпты ілгерілеп келе жатқан дамуына қауіпті деп, осы
мәселенің маңыздылығын ескертгі. Әлбетге, ұзақ мерзімде қоғамның әлеуметтік
балансы саңталып, тұрақты дамуы сақталса, онда әлеуметтік ыдыраушылық
болмайды. Тоталитарлық коммунистік қоғамнан базар экономикасына өткен
біздің қоғамымыздағы әлеуметгік қатынастардың рационалдық сипат алуы және
әлеуметгік институтгардың өзгеріске ұшырауы табиғи құбылыс. Әлеуметтік
рөлдердің өзгешеленуі, адамдардың мінез-құлқының өзгеруі қоғамның жаңа
заманға өзін бейімдеуі және өзін-өзі сақтап қалу динамикасы. Бірақ
әлеуметгік жаңару және өзгеру кезеңінде бұрынғы алеуметтік институтгардың
орнын жабатын жаңа институттар қалыптаспаса әлеуметтік вакуум пайда болады.
Ал, осындай халде әлеуметтік-мәдени құндылықтар жойылып жатса, бұл
өзгерудің емес ыдыраудың белгісі болып саналады. Өйткені, қоғамның ары
қарай жалғасуы әлеуметтік және ұлттық құндылықтардың сақталуына тікелей
байланысты [13,38].
Шұғыл өсіп келе жатқан урбанизациялық процестер де қоғамды кенет
өзгерістерге ұшырататын факторларға әкеп соғады. Ауылдық жерлерден
қалаларға ағылып келіп жатқан топтардың тұрғын үй, жұмыс орны, білім алу,
денсаулықты сақтау проблемалары толықтай шешімін тауьш жатыр дей алмаймыз.
Әсіресе, үлкен қалалардың төңірегіндегі кедей махаллаларда (квартал) өмір
сүретін жартылай ауылдық, жартылай қалалық психологиядағы адамдар арасында
жұмыссыздық мөлшері жоғары және осындай жерлерде жаңа ортамен проблемалы
адамдар көп болады. Осындай азаматтарды әр түрлі идеологтар мен жалған
діндерге тарту қиынға соқпайды. Ауылдық жерлерден үлкен қалаларға яки
шетелдерге көшіп барған адамдар мәдени қақтығыс, әлеуметтік ыдырау және
субмәдениеттердің қалыптасуы процестеріне душар болады. Жаңа ортадағы
мінез-құлық, жүріс-отырыс, әлеуметтік қатынас орнату тәсілдері, әлеуметтік
құндылықтар мен психологиялық факторлар осындай адамдардың бұрыннан
қалыптасқан құндылықтарын қысымға алып, тықсыртады. Жаңа ортаны толықтай
меңгере алмаған адамдар үлкен дағдарысқа ұшырайды. Барынан айырылса да оның
орнын басатын жаңа сау қымбаттылықтар болмайды. Таяу Шығыс, Оңтүстік
Америка және Африка елдеріндегі террор шабуылдарына қатысқан жас
жеткіншектердің көпшілігі осы санаттағы жастар. Олар көбінесе босқындар
лагерінде яки үлкен қалалардың төңірегіндегі кедейлер тұратын махаллалардан
екен. Күшті миграциялық процестер қайткен жағдайда да адамдарға күшті әсер
етеді. Жаңа ортадағы адамдар өздеріне күш беретін рухани діңгек жолдастар
тобын және идеологияны іздей бастайды. Үлкен қалалардың маңайында бой
көтеретін ауылдар мен базарлар орналасқан елді мекендерде жергілікті
атқарушы органдар мен құқық қорғау мекемелері, мектептер мен денсаулықты
сақтау ұйымдары дер кезінде қалыптаспауы мүмкін. Саяси-әлеуметгік
инфрақұрылымы дайын емес бұл жерлерде билік вакуумы, ұйымдасқан қылмыстық
топтар мен бандылар пайда болады [14,6]. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында
осындай тірлікті бастан кешкеніміз баршаның есінде шығар.
АҚШ-тағы терроризмді белгілі маман, профессор Марта Криншоудың
(Martha Crenshaw) пікірінше терроршыл ұйымдар үлкен қалалардың көптігін,
жылдам қозғалу мүмкіндігін, байланыс құралдарының көптігін, қоғамдық пікір
туғызу және үгіт-насихатқа қолайлы болуы сияқты себептерге байланысты база
ретінде пайдаланады. Үлкен қалалар терроршылардың тез арада жасырынуына
қолайлы және бұқаралық ақпарат құралдары қас қағым сәтте жинала алатын
орындар. Осының бәрі де терроршылардың үлкен қалаларды мекенденуінің және
шабуылдар ұйымдастыруының басты себептері.
Қазір көптеген елдерде терроризмнің негізгі себебі кедейшілік екенін
әркім айтып жүр. Алайда күрделі проблеманы бір ғана негізгі себепке еншілеп
қоюға болмас. Адамдар арқа сүйеп отырған білім беру, құндылық жүйелердің де
рөлі айтқанша, сондықтан жоғарыдағы саяси, экономикалық және әлеуметтік
себептерді терроризімнің пайда болуының алғышарттары деп ажырата бөліп
алған жөн деп таптық.
4. Білім жүйесі: білім беру жүйесі еркін ойлайтын, зерттеуші адамдарды
дайындауы керек. Оқу орындарында шынайы білім ала алмаған адамдар қажетті
сипаттағы азаматтар мен мамандар бола алмайды. Әсіресе, оқу
бағдарламаларында ұлттық идеология мен патриотизм лайықты дәрежеде орынға
ие болмаса болашақ проблемалардың бой көрсетуі жақын деген сөз. Бозбалалық
шағындағы жастарымыз бен студенттердің тәлім-тәрбие алуына ерекше мән
беруіміз керек. Оларды нашақорлық пен маскүнемдіктен сақтауымыз және
қоғамға зиянды топтардың шылауына түсуден құтқаруымыз шарт.
Бұның жалғыз жолы бар - оларға шынайы білім беру және ұлттық-
патриотизм, рухани құндылықтарға ие болу тұрғысынан тәрбие беру. Таяу
Шығыстағы бір терроршыл топтың мүшесі және 114 адамның еліміне себеп болған
қанішер сот отырысында былай деген екен: Мен мектеп жылдарында әке-
шешемнің тәрбиесі және ауылымыздағы ортаның әсерімен әдет-ғұрыптарымыз бен
дінімізді қатты сыйлайтын, қарапайым бір азамат едім. Үлкен қалаға
университетке оқуға келген соң өзгердім. Маған не болса да, бәрі-бір
болды. Иә, оқу орындарында дұрыс бағыт алмаған жастар кейінірек қанды қол
террорист болады деп кім ойлаушы еді. Жастар бүгінгі заманда бұрынғыдан да
көп махаббатқа, мейірімге, ықыласқа мұқтаж.
Мәжіліс талқылауындағы Жастар саясаты жөніндегі ҚР Заңы осы
тұрғыдан алғанда аса маңызды құқықтық құжат болмақ. Террорлық шабуылдар күн
өткен сайын көбейіп келе жатқан заманымызда жастар тәрбиесіне, білім беру
жүйесіне баса назар аударуымыз керек Бұған міндетгіміз де. Белгілі философ
Херберт Спенсер (Негbегt Sреnсег) Тәлім-тәрбие, білім алу адамды этикалық
және рационалдық тұрғыдан байытады, оны жаман дағдылар мен озбырлықтан
құтқарады деген. Психолог Густав Ле Бонның (Сusavе Lе Воn) пікірінше білу
дегеніміз жаттап алу емес, білу себеп пен салдардың арақатынасын көре білу
[15,45].
Соңғы жылдары елімізде арнаулы орта және жоғары оқу орындарының саны
күрт көбейді. Оларды бітірген он мыңдаған дипломы бар түлектер жұмысқа
орналаса алмай жүр. Бұл жұмысқа тұру үшін конкурстан өте алмай жатқан
адамдар лайықты дәрежеде білім ала алмады деген сөз. Әйтеуір қандай бір
жұмыс болса да жұмыс іздеушілер де бар. Өткенде бір газеттен Африкадағы бір
мемлекеттің қарулы күштерінде ақылы әскер болып істеуін бір Қазақстан
азаматы туралы хабарды оқығанда таң қалып едім. Ақша үшін бір елдің әскері
болған адамдар басқа жұмысқа да баруы мүмкін. Густав Ле Бон Жастарға
берілетін білім деңгейі сол елдің ертең қандай мемлекет болатынын
білдіретін көрсеткіш деп бекер айтпаған.
5. Психологиялың себептер. Жеке қабілеті жеткіліксіз, өзіне сенімі
әлсіз адамдар өздерінің әлеуметтік жағдайларына көбінесе наразы болып
келеді. Олар қоғамның кездерін оқшаулайтынын, көпшіліктің ықыласы мен сый-
сыяпатын көрмейтіндерін айтып отырады. Олар өздерін көпшіліктің алдында
дәлелдеу, құрметке ие болу, ылғи да назарда болу үшін әдеттен тыс
әрекеттерге баруы мүмкін. Әдеттен тыс әрекеттердің құрамында жәбір көрсету
бұзақылық жасау, алдап-арбау да болады. Адамдардың құрметіне бөлену үшін
адал жолдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz