ШЕРХАН МҰРТАЗА ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ШЕРХАН МҰРТАЗА - ШЕБЕР ТІЛДІ ПУБЛИЦИСТ
6
1.1 Публицистикасының тақырыбы мен проблемалығы
6
1.2 Шерхан Мұртазаның редакторлық идеясы
20
2 ШЕРХАН МҰРТАЗА ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ 32
2.1 Шерхан Мұртаза публицистикасының поэтикасы
32
2.2 Эпистолярлық жанрға жан бітірген кемел қайраткер
46
ҚОРЫТЫНДЫ
59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдағы рөлі
орасан зор. Қазір бұрыннан қалыптасып қалған идеологияны бұзып-жарып, жаңа
әлеуметтік-саяси көзқарас орнықтырып жатқан заманда ол бұдан да үлкен маңыз
ала түскен. Сонымен қатар мемлекеттің өткен тарихына, оның ішінде баспасөз
тарихына жаңа тұрғыдан қарау оған түзету енгізуге, қатып қалған
идеологиялық схемалардан құтылуға үйретеді. Өткен дәуірдегі таңдаулы
публицистердің тәжірибесін зерттей, зерделей қолдана отырып, біздің
журналистеріміз жас мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына,
қоғамды әрі қарай демократияландыру және адамгершілік ұрығын себуге ықпал
ете алады.
Бүгінгі ақпараттар ағымының үздіксіз өсуі, өмірдің алуан
ырғағы,адамның жоғары парасаттылық деңгейі пулицистерден де, журналистерден
де әлеуметтік ақиқат пен ақыл-ой құбылысын терең зерделеуді, оған мән
беріп, жан-жақты жазуды талап етеді.
Сондықтан, біріншіден, кеше де, бүгін де шындықты бетке ұстаған
суреткер Ш.Мұртазаның журналистік, публицистік рухани мұраларын саралап-
салмақтау кейінгіге үлгі-өнеге, берері мол дәріс.
Сондай-ақ журналистика теориясы мен тәжірибесі зерттелуінің негізгі
құрамдас бөлігі – публицистік шеберлік тәсілін, оқырманға ойын жеткізудегі
пайдаланылатын әдістерін, тілі мен стилін, жанрлық ерекшеліктерін оқып-білу
– публицистиканың теориялық-методологиялық деңгейін көтеруге пайдасын
тигізері сөзсіз.
Екіншіден, Шерхан Мұртазаның публицистер шоғырын даярлаудағы
редакторлығы өз алдына бір мектеп. Оның редакторлық қырының ерекшеліктеріне
тоқталу арқылы публицистің қайраткерлік, қоғамдық-саяси тұлғасын айқындай
түсеміз.
Міне, осы жәйттерден тақырыптың өзектілігі айқын аңғарылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Шерхан Мұртаза шығармашылық
лабораториясының ерекшеліктері мен даму жолдарын айқындау үшін ізденуші
алдына мынадай міндеттер қойды:
Ш. Мұртаза публицистикасының қоғамдық-саяси маңызын ашып, тақырыптың
идеясына назар аудару.
Ш. Мұртаза публицистикасының тілдік байлығын, стильдік ерекшеліктерін
ашып көрсету.
Эпистолярлық жанрдағы туындыларының әлеуметтік-саяси мәнін зерттеу.
Қазақ публицистикасының дамуына редакторлық қырының қосқан үлесін
көрсетіп, ерекшеліктерін айқындау.
Бітіру жұмысының мақсаты – қазақ баспасөзі тарихындағы Ш. Мұртаза
публицистикасының алатын орны мен рөлін көрсету.
Зерттеу нысаны. Ш. Мұртазаның публицистік шығармашылығы. Ш.Мұртазаның
журналистік, публицистік, редакторлық қызметін сөз еткенде көсемсөзшінің әр
жанрдағы материалдары тілімізге тиек етіледі, мысалға алынады.
Негізгі қайнар көзі ретінде публицистің әр жылдарда жарық көрген, Не
жетпейді?, Елім, саған айтам, ел басы сен де тыңда!, Ақындар мен
әкімдер деп аталатын публицистикалық шығармаларынан тұратын жинақтары мен
өзі еңбек еткен газет-журнал тігінділерін қарастырдық.
Зерттеудің дерек көздері. Журналистика тарихы, теориясы мен
тәжірибесі мәселелерін зерттеуші ғалымдар Т.С. Амандосов, Н.Ф. Погодин,
М.С. Черепахов, Қ. Бекхожин, С.М. Гуревич және тағы басқаларының
еңбектері. Сондай-ақ Т. Мамесейіттің Шерхан Мұртаза атты еңбегі мен
үзеңгілес қайраткерлердің естелік-эсселері негізгі дерек көздер болып
табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Қазақ баспасөзі мен әдебиетінің рухани
қорын әр жанрдағы еңбектерімен байытқан қарымды қаламгер Ш.Мұртаза қазақ
халқының бір ғасырлық жанды картинасын жасауға белсенді қатысты. Оның
публицистикасын баспасөзіміздің дамуына ғана емес қоғамдық ой-сананың
өрлеуіне қосқан үлесі ретінде де бағалау жұмыстың жаңашылдығы болып
табылады. Ш.Мұртзаның ұлттық тарихымыздағы, әдебиет пен өнеріміздегі
ақтаңдақтардың бетін батыл ашуда сіңірген еңбегі мен оның редакторлығының
публицистика дамуындағы жетістігі ретінде қарастыру еңбектің жаңаша бір
қыры.
Зерттеудің әдістері. Белгілі бір ғылыми проблеманы зерттеуде танымдық
әдістердің маңызы өте зор. Ол - құбылыстың мәнін ашуға көмектеседі. Шерхан
Мұртаза – публицист деген тақырыпта жұмыс істей отырып зерттеудің талдау
әдісіне көбірек жүгіндік.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Әрбір кейінгі ұрпақ өз
жолын алдыңғы ұрпақтың жеткен жерінен бастайды: жақсысынан үйренеді,
жаманынан жиренеді. Олай болса, Ш.Мұртаза сынды публицистің тәжірибесінен
жас журналистердің алары мол. Бұл орайда зерттеудің нәтижелерін
Журналистік шеберлік, Мерзімді баспасөздің тілі мен стилі пәндерінен
лекция даярлау кезінде, Редакторлық қызмет, Эпистолярлық жанр атты
тақырыптардағы семинарларда пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, Шерхан Мұртаза – шебер
тілді публицист, Шерхан Мұртаза публицистикасының ерекшелігі атты екі
тараудан, қорытындыдан тұрады. Еңбектің соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
1 Ш. МҰРТАЗА – ШЕБЕР ТІЛДІ ПУБЛИЦИСТ
1. Публицистикасының тақырыбы мен проблемалығы
Әрбір кейінгі ұрпақ өз жолын алдыңғы ұрпақтардың жеткен жерінен
бастайды: жақсысынан үйренеді, жаманынан жиренеді. Өзінің алдына қойылған
міндеттерге сай, әр кезең өткендегінің қайсыбір қарекетін мансұқ етеді,
қайсыбір қарекетін қасиеттеп дамытады. Өйткені, суреткер - өз заманының
перзенті [1.35б].
Халқымыздың өткен ғасыр басындағы ойы озық, көкірегі ояу зерделі
өкілдері өздерінің ағартушылық, жазушылық, публицистік т.б. қызметтерін
туған халқының бостандығы мен тәуелсіздігіне тәрк етіп, ұлттық сезім мен
ұлттық сананы оятуға бағыттаса, бүгінгі көсемсөз шеберлері де еліміздің сан
ғасыр арман еткен тәуелсіздігімізді, ішкі – сыртқы саясатымызды, нарықтық
экономика мен мәдениетімізді рухани әлемнің жаңа сатыларына көтерілуіне
мұрындық болып жүргендері шындық. Өз ұлтының кешегісін саралап, ертеңін
бағамдай білетін зиялы топтардың бел ортасында білек сыбанып телегей –
теңіз біліммен, алыс – жақын болашақты болжайтын көрегендігімен өзіндік
үнін, қолтаңбасын, дара азаматтық пафосын, таным стилін ала келгендердің
ішінде Шерхан Мұртаза есімі оқ бойы озық тұр десек қателеспеспіз. Не
жетпейді?, Елім саған айтам, елбасы сен де тыңда!, Ақындар мен әкімдер
атты еңбектері дағдарыстан дал болған, шарасыздықтан тауы шағылған халқының
еңсесін көтеруге көмектесті. Рухын көтерді. Онда не жазса да, не толғаса да
халқының қамын ойлады. Шындықты шырқырата, жымын жымындастыра шымырлатып
айтты. Кезінде белгілі сыншы П.А.Вяземскийдің Шындыққа халықтың арасында
әбден болу үшін, жайма шуақ кезіңде кемінде отыз жыл уақыт керек. Осы
аралықта ол санада жаңғырып, селқостар мен енжарларды ұйқыдан оятады,
бойкүйездерді сілкілейді. Қалай болғанда да екі пікірдің қатар тұруы,
бәрібір ақиқатқа жақын пікірді алып шығады – деген пікірі әлі де өз
мәнісін жоғалта қоймаған сияқты. Десек те, Шерхан Мұртаза өте көркем
тілмен, публицистикалық стильмен жеріне жеткізе жазды. Шерхан Мұртаза
қаламын туған дүниелер – осы заманғы публицистиканың жоғары үлгісіндегі
ерекше өтімді, дәлелді, өмір шындығын дөп басатын, алдына қойылған
проблемаларды үлкен жауапкершілікпен, терең талдау жолымен көтере білетін,
көп кеселді кінараттарға кінәлілерді бетің бар, жүзің бар демей осып
сөгетін, ойға бай, сөзге шешен саралы көсемсөз [2].
Оның ұланғайыр шығармашылық бет пердесі көсемсөзден басталады.
Публицистикасының ұлт қамын жеген, ел болашағына алаңдаған терең ойларының
ұшқындарын тәуелсіздік алардағы материалдардан білеміз. Сол материалдарда
жарқ еткен жаңа байламдар, жүректің қылын шертер ақ сезімге суарылған
тебіреністі толғамдары өзгеріске толы кезеңде қоғамды гуманистік,
демократиялық тұрғыдан жаңартудың саяси – рухани мәселелері жайында
сөйлеген сөздері; мақалалары халқымыздың тарихына, рухани мұрасына құрмет
сезімін қалыптастыратын терең әдеби және публицистік шығармаларының
құндылығы халқымыз үшін қашанда жоғары.
Осы жылдары ол қазақ әдебиетінің рухани қорын Құрылысшы Дәку
(1958), Табылған теңіз (1964), Бұлтсыз күнгі найзағай (1965), Белгісіз
солдаттың баласы (1968), Мылтықсыз майдан (1966), 41-ші жылғы
келіншек (1972), Ахметжанның анты (1973), Интернат наны (1974), Қызыл
жебе (1978,1980), Тұтқын бала (1983), Қара маржан (1986), Жүрекке
әжім түспейді (1987), Жұлдыз көпір (1984,1991), Не жетпейді? (1990),
Тамұқ (1994), Ай мен Айша (1997), Елім, саған айтам, ел басы сен де
тыңда! (1998), Ақындар мен әкімдер (2002) атты кітаптарымен байытты.
Оның туындылары одақтың және шетел халықтарының тілдеріне аударылды.
Осымен қатар ол Г.Х. Андерсеннің әңгімелерін, венгр халық
ертегілерін, Ш.Айтматовтың Ботакөз, Қош бол, Гүлсары, Боранды бекет,
Жан пида шығармаларын, Мұстай Кәрімнің Біздің үйдің қуанышы повесін,
Э.Эрсимнің Маркчан балалары романын, Л.Лагиннің Хоттабыч қарт повесін
тәржімалап, қазақ тілінде бастырды. Жазушы Қара маржан романы үшін 1978
жылы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты болды. Қазақ КСР – не еңбек
сіңірген Мәдениет қызметкері, Қазақстанның халық жазушысы.
Публицистика – ақиқат өмірдің сырлы суреті, оның арқауы шындық
[1.16б]. Ол - дәуір үні, замандас келбеті, журналистің өмірге әлеуметтік
көзқарасы, өзі өмір сүріп отырған кезеңнің бет бейнесі. Оның шығармалары
халқының тағдырымен тығыз байланысты әрі өзінің өмірбаяны сияқты.
Алғашқы қадамын публицистикадан бастаған Шерхан Мұртаза ел өмірнін
очерктер мен әңгімелерді өндіре жазды. Оның Құрылысшы Дәку (1958) атты
тұңғыш очеркі – Лениншіл жас газетінің Қарағандыдағы тілшісі болған
жылдардағы тынымсыз еңбегінің жемісі: Мұнда қазақ елінің Ұлы Отан соғысы,
шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы еңбек адамының тағдыры сөз
болады. Тыңдағы отан үшін төгілген ащы тер Дәку ақсақалдың бейнесінде
суреттеледі. Автор құрылысшы Дәку отбасының атадан балаға, баладан немереге
беріліп отырған тәрбиесін өз заманының жастарына үлгі етеді. Жазушы оны
Дәку баласы Нұрмұқанбет, алты жасар немересі Тамара арасындағы бір сәттік
эпизодпен бейнелеген. Арыдым, қалжырадым, тоқырадым, жан тыныштық керек
болды дегенді білмейтін еңбекқор қарияның өмірі Еңбек етсең ерінбей,
тояды қарның тіленбей, Еңбек ер атандырар деген халық даналығын қайта
жаңартудың белгісі ретінде сипатталған.
Дәл осындай шындықшыл, ұлтым, қазағым десе ішкен асын жерге қоятын
Шерхан – публицист, жазушы соңғы жылдары ғана қалыптасты дей алмаймыз.
Қайсібіреулер кеңес кезінде шен – шекпен кигендердің бәрін ұлт мүддесін
жадыдан шығарып алды деп айыптайды. Бұл кеңестік – үстірт ойлағандық.
Тәуелсіздік туын желбіретсек те, біз әлі өткен тарихымызды сыңаржақ
түсіндіріп жүреміз. Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің нелер саңлақтары
қалайша атылып кетті? Әдеби асыл қазынамыздың жартысынан астамы неліктен
кітапхана ГУЛАГ– ы дейтінде шаң басып жатты? Демократияға бетбұрыс
заманының өзінде Қазақ ұлтшылдығы деген сөз қайдан пайда болды? осы
сауалдарға жауап іздегенде көбінесе ақталуға тырысамыз. Ал шындығында қалай
еді? Ресми идеологияға назырқану, наразылық әсіресе ұлт мәселесінде жиі
кезікті. Қызыл империяға Ұлтымды сүйемін! деген сөздің өзі шаншу болып
қадалатын. Мазмұны социалистік, түрі ұлттық жасаймыз дейтін қағида іс
жүзінде ұлттық рухты тұншықтыруға, ұлттық сана - сезімді өшіруге бастайтын.
Бұған қарсы әрекет әртүрлі формада бой көрсетті. Ілияс Есенберлин
шовинизмге қарсы ашу-ызасын жағымсыз қаһармандарына айтқызып тарқататын
(Қатерлі өткел романы. 1967), Әбділдә Тәжібаев көп қырыс ойларын
символистік өлең жолдарына сіңіріп жұмбақтайтын. Шерхан Мұртаза ма?
Шерханның ұлттық сезімі жастайынын оянды, кеңестік тәртіптің көп
әділетсіздіктеріне іштей қарсылығы ерте білінді, көкірегіне шер боп
байланды. Журналистік қызметінің алғашқы он жылдығында ғана, 1959-1969
жылдардың аралығында жазылған жүзден аса заметка, корреспонденция,
5фелетон, 8 рецензия, 47 очерк, 50 ден астам көркем публицистикалық
материалдың бәрі сол кездің жетістіктерін толғауға құрылған десек
қателесеміз. әрине, өз қатарынан қалмай Шерхан да кезінде мойнына қызыл
галстук тақты, пенжагының жағасына комсомол значогын қадады, партияның
шындалған мүшесі ретінде Лениншіл жас газетінің редакторы, Жазушы
баспасының, Жалын альмонагының, Жұлдыз журналының бас редакторы,
Қазақстан Жазушылар одағының екінші хатшысы, Қазақ әдебиеті газетінің бас
редакторы қызметін атқарды. Сол ағынмен Егемен Қазақстан газеті
редакциясына, Қазақ радиосы мен теледидар комитетіне төрағалық етті. Соның
бәріне уақытының күнбағары да, сыншысы да бола білді.
Жүрегіндегі елім, жерім дейтін ішкі қапа, асан қайғысы бірте – бірте
көркем – кестелі сөзге ауыса бастады. Журналистік және жазушылық екі түрлі
мамандық, екіұдай қызмет болса да, иесі бір көзқарастан: Ұлттық идея,
ұлттық санадан ешқашан айнымаған. Ілкі кесек туындысы, халқы мен қоғамын
мойындатып, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атандырған жұп –
жұмыр Қара маржан (1976) романындағы Ақан қарт бейнесіне көз жүгіртіңіз.
Өндірістік роман жанрынан сыналап орын тауып, осы бейне арқылы туған
табиғатты аялау, ел мал – жанын көбейту мәселесін жып – жинақы етіп қоя
біліп, оқырман жұртшылықты елең еткізеді. Жұртым – ау, саған атамекеніңнің
қай тұсы да бөтен емес деп шыжалақтайтын Ақан қарт бейнесінің қазақы
тақырыбы журналист, публицист әрі жазушы Шерханға ғана тән.
Шерхан Мұртазаның соңғы жылдарда жазған Не жетпейді? (1990), Елім,
саған айтам, елбасы, сен де тыңда! (1998), Ақындар мен әкімдер (2002)
атты мақалалар, эсселер мен публицистикалық толғамдарының да қазақ
баспасөзі мен публицистикасында алар орны бар.
Әріден бастасақ – кешегі кеңестік жүйеде, өмерде, қоғамда небір
сорақылықтар мен келеңсіздіктер, әлеуметтік әділетсіздіктер орын алғаны
шындық еді. Оны көбі көрді, білді, тіпті араласып бел ортасында жүрді.
Бірақ, Неге бұлай? демеді. Біреу қорықты, біреудің батылдығы жетпеді, ал
енді біреулер көрсе де көрмеген болды.
Кейбір өресі төмендер Қоғам мүддесін көздегенсіп, көбінесе өзінің
жеке басының, қу құлқынның, жұмсақ креслосының аз күндік лауазымының қамын
көбірек ойлады [3.65б.]. Соның жолында ғана әрекет етті. Шерхан Мұртаза
мұндайларға төзбей, жаны күйзеле, ашына айқай салды. Күнбе – күн
тіршілігімізде кездесетін кейбір келеңсіз көріністердің ең сорақысы сол –
біреу барлық қоғам ісіне, өзіне сеніп тапсырған жұмысқа жанын салып,
пәруана беріліп, күш – жігерін, білімін аямады. Ал енді біреу бар: Жабыға
зерлі жабу жапқандай, бірақ қанша жабуласада топастығы мен тоғышарлығы
сойдиып көрініп тұрады. Жұмысқа деген қабілеттілігімен емес, адал
іскерлігімен емес, жағымпаздығымен амалдап жүрген адамдарды қолдап, жылы –
жібейтін кейбір басшылар екі есе кінәлі. Адамды адам еңбегіне, қабілетіне
қарай бағалайтын әділ принцип сәл бұзылған жерден ырың – жырың
берекесіздік басталады, - деп сол қоғамдағы жағымсыз көріністер мен
әрекеттердің қайдан туындап жатқанын әшкерлеп береді [3.66 б].
Сол қорқау қайырымсыздықтың тақсіретін әсіресе Қазақстан көп көрді.
Сталин қатыгездігінің бір шоқпары – Голощекин Қазақстанға тап болды.
қатыгезді қатыгез қалай тапқан? дейді Шер-ағаң [3.69 б].
Адамға деген мейірім, ізгі ниет өмірде елеусіз ғана ұсақ – түйектен
құралып, ірі – ірі істерге дейін араласады. Әрдайымда, әр заманда ізгілік
салтанат құрып, зұлымдық аласталса, біз Сәкен, Бейімбет, Ілияс сынды
арыстарымыздан айырылып қалар ма едік?! дейді тағы да [3.70б].
...Халқымыздың бетке ұстар дарынды ұлдарын халық жауы, жапонның шпионы
деп қаралағанда, олардың жапон шпионымен үш қайнаса сорпасы қосылмайтынын
біле тұра, күйе жақты. Неге? Қызғаныш. Көре алмаушылық, күншілдік дейміз
бе! Күншілдік пен қызғанышты қояйық па! дегенді көсемсөз құдіретімен
жеткізіп тұрған жоқ па [3.70б].
Аңдысып күнін өткізетін, қызғаныштан, көре алмаушылықтан қатыгездікке
барып, тірідей көңіл қалдыратындар осы күні де арамызда бар екенін ашына
айтады Шерхан Мұртаза.
Бар бәле сол адамгершіліктің жоқтығынан, мейірім – қайырымның
жұтаңдығынан, парасаттылықтың пәстігінен туып жатқандығын ашып көрсетеді.
Осылай дей келіп: Әттең сол қайырымдылықты бүкіл қауым, күллі
адамзат баласы қолынан түсіріп алмай, бірінен – бірі қағып алып, ұрпақтан –
ұрпаққа ұзатып, қайырымдылық қасиетінің өмірін мәңгі ұзартып, бүкіл әлемдік
Әділет жалауына айналдырып, сол жалаудың астында жадыра – жайсаң, жәнатты –
жарқын ғұмыр кешсе ғой... деп армандайды [3.72б]. Армандап қана қоймайды,
осы өмірдегі бар жамандық атаулыны түк қоймай ұшырып әкететін – сұрқайды
нұрландырар, өмірді ажарландырып, шырайландырар Алтын күрек желді
аңсайды.
Өзінің жан айқайымен көтерген мәселесін Шерхан еш уақытта аяқсыз
қалдырған емес. Олардың қоғамға, халыққа тиімді жағынан түбегейлі шешілуі
үшін тынымсыз күресе береді.
Кешегі коммунистік идеяның құрсауы шырмап ұстаған тұста да осындай
күрестен Шерхан еш бас тартқан жоқ. Біздің жоғарыда үзінділер келтіріп
отырған - Не жетпейді? деген публицистикалық кітабындағы дүниелер сол
өткен ғасырдың 70-80 жылдары жазылған. Күрескер азаматты ашындырған
қаншама зілмауыр проблемалар, толғақты мәселелер көтерілген десеңізші!
Кітаптағы эсселер мен публицистикалық толғаныстардың қай – қайсысынан да
елім, халқым деп соққан жүрек лүпілін сезініп, жан дауысын естуге болады.
Шерхан Мұртаза айтайын деген ойын, көтерген мәселесін осылай да
осылай, бүйту керек, сүйту керек деп құрғақ сөзбен жалаң ұрандатпайды.
Орайын келтіріп, ыңғайын тауып, қалай да оқырманның қалың қауымның
жүрегіне жететін, жанын баурайтын, сезімін серпитін, сөйтіп, өзімен қоса
ашындырып, өзімен бірге толғанатындай етіп, журналистік, жазушылық
тәсілдерді шебер пайдалана біледі. Неғұрлым көтерілген мәселенің әсерлігін
арттырып, нысанаға дөп тиюіне күш салады. Мұнық өзі парасат – пайымның
тереңдігінен, сезім – түйсіктің ұшқырлығынан болса керек. Аталған кітаптағы
осындай жүк көтерген, адамның, қоғамның, заманның алдына атандай ауыр сауал
тастап, сұрақ қойған материалдың бірі – Нұх пайғамбардың кемесі деп
аталады.
Нұх пайғамбардың кемесінен тараған жаңа адамзаттың қазіргі бейбақ
ұрпағы біз болсақ керек. Неге бейбақ? – деп кінә таққыштар табыла кетерін
де білемін. Байыбына барайық автор:
Басында Қазығұрттың кеме қалған,
болмаса кереметі неге қалған?.. -
деген ән тудырған белгілі аңызды айта келіп:
Табиғат біздің туған анамыз...Ал енді сол туған Анамызды біз қалай
құрметтеп жүрміз? деп сауал тастайды да, адам қолымен жасалған небір
сорақылықтарды айтады автор [3.85б].Адамдар өздерінің тойымсыздығынан,
қанағатсыздығынан ар-ұятынан аттап Анасының көйлегін паршалап жыртып жатқан
жоқ па деген ой тастайды. Адамдардың ойланбай істеген оспадар әрекеттерінен
табиғаттың орасан зардап шегетінін, оның салдары адам баласына орны толмас
өкініш әкелетінін нақты да дәлелді мысалдармен жан –дүниесі күйзеле отырып
әңгімелейді.
Тыңды бағындырамыз! деген даңғаза ұранның жағымсыз үні құлақта әлі
ызыңдап тұрғандай.. [3.87б].
Тыңды игерейік! емес, Тыңды бағындырайық!... Тың дегеніміз – жер.
Жер дегеніміз – Ана. Ал анасын бағындыратын адам бола ма екен?! [3.87б].
Тың бағынды. Бетегелі белдер, көделі жерлер, мың – миллион малдың
шүйгін жайылымы бір көктемде қаңырап, қап – қара топыраққа айналды.
Хрущев құдіреті осындай. Елге астық керек... Бірақ 1954 жылы
елімізде аштан өліп жатқан ешкім жоқ еді... бір жылда бүкіл Қазақстанның
ішек – қарнын ақтарып, үстін астына түсіріп тастау неге қажет болды?..
Бұл енді коллективизацияны лезде ұйпа – тұйпасын шығарып
ұйымдастырған Сталиннің мінезі еді дейді автор [3.88б].
Ал Кеңес одағының бас хатшысы Л.И. Брежнев тың туралы кітап жазып,
дүниені дүр сілкіндіргендей болып еді. Иә, тың эпопеясы туралы өзіміздің
қаламгерлер де көп жазды. Романдар мен поэмалар, тіпті опералар мен одалдар
дүниеге келді.
Ал сол тың эпопеясы тұсында жүздеген қазақ мектептері жабылғаны
туралы, жергілікті халықтың мың жылдық тұрмыс - тіршілігі, әдет – ғұрпы,
салт – санасы, халықтың, ұлттың қасиеті топырақпен бірге қаңырып бара
жатқаны туралы поэмалар жазылған жоқ. Қайта кейбір ақындар: Тың дала! Сен
бұрын қу медиен, құлазыған дала едің. Сен енді мына тың батырларына қайтсең
де бағын! Бораныңды тоқтат! – деп кіжінді.
Мектеп жабылған соң – Тіл кетті. Ал ана тілінен айырылған халық – о
да опат болған халық. Ана тілінсіз халық болмайды. Тілінен айырылған ұлт –
тарихынан, түп – тамырынан айырылған ұлт деуге де келмейді. Тілінен
айырылған халық - ата-бабасының, туған әкесі мен туған анасының атын
ұмытқан халық. Ал ондайларды мәңгүрт деп атайды [3.89б].
Мінеки, өткенді айтпағанда, бүгінгі тәуелсіз мемлекет болып отырған
тұста да күн тәртібінен түспей, халқым, ұлтым, елім, жерім дейтін әрбір
саналы азаматтың жүрегін ауыртып, жанын жегідей жеп келе жатқан күрмеуі
шиеленіп, шешілуі қиындап тұрған зарыл мәелелердің түп – тамыры қайда
жатыр! Осыны ойлағанда Шерхан Мұртазаның жанын шүберекке түйіп отырып
жазған, айтқан, шырылдаған шындықтары мен батыл ойларын рухани қайсарлық,
азаматтық, ерлік десем жарады.
Автор тіпті тереңдей түсіп, халқының тағдырын ойлай отырып, одан арғы
тарихты да шолып өтеді.
Қазақтың ұлан – байтақ өлкесіне көз аларту сонау патшалы Ресейдің
кезінде басталғаны, ішкі Ресей халқын қазақ жеріне аударып, жергілікті
халықты тауға, тастаққа, құмға қуып тастап, ең шұрайлы, сулы, нулы жерлерді
сол переселендерге бергенін айтады. Қазақтарды ұлттығынан айырып, тілін
ұмыттырып, тез орыстандыру үшін, олардың арасына мақсатты түрде орыс
мектептерін ашқанын ашына жазады.
Хрущевтың алдында осындай да үлгі болған дейді.
Сол идеяның – қазақ деген халық не болса, ол болсын, ең бастысы, асты
да, үсті де тұнған байлық жерін сүліктей сору мақсатының әлі созылып келе
жатқанын айтады. Қазақстан көмірді, темірді, глиноземді, газды, мұнайды
шикізат ретінде мемлекетке сутегін береді де, соншама ағыл-тегіл байлықтан
республика үлесіне түкте тимейді десе де болады. Ал алтын, күміс, қорғасын,
мыс, мырыш, молибден, кобальт сияқты аса құнды асыл да сирек қазынаға
республика өзі ие емес – ау, сірә.
Сонда қалай? Қазақстан шексіз қазыналы зор сандықтың үстінде кем
бағал халде отыра береді де, сандықтың кілті Орталықтың қолында, ол
байлықты қалағанынша ала береді ғой. Осындай да әділеттік бола ма? дейді
[3.91б].
Аталмыш мақалада көтерілген өте күрделі мәселенің бірі - қазақтардың
өз жерінде, өз елінде азшылық болып қалуы. соның зардабын күні бүгінде
тартып отырмыз
Халықтарды Қазақстанға көшіріп қоныстандыру жөнінде Хрущевтің алдын
орап кеткен тағы бір адам бар. Ол – Сталиннің өзі дейді автор [3.93б].
Иә, айтса, айтқандай-ақ, Ұлы Отан соғысына дейін, соғыс басталғаннан
кейін де Ресейдің түкпір- түкпірінен көптеген халықты қойдай тоғытып,
топырлатып Қазақстанға айдап әкелгені белгілі. Сөйтіп, қазақ жерін
халықтар түрмесіне айналдырған. Сонда қазақтар: кейін – кейін
Республикада халықты процентке шағып, жоғары оқуға студенттерді халықтың
санына қарай беру керек дейтін саясатшылар шығатынын ойлап та жатпады.
Қойыны ашық, қолтығы кең, қайран қазекең! Күндердің күнінде : Республикада
қазақтар қырық – ақ процент, сондықтан қазақ тілі жеке – дара мемлекеттік
тіл болуға правасы жоқ, деп сайрайтын Сандуғаштар шығатынын қайдан
білсін. Олардың көбі өзімізден, өзіміздің ұлттық нигилистерден шығатыны
қайдан білсін. Міне, өкініштің үлкені. Траедияның зоры.
Ұлттық нигилизм. Бұл тұмсық көтерген шовинизмнен де қауіптірек
дейді автор.
Оян қазақ! деп неге жар салды дейсің Міржақып Дулатов. Ал ұлы
Мағжан Жұмабаев былық - шылыққа толып, әбден былғанған дүниені тазартып,
жаңа адам жасамақ болады ғой. Сұлтанмахмұт Торайғыров: Қараңғы қазақ
көгіне өрмелеп шығып күн болам деді емес пе! [3.95б]
Осының бәрі неліктен? Ұлтшылдықтан ба? Жоқ, ұлтқа жаны ашығандықтан.
Ұлттық нигилистер қаптап кетпес үшін. Ұлттық сана сөніп, құлдық психология
қатып қалмас үшін. Туған халқын құлдық психологиядан құтқармақ болған
осындай арыстарымыз Сталин репрессияның құрбаны болды дейді Шерхан
[3.95б].
Өткен ғасырдың соңғы ширегінде елімізде көп сөз болған, бірақ әлі
күнге дейін еш нәтиже шықпай келе жатқан зор мәселенің бірі – Арал
проблемасы болатын.
Міне, осы бір тек Қазақстанға ғана емес, бүкіл Орта Азияға, тіпті
одан да арыға зардабын тигізіп отырған күрделі мәселеге көңіл бөле келіп,
талданып отырған мақаласында автор: Адамдардың құдірет сүйер қылығының
жоқтығы – бір қоғам бір қоғаммен текетіресіп, сүзісіп тұрып алып, соның
салдарынан табиғат жапа шегетіні ғой. Табиғат қорлық көрген соң, адам қайда
қашып құтылмақшы? деп қоғам, адам алдына тағы бір сауал тастап, үлкен
сұрақ қойды [3.97б]. Семей маңындағы Абыралы өңірінде қырық жыл жүргізілген
атом бомбасы сынағының зардабын сөз етіп келіп, атомдық қаруды шексіз
жетілдіре бергеннен жер жарықтықтың да жаны қиналатынын, сол жерді
мекендеген халықтың да азып – тозып соры қайнайтынын айтады.
Осылай дей отырып, Арал тағдырына зерделі көзбен үңіле қарайды.
Көпшілік жұрт, ғалымдар мен Аралды апаттан арашалаушылар теңіздің
тартылып бара жатқанын мақта үшін суы бұғалақталып жырымдалған Әмудария мен
Сырдариядан көреді. Ал бұдан отыз жыл бұрын да мақта егіліп, осы өзендердің
суы пайдаланылған. Енді себеп неде?!
Бұған Шерхан Мұртаза былайша жорамал жасайды: ...Осыдан отыз жыл
бұрын Аралға жақын жерден космодром ашылғаны әйгілі. Ғарышқа ұшырылған
әрбір ракета, әрбір космос кораблі, әрбір жер серігі қандай ғаламат
күшпен ұшатынын тек шамалауға болады. Ол – алапат күш. Орасан от. Сол
орасан от ауаны шыжғырып, тозақ отынан да зор ыстықпен бүкіл оттегін жалмап
жіберетінін сәл – пәл сауатты адам түсінуге тиіс. Күйіп – жанып кеткен ауа
о да жанталасып, айналадан ылғал іздемес пе екен? Аралдың суы сол таңдыры,
ындыны кеуіп, апшысы қуырылып жанталасқан ауаны ажалдан арашалап, аспанға
бу болып ұшып жатқан жоқ па екен? Атмосфераны ажалдан арашалаймын деп өзі
ажал құрығына ілінбеді ме екен? [3.98б].
Көңілге қонатын жорамал. Қайда қарамаңыз, табиғат өзінен өзі құрып –
жойылып жатқан жоқ. Бәрінен де адамның сұғанақ қолы араласып отыр деп
өкініш білдіреді автор.
Осылай заман зарын сай сүйегіңді сырқырата толғаған публицистикалық
мақаласын автор былай түйіндейді: Егер Құдірет күш бар болса, адамдарды
астамдығы үшін,табиғатты зорлағаны үшін, сөйтіп өздері де имансыз халге
жеткені үшін, адамдарды баяғыдай бір жазалайтын кезі келген де сияқты. Енді
топан суы қаптаса, Адамнан ұрпақ алып қалатын Нұх пайғамбардың кемесі
табыла қояр ма екен?! [3.98б].
Халқының мүддесін ойлаған гуманист суреткер, азамат қаламгер, қаламы
жүйрік публицист заманның ащы шындықтарын сол қызыл империя тұсында өкімет
басшыларының өзіне де батыл айта алды. Сол кездегі Қазақ КСР Министрлер
Советінің председателі Н.Ә.Назарбаевпен жүргізген Қуатты орталық. Қуатты
республика... аталған сұхбатына назар аударып көрелік:
– Құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы! Сәлем сөздің – анасы. Сәлемнен кейін
көп созбай,... бірінші сауал: қазір Қуатты Орталық, қуатты республикалар
керек деп жүрміз деп бастаған алғашқы жолдарынан бастап-ақ Орталықтың
республикаларға билік жүргізіп отырғанын, жәй билік жүргізіп қана қойма,
жергілікті басшылықпен санаспай, республика өндірген өнімді, шикізатты
өздеріне түк қалдырмай алып отыратынын айта келіп, сұрағын былай аяқтайды:
– Сонда деймін – ау, Орталық қандай, республика қандай? Өз дәулетіне өз
қолы жетпейтін қандай республика?!
Н.Назарбаев: – Ондай өкінішті фактілердің болғаны рас. Сіздің айтып
отырғаныңыздың жаны бар. Күні кешеге дейін оқтын – оқтын Қазақстан Одақ
үшін масыл республика деген күңкіл сөздер естіліп қалып жүрді. Ал шындық
қандай? Дәл қазір бүкіл одақ бойынша халықты тамақтандыру үшін 48миллион
тонна бидай керек болатын болса, соның 13,5 миллион тоннасын Қазақстан
береді. Одаққа біз республикада өндірілген мақтаның 72 процентін, жүннің
60 процентін шикізат ретінде өткіземіз... ал сол жүнді өзіміз, мысалы
матаға, костюмге айналдырсақ ше? Миллиардттың астында қалар едік...
Қазақстанда шығарылатын өндірістік өнімнің 7 проценті ғана республикаға
тән, 93 проценті Одақтық – республикалық қорға түседі. Мұны бізге ондаған
жылдар бойы Мемлекеттік қажеттілік, қорғаныс қажеттілігі, елдің қамы
деп сендіріп келеді. Бір ғана мысал: Қазақстаннан жыл сайын шет елдерге
800 миллион даоллардың өнімі жөнелтіледі. Оның ішінде мұнай, көмір, түсті
металл т.б. бар. Соншама доллардан бізге көк тиын да тимейді... [3.115б]
Мінеки, көріп отырсыздар қаншама шындықтың беті ашылған. Қазір мұны
біз өткен тарих дегенімізбен дәл сол кезде әсері үлкен болғаны анық.
Бүгінде сол одақты, сол орталықты аңсап жүргендер ойланар ма екен деп те
бұл цифрларды толық келтіріп отырмыз. Ойы ұшқыр, қаламы жүйрік публицистің
келесі сұрақтары да көпшіліктің көкейіндегісін дөп басқан күрделі мәселелер
еді:
– Жергілікті халықтың өз елінде, өз жерінде азшылық болуы, әрине,
қасірет. Мұны қиыр Терістікті мекендеген аз халықтардың ...өмірінен айқын
көріп отырмыз деп қазақ халқының сонау патша заманынан бері басынан кешкен
қилы сұрапылдарды тізбелей келіп: Осы және басқа да түрлі себептердің
салдарынан Тіл проблемасы асқындап шыға келді. Тіл – проблемасы тікелей ұлт
проблемасы. Ал біз болсақ, бізде ұлт проблемасы әлдеқашан шешілген деп
масайрадық... Таяу болашақта тіл статусы конституциялық жолмен бекітілмек.
Осыған орай, бір жақ ҚазақКСР-інде мемлекеттік статус тек қазақ тіліне
берілсін десе, келесі жақ: жоқ, қазақ тілі мен орыс тілі қатар мемлекеттік
тіл болсын дейді егер мемлекеттік тіл болып қос тіл қатар қолданылса, қазақ
тілі орыс тілінің тасасында қалып қоймайма?! [3.116б].
Қандай сұрақ десеңізші! Атан түйе тарта алмас салмақ жатқан жоқ па
әрқайсысында. Осы сұрақтың өзінде қаншама проблема көтерілген. Қазақ
халқының бүкіл тағдыры қозғалып тұр ғой?! (Сұхбатта он үш сұрақ қойылды).
Сұрақ қоюдың да мәнісі бар. Анау қалай?, Мынау қалай, Анаған қалай
қарайсыз?, Мынаған қалай қарайсыз? деп жалаң – жайдақ қоюға да болады
сұрақты. Бірақ Ш. Мұртаза қойған сұрақтардың жөні де, түрі де бөлек. Әрбір
сұрағы өзінше бір үлкен мақсатпен қойылып, жауап бермесе болмайтындай
сүйеггіңнен өтіп, жүрегіңе жетіп жатады.
Ал енді Шерхан Мұртазаның еліміз егемендік алғаннан кейін тұңғыш
президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевпен жүргізген сұхбатында қандай мәселелер
көтерілген, соған бір сәт көңіл қоялық.
Сұрақ: -Сіз соңғы кезде конфедерацияны жақтайды деген қауесет шығып
жүр. Бұған наразылық білдіретіндер де бой көрсетіп қалды. Анығы қалай?
Жауап: - Бұл бекер сөз. Қауесет деген де қара күйе сияқты:
күйдірмейді, бірақ, күйесін жағады. Мысалы, не дейсің, Назарбаев Тегеранға
екі рет жасырын барып қайтыпты. Ядролық қаруды сатпақшы көрінеді дегенді
шығарыпты. Өтірік пе? Өтірік. Енді конфедерация дегенді мен де кезінде ,
сонау тамыз бүліншігіне дейін айтқаным, жақтағаным рас. Бірақ, уақыт
жағдайды күрт өзгертті. Бұрынғы Одақтық республикалар тәуелсіз мемлекеттер
болды. Мен айттым: тәуелсіз мемлекет болдық екен, ендеше бұл мемлекеттер
арасында біреу аға, біреу іні, біреу үлкен, біреу кіші деген болмайды.
Бәрінің құқығы тең. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дегеннің мәні осыған
келіп соғады. Ал енді келіп Назарбаев конфедерацияны көксеп жүр дегені
қисынсыз. Түркие газетінің тілшісімен менің сұхбатымды әдейі бұрмалау.
Сұрақ:- Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам деген, сірә, сол шығар. Ал,
енді ол аз болса, сақалы сапсыйған Известия газеті: Назарбаев
Қазақстандағы орыс тілді жұртшылықтың тұтқыны деп соқты. Бұл қалай?
Жауап: - Тағдыр мен тарих солай жаратқан. Ол рас Қазақстанда тұратын
17миллион халықтың тек 7 миллионы ғана қазақтар. 10 миллионы өзге ұлттың
өкілдері. Мұндай жағдай Өзбекстанда да, Қырғызстанда да ...Украинада да
жоқ.Сонда қалай, әлгі 10 миллионды көзге ілмеу керек пе? Қазақтың жерін
халықтар достығының лабораториясы жасаған мен емес... Өткен өтті.
Өткеннің бәріне тас лақтырып, топырақ шашу, тағы қиын... [4].
Иә, қай заманда да елбасымен тілдесу, сұхбаттасу, қоғам, халық
алдындағы түйінді мәселелер туралы ой бөлісудің жөні бөлек. Ең негізгі, ең
күрделі, зарыл да, зәру деген проблемаларды ең үлкен басшыға жеткізіп, ол
туралы оның ой – пікірін білу, біліп қана қоймай, оны қалың қауымға
жеткізуден артық қандай үлкен, қандай маңызды әңгіме болу керек.
Аталмыш екі сұхбат та өкімет, мемлекет басқарып отырған адамның
жүргізіп келе жатқан саясатын, әлеуметтік – экономикалық жағдайларға
байланысты жасап отырған жұмысын жұртшылыққа кеңінен таныстырудың, оған
баға берудің ең бір тиімді, ең бір оңтайлы жолы деп қарауымыз керек. Сонда
– ақ, мейлінше ашық та нақты пікірлесу – басшы (президент) мен халық
арасын жақындастыра, бір – біріне деген сенімдерін арттыра түсуге де қызмет
етіп тұрғаны даусыз. Қашан да ашық жарқын әңгімелесу, бүкпесіз пікірлесу
– көңілде күдік, кейде түйткіл қалдырмайтын, сөйтіп, артың таза, алдың
ашық, жолың даңғыл болатыны анық.
Мінеки, публицистиканың күшімен, қаламның құдіретімен Шерхан Мұртаза
халқына осылай да қызмет етеді. Көркем әдебиет – ауыр артиллерия болса,
публицистика – кавалерия дейді Шерхан. Оның да өз тактикасы бар, өз
мақсат – міндеті бар. Оған да анау – мынау адам командир бола алмаса керек.
Бүгінде публицистиканың қызметі халыққа өте – мөте керек – ақ.
Өйткені ғасырлар бойы аңсап жүріп әрең жеткен тәуелсіздігіміздің баянды
болып, отанымыздың байлығы артып, халқымыздың тұрмыс жағдайының ілгерілеуі
жолында тұрақта саяси - экономикалық бағыт ұстап отырған мемлекетіміздің,
еліміздің алдына үлкен – үлкен міндеттер тұрғаны белгілі. Жалпы,
Ш.Мұртазаның журналистігі азаматтық белсенділікпен, азаматтығы
қайраткерлікпен ұштасып, бірін – бірі шырайландырып, ерекшелендіріп
отырады.
2. Шерхан Мұртазаның редакторлық идеясы
Отыз жылға жуық мерзім ішінде Шерхан Мұртазаның шығармашылық
пен қайраткерлік жолдары қазақ баспасөзінде қалыптасқан, сол арқылы қалың
орманға жете таныс болған. Айталық, 1955-1963 жылдары Лениншіл жас,
Социалистік Қазақстан газеттерінде тілші, бөлім меңгерушісі – кәдімгі
журналист ретінде өз қабілеті мен қырымын танытқан Шерхан Мұртаза 1963-1970
жылдары Лениншіл жас газетінде, 1970 -1972жылдары Жалын альманагында,
1973-1975 жылдары Жұлдыз журналында, 1980-1989 жылдары Қазақ әдебиеті
газетінде, 1989-1992 жылдары Социалистік Қазақстан газетінде бас
редакторлық қызмет атқарады.
Редактордың саяси-идеялық даярлығы – оның жемісті жұмысының басты
шарты. Бұл жеткіліксіз, редактор ең алдымен ұйымдастырушы [5.61б].
Редактор-генератор деп баға берген еді оған Дидахмет Әшімханұлы
[6].
... Шерхан – батыл редактор. Ал бұл көп редактор жігіттерге
дарымаған қасиет, - дейді баспасөз ардагерлерінің бірі Хайдолла Тілемісов,
- Батылдығы емей немене, бүгінде барлық газет жамырай жазып жатқан – тіл
тақырыбын, ұлттық сана, ұлттық дәстүр, ақтаңдақтар-тағдырын кешегі
Колбиннің қылышынан қан тамып тұрған кезінде-ақ тайсалмай көтерген
азаматымыз осы Шерхан болатын [7.65б].
Иә, Шерхан Мұртаза қай жерге редактор болып барса да, сол басылымның
сіңірген еңбегі туралы айта келіп, заманымыздың көрнекті жазушысы, бейнелі
қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев былай дейді: Алпысыншы жылдар басындағы
серпіліс тұсында суырылып ілгері шыққан Лениншіл жас болды. Редакторы –
Шерхан Мұртазаев. Жетпісінші жылдары тоқырау мен тоқмейілсу рухани
мәңгүрттік дертін жая бастағанда, әлі абзал бұлқыныстың рухын сақтап қала
алған Жалын мен Жұлдыз еді. Редакторы – Шерхан Мұртазаев. Мәңгүрттік
әбден меңдеп, тоқырау әбден асқындап, апшы қуырып, сексенінші жылдар
басында адал сөз, ащы пікірлер табылса тек Қазақ әдебиетінен табылатын.
Редакторы – Шерхан Мұртазаев. Көптен күткен аңсарлы дәурен жетіп, қорқақ
көңіл қорғалып, ел екіталай, пікір әрқалай жүрген шақта жұрттан бұрын
батылдыққа барып, Социалистік Қазақстанның атын мансұқ еткен Егеменді
Қазақстан еді. Редакторы – Шерхан Мұртазаев.
Бұл тек бір қаламгердің өнер жолы емес, күшті ұлттық санамыздың
сергу-серпілу жолы [7.67б].
Айтса-айтқандай-ақ, бұл біртұтас дәуір дерлік мерзім қазақ
баспасөзінің де өсу-өркендеу, кемелдену кезеңі деуге болады. Ал, Шерхан
Мұртазаның шығармашылық, азаматтық, қайраткерлік жолдарының өзі осы
ізденіске толы журналистік беймаза тірлікпен қазақ баспасөзінде қалыптасты.
Сол арқылы оқырман қауымға танылды.
1963 жылды журналист Шерхан Мұртаза өміріндегі елеулі, тіпті шешуші
кезең деуге болар еді. Бұрынырақ өзі біраз уақыт тілшісі болып істеген
Лениншіл жасқа бас редактор болды. Оның қоғамға, халыққа қызмет жасауы,
өз қабілет-қарымын танытып, батыл әрекеттерге ден қоюы да осы жылдардан
басталған.
Өзінің адам танығыш, адамның талантын, еңбегін көріп-біліп, әділ
бағалайтын қасиетімен төңірегіне өңкей бір сайдың тасындай тамаша
журналистерді жинады. Оларға бағыт-бағдар беріп тәрбиелей білді.
Қандай іске де принципті қарайтын Шерхан батыл редактор болды. Сол
кездің өзінде ел, жер тағдыры, ана тілі, адамгершілік мәселелері, т.б.
толып жатқан өзекті проблемалар көтерілетін газетте. Сонымен қатар әдебиет
пен мәдениеттің де жанашыры, насихатшысы бола білді. Сөйтіп, Лениншіл жас
еліміз жастарының ғана емес, барша халықтың сүйіп оқитын басылымына
айналды.
Ол газеттен көптеген талантты жастар түлеп ұшты. Қазіргі баспасөз
тарландарының негізі сол Лениншіл жастан қанаттанып, Шер-ағаңның
мектебінен өткендер. Ал Жалынға бас редактор болғанда да талай орынды
жастың тұсауын кесіп, томағасын сыпырды. Бүгінде олардың көбі қазақ
әдебиетінің мүйізі қарағайдай қайраткерлері болып отыр. Айта берсек мұндай
әңгімелер толып жатыр.
Социалистік Қазақстан газетіне бас редактор болғанда тіл, тарих
мәселесін көтеріп, Алаш партиясымен алаш-ордашылардың іс-әрекетіне
шынайы баға берілуі тұрғысында батыл күресе білді.
Ал, енді осы басылымдардағы Шерхан Мұртаза қызметіне кеңірек
тоқталсақ.
Кешегі Коммунистік партия билеген тұста, яғни орысшыл орталықтың
әмірі жүріп тұрған кезде Шерхан Мұртаза қатардағы журналистік қызмет қана
атқарып қоймай, Лениншіл жас (1963-1970) газетіне басшылық жасаған. Өз
бағытын батыл қорғай білетін, принципшіл, қажетті қызметке қабілеті сай
келетін кадрларды шебер іріктейтін және оларды қатал әрі әділ аға боп
тәрбиелей алатын басшы екенін дәлелдеді. Лениншіл жас газетінен Тельман
Жанұзақов, Сейдахмет Бердіқұлов, Оралхан Бөкеев, Фариза Оңғарсынова,
Қалдарбек Найманбаев, Ахат Жақсыбаев, Кәдірбек Сегізбай, Ақселеу
Сейдімбеков, Сағат Әшімбаев, Мұхтар Шаханов және тағы да басқа дарынды ұл-
қыздар қанаттанған. Сондай шәкірттерінің бірі жазушы Тұтқабай
Иманбекұлының: ...Ол кезде Лениншіл жаста қызмет істейміз. Лездемеде ой-
пікіріңді қоспасақ, Шер-ағаң кәдімгідей қомсынып отыратын. Ал егер жазғаның
ойынан шықпай, орамға жетпей жатса, қолжазбаңды қолыңа үнсіз ұстатып
жіберетін. Содан ары ойланып, әрі іштей жалған намысқа біраз түрткіленіп
ізденесіз – дейді [8.57б]. Бұл Шерхан Мұртазаның адамның жеке іс-қағазына,
бет-жүзіне емес, жазған-сызғанына, талабына әділ баға беріп, дұрыс жөн
сілтейтін редактор болғандығын аңғартады.
Осы ретте журналист Н.Оразбековтың : Редактор ретінде Шәкеңнің олай
жаз, былай жаз деп езіп отырғанын, құлаш-құлаш ақыл үйреткенін өз басым
көрген емеспін. Оның орнына Шәкең жаза білетін, балағының биті бар дейтін
жігіттерді тез таниды да, солардың өнімді еңбек етуіне бар жағдайды
жасайды - деген пікірі ойымызды дәлелдей түседі [7.69б].
Шерхан Мұртаза редактор болған тұста Лениншіл жас республика
жастарының ғана емес, күллі халықтың сүйікті газетіне айналды. Жастарға
міндетті сол кездің сан қилы талабын толық орындай отырып, Лениншіл жас
әдебиет пен мәдениеттің озық насихатшысы болды, халықты сонысымен баурады.
Арнайы әдеби басылымдардың да батылдығы жете бермейтін сын мен рецензияны
жастар газеті ол кезде жиі жариялайтын. Мәселен, З.Серікқалиевтің Әдебиет
жол басшысы - әділ сын (1963 жыл, 12 қыркүйек), Қ.Мұхаметжановтың Афина
алдындағы ой (1963 жыл, 12 қыркүйек), З.Қоспақовтың Жаяу Мұса жайлы жаңа
деректер (1964жыл 29 желтоқсан), Р.Бердібаевтың Боран туралы бірір сөз
(1970жыл 19тамыз), тағы да сол сияқты көптеген авторлардың сын мақалалары
газеттің шырайлы айшығына айналған. 1983 жылдың 2-маусымынан бастап бас
редактор болған Шерхан Мұртаза газетінің түрі мен мазмұнына ерекше мән
берді. Лениншіл жастың сол жылдардағы Аққу эстетикалық клубы, Күмбез
археологиялық клубы, Арай, Студент және уақыт, ХХ ғасыр. Халықтар.
Әдет-ғұрыптар, Өркен жоғарғы класс оқушылары үшін, Замандас келбеті
(очерктер жинағы), Әдебиет беті, Ғылыми дүниеде тағы басқа тұрақты
айдарлары мен арнайы беттері жастардың әлеуметтік-қоғамдық тыныс-
тіршілігін, төл әдебиетіміздің өзіндік бет-бейнесін, балалар мен
жасөспірімдер тәрбиесін тақырып арқауы етіп, жеріне жеткізе отырып
жазды.1985 жылы Ғылым шыңына шығар жолда атты айдарды ашып, онда жас
ғалымдарды оқырманға таныстыру қолға алынды. Ғылым, техника жаңалықтарына
шолу жасалды. Сол жылдары өндіріс орындары проблемаларына арналған
Ғ.Мырзағалиевтің Комбинат құлдырап барады (1963жыл 7 тамыз).
С.Бәжібеновтың Мұнайлы Маңғыстаудың бүгінгі тынысы (1963жыл 13 тамыз),
Б.Мусиннің Балқаштағы химия (1964 жыл 26 қаңтар) атты проблемалық
мақалалары жарияланды. Қ.Н айманбаевтың Сүйіну (1963жыл 30 маусым),
Ә.Қалмырзаевтың Баян қызы (1963жыл 1 тамыз), Б. Момышұлының Куба
күнделігі (1964жыл 25 қаңтар), Х.Қыдыровтың Қыр қызы (1905жыл 5 қаңтар),
С.Қирабаевтың Италия әсері (1970жыл 20 тамыз), С.Бердіқұловтың Мехико
жаңғырығы (1970жыл 21 шілде) очерктерінде өздері куә болған оқиғалар
жөнінде тартымды, әрі қызықты баяндалып, замана толғауын, әлеуметтік
мәселелерді өздерінше саралайды. Әсіресе, Б.Момышұлының Куба күнделігі
жолсапар очеркінің басты ерекшелігі – Куба халқының ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы қоғам, мәдениет, әдебиет қайраткері Хосе Марти (1853-1895)
туралы автордың ой-толғанысы, қайраткердің халқына сіңірген еңбегінің
тіршілігімен байланыстырды. Автордың Кубаның өткен-кеткен тарихынанан,
мәдениет ескерткіштерінен, тұрмыс-салтынан тартымды суреттер беруі,
жинақтап ой қорытуы очерктің мазмұнын, ажарын аша түседі.
Лениншіл жас газетінен кейін журналист Шерхан Мұртаза жастар
альманағы Жалынға 1970 жылдың 6-шы номерінен бастап бас редакторлыққа
келді. Альманах әдебиетіміздегі дүмбілездіктер мен шалғайлықтарға;саяси
жамылғының астарымен жазылған жазбаларды жарыққа шығаруға қарсы аяусыз
күрес ашты. Мәселен, Жалынның Тура би трибунасы атты күрескер айдарын
ерекше атауға болады. Аталмыш айдар альманахтың 1972жылдың 4-ші номерінен
бастап ашылған. Сынға алушы Тураби Туғансызов Ә. Нарымбетовтың Дәуір және
поэзия атты еңбегі туралы Ә.Нарымбетов және сын немесе алтын тармақтан
тұратын ашық хат (№4 1972жыл), Ә.Райымбековтың Қазақ поэзиясындағы
жұмысшы образы жинағына Көк кітап пен интервью (№5 1972жыл),
Ш.Смаханұлының Айға ұшамын кітабы туралы Автор айға қарай ұшқан ба?
(№6 1972жыл)деген материалдарында сын мәдениетін сақтай отырып, өзінің көзі
көрген кемшіліктерді жіліктеп, батыл тойтарыс беріп отырған. Сынның дәмі
ащы болады, сондықтан да кемшілікті жоюға итермелейтін бұл айдар бүгінгі
Жалын журналына аса қажетті екендігі даусыз.
Жұлдыз журналында редакторлық еткенде одақтас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ШЕРХАН МҰРТАЗА - ШЕБЕР ТІЛДІ ПУБЛИЦИСТ
6
1.1 Публицистикасының тақырыбы мен проблемалығы
6
1.2 Шерхан Мұртазаның редакторлық идеясы
20
2 ШЕРХАН МҰРТАЗА ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ 32
2.1 Шерхан Мұртаза публицистикасының поэтикасы
32
2.2 Эпистолярлық жанрға жан бітірген кемел қайраткер
46
ҚОРЫТЫНДЫ
59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
62
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдағы рөлі
орасан зор. Қазір бұрыннан қалыптасып қалған идеологияны бұзып-жарып, жаңа
әлеуметтік-саяси көзқарас орнықтырып жатқан заманда ол бұдан да үлкен маңыз
ала түскен. Сонымен қатар мемлекеттің өткен тарихына, оның ішінде баспасөз
тарихына жаңа тұрғыдан қарау оған түзету енгізуге, қатып қалған
идеологиялық схемалардан құтылуға үйретеді. Өткен дәуірдегі таңдаулы
публицистердің тәжірибесін зерттей, зерделей қолдана отырып, біздің
журналистеріміз жас мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына,
қоғамды әрі қарай демократияландыру және адамгершілік ұрығын себуге ықпал
ете алады.
Бүгінгі ақпараттар ағымының үздіксіз өсуі, өмірдің алуан
ырғағы,адамның жоғары парасаттылық деңгейі пулицистерден де, журналистерден
де әлеуметтік ақиқат пен ақыл-ой құбылысын терең зерделеуді, оған мән
беріп, жан-жақты жазуды талап етеді.
Сондықтан, біріншіден, кеше де, бүгін де шындықты бетке ұстаған
суреткер Ш.Мұртазаның журналистік, публицистік рухани мұраларын саралап-
салмақтау кейінгіге үлгі-өнеге, берері мол дәріс.
Сондай-ақ журналистика теориясы мен тәжірибесі зерттелуінің негізгі
құрамдас бөлігі – публицистік шеберлік тәсілін, оқырманға ойын жеткізудегі
пайдаланылатын әдістерін, тілі мен стилін, жанрлық ерекшеліктерін оқып-білу
– публицистиканың теориялық-методологиялық деңгейін көтеруге пайдасын
тигізері сөзсіз.
Екіншіден, Шерхан Мұртазаның публицистер шоғырын даярлаудағы
редакторлығы өз алдына бір мектеп. Оның редакторлық қырының ерекшеліктеріне
тоқталу арқылы публицистің қайраткерлік, қоғамдық-саяси тұлғасын айқындай
түсеміз.
Міне, осы жәйттерден тақырыптың өзектілігі айқын аңғарылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Шерхан Мұртаза шығармашылық
лабораториясының ерекшеліктері мен даму жолдарын айқындау үшін ізденуші
алдына мынадай міндеттер қойды:
Ш. Мұртаза публицистикасының қоғамдық-саяси маңызын ашып, тақырыптың
идеясына назар аудару.
Ш. Мұртаза публицистикасының тілдік байлығын, стильдік ерекшеліктерін
ашып көрсету.
Эпистолярлық жанрдағы туындыларының әлеуметтік-саяси мәнін зерттеу.
Қазақ публицистикасының дамуына редакторлық қырының қосқан үлесін
көрсетіп, ерекшеліктерін айқындау.
Бітіру жұмысының мақсаты – қазақ баспасөзі тарихындағы Ш. Мұртаза
публицистикасының алатын орны мен рөлін көрсету.
Зерттеу нысаны. Ш. Мұртазаның публицистік шығармашылығы. Ш.Мұртазаның
журналистік, публицистік, редакторлық қызметін сөз еткенде көсемсөзшінің әр
жанрдағы материалдары тілімізге тиек етіледі, мысалға алынады.
Негізгі қайнар көзі ретінде публицистің әр жылдарда жарық көрген, Не
жетпейді?, Елім, саған айтам, ел басы сен де тыңда!, Ақындар мен
әкімдер деп аталатын публицистикалық шығармаларынан тұратын жинақтары мен
өзі еңбек еткен газет-журнал тігінділерін қарастырдық.
Зерттеудің дерек көздері. Журналистика тарихы, теориясы мен
тәжірибесі мәселелерін зерттеуші ғалымдар Т.С. Амандосов, Н.Ф. Погодин,
М.С. Черепахов, Қ. Бекхожин, С.М. Гуревич және тағы басқаларының
еңбектері. Сондай-ақ Т. Мамесейіттің Шерхан Мұртаза атты еңбегі мен
үзеңгілес қайраткерлердің естелік-эсселері негізгі дерек көздер болып
табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Қазақ баспасөзі мен әдебиетінің рухани
қорын әр жанрдағы еңбектерімен байытқан қарымды қаламгер Ш.Мұртаза қазақ
халқының бір ғасырлық жанды картинасын жасауға белсенді қатысты. Оның
публицистикасын баспасөзіміздің дамуына ғана емес қоғамдық ой-сананың
өрлеуіне қосқан үлесі ретінде де бағалау жұмыстың жаңашылдығы болып
табылады. Ш.Мұртзаның ұлттық тарихымыздағы, әдебиет пен өнеріміздегі
ақтаңдақтардың бетін батыл ашуда сіңірген еңбегі мен оның редакторлығының
публицистика дамуындағы жетістігі ретінде қарастыру еңбектің жаңаша бір
қыры.
Зерттеудің әдістері. Белгілі бір ғылыми проблеманы зерттеуде танымдық
әдістердің маңызы өте зор. Ол - құбылыстың мәнін ашуға көмектеседі. Шерхан
Мұртаза – публицист деген тақырыпта жұмыс істей отырып зерттеудің талдау
әдісіне көбірек жүгіндік.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Әрбір кейінгі ұрпақ өз
жолын алдыңғы ұрпақтың жеткен жерінен бастайды: жақсысынан үйренеді,
жаманынан жиренеді. Олай болса, Ш.Мұртаза сынды публицистің тәжірибесінен
жас журналистердің алары мол. Бұл орайда зерттеудің нәтижелерін
Журналистік шеберлік, Мерзімді баспасөздің тілі мен стилі пәндерінен
лекция даярлау кезінде, Редакторлық қызмет, Эпистолярлық жанр атты
тақырыптардағы семинарларда пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, Шерхан Мұртаза – шебер
тілді публицист, Шерхан Мұртаза публицистикасының ерекшелігі атты екі
тараудан, қорытындыдан тұрады. Еңбектің соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
1 Ш. МҰРТАЗА – ШЕБЕР ТІЛДІ ПУБЛИЦИСТ
1. Публицистикасының тақырыбы мен проблемалығы
Әрбір кейінгі ұрпақ өз жолын алдыңғы ұрпақтардың жеткен жерінен
бастайды: жақсысынан үйренеді, жаманынан жиренеді. Өзінің алдына қойылған
міндеттерге сай, әр кезең өткендегінің қайсыбір қарекетін мансұқ етеді,
қайсыбір қарекетін қасиеттеп дамытады. Өйткені, суреткер - өз заманының
перзенті [1.35б].
Халқымыздың өткен ғасыр басындағы ойы озық, көкірегі ояу зерделі
өкілдері өздерінің ағартушылық, жазушылық, публицистік т.б. қызметтерін
туған халқының бостандығы мен тәуелсіздігіне тәрк етіп, ұлттық сезім мен
ұлттық сананы оятуға бағыттаса, бүгінгі көсемсөз шеберлері де еліміздің сан
ғасыр арман еткен тәуелсіздігімізді, ішкі – сыртқы саясатымызды, нарықтық
экономика мен мәдениетімізді рухани әлемнің жаңа сатыларына көтерілуіне
мұрындық болып жүргендері шындық. Өз ұлтының кешегісін саралап, ертеңін
бағамдай білетін зиялы топтардың бел ортасында білек сыбанып телегей –
теңіз біліммен, алыс – жақын болашақты болжайтын көрегендігімен өзіндік
үнін, қолтаңбасын, дара азаматтық пафосын, таным стилін ала келгендердің
ішінде Шерхан Мұртаза есімі оқ бойы озық тұр десек қателеспеспіз. Не
жетпейді?, Елім саған айтам, елбасы сен де тыңда!, Ақындар мен әкімдер
атты еңбектері дағдарыстан дал болған, шарасыздықтан тауы шағылған халқының
еңсесін көтеруге көмектесті. Рухын көтерді. Онда не жазса да, не толғаса да
халқының қамын ойлады. Шындықты шырқырата, жымын жымындастыра шымырлатып
айтты. Кезінде белгілі сыншы П.А.Вяземскийдің Шындыққа халықтың арасында
әбден болу үшін, жайма шуақ кезіңде кемінде отыз жыл уақыт керек. Осы
аралықта ол санада жаңғырып, селқостар мен енжарларды ұйқыдан оятады,
бойкүйездерді сілкілейді. Қалай болғанда да екі пікірдің қатар тұруы,
бәрібір ақиқатқа жақын пікірді алып шығады – деген пікірі әлі де өз
мәнісін жоғалта қоймаған сияқты. Десек те, Шерхан Мұртаза өте көркем
тілмен, публицистикалық стильмен жеріне жеткізе жазды. Шерхан Мұртаза
қаламын туған дүниелер – осы заманғы публицистиканың жоғары үлгісіндегі
ерекше өтімді, дәлелді, өмір шындығын дөп басатын, алдына қойылған
проблемаларды үлкен жауапкершілікпен, терең талдау жолымен көтере білетін,
көп кеселді кінараттарға кінәлілерді бетің бар, жүзің бар демей осып
сөгетін, ойға бай, сөзге шешен саралы көсемсөз [2].
Оның ұланғайыр шығармашылық бет пердесі көсемсөзден басталады.
Публицистикасының ұлт қамын жеген, ел болашағына алаңдаған терең ойларының
ұшқындарын тәуелсіздік алардағы материалдардан білеміз. Сол материалдарда
жарқ еткен жаңа байламдар, жүректің қылын шертер ақ сезімге суарылған
тебіреністі толғамдары өзгеріске толы кезеңде қоғамды гуманистік,
демократиялық тұрғыдан жаңартудың саяси – рухани мәселелері жайында
сөйлеген сөздері; мақалалары халқымыздың тарихына, рухани мұрасына құрмет
сезімін қалыптастыратын терең әдеби және публицистік шығармаларының
құндылығы халқымыз үшін қашанда жоғары.
Осы жылдары ол қазақ әдебиетінің рухани қорын Құрылысшы Дәку
(1958), Табылған теңіз (1964), Бұлтсыз күнгі найзағай (1965), Белгісіз
солдаттың баласы (1968), Мылтықсыз майдан (1966), 41-ші жылғы
келіншек (1972), Ахметжанның анты (1973), Интернат наны (1974), Қызыл
жебе (1978,1980), Тұтқын бала (1983), Қара маржан (1986), Жүрекке
әжім түспейді (1987), Жұлдыз көпір (1984,1991), Не жетпейді? (1990),
Тамұқ (1994), Ай мен Айша (1997), Елім, саған айтам, ел басы сен де
тыңда! (1998), Ақындар мен әкімдер (2002) атты кітаптарымен байытты.
Оның туындылары одақтың және шетел халықтарының тілдеріне аударылды.
Осымен қатар ол Г.Х. Андерсеннің әңгімелерін, венгр халық
ертегілерін, Ш.Айтматовтың Ботакөз, Қош бол, Гүлсары, Боранды бекет,
Жан пида шығармаларын, Мұстай Кәрімнің Біздің үйдің қуанышы повесін,
Э.Эрсимнің Маркчан балалары романын, Л.Лагиннің Хоттабыч қарт повесін
тәржімалап, қазақ тілінде бастырды. Жазушы Қара маржан романы үшін 1978
жылы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты болды. Қазақ КСР – не еңбек
сіңірген Мәдениет қызметкері, Қазақстанның халық жазушысы.
Публицистика – ақиқат өмірдің сырлы суреті, оның арқауы шындық
[1.16б]. Ол - дәуір үні, замандас келбеті, журналистің өмірге әлеуметтік
көзқарасы, өзі өмір сүріп отырған кезеңнің бет бейнесі. Оның шығармалары
халқының тағдырымен тығыз байланысты әрі өзінің өмірбаяны сияқты.
Алғашқы қадамын публицистикадан бастаған Шерхан Мұртаза ел өмірнін
очерктер мен әңгімелерді өндіре жазды. Оның Құрылысшы Дәку (1958) атты
тұңғыш очеркі – Лениншіл жас газетінің Қарағандыдағы тілшісі болған
жылдардағы тынымсыз еңбегінің жемісі: Мұнда қазақ елінің Ұлы Отан соғысы,
шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы еңбек адамының тағдыры сөз
болады. Тыңдағы отан үшін төгілген ащы тер Дәку ақсақалдың бейнесінде
суреттеледі. Автор құрылысшы Дәку отбасының атадан балаға, баладан немереге
беріліп отырған тәрбиесін өз заманының жастарына үлгі етеді. Жазушы оны
Дәку баласы Нұрмұқанбет, алты жасар немересі Тамара арасындағы бір сәттік
эпизодпен бейнелеген. Арыдым, қалжырадым, тоқырадым, жан тыныштық керек
болды дегенді білмейтін еңбекқор қарияның өмірі Еңбек етсең ерінбей,
тояды қарның тіленбей, Еңбек ер атандырар деген халық даналығын қайта
жаңартудың белгісі ретінде сипатталған.
Дәл осындай шындықшыл, ұлтым, қазағым десе ішкен асын жерге қоятын
Шерхан – публицист, жазушы соңғы жылдары ғана қалыптасты дей алмаймыз.
Қайсібіреулер кеңес кезінде шен – шекпен кигендердің бәрін ұлт мүддесін
жадыдан шығарып алды деп айыптайды. Бұл кеңестік – үстірт ойлағандық.
Тәуелсіздік туын желбіретсек те, біз әлі өткен тарихымызды сыңаржақ
түсіндіріп жүреміз. Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің нелер саңлақтары
қалайша атылып кетті? Әдеби асыл қазынамыздың жартысынан астамы неліктен
кітапхана ГУЛАГ– ы дейтінде шаң басып жатты? Демократияға бетбұрыс
заманының өзінде Қазақ ұлтшылдығы деген сөз қайдан пайда болды? осы
сауалдарға жауап іздегенде көбінесе ақталуға тырысамыз. Ал шындығында қалай
еді? Ресми идеологияға назырқану, наразылық әсіресе ұлт мәселесінде жиі
кезікті. Қызыл империяға Ұлтымды сүйемін! деген сөздің өзі шаншу болып
қадалатын. Мазмұны социалистік, түрі ұлттық жасаймыз дейтін қағида іс
жүзінде ұлттық рухты тұншықтыруға, ұлттық сана - сезімді өшіруге бастайтын.
Бұған қарсы әрекет әртүрлі формада бой көрсетті. Ілияс Есенберлин
шовинизмге қарсы ашу-ызасын жағымсыз қаһармандарына айтқызып тарқататын
(Қатерлі өткел романы. 1967), Әбділдә Тәжібаев көп қырыс ойларын
символистік өлең жолдарына сіңіріп жұмбақтайтын. Шерхан Мұртаза ма?
Шерханның ұлттық сезімі жастайынын оянды, кеңестік тәртіптің көп
әділетсіздіктеріне іштей қарсылығы ерте білінді, көкірегіне шер боп
байланды. Журналистік қызметінің алғашқы он жылдығында ғана, 1959-1969
жылдардың аралығында жазылған жүзден аса заметка, корреспонденция,
5фелетон, 8 рецензия, 47 очерк, 50 ден астам көркем публицистикалық
материалдың бәрі сол кездің жетістіктерін толғауға құрылған десек
қателесеміз. әрине, өз қатарынан қалмай Шерхан да кезінде мойнына қызыл
галстук тақты, пенжагының жағасына комсомол значогын қадады, партияның
шындалған мүшесі ретінде Лениншіл жас газетінің редакторы, Жазушы
баспасының, Жалын альмонагының, Жұлдыз журналының бас редакторы,
Қазақстан Жазушылар одағының екінші хатшысы, Қазақ әдебиеті газетінің бас
редакторы қызметін атқарды. Сол ағынмен Егемен Қазақстан газеті
редакциясына, Қазақ радиосы мен теледидар комитетіне төрағалық етті. Соның
бәріне уақытының күнбағары да, сыншысы да бола білді.
Жүрегіндегі елім, жерім дейтін ішкі қапа, асан қайғысы бірте – бірте
көркем – кестелі сөзге ауыса бастады. Журналистік және жазушылық екі түрлі
мамандық, екіұдай қызмет болса да, иесі бір көзқарастан: Ұлттық идея,
ұлттық санадан ешқашан айнымаған. Ілкі кесек туындысы, халқы мен қоғамын
мойындатып, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атандырған жұп –
жұмыр Қара маржан (1976) романындағы Ақан қарт бейнесіне көз жүгіртіңіз.
Өндірістік роман жанрынан сыналап орын тауып, осы бейне арқылы туған
табиғатты аялау, ел мал – жанын көбейту мәселесін жып – жинақы етіп қоя
біліп, оқырман жұртшылықты елең еткізеді. Жұртым – ау, саған атамекеніңнің
қай тұсы да бөтен емес деп шыжалақтайтын Ақан қарт бейнесінің қазақы
тақырыбы журналист, публицист әрі жазушы Шерханға ғана тән.
Шерхан Мұртазаның соңғы жылдарда жазған Не жетпейді? (1990), Елім,
саған айтам, елбасы, сен де тыңда! (1998), Ақындар мен әкімдер (2002)
атты мақалалар, эсселер мен публицистикалық толғамдарының да қазақ
баспасөзі мен публицистикасында алар орны бар.
Әріден бастасақ – кешегі кеңестік жүйеде, өмерде, қоғамда небір
сорақылықтар мен келеңсіздіктер, әлеуметтік әділетсіздіктер орын алғаны
шындық еді. Оны көбі көрді, білді, тіпті араласып бел ортасында жүрді.
Бірақ, Неге бұлай? демеді. Біреу қорықты, біреудің батылдығы жетпеді, ал
енді біреулер көрсе де көрмеген болды.
Кейбір өресі төмендер Қоғам мүддесін көздегенсіп, көбінесе өзінің
жеке басының, қу құлқынның, жұмсақ креслосының аз күндік лауазымының қамын
көбірек ойлады [3.65б.]. Соның жолында ғана әрекет етті. Шерхан Мұртаза
мұндайларға төзбей, жаны күйзеле, ашына айқай салды. Күнбе – күн
тіршілігімізде кездесетін кейбір келеңсіз көріністердің ең сорақысы сол –
біреу барлық қоғам ісіне, өзіне сеніп тапсырған жұмысқа жанын салып,
пәруана беріліп, күш – жігерін, білімін аямады. Ал енді біреу бар: Жабыға
зерлі жабу жапқандай, бірақ қанша жабуласада топастығы мен тоғышарлығы
сойдиып көрініп тұрады. Жұмысқа деген қабілеттілігімен емес, адал
іскерлігімен емес, жағымпаздығымен амалдап жүрген адамдарды қолдап, жылы –
жібейтін кейбір басшылар екі есе кінәлі. Адамды адам еңбегіне, қабілетіне
қарай бағалайтын әділ принцип сәл бұзылған жерден ырың – жырың
берекесіздік басталады, - деп сол қоғамдағы жағымсыз көріністер мен
әрекеттердің қайдан туындап жатқанын әшкерлеп береді [3.66 б].
Сол қорқау қайырымсыздықтың тақсіретін әсіресе Қазақстан көп көрді.
Сталин қатыгездігінің бір шоқпары – Голощекин Қазақстанға тап болды.
қатыгезді қатыгез қалай тапқан? дейді Шер-ағаң [3.69 б].
Адамға деген мейірім, ізгі ниет өмірде елеусіз ғана ұсақ – түйектен
құралып, ірі – ірі істерге дейін араласады. Әрдайымда, әр заманда ізгілік
салтанат құрып, зұлымдық аласталса, біз Сәкен, Бейімбет, Ілияс сынды
арыстарымыздан айырылып қалар ма едік?! дейді тағы да [3.70б].
...Халқымыздың бетке ұстар дарынды ұлдарын халық жауы, жапонның шпионы
деп қаралағанда, олардың жапон шпионымен үш қайнаса сорпасы қосылмайтынын
біле тұра, күйе жақты. Неге? Қызғаныш. Көре алмаушылық, күншілдік дейміз
бе! Күншілдік пен қызғанышты қояйық па! дегенді көсемсөз құдіретімен
жеткізіп тұрған жоқ па [3.70б].
Аңдысып күнін өткізетін, қызғаныштан, көре алмаушылықтан қатыгездікке
барып, тірідей көңіл қалдыратындар осы күні де арамызда бар екенін ашына
айтады Шерхан Мұртаза.
Бар бәле сол адамгершіліктің жоқтығынан, мейірім – қайырымның
жұтаңдығынан, парасаттылықтың пәстігінен туып жатқандығын ашып көрсетеді.
Осылай дей келіп: Әттең сол қайырымдылықты бүкіл қауым, күллі
адамзат баласы қолынан түсіріп алмай, бірінен – бірі қағып алып, ұрпақтан –
ұрпаққа ұзатып, қайырымдылық қасиетінің өмірін мәңгі ұзартып, бүкіл әлемдік
Әділет жалауына айналдырып, сол жалаудың астында жадыра – жайсаң, жәнатты –
жарқын ғұмыр кешсе ғой... деп армандайды [3.72б]. Армандап қана қоймайды,
осы өмірдегі бар жамандық атаулыны түк қоймай ұшырып әкететін – сұрқайды
нұрландырар, өмірді ажарландырып, шырайландырар Алтын күрек желді
аңсайды.
Өзінің жан айқайымен көтерген мәселесін Шерхан еш уақытта аяқсыз
қалдырған емес. Олардың қоғамға, халыққа тиімді жағынан түбегейлі шешілуі
үшін тынымсыз күресе береді.
Кешегі коммунистік идеяның құрсауы шырмап ұстаған тұста да осындай
күрестен Шерхан еш бас тартқан жоқ. Біздің жоғарыда үзінділер келтіріп
отырған - Не жетпейді? деген публицистикалық кітабындағы дүниелер сол
өткен ғасырдың 70-80 жылдары жазылған. Күрескер азаматты ашындырған
қаншама зілмауыр проблемалар, толғақты мәселелер көтерілген десеңізші!
Кітаптағы эсселер мен публицистикалық толғаныстардың қай – қайсысынан да
елім, халқым деп соққан жүрек лүпілін сезініп, жан дауысын естуге болады.
Шерхан Мұртаза айтайын деген ойын, көтерген мәселесін осылай да
осылай, бүйту керек, сүйту керек деп құрғақ сөзбен жалаң ұрандатпайды.
Орайын келтіріп, ыңғайын тауып, қалай да оқырманның қалың қауымның
жүрегіне жететін, жанын баурайтын, сезімін серпитін, сөйтіп, өзімен қоса
ашындырып, өзімен бірге толғанатындай етіп, журналистік, жазушылық
тәсілдерді шебер пайдалана біледі. Неғұрлым көтерілген мәселенің әсерлігін
арттырып, нысанаға дөп тиюіне күш салады. Мұнық өзі парасат – пайымның
тереңдігінен, сезім – түйсіктің ұшқырлығынан болса керек. Аталған кітаптағы
осындай жүк көтерген, адамның, қоғамның, заманның алдына атандай ауыр сауал
тастап, сұрақ қойған материалдың бірі – Нұх пайғамбардың кемесі деп
аталады.
Нұх пайғамбардың кемесінен тараған жаңа адамзаттың қазіргі бейбақ
ұрпағы біз болсақ керек. Неге бейбақ? – деп кінә таққыштар табыла кетерін
де білемін. Байыбына барайық автор:
Басында Қазығұрттың кеме қалған,
болмаса кереметі неге қалған?.. -
деген ән тудырған белгілі аңызды айта келіп:
Табиғат біздің туған анамыз...Ал енді сол туған Анамызды біз қалай
құрметтеп жүрміз? деп сауал тастайды да, адам қолымен жасалған небір
сорақылықтарды айтады автор [3.85б].Адамдар өздерінің тойымсыздығынан,
қанағатсыздығынан ар-ұятынан аттап Анасының көйлегін паршалап жыртып жатқан
жоқ па деген ой тастайды. Адамдардың ойланбай істеген оспадар әрекеттерінен
табиғаттың орасан зардап шегетінін, оның салдары адам баласына орны толмас
өкініш әкелетінін нақты да дәлелді мысалдармен жан –дүниесі күйзеле отырып
әңгімелейді.
Тыңды бағындырамыз! деген даңғаза ұранның жағымсыз үні құлақта әлі
ызыңдап тұрғандай.. [3.87б].
Тыңды игерейік! емес, Тыңды бағындырайық!... Тың дегеніміз – жер.
Жер дегеніміз – Ана. Ал анасын бағындыратын адам бола ма екен?! [3.87б].
Тың бағынды. Бетегелі белдер, көделі жерлер, мың – миллион малдың
шүйгін жайылымы бір көктемде қаңырап, қап – қара топыраққа айналды.
Хрущев құдіреті осындай. Елге астық керек... Бірақ 1954 жылы
елімізде аштан өліп жатқан ешкім жоқ еді... бір жылда бүкіл Қазақстанның
ішек – қарнын ақтарып, үстін астына түсіріп тастау неге қажет болды?..
Бұл енді коллективизацияны лезде ұйпа – тұйпасын шығарып
ұйымдастырған Сталиннің мінезі еді дейді автор [3.88б].
Ал Кеңес одағының бас хатшысы Л.И. Брежнев тың туралы кітап жазып,
дүниені дүр сілкіндіргендей болып еді. Иә, тың эпопеясы туралы өзіміздің
қаламгерлер де көп жазды. Романдар мен поэмалар, тіпті опералар мен одалдар
дүниеге келді.
Ал сол тың эпопеясы тұсында жүздеген қазақ мектептері жабылғаны
туралы, жергілікті халықтың мың жылдық тұрмыс - тіршілігі, әдет – ғұрпы,
салт – санасы, халықтың, ұлттың қасиеті топырақпен бірге қаңырып бара
жатқаны туралы поэмалар жазылған жоқ. Қайта кейбір ақындар: Тың дала! Сен
бұрын қу медиен, құлазыған дала едің. Сен енді мына тың батырларына қайтсең
де бағын! Бораныңды тоқтат! – деп кіжінді.
Мектеп жабылған соң – Тіл кетті. Ал ана тілінен айырылған халық – о
да опат болған халық. Ана тілінсіз халық болмайды. Тілінен айырылған ұлт –
тарихынан, түп – тамырынан айырылған ұлт деуге де келмейді. Тілінен
айырылған халық - ата-бабасының, туған әкесі мен туған анасының атын
ұмытқан халық. Ал ондайларды мәңгүрт деп атайды [3.89б].
Мінеки, өткенді айтпағанда, бүгінгі тәуелсіз мемлекет болып отырған
тұста да күн тәртібінен түспей, халқым, ұлтым, елім, жерім дейтін әрбір
саналы азаматтың жүрегін ауыртып, жанын жегідей жеп келе жатқан күрмеуі
шиеленіп, шешілуі қиындап тұрған зарыл мәелелердің түп – тамыры қайда
жатыр! Осыны ойлағанда Шерхан Мұртазаның жанын шүберекке түйіп отырып
жазған, айтқан, шырылдаған шындықтары мен батыл ойларын рухани қайсарлық,
азаматтық, ерлік десем жарады.
Автор тіпті тереңдей түсіп, халқының тағдырын ойлай отырып, одан арғы
тарихты да шолып өтеді.
Қазақтың ұлан – байтақ өлкесіне көз аларту сонау патшалы Ресейдің
кезінде басталғаны, ішкі Ресей халқын қазақ жеріне аударып, жергілікті
халықты тауға, тастаққа, құмға қуып тастап, ең шұрайлы, сулы, нулы жерлерді
сол переселендерге бергенін айтады. Қазақтарды ұлттығынан айырып, тілін
ұмыттырып, тез орыстандыру үшін, олардың арасына мақсатты түрде орыс
мектептерін ашқанын ашына жазады.
Хрущевтың алдында осындай да үлгі болған дейді.
Сол идеяның – қазақ деген халық не болса, ол болсын, ең бастысы, асты
да, үсті де тұнған байлық жерін сүліктей сору мақсатының әлі созылып келе
жатқанын айтады. Қазақстан көмірді, темірді, глиноземді, газды, мұнайды
шикізат ретінде мемлекетке сутегін береді де, соншама ағыл-тегіл байлықтан
республика үлесіне түкте тимейді десе де болады. Ал алтын, күміс, қорғасын,
мыс, мырыш, молибден, кобальт сияқты аса құнды асыл да сирек қазынаға
республика өзі ие емес – ау, сірә.
Сонда қалай? Қазақстан шексіз қазыналы зор сандықтың үстінде кем
бағал халде отыра береді де, сандықтың кілті Орталықтың қолында, ол
байлықты қалағанынша ала береді ғой. Осындай да әділеттік бола ма? дейді
[3.91б].
Аталмыш мақалада көтерілген өте күрделі мәселенің бірі - қазақтардың
өз жерінде, өз елінде азшылық болып қалуы. соның зардабын күні бүгінде
тартып отырмыз
Халықтарды Қазақстанға көшіріп қоныстандыру жөнінде Хрущевтің алдын
орап кеткен тағы бір адам бар. Ол – Сталиннің өзі дейді автор [3.93б].
Иә, айтса, айтқандай-ақ, Ұлы Отан соғысына дейін, соғыс басталғаннан
кейін де Ресейдің түкпір- түкпірінен көптеген халықты қойдай тоғытып,
топырлатып Қазақстанға айдап әкелгені белгілі. Сөйтіп, қазақ жерін
халықтар түрмесіне айналдырған. Сонда қазақтар: кейін – кейін
Республикада халықты процентке шағып, жоғары оқуға студенттерді халықтың
санына қарай беру керек дейтін саясатшылар шығатынын ойлап та жатпады.
Қойыны ашық, қолтығы кең, қайран қазекең! Күндердің күнінде : Республикада
қазақтар қырық – ақ процент, сондықтан қазақ тілі жеке – дара мемлекеттік
тіл болуға правасы жоқ, деп сайрайтын Сандуғаштар шығатынын қайдан
білсін. Олардың көбі өзімізден, өзіміздің ұлттық нигилистерден шығатыны
қайдан білсін. Міне, өкініштің үлкені. Траедияның зоры.
Ұлттық нигилизм. Бұл тұмсық көтерген шовинизмнен де қауіптірек
дейді автор.
Оян қазақ! деп неге жар салды дейсің Міржақып Дулатов. Ал ұлы
Мағжан Жұмабаев былық - шылыққа толып, әбден былғанған дүниені тазартып,
жаңа адам жасамақ болады ғой. Сұлтанмахмұт Торайғыров: Қараңғы қазақ
көгіне өрмелеп шығып күн болам деді емес пе! [3.95б]
Осының бәрі неліктен? Ұлтшылдықтан ба? Жоқ, ұлтқа жаны ашығандықтан.
Ұлттық нигилистер қаптап кетпес үшін. Ұлттық сана сөніп, құлдық психология
қатып қалмас үшін. Туған халқын құлдық психологиядан құтқармақ болған
осындай арыстарымыз Сталин репрессияның құрбаны болды дейді Шерхан
[3.95б].
Өткен ғасырдың соңғы ширегінде елімізде көп сөз болған, бірақ әлі
күнге дейін еш нәтиже шықпай келе жатқан зор мәселенің бірі – Арал
проблемасы болатын.
Міне, осы бір тек Қазақстанға ғана емес, бүкіл Орта Азияға, тіпті
одан да арыға зардабын тигізіп отырған күрделі мәселеге көңіл бөле келіп,
талданып отырған мақаласында автор: Адамдардың құдірет сүйер қылығының
жоқтығы – бір қоғам бір қоғаммен текетіресіп, сүзісіп тұрып алып, соның
салдарынан табиғат жапа шегетіні ғой. Табиғат қорлық көрген соң, адам қайда
қашып құтылмақшы? деп қоғам, адам алдына тағы бір сауал тастап, үлкен
сұрақ қойды [3.97б]. Семей маңындағы Абыралы өңірінде қырық жыл жүргізілген
атом бомбасы сынағының зардабын сөз етіп келіп, атомдық қаруды шексіз
жетілдіре бергеннен жер жарықтықтың да жаны қиналатынын, сол жерді
мекендеген халықтың да азып – тозып соры қайнайтынын айтады.
Осылай дей отырып, Арал тағдырына зерделі көзбен үңіле қарайды.
Көпшілік жұрт, ғалымдар мен Аралды апаттан арашалаушылар теңіздің
тартылып бара жатқанын мақта үшін суы бұғалақталып жырымдалған Әмудария мен
Сырдариядан көреді. Ал бұдан отыз жыл бұрын да мақта егіліп, осы өзендердің
суы пайдаланылған. Енді себеп неде?!
Бұған Шерхан Мұртаза былайша жорамал жасайды: ...Осыдан отыз жыл
бұрын Аралға жақын жерден космодром ашылғаны әйгілі. Ғарышқа ұшырылған
әрбір ракета, әрбір космос кораблі, әрбір жер серігі қандай ғаламат
күшпен ұшатынын тек шамалауға болады. Ол – алапат күш. Орасан от. Сол
орасан от ауаны шыжғырып, тозақ отынан да зор ыстықпен бүкіл оттегін жалмап
жіберетінін сәл – пәл сауатты адам түсінуге тиіс. Күйіп – жанып кеткен ауа
о да жанталасып, айналадан ылғал іздемес пе екен? Аралдың суы сол таңдыры,
ындыны кеуіп, апшысы қуырылып жанталасқан ауаны ажалдан арашалап, аспанға
бу болып ұшып жатқан жоқ па екен? Атмосфераны ажалдан арашалаймын деп өзі
ажал құрығына ілінбеді ме екен? [3.98б].
Көңілге қонатын жорамал. Қайда қарамаңыз, табиғат өзінен өзі құрып –
жойылып жатқан жоқ. Бәрінен де адамның сұғанақ қолы араласып отыр деп
өкініш білдіреді автор.
Осылай заман зарын сай сүйегіңді сырқырата толғаған публицистикалық
мақаласын автор былай түйіндейді: Егер Құдірет күш бар болса, адамдарды
астамдығы үшін,табиғатты зорлағаны үшін, сөйтіп өздері де имансыз халге
жеткені үшін, адамдарды баяғыдай бір жазалайтын кезі келген де сияқты. Енді
топан суы қаптаса, Адамнан ұрпақ алып қалатын Нұх пайғамбардың кемесі
табыла қояр ма екен?! [3.98б].
Халқының мүддесін ойлаған гуманист суреткер, азамат қаламгер, қаламы
жүйрік публицист заманның ащы шындықтарын сол қызыл империя тұсында өкімет
басшыларының өзіне де батыл айта алды. Сол кездегі Қазақ КСР Министрлер
Советінің председателі Н.Ә.Назарбаевпен жүргізген Қуатты орталық. Қуатты
республика... аталған сұхбатына назар аударып көрелік:
– Құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы! Сәлем сөздің – анасы. Сәлемнен кейін
көп созбай,... бірінші сауал: қазір Қуатты Орталық, қуатты республикалар
керек деп жүрміз деп бастаған алғашқы жолдарынан бастап-ақ Орталықтың
республикаларға билік жүргізіп отырғанын, жәй билік жүргізіп қана қойма,
жергілікті басшылықпен санаспай, республика өндірген өнімді, шикізатты
өздеріне түк қалдырмай алып отыратынын айта келіп, сұрағын былай аяқтайды:
– Сонда деймін – ау, Орталық қандай, республика қандай? Өз дәулетіне өз
қолы жетпейтін қандай республика?!
Н.Назарбаев: – Ондай өкінішті фактілердің болғаны рас. Сіздің айтып
отырғаныңыздың жаны бар. Күні кешеге дейін оқтын – оқтын Қазақстан Одақ
үшін масыл республика деген күңкіл сөздер естіліп қалып жүрді. Ал шындық
қандай? Дәл қазір бүкіл одақ бойынша халықты тамақтандыру үшін 48миллион
тонна бидай керек болатын болса, соның 13,5 миллион тоннасын Қазақстан
береді. Одаққа біз республикада өндірілген мақтаның 72 процентін, жүннің
60 процентін шикізат ретінде өткіземіз... ал сол жүнді өзіміз, мысалы
матаға, костюмге айналдырсақ ше? Миллиардттың астында қалар едік...
Қазақстанда шығарылатын өндірістік өнімнің 7 проценті ғана республикаға
тән, 93 проценті Одақтық – республикалық қорға түседі. Мұны бізге ондаған
жылдар бойы Мемлекеттік қажеттілік, қорғаныс қажеттілігі, елдің қамы
деп сендіріп келеді. Бір ғана мысал: Қазақстаннан жыл сайын шет елдерге
800 миллион даоллардың өнімі жөнелтіледі. Оның ішінде мұнай, көмір, түсті
металл т.б. бар. Соншама доллардан бізге көк тиын да тимейді... [3.115б]
Мінеки, көріп отырсыздар қаншама шындықтың беті ашылған. Қазір мұны
біз өткен тарих дегенімізбен дәл сол кезде әсері үлкен болғаны анық.
Бүгінде сол одақты, сол орталықты аңсап жүргендер ойланар ма екен деп те
бұл цифрларды толық келтіріп отырмыз. Ойы ұшқыр, қаламы жүйрік публицистің
келесі сұрақтары да көпшіліктің көкейіндегісін дөп басқан күрделі мәселелер
еді:
– Жергілікті халықтың өз елінде, өз жерінде азшылық болуы, әрине,
қасірет. Мұны қиыр Терістікті мекендеген аз халықтардың ...өмірінен айқын
көріп отырмыз деп қазақ халқының сонау патша заманынан бері басынан кешкен
қилы сұрапылдарды тізбелей келіп: Осы және басқа да түрлі себептердің
салдарынан Тіл проблемасы асқындап шыға келді. Тіл – проблемасы тікелей ұлт
проблемасы. Ал біз болсақ, бізде ұлт проблемасы әлдеқашан шешілген деп
масайрадық... Таяу болашақта тіл статусы конституциялық жолмен бекітілмек.
Осыған орай, бір жақ ҚазақКСР-інде мемлекеттік статус тек қазақ тіліне
берілсін десе, келесі жақ: жоқ, қазақ тілі мен орыс тілі қатар мемлекеттік
тіл болсын дейді егер мемлекеттік тіл болып қос тіл қатар қолданылса, қазақ
тілі орыс тілінің тасасында қалып қоймайма?! [3.116б].
Қандай сұрақ десеңізші! Атан түйе тарта алмас салмақ жатқан жоқ па
әрқайсысында. Осы сұрақтың өзінде қаншама проблема көтерілген. Қазақ
халқының бүкіл тағдыры қозғалып тұр ғой?! (Сұхбатта он үш сұрақ қойылды).
Сұрақ қоюдың да мәнісі бар. Анау қалай?, Мынау қалай, Анаған қалай
қарайсыз?, Мынаған қалай қарайсыз? деп жалаң – жайдақ қоюға да болады
сұрақты. Бірақ Ш. Мұртаза қойған сұрақтардың жөні де, түрі де бөлек. Әрбір
сұрағы өзінше бір үлкен мақсатпен қойылып, жауап бермесе болмайтындай
сүйеггіңнен өтіп, жүрегіңе жетіп жатады.
Ал енді Шерхан Мұртазаның еліміз егемендік алғаннан кейін тұңғыш
президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевпен жүргізген сұхбатында қандай мәселелер
көтерілген, соған бір сәт көңіл қоялық.
Сұрақ: -Сіз соңғы кезде конфедерацияны жақтайды деген қауесет шығып
жүр. Бұған наразылық білдіретіндер де бой көрсетіп қалды. Анығы қалай?
Жауап: - Бұл бекер сөз. Қауесет деген де қара күйе сияқты:
күйдірмейді, бірақ, күйесін жағады. Мысалы, не дейсің, Назарбаев Тегеранға
екі рет жасырын барып қайтыпты. Ядролық қаруды сатпақшы көрінеді дегенді
шығарыпты. Өтірік пе? Өтірік. Енді конфедерация дегенді мен де кезінде ,
сонау тамыз бүліншігіне дейін айтқаным, жақтағаным рас. Бірақ, уақыт
жағдайды күрт өзгертті. Бұрынғы Одақтық республикалар тәуелсіз мемлекеттер
болды. Мен айттым: тәуелсіз мемлекет болдық екен, ендеше бұл мемлекеттер
арасында біреу аға, біреу іні, біреу үлкен, біреу кіші деген болмайды.
Бәрінің құқығы тең. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дегеннің мәні осыған
келіп соғады. Ал енді келіп Назарбаев конфедерацияны көксеп жүр дегені
қисынсыз. Түркие газетінің тілшісімен менің сұхбатымды әдейі бұрмалау.
Сұрақ:- Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам деген, сірә, сол шығар. Ал,
енді ол аз болса, сақалы сапсыйған Известия газеті: Назарбаев
Қазақстандағы орыс тілді жұртшылықтың тұтқыны деп соқты. Бұл қалай?
Жауап: - Тағдыр мен тарих солай жаратқан. Ол рас Қазақстанда тұратын
17миллион халықтың тек 7 миллионы ғана қазақтар. 10 миллионы өзге ұлттың
өкілдері. Мұндай жағдай Өзбекстанда да, Қырғызстанда да ...Украинада да
жоқ.Сонда қалай, әлгі 10 миллионды көзге ілмеу керек пе? Қазақтың жерін
халықтар достығының лабораториясы жасаған мен емес... Өткен өтті.
Өткеннің бәріне тас лақтырып, топырақ шашу, тағы қиын... [4].
Иә, қай заманда да елбасымен тілдесу, сұхбаттасу, қоғам, халық
алдындағы түйінді мәселелер туралы ой бөлісудің жөні бөлек. Ең негізгі, ең
күрделі, зарыл да, зәру деген проблемаларды ең үлкен басшыға жеткізіп, ол
туралы оның ой – пікірін білу, біліп қана қоймай, оны қалың қауымға
жеткізуден артық қандай үлкен, қандай маңызды әңгіме болу керек.
Аталмыш екі сұхбат та өкімет, мемлекет басқарып отырған адамның
жүргізіп келе жатқан саясатын, әлеуметтік – экономикалық жағдайларға
байланысты жасап отырған жұмысын жұртшылыққа кеңінен таныстырудың, оған
баға берудің ең бір тиімді, ең бір оңтайлы жолы деп қарауымыз керек. Сонда
– ақ, мейлінше ашық та нақты пікірлесу – басшы (президент) мен халық
арасын жақындастыра, бір – біріне деген сенімдерін арттыра түсуге де қызмет
етіп тұрғаны даусыз. Қашан да ашық жарқын әңгімелесу, бүкпесіз пікірлесу
– көңілде күдік, кейде түйткіл қалдырмайтын, сөйтіп, артың таза, алдың
ашық, жолың даңғыл болатыны анық.
Мінеки, публицистиканың күшімен, қаламның құдіретімен Шерхан Мұртаза
халқына осылай да қызмет етеді. Көркем әдебиет – ауыр артиллерия болса,
публицистика – кавалерия дейді Шерхан. Оның да өз тактикасы бар, өз
мақсат – міндеті бар. Оған да анау – мынау адам командир бола алмаса керек.
Бүгінде публицистиканың қызметі халыққа өте – мөте керек – ақ.
Өйткені ғасырлар бойы аңсап жүріп әрең жеткен тәуелсіздігіміздің баянды
болып, отанымыздың байлығы артып, халқымыздың тұрмыс жағдайының ілгерілеуі
жолында тұрақта саяси - экономикалық бағыт ұстап отырған мемлекетіміздің,
еліміздің алдына үлкен – үлкен міндеттер тұрғаны белгілі. Жалпы,
Ш.Мұртазаның журналистігі азаматтық белсенділікпен, азаматтығы
қайраткерлікпен ұштасып, бірін – бірі шырайландырып, ерекшелендіріп
отырады.
2. Шерхан Мұртазаның редакторлық идеясы
Отыз жылға жуық мерзім ішінде Шерхан Мұртазаның шығармашылық
пен қайраткерлік жолдары қазақ баспасөзінде қалыптасқан, сол арқылы қалың
орманға жете таныс болған. Айталық, 1955-1963 жылдары Лениншіл жас,
Социалистік Қазақстан газеттерінде тілші, бөлім меңгерушісі – кәдімгі
журналист ретінде өз қабілеті мен қырымын танытқан Шерхан Мұртаза 1963-1970
жылдары Лениншіл жас газетінде, 1970 -1972жылдары Жалын альманагында,
1973-1975 жылдары Жұлдыз журналында, 1980-1989 жылдары Қазақ әдебиеті
газетінде, 1989-1992 жылдары Социалистік Қазақстан газетінде бас
редакторлық қызмет атқарады.
Редактордың саяси-идеялық даярлығы – оның жемісті жұмысының басты
шарты. Бұл жеткіліксіз, редактор ең алдымен ұйымдастырушы [5.61б].
Редактор-генератор деп баға берген еді оған Дидахмет Әшімханұлы
[6].
... Шерхан – батыл редактор. Ал бұл көп редактор жігіттерге
дарымаған қасиет, - дейді баспасөз ардагерлерінің бірі Хайдолла Тілемісов,
- Батылдығы емей немене, бүгінде барлық газет жамырай жазып жатқан – тіл
тақырыбын, ұлттық сана, ұлттық дәстүр, ақтаңдақтар-тағдырын кешегі
Колбиннің қылышынан қан тамып тұрған кезінде-ақ тайсалмай көтерген
азаматымыз осы Шерхан болатын [7.65б].
Иә, Шерхан Мұртаза қай жерге редактор болып барса да, сол басылымның
сіңірген еңбегі туралы айта келіп, заманымыздың көрнекті жазушысы, бейнелі
қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев былай дейді: Алпысыншы жылдар басындағы
серпіліс тұсында суырылып ілгері шыққан Лениншіл жас болды. Редакторы –
Шерхан Мұртазаев. Жетпісінші жылдары тоқырау мен тоқмейілсу рухани
мәңгүрттік дертін жая бастағанда, әлі абзал бұлқыныстың рухын сақтап қала
алған Жалын мен Жұлдыз еді. Редакторы – Шерхан Мұртазаев. Мәңгүрттік
әбден меңдеп, тоқырау әбден асқындап, апшы қуырып, сексенінші жылдар
басында адал сөз, ащы пікірлер табылса тек Қазақ әдебиетінен табылатын.
Редакторы – Шерхан Мұртазаев. Көптен күткен аңсарлы дәурен жетіп, қорқақ
көңіл қорғалып, ел екіталай, пікір әрқалай жүрген шақта жұрттан бұрын
батылдыққа барып, Социалистік Қазақстанның атын мансұқ еткен Егеменді
Қазақстан еді. Редакторы – Шерхан Мұртазаев.
Бұл тек бір қаламгердің өнер жолы емес, күшті ұлттық санамыздың
сергу-серпілу жолы [7.67б].
Айтса-айтқандай-ақ, бұл біртұтас дәуір дерлік мерзім қазақ
баспасөзінің де өсу-өркендеу, кемелдену кезеңі деуге болады. Ал, Шерхан
Мұртазаның шығармашылық, азаматтық, қайраткерлік жолдарының өзі осы
ізденіске толы журналистік беймаза тірлікпен қазақ баспасөзінде қалыптасты.
Сол арқылы оқырман қауымға танылды.
1963 жылды журналист Шерхан Мұртаза өміріндегі елеулі, тіпті шешуші
кезең деуге болар еді. Бұрынырақ өзі біраз уақыт тілшісі болып істеген
Лениншіл жасқа бас редактор болды. Оның қоғамға, халыққа қызмет жасауы,
өз қабілет-қарымын танытып, батыл әрекеттерге ден қоюы да осы жылдардан
басталған.
Өзінің адам танығыш, адамның талантын, еңбегін көріп-біліп, әділ
бағалайтын қасиетімен төңірегіне өңкей бір сайдың тасындай тамаша
журналистерді жинады. Оларға бағыт-бағдар беріп тәрбиелей білді.
Қандай іске де принципті қарайтын Шерхан батыл редактор болды. Сол
кездің өзінде ел, жер тағдыры, ана тілі, адамгершілік мәселелері, т.б.
толып жатқан өзекті проблемалар көтерілетін газетте. Сонымен қатар әдебиет
пен мәдениеттің де жанашыры, насихатшысы бола білді. Сөйтіп, Лениншіл жас
еліміз жастарының ғана емес, барша халықтың сүйіп оқитын басылымына
айналды.
Ол газеттен көптеген талантты жастар түлеп ұшты. Қазіргі баспасөз
тарландарының негізі сол Лениншіл жастан қанаттанып, Шер-ағаңның
мектебінен өткендер. Ал Жалынға бас редактор болғанда да талай орынды
жастың тұсауын кесіп, томағасын сыпырды. Бүгінде олардың көбі қазақ
әдебиетінің мүйізі қарағайдай қайраткерлері болып отыр. Айта берсек мұндай
әңгімелер толып жатыр.
Социалистік Қазақстан газетіне бас редактор болғанда тіл, тарих
мәселесін көтеріп, Алаш партиясымен алаш-ордашылардың іс-әрекетіне
шынайы баға берілуі тұрғысында батыл күресе білді.
Ал, енді осы басылымдардағы Шерхан Мұртаза қызметіне кеңірек
тоқталсақ.
Кешегі Коммунистік партия билеген тұста, яғни орысшыл орталықтың
әмірі жүріп тұрған кезде Шерхан Мұртаза қатардағы журналистік қызмет қана
атқарып қоймай, Лениншіл жас (1963-1970) газетіне басшылық жасаған. Өз
бағытын батыл қорғай білетін, принципшіл, қажетті қызметке қабілеті сай
келетін кадрларды шебер іріктейтін және оларды қатал әрі әділ аға боп
тәрбиелей алатын басшы екенін дәлелдеді. Лениншіл жас газетінен Тельман
Жанұзақов, Сейдахмет Бердіқұлов, Оралхан Бөкеев, Фариза Оңғарсынова,
Қалдарбек Найманбаев, Ахат Жақсыбаев, Кәдірбек Сегізбай, Ақселеу
Сейдімбеков, Сағат Әшімбаев, Мұхтар Шаханов және тағы да басқа дарынды ұл-
қыздар қанаттанған. Сондай шәкірттерінің бірі жазушы Тұтқабай
Иманбекұлының: ...Ол кезде Лениншіл жаста қызмет істейміз. Лездемеде ой-
пікіріңді қоспасақ, Шер-ағаң кәдімгідей қомсынып отыратын. Ал егер жазғаның
ойынан шықпай, орамға жетпей жатса, қолжазбаңды қолыңа үнсіз ұстатып
жіберетін. Содан ары ойланып, әрі іштей жалған намысқа біраз түрткіленіп
ізденесіз – дейді [8.57б]. Бұл Шерхан Мұртазаның адамның жеке іс-қағазына,
бет-жүзіне емес, жазған-сызғанына, талабына әділ баға беріп, дұрыс жөн
сілтейтін редактор болғандығын аңғартады.
Осы ретте журналист Н.Оразбековтың : Редактор ретінде Шәкеңнің олай
жаз, былай жаз деп езіп отырғанын, құлаш-құлаш ақыл үйреткенін өз басым
көрген емеспін. Оның орнына Шәкең жаза білетін, балағының биті бар дейтін
жігіттерді тез таниды да, солардың өнімді еңбек етуіне бар жағдайды
жасайды - деген пікірі ойымызды дәлелдей түседі [7.69б].
Шерхан Мұртаза редактор болған тұста Лениншіл жас республика
жастарының ғана емес, күллі халықтың сүйікті газетіне айналды. Жастарға
міндетті сол кездің сан қилы талабын толық орындай отырып, Лениншіл жас
әдебиет пен мәдениеттің озық насихатшысы болды, халықты сонысымен баурады.
Арнайы әдеби басылымдардың да батылдығы жете бермейтін сын мен рецензияны
жастар газеті ол кезде жиі жариялайтын. Мәселен, З.Серікқалиевтің Әдебиет
жол басшысы - әділ сын (1963 жыл, 12 қыркүйек), Қ.Мұхаметжановтың Афина
алдындағы ой (1963 жыл, 12 қыркүйек), З.Қоспақовтың Жаяу Мұса жайлы жаңа
деректер (1964жыл 29 желтоқсан), Р.Бердібаевтың Боран туралы бірір сөз
(1970жыл 19тамыз), тағы да сол сияқты көптеген авторлардың сын мақалалары
газеттің шырайлы айшығына айналған. 1983 жылдың 2-маусымынан бастап бас
редактор болған Шерхан Мұртаза газетінің түрі мен мазмұнына ерекше мән
берді. Лениншіл жастың сол жылдардағы Аққу эстетикалық клубы, Күмбез
археологиялық клубы, Арай, Студент және уақыт, ХХ ғасыр. Халықтар.
Әдет-ғұрыптар, Өркен жоғарғы класс оқушылары үшін, Замандас келбеті
(очерктер жинағы), Әдебиет беті, Ғылыми дүниеде тағы басқа тұрақты
айдарлары мен арнайы беттері жастардың әлеуметтік-қоғамдық тыныс-
тіршілігін, төл әдебиетіміздің өзіндік бет-бейнесін, балалар мен
жасөспірімдер тәрбиесін тақырып арқауы етіп, жеріне жеткізе отырып
жазды.1985 жылы Ғылым шыңына шығар жолда атты айдарды ашып, онда жас
ғалымдарды оқырманға таныстыру қолға алынды. Ғылым, техника жаңалықтарына
шолу жасалды. Сол жылдары өндіріс орындары проблемаларына арналған
Ғ.Мырзағалиевтің Комбинат құлдырап барады (1963жыл 7 тамыз).
С.Бәжібеновтың Мұнайлы Маңғыстаудың бүгінгі тынысы (1963жыл 13 тамыз),
Б.Мусиннің Балқаштағы химия (1964 жыл 26 қаңтар) атты проблемалық
мақалалары жарияланды. Қ.Н айманбаевтың Сүйіну (1963жыл 30 маусым),
Ә.Қалмырзаевтың Баян қызы (1963жыл 1 тамыз), Б. Момышұлының Куба
күнделігі (1964жыл 25 қаңтар), Х.Қыдыровтың Қыр қызы (1905жыл 5 қаңтар),
С.Қирабаевтың Италия әсері (1970жыл 20 тамыз), С.Бердіқұловтың Мехико
жаңғырығы (1970жыл 21 шілде) очерктерінде өздері куә болған оқиғалар
жөнінде тартымды, әрі қызықты баяндалып, замана толғауын, әлеуметтік
мәселелерді өздерінше саралайды. Әсіресе, Б.Момышұлының Куба күнделігі
жолсапар очеркінің басты ерекшелігі – Куба халқының ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы қоғам, мәдениет, әдебиет қайраткері Хосе Марти (1853-1895)
туралы автордың ой-толғанысы, қайраткердің халқына сіңірген еңбегінің
тіршілігімен байланыстырды. Автордың Кубаның өткен-кеткен тарихынанан,
мәдениет ескерткіштерінен, тұрмыс-салтынан тартымды суреттер беруі,
жинақтап ой қорытуы очерктің мазмұнын, ажарын аша түседі.
Лениншіл жас газетінен кейін журналист Шерхан Мұртаза жастар
альманағы Жалынға 1970 жылдың 6-шы номерінен бастап бас редакторлыққа
келді. Альманах әдебиетіміздегі дүмбілездіктер мен шалғайлықтарға;саяси
жамылғының астарымен жазылған жазбаларды жарыққа шығаруға қарсы аяусыз
күрес ашты. Мәселен, Жалынның Тура би трибунасы атты күрескер айдарын
ерекше атауға болады. Аталмыш айдар альманахтың 1972жылдың 4-ші номерінен
бастап ашылған. Сынға алушы Тураби Туғансызов Ә. Нарымбетовтың Дәуір және
поэзия атты еңбегі туралы Ә.Нарымбетов және сын немесе алтын тармақтан
тұратын ашық хат (№4 1972жыл), Ә.Райымбековтың Қазақ поэзиясындағы
жұмысшы образы жинағына Көк кітап пен интервью (№5 1972жыл),
Ш.Смаханұлының Айға ұшамын кітабы туралы Автор айға қарай ұшқан ба?
(№6 1972жыл)деген материалдарында сын мәдениетін сақтай отырып, өзінің көзі
көрген кемшіліктерді жіліктеп, батыл тойтарыс беріп отырған. Сынның дәмі
ащы болады, сондықтан да кемшілікті жоюға итермелейтін бұл айдар бүгінгі
Жалын журналына аса қажетті екендігі даусыз.
Жұлдыз журналында редакторлық еткенде одақтас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz