ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЭТНОС АРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАР
КІРІСПЕ 4
1 ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖОЛДАРЫ 6
1.1 Қақтығыс ұғымы 6
1.2 Этнополитикалық және этнос аралық қақтығыстардың табиғаты, мәні және
эволюция 19
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЭТНОС АРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАР 29
2.1 Халықаралық қатынастар жүйесіндегі СҰАА-ғы этнос аралық қақтығыстың
Қытайға тигізетін ықпалы 29
2,2 Босния мен Герцеговина, Грузия және Осетиядағы этнос аралық
қақтығыстардың саяси-құқықтық салдары 41
2.3 Этнос аралық дауларды ескерту және реттеу бойынша қазіргі халықаралық
тәжірибелер 58
ҚОРЫТЫНДЫ 72
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезедегі халықаралық қатынастардың
дамуынадағы аса маңызды мәселелердің бірі халықаралық қатынастарға этнос
аралық қақтығыстардың саяси-құқықтық ықпалының әсер етуі болып табылады.
Осы қақтығыстардың санның үлкеюі (әсіресе өткен соңғы он жылдықтарында)
біраз мемлекеттермен және халықаралық бірлестіктің алдында бір шешімді
талап ететін күрделі мәселелер негізін құрайды. Сондықтан, осы тенденцияны
есепке ала отырып, тарихи, саяси, заң және тағы басқа ғылымдардың этнос
аралық қақтығыстарға, олардың себептеріне, зардаптарына және реттеудің
тетіктеріне үлкен көңіл бөлетінің көріп отырмыз.
Мұндай түрдегі қақтығыстарды шешудің ортақ әдістерінің өндіруі
көкейкесті сипат алады, өйткені олар қазіргі құқылық тәртіптерге және де
халықаралық әлемнің тыныштығын және қауіпсіздік бұзатын ерекше әлеуметтік-
саяси және басқа қатынастар пайда болады. Енді қазіргі кезде этнос аралық
қақтығыстар адам баласынын алдында жаһандық қауіпті- терроризмді тудырып
отыр.
Демек, этнос аралық қақтығыстардың тегінің бас себептерінің
реттеуі бойынша төңіректегі халықаралық-құқықты мәселелерінің кең
шеңберінің зерттеуі, мұндай қақтығыстар жүрісте пайда болатын
қоғамдық және саяси-құқықты қатынастардың кешенінің талдауы, сонымен
бірге анықталуы, өндірілуі және ортақ шаралары дипломдық жұмыстың
өзектілігі болып табылады.
Халықаралық-құқықтық көзқарасы бойынша этнос аралық қақтығыстар ылғи
шекаралары ортақ халықаралық құқықтық субъектілері арасында болғандықпен,
олар іс жүзінде әрдайым халықаралық сипатта болатын зардаптарды шақырады.
Соңғы жылдары осы көрcетілген қақтығыстар пайда болуының басты себептердің
бірі, халықтардың тең құқықтық және өз тағдырын өзі шешуі қағидасының
мәселесі болып саналады
Зерттеудің мақсаты: этнос аралық қақтығыстардың ерекшеліктерін және
оның реттеуінің әдістерін талқылануы болып табылады.
Біз жұмыстың жазылу барысында келесі міндеттерді ұсынамыз:
1. қақтығыстарды зерттеудегі теориялық жолдарын талқылау және
қақтығыстар ұғымы мен мәнің анықтау;
2. этнос аралық қақтығыстарды және олардың ерекшеліктерің талдау.
Сонымен бірге, әр түрлі мәдениет өкілдірінің өзара әрекеттесуі
ахуалдарындағы этнос аралық қақтығыстарды шешудегі әдістерің
айқындау.
Зерттеудің объектісі: этнос аралық қақтығыстардың үрдістердің себептері
және ерекшеліктері
Зерттеудің пәні: халықаралық қатынастарға этнос аралық дауларын саяси-
құқық ықпал
Тақырыптың зерттеу деңгейі: дипломдық жұмысты әзірлеу барысында әр
түрлі қорлар көздері қолданған- әдеби көздер, баспасөз, жаһанды ақпараттық
интернет желісі, статистикалық оқу құралдары және картографиялық
материалдар. Жұмыста этнос аралық қақтығыстардың өзара әрекеттесуі
мәселелермен шұғылданатын мұндай белгілі шетелдік және отандық
ғалымдарының еңбектері пайдаланған: Г.И. Козырев, О.Н.Громова,
А.Г.Здравомыслов, А.В.Глухов, А.Г.Осипов, Тужба Вианор, М.Дойч,
М.А.Сарсембаев.
Зерттеудің әдістері:
1) зерттелудің мәселесі бойынша ғылыми көздерді зерттеу, өңдеу және
талдау;
2) халықаралық қатынастарға арналған саясаттану, әлеуметтану,
психология, қақтығыстану ғылыми әдебиеттерді, оқулықтарды және оқу
құралдары талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және тәржибелік қажеттілігі: этнос аралық
қақтығыстарда пайда болатын халықаралық-құқық қатынастардың саяси-
құқықтық реттеуіндегі көкейкесті мәселелермен қоса, халықтардың тең
құқықтық және өз тағдырын өзі шешу қағидасының кешенді талдау болып
табылады.
Осыған байланысты автормен этнос аралық қақтығыстар тудыратын
мәселелердің көпшілігі қарап шығылып, олардың қазіргі кезде пайда болуын
бас себептері айқындалған.
Дипломдық жұмысты тәжірибелік жазу базасы халықаралық-құқықтық
келісім шарттар, әлеуметтану және қақтығыстанудың төңірегідегі
аналитикалық есептері, қақтығыс болып жатқан аймақтарда босқындар және
мигранттардың саны бойынша халықаралық статистикалық мәліметтер болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттің тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кірспеде жұмыстың ғылыми жаңалығы, құрылымы, мақсаттары, өзектілігі,
міндеті, зерттеудің пәні және әдісі көрсетілген.
Бірінші таруда мәселенің теориялық тұрғысы мінезделеді: "этнос аралық
қақтығыс" ұғымның мәні ашылады, қақтығыстар жүйеленіп, олардың себебі және
түбірлері туралы айтылады.
Екінші тарауда этнос аралық қақтығыстардың географиясымен таныстырып,
этнос аралық кернеуліктің негізгі ошақтарын қарастырады.
Пайда болған этнос аралық қақтығыстардан шығу жолдарын, әдістер және
мәселелердің шешімдерін талдануы екінші тарауда көрсетілген.
Зерттеудің нәтижелері қорытындыда қорытылған.
ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖОЛДАРЫ
1 Қақтығыс ұғымы
“Демократия және этникалық
қақтығыс мәселесі әлемнің
картасын қайта пішкенде пайда
болады бастайды.”
Доналд Хоровиц
Белгілі бір уақытқа дейін тәжірибеде арнайы қақтығыс туралы білімдері
болмаған. Тұңғыш рет ғылымда мемлекеттік билікпен және қоғам, әлеуметтік
топтар арасындағы қақтығыстар қарастырылған. Олар өз көріністерін
демократия туралы оқуларда тапқан. Соңыра ғылымның шеңберіне әлеуметтік –
таптық, саяси, ұлттық, содан соң топ аралық және тұлға аралық
қақтығыстар еннді.
Бұдан қоғамға айтарлықтай мағыналы болатын, өзара келісімде және
гармонияда байланыста барлық қақтығыстық қатынастарды жүйелі түрде талдау
қажеттілгі пайда болады.
Ғылым қақтығысқа келесі анықтама береді: Қақтығыс бұл- оппоненттердің
коммуникациялық қарым-қатынас процессіндегі соқтығысу индексі-қарама-қарсы
мақсаттар, мүдделер, себептер, субъекттердің тұжырымдамаларының
позициялары, пікірлері, ниеттері, белгілерінің бір-біріне қарсы тұру.
Қақтығыс деп (латынша "соқтығысу") адамдар, әлеуметтік орталықтар
және әлеуметтік институттардың өзара әрекеттесу барысында бір
тараптардың әрекетті басқа тараптың жағынан қарсы соғысып қалған
жағдайда, оның мақсаттарының (мүдделерін) іске асырудағы кедергі
келтіретін әдіс ретінде ұғынылады.
Қазіргі ғылымда қақтығыс деп, жеке адамдар, саяси партиялар, қоғамдық
ұйымдар, әлеуметтік-саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйелердің
көзқарастарының кейде қарама-қарсы мүдделер, әсерлерінің соқтығысуы
танылады. Қақтығыстарды субъектісі, қатынастардың деңгейлері және объектісі
бойынша бөлуге болады. Олар экономикалық, әлеуметтік, сыртқы және ішкі
саяси, аймақтық, тіл, конфессия аралық және т.б. бола алады.
Қақтығыстар жетілу дәрежесі, оларды шешу өткірлігі бойынша өзгешелене
алады. Қақтығыстар нақты тарихи ахуалға байланысты өздігінен тарауға немесе
даулы жағдай эскалацияға асқынуына иемдене алатын тенденцияға ие. Соңғы
мәселе даулы аймақтың кеңейюіне, адамдардың үлкен массаларының қатысуна,
"мәдениетті" формадан қарулы күреске айналдыра алады [1].
Этнос аралық қақтығыстардың ерекшеліктің түсінуін маңызды сұрағы - бұл
сұрақ этникалық феноменімен байланысты: этника арасындағы қақтығыстар мәнді
немесе функционалды бол ма? Егер бірінші жолды шын деп санасақ, онда
сербтер және албандықтар, ингуштер және осетиндер, арабтар және еврейлер,
армяндар және әзірбайжандықтар "үйлесімді емес" деп санауға болады. Егер
екінші жолдан шықсақ, онда мынадай қорытынды жасауы керек: мұндай
қақтығыстардың мәні этникалық емес, ол тек қана олардың әсер етудін
формасын құрайды.
Осылай, молдавандықтар оларда орыстармен немесе украиндіктермен жан-жал
жоқ деп айтады, бұл Приднестровьедеге кеңесттен кейінгі тәртіпке қарсылық
болып табылады. Шешендерде оқиғалар этнос аралық қақтығыс емес, ал
меншіктің криминалды қайта бөлінісі деп санайды. Даулы жағдайларда адамдар
арасындағы этникалық негізінде болатын қайшылықтар ашылады. Әрбір
қақтығысқа барлық нәсіл қатысты болмай, дауға әкелетің қайшылықтарды
сезетің оның бір бөлігі ғана немесе тобы бола алады. Қақтығыстану
мамандары этнос аралық саяси камуфляждағы немесе керісінше қақтығыстың
басқа түрімен жұмыс істейтінің туралы біртұтас пікірге келе алмайды.
Этноәлуметшілер этнос аралық кернеуліктің негізінде халықтардың
интеллектуализациясы немесе жаңғыртуға қатысты үрдістерге жататынын
санайды. Бұл үрдістер титулді нәсілдердің және басқа нәсілдер
арасындағы қызметтің мәртебелі түрлерінде бәсекелестіктің өсіп келе
жататына келтіреді [2].
Бүгін қақтығыстар мәселесімен ғылымның бірнеше облысы шұғылданады. Бұл
әлеуметтану, тарих, педагогика, әскери ғылымдар, философия және,
психология. Әрбір облыс қақтығысты өз көзқарасынан қарайды, сондықтан бұл
ұғымның әртүрлері жиыны бар: жұбайлардың арасындағы, халықаралық дау,
аймақтық, этникалық, әскери, педагогикалық, ұжымдағы дау, әлеуметтік,
еңбектік дау, ата-аналар және балалар арасындағы жан-жалдар және т.б.
Қақтығыстарды белгілі зерттеушілерінің бірі Ф.М.Бородкин, өзінің келесі
түсінуін ұсынады: Қақтығыс бұл- өзара әрекеттесудін мінездемесі,
әлеуметтік ұжымдардың қатынасын талап ететін, өзгеріссіз түрде қатар өмір
сүре алмайтын бір-бірлерін детерминанты болып табылады. Сонымен бірге кез
келген қақтығыс өзетілген қайшылық болады, яғни өзара қарсы тұрған
құндылықтары, себептерінің іс-қимылдары іске асырылған. Қайшылықтың өздері
шешілу үшін олардың соқтығысу міндетті түрде іске асырылуы керек.
Қақтығыс бұл жерде өзара әрекеттесудің мінездемесі сияқты
қаралыстырылады.
Американдық социолог Д.Ж.Тернер қақтығыстар өкіметтің, қорлардың
жеткіліксіз кезде пайда болады. Қақтығыс- әлеуметтік жүйелердің
өзгерістердін бас көзі. Кез келген қақтығыс антагонистікалық сипата болады.
Ұйымдасқан қақтығыстың негізгі себептерінің бірі өкімет қорлардың
дефициті, сонымен бірге бұл қорлардың бір қалыпты және әділетсіз
үлестірілуі болып табылады. Демек, топтардын дамытудағы жоғары деңгейлі
және қол астындағы өз топтық себептерін компоненттерінің (мүдделерін,
мақсаттарые, құндылықтарын) ұғынуы ашық даулы жағдайларды шақырады.
Басшылар мен жұмысшылар арасындағы мүдделердің тұздығының күшейуі жан-
жалдын зорлық формасына шақыру мүмкін.
Зорлықпен ұйымдастырылған қақтығыс формалар ұйымдастырудың түбегейлі
өзгерістерін және қорлардың қайта бөлінуін әкеледі (бейбіт формалар тұлға
аралық қатынастарды жақсы реттейді, бірақ әрдайым түбегейлі жоя алмайды).
Қақтығыст 4 белгісі бар:
1. Қақтығыс бұл - адам арасындағы арақатынастардың қасиеті, оны
жануарлар арасындағы қақтығыстармен теңдестіруге болмайды.
2. Қақтығыс бұл- әсерлердің ауызша және ауызша емес деңгейіндегі
адамгершілік мінез-құлықтың сыртқы бейнесінін формасы.
3. Қақатығыс бұл- адамның ішкі психикалық күй жағдайы.
4. Қақтығыс бұл- психикалық кернеуліктің күйі ғана емес, спорттық
бәсекелестіктен, еңбектік жарыстардың айырмашылығы болатын ерекше күй.
Қақтығыс физикалық зат болып табылмайды және өз бетінше өмір сүре
алмайтын адамдар қатынастардың күйі болып табылады.
Қақтығыс субстанциялық құбылыс емес, бұл бір нәрсенін әсері болып
табылады. Қақтығыс өзінің таралу бойынша- уақытша құбылыс, ал қоғамның
тұрақты күйі- келісім. Бірақ қақтығыс уақытша сипатта болғанына қарамастан
олар жер сілкінулер, тайфундарға, цунамилармен әкелінетін үлкен қиратуларға
ұқсас әсер келтіре алады [3].
Георг Зиммель қақтығыстардың оң зардаптарын белгілейді: бұл әлеуметтік
жүйенің сақталуы және күшеюі, әлеуметтік ағзаның топтасу және бейімдеудін
бүтіндігі.
Зиммель қоғамдағы жан-жал әрқашан болатын және бой бермейтін қатынас
деп санайды.
Егер Маркс қоғамының әлеуметтік құрылымын үстемдердің және қол
астындағылар арасындағы дау деп көрсетті. Оның пікірі бойынша жан-жал
"басшылық ету және бағыну" жүйесінде өсіп шығып, әрдайым қирауға немесе
әлеуметтік өзгерістерге бағытталды. Ал Зиммель болса ол қоғамының
әлеуметтік құрылымын өзара байланысты бөлінбейтін қауымдастықтар және оның
элементтерінің диссоциациясының түріндегі үрдістер деп көрсетті. Қақтығыс
бұл үрдістердің табиғи құрамын құрайтын, сонымен бірге диссоциация және
ассоциацияға тән болғандықтан, ол міндетті түрде жүйенің қирауына немесе
әлеуметтік өзгерістерге әкелмейді.
Әр түрлі білім аяларының зерттеушілері қақтығысқа әр түрлі анықтама
береді, бірақ олардың барлық пікірлері оның негізі "соқтығысу" деген
тұжырымға әкеледі. Өмірдің бір де бір саласын жан-жалсыз бола алмайды. Және
оның келтіретін зардаптары жеке тақырып болады.
Қақтығыстарды келесі негіздер бойынша классификациялауға болады:
- олардың әсер етудін аймақтар және аумақтардан. Мұнда ең алдымен
сыртқы және ішкі саяси дауларды бөлуге болады, ал олар болса өз кезегінде
әр түрлі қарама-қарсылықтарға және қайшылықтардың спектрлеріне бөлінеді;
- олардың нормативтік дәрежесі және регуляциясының сипаты бойынша;
- сапалы мінездемесі, тараптардың қатысуындағы әр түрлі дәрежесі,
қарама-қайшылықтың қарқын бойынша;
- уақыттық мінездемелер (уақытша) бойынша: ұзақ немесе қысқа мерзімді.
Саяси өмірдегі кейбір қақтығыстарды қысқа уақыт ағымыннын ішінде бітіруге
боласа, ал басқаларын ұрпақтардың өмірімен салыстыра аламыз;
- басқару тәртібінің ұйымдастырумен, талпынысы. Осы жағдайда үкіметтік
секілді даулар тік (өкіметтің әр түрлі деңгейге тәуелді субъекттердің
сипаттайтын арақатынастар) және көлденең (өкіметтің сақтаушылары бар
субъекттерінің ашатын бір қатардағы байланыстар).
Қақтығыс пайда болады, жүргізіледі, шешіледі, бірақ оның зардаптары
әрдайым болады. Күшті эмоциялар, жүйке бұзылуы, қайғырулар, адамның
психикасына, оның қызу күйіне теріс ықпалы етеді. Өйткені бұл даулы
жағдайды шешілсе де, қарсы жан-жаласқан тараптардың қамын әлі ұзақ жейді.
Әрбір адам ахуалды өздігінше қабылдайды. Мысалы ерлі-зайыптар өмірдің
құрылысына, ата-аналар және баларар қарым-қатынастың стиліне және мінез-
құлық ережесіне, нақты есептің шешу барысында әріптестердің әр түрлі көз
қарастары болуы мүмкін.
Бұл және тағы басқа ахуалдардан жан-жал туу үшін тек қана уақыт керек.
Зерттеулер олардың алуантүрлігі және қайталанбаушылығына қарамастан олардың
дамудағы ортақ кезеңдері бар деп айқындайды. Қақтығыстың үш кезеңің бөлуге
болады: қақтығысқа дейінгі, қақтығыс, оны шешу.
Бірінші кезен бұл- тараптардын бір сөзге келе алмауы, яғни бір сұрақ
бойынша алалық немесе жатысыну пайда болады. Міне сонда өзінің айтқан
сөзге тұруғу ниет пайда болып, оппозиция қарсы әрекетке ауысып, жан-жал
пайда болады. Екінші кезен бұл- қақтығыс. Оның жүргізілуі әт топта әр
түрлі.
Әдетте "жауынгерлік әсерлер" өзара айыптау, тіл тигізулер кезеңге
көшіп, уақыт өткен кейін азғындайды да, дау үшінші кезеңге өтеді. Бұл
даудың шешуші кезеңі. Қатысушылар бұл жерде ахуалдардан реттейді, бір
ымыраға келеді деп ойласақ, бірақ, бұл жерде адамға даудын қандай ықпал
әкелетіні туралы сөйлесу керек. Сөз жоқ, жанжал кез келген әсіресе күйгелек
адамның тепе-теңдігінен шығарады. Мұндай темпераменттің түрі бар адамдар
үшін жанжалдар өте жағымсыз. Бұл индивид жанжалдар аяқталса да, ол қамын
күшті жеуге жалғастырады, сондықтан оны жаңадан бұл жанжалға кез келген
нәрсе шақыры алады. Бұл адамның психиканың жүйке олқылықтарына және ауыр
бұзылуына әкеліп соқтыруы мүмкін [4].
Қақтығыстар қоғамның тұрақтылығына қауіп тудырса да, дегенмен олардың
позитивті функциялары да бар. Дау әлеуметтік жүйенің тоқырауына және
мұздауына кедергі келтіреді. Даулардың тұрақты шешім жүйенің жаңарту және
озық өзгерісін шақырады, яғни дау шығармашылық рөлді ойнайды. Дау саяси
күштер тобының ішкі бірлігінің күшеюіне, және осы интегративтік функциясын
саяси күштер өзінің практикалық тәжірибелерінде жиі қолданады. Кейде
қоғамның топтасуы үшін бағытталған әдейі "жаудың түрі" жасалады, оған
қоғамның барлық мүшелерінің ықыласын бағыттап, массалардың сыртқы
басқыншылықтарға наразылығын білдіру және сақтағыш клапан сияқты жұмыс
істейді.
Неміс қақтығыстану мектебінің өкілдердің бірі саясатанушы Р.Дарендорф
пікірі бойынша: Қақтығыс бұл- қоғамды дамыту үшін қажетті және табиғи
фактор, керісінше даусыз бұл даму мүмкін емес деп санайды. Кез келген
қоғам тіпті зорлықтың және келіспеушілік потенциалдық соқтығысудың
белгілерінің көрсетеді.
Қоғамдағы даулардың кез келген деңгейі және түрі- кешенді құбылыс.
Даулы жағдайларда және әсерлерде әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік,
экономикалық, саяси, рухани, сонымен бірге жеке және қоғамдық элементтер
шиеленіседі. Сондықтан олардың зерттеудің әдістері алуан түрлі және
кешенді. Әрбір нақты жағдайдағы қандай әдіс қолданылатыны даудың түрмен
анықталады. Мысалы, егер зерттеуде тұлға аралық дау болып табылса, онда
үстем болатын әдістердің бірі әлеуметтік-психология болады. Ірі әлеуметтік
топтар арасындағы дауларды зерттеу барысында алға әлеуметтік және саяси
жолдар шығады.
Әдебиетте даулардың үш зертелу деңгейлерді ерекшеленеді: іргелі
теориялық, орташа деңгейдің теориясының позициясы және эмпирикалық
деңгеймен, бағынатын мақсаттарына ұйымдасқан тікелей басқару.
Сәйкесінше конфликтологияның функциясын да танып білу керек
- теориялық-таңырлық;
- аналитикалық;
- болжамдық - басқарушлық.
Қақтығыстынудың іргелі теориялық мәселелерінің өңдеуі әлеуметтік
ғылымдардың дамуына үлес енгізеді. Орташа деңгейдің теориясының
позицияларын зерттеу қоғамдық процесстердің тетіктері туралы әлеуметтік
және саясаттану білімдерді молайтады. Дауды эмпирикалық деңгейде, теориямен
қатар зерттеу, оларды реттуге көмектесетін қоғамдық субъекттердің қақтығыс
әсерінің прогностиялық үлгілерді және басқаруды әдістерін өндеуге мүмкіндік
береді. Дауларды нақты талдау - олардың реттеудегі және шешудегі керекті
шарт.
Ғылымда бұл феноменнің анықтауларынын көп жиын жиналды, ол даудың бір
бөлігі ретінде қаралады. Этникалық дау даудың бір түрі ретінде қазіргі
прецендент болып табылмайды деп айтуға болады. Ол адам баласын ұзақ тарихи
мерзімде, зорлауларға толы, қиратулар, соғыстар және жаһанды апаттармен
қоса келеді.
Сонымен бірге қақтығыстардың жеке түрлерін ерекшеленудін әр түрлі
жолдар белгілі. Осылай, Г.Лапидустің классификациясы бойынша:
1. мемлекетаралық деңгей болып жатақан даулар (Қырым туралы сұрақ
бойынша Ресеймен және Украинаның арасындағы дау).
2. Мемлекеттің ішіндегі даулар:
2.1. жергілікті тұрғындардың азшылықтары арасындағы даулар(мысалы,
Әзірбайжан және Дагестанындағы лезгиндер);
2.2. тұрғынның келімсегінің қауымдарын тартатын даулар;
2.3. зорлықпен ауыстырылған азшылықтарды тартатын даулар (Қырым
татарлары);
2.4. бұрынғы автономды республикалар және үкіметтердің арасындағы
қатынастардың қайта қарауы талпыныстардың нәтижесінде пайда болатын
даулар(Ресейдегі Татарстан, Грузиядағы Абхазия).
Орта Азиядағы (Ош, Фергана) жалпы қоғамдық зорлық акттілерге қатысты
даулар зерттеушімен жеке дәрежеге шығарылған. Бұл жерде, Г.
Лапидустің пікірінше, үлкен рөлді этникалық фактор емес, экономикалық
фактор ойнады [5].
Ұлтаралық дауларды типологияның толық варианттарының бірін Я.Этингер
ұсынды:
1. аймақтық даулар, әдетте бұрын бөлшектенген ұлттарды қайта бірігуімен
байланысты. Олардың көзі - ішкі, саяси, ал жие биліктін басында тұрған
өкіметтпен қаруланған қақтығыс немесе көрші мемлекеттің саяси және әскери
қолдау қолданылатын сепаратистик топтар болыптабылады. Классикалық мысал
ретінде Таулы Карабахтағы және кейде Оңтүстік Осетиядағы ахуал былып
табылады;
2. тәуелсіз мемлекеттік формасын жасау барысында этникалық азшылықтар
өз тағдырын өзі шешу құқығын жүзеге асыру даулары. Мұндай жағдай Абхазияда
және Приднестровьеде;
3. аласталған халықтардың аймақтарынның құқықтық қалпына келтіруге
қатысты даулар. Осетиндермен және ингуштердің арасындағы Қала маңындағы
ауданның тиістілігі дауы бұған куә болады;
4. Көршілес мемлекетке жататын аумағын өзіне бір немесе екінші мемлекет
талаптануына жататын даулар. Бұған мысал ретінде, Эстония және Латвияның
өзінің қатарына Псков облысының аудандарының қосып клегісі келетін белгілі
жай. Бұл территория екі мемлекеттің тәуелсіздігінің жариялағанда қосылған,
ал 40-шы жылдарда РСКФР-ға өтті;
5.Кеңес мерзімі кезінде іске асырылған аймақтын кез келген
өзгерістерді көрсететін даулар. Бұл ең алдымен, Қырым әлеуеттегі мәселелері
және Орта Азия аймақтық реттеу;
6. Экономикалық мүдделерінің соқтығысулары салдарынан пайда болатын
даулар, бетке ұлттық қайшылықтармен қоса шындықта саяси элиталардың
мемлекет аралық федерациялық "бәлішін" бөлген кездегі наразылығы тұрады.
7. Метрополияға қарсы көп жылдық ұлт-азаттық күрестің тарихи сипаттың
факторларында жататын даулар. Мысалы, Кавказдың халықтарының конфедерациясы
және Ресейлік өкіметтердің арасындағы дау:
8. Басқа республикалардың аумақтарында аласталған халықтардың көп
жылдар өмір сүру кезіндегі пайда болатын даулар.
9. Лингвистикалық даулардың (қандай тіл мемлекеттік, ал басқа тіледрдің
дәрежесі қандай болуы керек) артында, жие болған әр түрлі ұлттық
қауымдардың арасындағы терең алалықтар болатын даулар. Бұған мысал ретінде
Молдова және Қазақстан бола алады.
Этнос аралық даулар (оларды жие жай ғана этникалық деп атайды) қазіргі
әлемде таралған құбылыс болды. Ослодағы әлемнің мәселелерінің зерттеуі
бойынша Стокгольм халықаралық институтының мәліметі бойынша, 90-шы
жылдардың ортасындағы болған зорлық даулардың үштен екісі этнос аралық
болды. Біздің еліміз демократияға өтуі, сонымен бірге КСРО-ның ыдырауы
өткір ұлтаралық, этнос аралық кернеулер жән даулармен өтті.
Мұндай даулардың түсінуге арналған маңызды сұрақтарының бірі -
этникалық феноменімен байланысы туралы сұрақ: олардың арасындағы байланыс
адам баласының өзі этникалық алуантүрлік салған мәні, әлде ол функционалдық
әсір болып табылады ма? Егер шын деп бірінші жолды мақұлдасақ, онда
ингуштер және осетин, арабтар және еврейлер, армяндар және әзірбайжандықтар
"үйлесімді емес" деп мақұлдау керек. Егер екіншіден шықсақ, онда мынадай
қорытынды жасауы керек: мұндай дауларды мәнін этникалық болмайды, ол оларды
құрайтын формасы болып табылады.
Даулы жағдайларда адамдар қауымынын арасындағы этникалық негізінде
пайда болатын қайшылықтар ашылады. Әрбір дауға барлық нәсіл қатысты болмай,
оның бір бөлігі, қақтығыс басталып жатқаннын сезтін топтар қатысады. Дау
негізінде қайшылықтардың мәселелердің шешуге арналған әдісітін бірі,ал олар
әртүрлі бола алады.
Кейде даулы жағдайды оның элементтері арқылы ұсынады: олардың сәйкес
келмейтін мақсаттары бар қатысушылар және даудың объекттісі. Даулы жағдайды
талдауда - бұл қарсы күрес әлі басталмаған жағдайда потенциалдық дауды
талдау. Болып жатқан даудың, өзін-өзі және оппоненті туралы ұсынысы "даудың
ахуалы" деп аталады [6].
Әдетте дауларды талдау барысында төрт негізгі дәреже ерекшелейді:
даудың құрылымы, оның динамикасы, функция және типологиясы.
Олардың әрқайсысын қысқаша қарап шығамыз.
Дау құрылымның әр түрлі түсінігі бар. Осылай, келесі ұғымдарды бөледі:
дау (қатысушылар) тараптары, оның барысндағы шарт, ахуалдың түрлері,
қатысушылардың болуы мүмкін іс-әрекеттері, қақтығыс әсерлердің нәтижелері
болуы мүмкін.
Психологиялық құрылымда қақтығыстың бірнеше омпоненттерін
ерекшелейді.
1.Таңымдық компоненттер. даулы тараптардың әрбіруінің ерекшеліктерін
өзара қабылдауы; шешім қабылдау және мәліметті өңдеудін қабілеттілік
зияткерлігі; даудық жағдайлардын дамуындағы әр түрлі кезеңдерде адамдардың
қосылу дәрежесі; даудың қатысушыларының өзін-өзі бақылау деңгей; адамдармен
жұмыс істеу тәжірибесі бар және кәсіби дайындық; өз-өзін түсіну, өз-өзін
тану және өзінің мүмкіндіктерінің объективті түрде бағалайтын сезім.
2. Даудың эмоциялық компоненттері қатысушылардың қайғыруларын
жиынтықтары болады.
3. Ерікті компоненттер даудың қатысушылардың алалықтарды және
тараптардын қарсы күресудің нәтижесінде пайда болатын басқа қиындықтарды
жеңуге бағытталған күштердің жиынтығы айқындалады.
4. Даудың себеп компоненттері оның ядроларын құрастырады және
қарсы күресудің қатысушыларының позицияларының сәйкес келмеуін мәндерін
мінездейді.
Сонымен қатар, даудың құрамына даудың пәнін қосады, оның астында қарсы
күресу неліктен пайда болған туралы ұғынылады. Даудың пәні келесі
ерекшеліктермен бейнеленеді.
Біріншіден, материалдықпен қатар психологиялық бола алады.
Екіншіден, ол әрдайым қарсы күресу қатысушылары үшін маңызды.
Үшіншіден, даудың пәні нақты даудағы заттың анықтауының жанында
түбегейлі қиындықтардың жеңуді жаттығу, тараптың мінез-құлығын болжамын
анықтайтын факторлардың бірі болып табылады.
Даудың динамикасы. Жалпы алғанда даудың динамикасының схемасын жеті
кезең ерекшелейді:
1 ) қақтығысқа дейінгі кезең;
2 ) нақты даулы жағдай пайда болуға қатысты кезең;
3 ) дамудың зияткерлік кезеңі;
4 ) дамудың кризистік кезеңі;
5 ) қарсы әрекеттегі кернеуліктің басылуы;
6 ) мінез-құлықтың ресми және бейресми бағаларының салыстыруы;
7 ) даудың шешілуі немесе тараптардың бірлерінің одан шығуы.
Даудың функциясы. Әдетте даулардың екі функциясын бөледі:
деструкциялды және конструктивтік. Нақты даудың функциясын анықтауда нақты
жол қажетті, өйткені бір дау бір қатынаста конструктивтік, ал екінші
жағынан конструтивті болуы мүмкін, дамудағы бір кезеңде, бір нақты
жағдайлардағы негативті рөлін ойнаса, екінші басқа кезең позитивті болады.
Конструктивтік дау оппоненттер этника нормасынан, іскер қатынастардан
және ақылды дәлелдер шектен шықпағанда пайда болады. Мұндай дауларды шешу
адамдардың және топтың арасындағы қатынастардың дамуына алып келеді
(диалектика заңдардың бірлеріне сәйкес қарама - қарсылықтардың күресі-
дамудың көзі болады).
Деструкциялы дау екі жағдайда пайда болады: тараптардың бірі басқа
жақтың мүдделерін есепке алғысы келмей өзінің позициясында сіресіп тұрады;
ал оппоненттердің бірлері күрестің адамгершілік ұғымына қарсы келтін
әдістерін қолданып, әріптесті психологиялық тұрғыдан басуға ұмтылады, оны
дискредитациялай және қорлай бастайды.
Конструктивтік даулардың себебі:
- жұмыстың қолайсыз жағдайлары;
- еңбекақы төлеу жүйесінің жетілмегені;
- еңбектің ұйымдастырудағы кемшіліктер;
- жұмыстың ырғақтылықсыздығы;
- мерзімінен тыс жұмыстар;
- технологияны білместігі (әсіресе қызметкердің еңбек ақысы азап
шегетін, оның жазығы бойынша емес);
- міндеттердің және құқықтардың сәйкессіздігі;
- міндеттер бөлінісіндегі айқындықтың жоқтығы, жеке алғанда лауазымдық
нұсқаулардың тиімсіздігі, өте көмескі немесе ескіргені;
- еңбектік және атқарушы тәртібінің төмен деңгейі;
- даудық (яғни даудың пайд балуына себепші болатын) ұйымдық
құрылым.
Конструктивтік дауды шешудің оң жағы - ең алдымен оның келтірген
себептерін, кемшіліктерін жою. Бұл себеп объективті болғандықтан,
ұйымдарының басқарудағы кемшіліктерін көрсетеді, сондықтан оларды жою
ұйымның жетілдіруін білдіреді.
Деструкциялы даулар жетекшінің және қызметкерлердің бұрыс амалдарынан,
сонымен бірге жеке адамдардың психологиялық сәйкес келмеушілігінен туады.
Даулардың типологиясы тек қана әдістемелік емес,сонымен қатар
тәржибелік рөлді ойнайды. Қазіргі кезде авторлардың әр түрлі көзқарастарын
және позициясын көрсететін қақтығыстардың әр түрлі типологиялары және
классификациясы бар.
1.Шынайы дау.
2.Кездейсоқ немесе шартты дау.
3.Орын ауыстырған дау.
4.Қате телген дау.
5.Бүркеме (жасырын) дау.
6.Жалған дау.
Бұдан басқа, "іскер" және " позициялы" дауларды ерекшелеуге болады.
Іскерлік даулар қақтығыстың өзара әрекеттесудегі пәндік мазмұнына
жатады.
Позициялық даулар қақтығысқа қатысушылардың қарым-қатынастың өзгеруіне
бағытталған.
Сайып келгенде, даудың мәннің түсіну үшін бізде екі маңызды ұғым бар.
1.Даулы жағдай - бұл адамның қазір қандай қайшылықтар бар туралы
пікірі; өзі туралы (өзінің мақсаттары, мүмкіндіктер тағы сол сияқтылар),
оппонент және оның мақсаттары туралы, нақты шарттардағы жеке ерекшеліктері,
сонымен бірге оппоненттің сол туралы көз қарасы қандай екендігі болып
табылады.
2.Дау бұл- үйлесімді емес мақсаттары және мүдделері болатын адамдардың
психологиялық күресі [7].
Дау жие ысақ заттан пайда болады: сәтсіз айтылған сөз, болмашы инцидент
– міне дауда басталып кетті. Инцидент дауға алып келеді егер өзінің шешім
күтетін қайшылықтар болған жағдайда. Инцидент кез келген байқаусыз
айтылған сөзді, қандай да болсын әсерді орындата алады.
Дауды түсінудегі функционалдық жол этноқақтығысшылардың көпшілігіне
тән. В.А.Тишков этнос аралық дауды "азаматтық, саяси немесе қарулы
қарсылық, тараптар немесе тараптардың бірі этникалық айырмашылықтары
белгісі бойынша жұмыс істейді немесе бейнет тартады" формасы сияқты
анықтайды.
Л.М.Дробижев этникалық даудың функционалдық негізің атап өтіп,
этникалық негізінде топ арасында пайда болтын әлеуметтік мәселеде болады
деп санайды.
А.Ямск этникалық дауды ұжымдық әсерлер сипаттамасы арқылы анықтайды:
Этникалық қақтығыс - бұл динамикалық әлеуметтік-саяси құбылмалы ахуал,
бұрын кво-дережесінде пайда болған бір (бірнеше) жергілікті этникалық бір
бөлігімен келесі әсерлерінің ең болмаса бірін көрсетіледі:
а) өлкеде басталған этнотандау эмиграциясы;
б) көрcетілген этникалық топ мүдделеріндегі жағдайдың өзгерістерінің
жасайтын саяси ұйымдарды жасау;
в) басқа жергілікті этникалық топтардың басқа өкілдер өз мүдделерінің
қысым жасауына қарсы наразылықтың жоспарсыз акциялары.
З.В.Сикевич өзінің этникалық дауын анықтамасында этникалық және саяси
кеңістіктер жүріс-тұрыс құрайтын қиылысудағы екпіндердің ұсынады:
"Этникалық дау- деп біз әлеуметтік жағдайды түсінеміз, этникалық кеңістік
немесе этникалық топ шеңберіндегі жеке этникалық топтарының мүдделерінің
және мақсаттарының сәйкес келмеуі, бір жағынан, этникалық және саяси
кеңістіктің қиылысуындағы мемлекеттердің этникалық топтардын (топ)
талпынысы аймақтық өлшеміндегі этникалық теңсіздіктер немесе саяси
кеңістікті өзгертулерді түсінеміз" [8].
Этникалық қақтығыс - этнос аралық қайшылықтардың белгілі бір шешімге
келетін ашық түрдегі сипатта болатын конфрантация. Мысалы психологиялық
сөздік келесі анықтаманы береді: "Этникалық қақтығыс - топ аралық даулардың
формасы, қарама-қайшылық мүдделері бар топтар этникалық белгісі бойынша
жүйеленсе".
Қазіргі өмірде негізгі орынды ұлттық - этникалық даулар орын алады.
Этникалық және ұлттық топтардың мүдделері және құқықтары үшін күресудегі
даулар. Олар жие мәртебелі немесе аймақтық тағулармен байланысқан [1].
Бүкіл әлемде этникалық мәселелердің асқынуы этникалық даулар
саласындағы әдістемелік және концептуалды іздестірулер ықыласы күшейді.
М.Д.Давитадзенің санауынша Ұлтаралық даулар әлеуметтік құбылыстың әртүрлі
деңгейлі және мазмұнның мүдделердін соқтығысуы, әлеуметтік-экономикалық,
саяси, тарихи, психологиялық, аймақтық, сепаратистік, тіл-мәдени, діни және
басқа факторлардың ықпалдарында ағатын қатынастарындағы күрделі терең
процесстерінің әсер етуі болады. Бұл ұлттық қайшылықтар және ұлтаралық
даулардың өз кезегінде, олардың пайда болуының себептерінің зерттеудін
қажеттілікті тудыратын мәселелердің бар болуын білдіреді. "Ұлтаралық
қатынастарының цифрлар социологиясы" еңбегінің авторлары ұлтаралық
дауларға ықпал көрсететін келесі факторларды ерекшелейді:
1. Даулық өлкенің ұлттық құрамы (оның ықтималдығы араласқан аймақтарда
жоғары);
2. Қоныстанудың түрі (оның ықтималдығы үлкен қалаларда жоғары);
3. Жас өлшемі (шеткі полюстар: "жас-кәрі" даудың ықтималдықтарды жоғары
деңгейін береді);
4. Әлеуметтік жағдай (даудың ықтималдығы кірмелер болған жағдайда
жоғары болады);
5. Білімнің деңгейі (даудың түбірлері білім деңгейінін төмен болуында,
бірақ оның идеологиясы ретінде интеллигенцияның жеке өкілдіктері болады);
6. Саяси көзқарастар (даулар радикалдарда едәуір жоғары ) [9].
Этнос аралық даулар қандайда болмасын себептермен шақырлыса да, олар
жаппай заңның, азаматтардың құқықтардың бұзылуына алып келеді. Этнос аралық
кернеуліктің асқынуының нақты себептері:
Біріншіден, ұлттық саясаттың маңызды деформацияларының жариялылығы және
соңғы ұзақ он жылдықта жиналған демократияландыру зардаптары;
Екіншіден, елдегі экономикалық жағдайдың нашарлану нәтижесінде, сонымен
бірге әр түрлі бұқара топтардың арасындағы наразылық және алауыздықты
тудыратын, және де бұл негативті көңілдер ең алдымен халықаралық
қатынастардың салаларында жасалынады;
Үшіншіден, кеңес халықтардың еркін федерациясы жасалған негіздерінің
мемлекеттік құрылымның қатып қалған құрылымын әлсірететін салдар.
Ұлтаралық даулар тектің сипатына мінездемесіне және себебіне байланысты
былай бөлінеді:
Әлеуметтік-экономикалық (жұмыссыздық, еңбекақының, әлеуметтік
жәрдемақылар тоқталуы және төлемеуі, азаматтардың көпшілігіне қажетті
қажеттіктер қанағаттандыруға, қандай болмасын халық шаруашылығының
қызметтер немесе салаларының сала мүмкіндік бермейтін және т.б.);
Мәдениет- тіл (қорғауға қатысты, ана тілінің қайта туумен және дамуына,
ұлттық мәдениеттің және кепілдік берілген ұлттық азшылықтар құқығы);
Этнодемографиялық (тұрғындардың санының салыстырмалы өзгерісі, яғни
қоныс аударушылар, босқындардың, келімсектің миграциясының үлкею);
Этнотерриториялық- мәртебелі (халықтардың тарптарын орналастыру
барысында мемлекеттік немесе әкімшілік шекараларының сәйкес келмеуі,
халықтардың кеңейту немесе жаңа мәртебенің алуы туралы талабтар);
Тарихи (өктемділік басшылық ету- бағынушылық қатынас болған соғыстар,
тарихи жадының арақатынасымен негативті тұрғылар);
Діни және конфессия аралық ( қазіргі діни тұрғындар айырмашылықтарын
қоса);
Сепаратисттік (өзінің тәуелсіз мемлекеттін жасауға талап етеуге немесе
мәдениетті-тарихи көзқарастан ағайындас мемлекетті қайта бірігу).
Этнос аралық дауларды пайда болуы саясаткерлердің, ұлттық лидерлердің,
БАҚ-тың ойланбаған сөздер себеппен бола алады. Іс жүзінде этноұлттық
ұйымдар ұлтаралық татулықты сақтап қалудың күші болып табылмайды. Керісінше
олар бір қатар жағдайларда деструктивті позицияда, мысалы, "Стыр Ныхас"
осетин ұйымның Солтүстік осетияның және ингуш өкіметтерінің зардаптарын
жеңуге көмектесуде, болады.
Этнос аралық дауларды классификацияда екі қағида бар: бірі - даулы
тараптардың әсерлерінің сипаты бойынша; екінші – тараптардың қоятың
талаптарға даулардың мазмұнына, басты мақсаттарына арналған.
Этнос аралық дауларды жүйелегендердің алғашқылардың бірі Э.А.Паин және
А.А.Попов болған, олар КСРО-ғы болған этника қақтығыстар бойынша
мақалаларды жариялады. Олар даулардын таптаурындардың ерекшеледі, яғни
қайшылықтардың себебін әлі айқын сезінбеуі мүмкін этникалығы топтар
болатын, бірақ оппоненттің "тату емес көрші", "жағымсыз топ" қатынасында
негативті түрлердігі құрайтын дауды кезең. Ғалымдар мысал ретінде армян-
әзірбайжан қатынастарды алып келді. Шындығында, армяндар және
әзірбайжандықтардыңараындағы даудың зерттеулер дейінгі әлеуметтік және дала
этнографияның негативті таптаурындарын бекітті.
Э.А.Панин және А.А.Попов дауын басқа түрің "идеялардың дауы" деп
атайды. Мұндай даулардың ерекше белгілері талаптанулар (немесе олардың
кезеңдері) ұсыну болып табылады. Әдебиетте, бұқаралық ақпарат құралдарда
мемлекеттік "тарихи құқық" (КСРО, Эстония, Литва, Грузия, Татарстан, басқа
республикалар), аумақтық (Армения, Әзірбайжан, Солтүстік Осетия, Ингушетия
) талқыланады.
Даудың үшінші түр - әсерлер дауы. Осы түрге соқтығысу шейін ашық
институционалдық шешімдер, митингтер, демонстрация, пикеттер,
қабылдануларын жатады.
Келтірілген типологизацияға байланысты, онда дауларды кезеңі немесе
формаларын бөлуге болады. Мұндай баға бірақ дәл емес болар еді. Дауларды
басқа типологизация бар - түпкі мақсаттар, талаптардың мазмұны бойынша:
Бірінші түр - одақтас республикалардағы тәуелсіздік үшін күресуге өсіп
кеткен мәртебелі институционалдық даулар. Мұндай дауларды мәні ұлттық емес
бола алды, бірақ олар этникалық параметріне міндетті түрде қатысты, сонымен
қатар этникалық қағида бойынша мобилизацияланады. Эстониядағы, Литвадағы,
Латвиядағы, Армениядағы, Украинадағы, Грузиядағы, Молдовадағы ұлттық
қозғалыстар өздерінің ұлт мүдделерінің іске асырудың талаптары жылжытты.
Бұл қозғалыстардың кезінде этноұлттық талаптарынан өрлеу мемлекеттік
тәуелсіздіктің талаптарынан өтті, бірақ этникалық қағида бойынша
мобилизация қала берді.
Дауларды екінші түр - одақты және автономды республикалар, автономды
облыстардағы, республиканың мәртебесінің жоғарылатуы немесе оның алуы
күрестің нәтижесінде пайда болған мәртебелі даулары.Бұл қатынастардың
конфедератты деңгейде келген одақтас республикаларға тән. Бұған мысал
ретінде Қазақстанның басқаруы білгені туралы, жеке алғанда Татарстан,
сонымен бірге одақтас республикалардағы деңгейге дейін жоғары көтерілуге
ұмтылатын бұрынғы автономиялардың қатары мәлім етті. Ресей тәулсіз
мемлекетті құрылған кезде ұлттық қозғалыстың радикалдық бөлігі Татарстанның
Ресей Федерациясына ассоциацияланған мүшелігі туралы сұрақ орын алды. Дау
федерациялық қатынастармен қатар конфедератты элементтерде болатын, Ресей
Федерациясы және Татарстаның мемлекеттік органдары арасындағы келісім
шартының қол қоюымен бітті.
Даулардың үшінші түр - экстерриториялық. Әдетте бұл реттеуге қиын
келтін қайшылықтар. Кеңестен кейінгі аумақтарда 180 экстерриториялық даулар
болған. В.Р.Стрелецконың ойынша- этнотерриторялдық даулардың деректер
қорының өңдеушілердің бірлері- КСРО-да 1966 жылда 140 аймақтық
талаптанулардың өзектілігі сақталды.
Әрине, барлық емес айтылғаны талаптанулар дауларға өсіп кетепейді.
Мамандардың ойынша мұнадай дауларға этникалық ортақтықтар "есім атынан" бір
аумақта өмір сүруге, иелену жүргізетін даулар деп санайды.
Этнос аралық даудың көзі ретінде, оған этникалық мобилизациялық идеяны
аймақтық талаптануларды "қамтамасыз ету" ахуалдардын анықтау. Мұндай
анықтаманы ала отырып, этна аймақтық қақтығыстардың саны, этно
территориядағы жанжалдын санынан кем деп мақұлдау керек. Мысалы, бұл туралы
Калмыкияда, өз аумақтарының қандай болса да бөліктің қысымшылықтары болса
да, олар осы сұрақты рет үшін дауға кірмейді.
Аймақтық даулар қуғындалған халықтардың қатынасындағы жүрістерін
ақтайтын процесстерде жиі пайда болады.
Төртінші түр - топ аралық (қоғам аралық) даулар. Осы түрге Якутияда
(1986 жыл), Тувада (1990 жыл ), сонымен бірге Эстониядағы орыс - эстондық,
Латвиядағы орыс – латыш, Молдовиядағы орыс – молдаван қақтығыстарын
жатқызуға болады. Егер алғашқы екі топ аралық соқтығысулар сипатта болып,
демонстрациялық форма өсіп кете алса, тувада- дауды аймақтан орыстардың
көшіп кетуі болса, Эстония және Латвиядағы арасындағы даулар топ аралық
болады. Бұл даулар, ұлт-экстремистті акциялармен бір жағынан, ал екінші
жағынан қарсылыстың ұйымдасуымен көрсетіледі. Жаппай топ аралық зорлық
соқтығысулар Әзірбайжанда, Армения, Қырғызстан, Өзбекстанда орын алды.
Екібастан, даулардың типологизациясы шартты болып табылады. Өйткені бір
дауда әртүрлі мақсаттар және мазмұндар қосылады.Сондықтан, зерттеушілер
даулардың "кластерлер" туралы айтады, және тек қана мұндай түсіну олардың
реттеуіне негіз береді. Реттеудің процессімен, формамен, ұзақтықпен,
даулардың масштабтарымен байланысты [10].
Сонымен, қақтығыс - бұл екі немесе бірнеше адамдардың қарама-қарсы
бағытталған мақсаттар, мүдделер, позициялар, пікірлер немесе
көзқарастарының соқтығысуы. Кез келген дауды негізде оппоненттердің
мүдделері, ниеттерінің әуес болулары және тағы басқада қарама-қарсы
мақсаттар немесе олардың қандай болмасын құралын, позицияларын,ахудың
сәйкес келмеуі. Дау тараптардың біреуі басқа жағынанның мүдделеріне (тіпті
қасақана емес) қысым жасай бастағанда жайылып өседі.
1.2 Этнополитикалық және этнос аралық қақтығыстардың табиғаты, мәні
және эволюция
Соңғы он жылдықтарда дүниежүзілік саясаттағы ұлттық фактордың рөлі өсіп
келеді. Сепаратистік тенденциялар не Еуропаны, не Азияны, не Африканы
айналып өткен жоқ. КСРО, Югославия, Чехословакия федерациялық мемлекеттер
ыдырап кетті. Ұлттық сұрақ Канадада (Квебек), АҚШтағы (қара нәсіл,
мексикандықтар, үндлері сұрақтары) ішкі саясаттың күрделі мәселесі болып
қала береді.
Әлемде 5000 нәсілдерден астам, олардың 269-ы бір миллион адамнан артық
құрайды, ұлттардың және халықтардың 90%-ы көп ұлттық мемлекеттер құрамына
кіреді. Ресейде 1000 астам нәсілдер және этностар бар. Және нәсілдердің
ешқайсысы тікелей қажеттікті қанағаттандырумен қанағаттанбайды. Әрбірулері
минимум өз бостандықтарын дамыту, өзінңің дербестігін, мүдделерінің
қанағаттандыруға бағытталыды.
Этноұлттық қатынастардың таза түрі болмайды, олар саяси, әлеуметтік,
діни, экологиялық тағы басқа мәселелердің кешені болып табылады. Сондықтан
бір оқиғалар, кейде трагедияларда ұлттық факторды ерекшелеу күрделі болады.
Бірақ соңғы жылдардың оқиғалары ұлттық фактор белгілі автономиясы
болатынын және салыстырмалы дербестік бар екендігін көрсетті. Сондықтан
саясатта нәсілдердің көп маңызды мүдделері өрнектеіп, жүзеге
асырылады.Ұлттық қатынастарды саясаттың объектісі ретінде қарай отырып,
ұғымдардың мынадай байланысын анықтау керек; нәсіл, ұлт, ұлттық
мемлекет.
Нәсіл (грек тілінен etnos-тайпа, халық) - ортақтық тектерге (қан),
тарих, тіл және мәдениеттіне ие топырды атайды.
Ұлт (латынша natіo-тайпа, халық) –тегінің пайда болуы тарихында
қалыптасқан адамдардың орнықты қоғамы ("қан"), коммуникация, мәдениет және
бірлескен тұрудың негізінде пайда болаған бірліктер (экономикалық, саяси
т.б.). Ұлттың құрылымында (тек, тіл, мәдениет) этникалық және (экономикалық
өмірдің біргелігі, дамыған коммуникациялар және топтық теңестіру)
әлеуметтік компоненттер тұйықтаған [11].
Ұлттардың пайда болуы, олардың саяси ұйымы және дербестіктің
дәрежесінің әр түрлі формаларда болатын мемлекеттердің пайда болуына
көмектеседі. Бұл мағынада ұлт және мемлекет мағыналар жақын болады. Ұлтқа
айналып баражатқан нәсіл мемлекетті құрайды. Әдеттегідей, бұл, оқшау нәсіл
емес, біртұтас ұлт пайда болатын нәсілдердің тобы. Кез келген ұлт
полиэтникалық болады. Сондықтан әлемнің басым елдерінің көпшілігінің
мемлекеттік құрылымының негізін қалайтын ұлт мемлекеттік нәсіл ретінде
болады. Ұлт мемлекет тыс өмір сүре алмайды.
Ұлттық қатынастар - бұл ұлттық- этникалық дамыу субъекттілердің
арасындағы (ұлттар, халқтар, ұлттық азшылықтар және ұлттық топтар), сонымен
бірге әр түрлі ұлттар арасында пайда болатын, тіршілік әрекеті және өзара
әрекеттесудің процессі.
Ұлттық қатынастарда басты сұрақ, бір жағынан, бұл- тең құқықтық немесе
бағыну сұрағы, яғни бұл ұлттар арасындағы сенімсіздіктің пайда болуы,
алауыздық себептері туралы, экономикалық және мәдени дамытудың
деңгейлерінің теңсіздігі туралы даулар. Басқа сұрақ - бұл ұлттардың
арасындағы қатынастар туралы сұрақ және көп ұлттық қоғамдағы өкіметтің
қазіргі жүйесімен, тең құқықтық, егеменділік және демократизмның негізінде
бейбіт қатар өмір сүру және ынтымақтастық, ұлттың өрлеуі мүдделеріндегі
оның шешімі, формалары, әдістері және шарттары туралы сұрақ [9].
Ұлттық даулардың (немесе этникалық-ұлттық) табиғаты нәсілдер және
ұлттардың сипатынан шығады. Бұл олардың арасындағы адамдар, кешенді, көп
жақты арақатынастардың мемлекеттік - саяси, әлеуметтік-экономикалық және
әлеуметтік мәдениет орталықтары. Ақырында, даулар ұлттық ортақтықтар
мүдделердің арасындағы қайшылықтардың топырағында өседі. Бір нәсілдің басқа
этноске қарсы тұруы, олардың топтық тұйығына, өзара байланыстыратын
құндылықтардың жоқтығын тудырады. Тек қана біртұтас-діни нанымдар немесе
ұзақ қатар өмір сүру шеңберінде қандай болмасын әлеуметтік кеңістік
нәсілдердің дұшпандығын блокадалауға және олардың (солай Еуропада болды)
ұлттық біліміне араласып кетуге арналған алғышарттарын құрайды. Ұлттардың
арасындағы арақатынастарындағы қақтығыс мүдделердің өктемділі немесе қысым
жасалғанда шарттарында пайда болады. Кез келген теңсіздік: құқықтық,
экономикалық, мәдени, конфессиялық, саясатқа сүйеген өктемділіктен бірі
ұлттық қоғамдардығ дербес дамытуына кедергі келтіреді және қарсы күресуге
шақырады.
Мүдделердің қысым жасауы өмірдің әр түрлі облыстарында айқындала және
сезіне алады, міндетті түрде саясаттың төңірегінде тұруына қажет жоқ. Оның
көзі ретінде қандай болмасын тарихи (нәсілдердің бірлерінің позициясынан),
аумақтың басып алуы - нәсілдің тіршілік кеңістігі; бөтен құндылықтардың
мәдени байлықтардың оның жүйесінің қиратуы және байлау; экология кесірінен
ортаның азып-тозуы; шаруашылық экономикалық өктемдік жүргізу; тіл
теңсіздігі және тағы басқалар бола алады [12].
Оны іске асыратын ұлттық идея, нақты ұлттық ортақтықпен әрдайым
байланып, қажеттік және мүдделерді қамтып көрсететінді. Тарихта
ұлтшылдықтың әр түрлі формалары бар. Мысалы Индияда бұл- үндіс, мұсылман
және сикхтық ұлтшылдықтары. Неру ұлтшылдықпен "шынайы" тек қана бірінші
атайды, өйткені ол, тұрғын-үндістердің көпшіліктің мінез-құлық
айырмашылықтарын мінездейді. Таяу шығыс елдеріндегі сонымен бірге араб
ұлтшылдық әр түрлі әсер ету бар. Әлемнің халықтары батыстық ұлтшылдықпен
мұндай фашистік идеология және тәжірибе оның адамға қарсы формасының
мысалдарында таныстырды. Бұрынғы КСРО-дағы кеңес республикаларда
(украиндық, молдаван, армян және тағы басқалар) көп ұлтшылдықтар пайда
болды, олар ақырында үлкен біртұтас елді қиратып, ұлттық - этникалық
даулардың көздері болды. Егер олар ұлтшыл қозғалыстар және даулар айналса,
онда олар қиратушы болып келеді. Басқа сөзбен айтқанда, азаттық күрестің
формаларыны бір ұлттың өктемділігін екінші ұлтта зорлықпен орнату формасына
айналған кезде (ұлтшыл қозғалыстың ең радикалды формасы - фашизм). 80-ші
жылдардың соңына- 90-шы жылдардың басына қарай, Кеңесте этна ұлттық
дауладың үш түр айқындалды. Солардың бірі көп ұлттық кеңес орталықтарында,
біртұтас федерациялық мемлекетте үстемі орыс халықтарда болатын және
(одақтас республикаларды түрде) ұлттық топтардың арасындапайда болды. Бұл
топтар әр түрлі (15 республика болды) болғандықтан, даудың ортақ түрі
дәлденіп; түрлердің әрқайсыларын өздігінше қалыптасып, дамыды және бітті.
Әйтсе де, оларға кейбір жалпылама түрлері тән болды. Бұл туралы сөз
ендігәрі кетеді. Дауды басқа түр – республика ішіндегі деп аталып, олар
тұрғылықты ұлтпен және ұлттық азшылықтың аралығында болады. Бұрын одақтас
болған әрбір республикаларда Кеңестен бөлінгеннен кейін мұндай орыс тілді
тұрғынның азшылықтары және басқа этностардан құрылды. Пайда болған тәуелсіз
мемлекеттердің басым көпшілігінде ұқсас даулар қалыптаса бастады. Енді
даудың бірінші түрдің талдауына қайтып келеміз. Оның негізінде кеңес
мерзімінде құрастырылған ұлттардың территориялық - мемлекеттік өз тағдырын
өзі шешуіне талпыныс жатады. Ұлттық мемлекеттің (тұрғылықты ұлттың
мемлекеті) идеясы ұлтшылдықтардың саяси мәнін құрайды. Екібастан, үрдістер
тарихи-мәдени, тіл, конфессиялық, аймақтық, ұлттық айырмашылықтар
топырақтарында пайда болды және дамыды. Дегенмен шешуші себеп (іске қосушы)
ел билеу жұмысындағы (өктемділік) бюрократтық әкімшілік жүйе,
интернационалдық және ұлттық республикалық ортақтықтардың әлеуметтік-
экономикалық, саяси және мәдени дамытуында қоғамдық өмірдің оған қатысты
интернационализациясы, байланыстың нақты шарасының елемеулері болып
табылады. Интернационализм ұлтаралық қатынастардың гармонизацияның
қағидасынан негізінен ықтиярсыз түрлендірді [12].
70-90-шы жылдарда дүниежүзлік қоғамдық-саяси ойлауларда этнополитикалық
идеялар және әр түрлі мүдделер белсене өңделуде, тайпалардың, халықтардың,
ұлттардың және нәсілдердің түрлі әлеуметтік формаларына ұмтылу түсіндіретін
тұжырымдамаларын өндейді. Бұл этникалық үрдістер әлемдерде барлық жерлерде
пайда болады. Сонымен бірге, "индустриядан кейінгі қоғам" өмір сүретін
этникалық сананың шолп-шолбы мәдени дәстүріне және ұлттың өміріне қауіп
келтіретін, қазіргі технологиялар және өмір сүру санасыз қарсылысын атап
өтуі керек. Ұлттық сезім және ұлтшылдық тез өсуде. Ғалымдар бұл феноменді
"этникалық ренессанс", "қазіргі заманның этникалық парадоксі" деп атады.
Өзімен-өзі этникалық қайта туу этникалық дау болып табылмайды, дегенмен
қуатты байланысты потенциалға ие болады. Этникалық патриотизмді ұлтшылдар
ұғымынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖОЛДАРЫ 6
1.1 Қақтығыс ұғымы 6
1.2 Этнополитикалық және этнос аралық қақтығыстардың табиғаты, мәні және
эволюция 19
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЭТНОС АРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫСТАР 29
2.1 Халықаралық қатынастар жүйесіндегі СҰАА-ғы этнос аралық қақтығыстың
Қытайға тигізетін ықпалы 29
2,2 Босния мен Герцеговина, Грузия және Осетиядағы этнос аралық
қақтығыстардың саяси-құқықтық салдары 41
2.3 Этнос аралық дауларды ескерту және реттеу бойынша қазіргі халықаралық
тәжірибелер 58
ҚОРЫТЫНДЫ 72
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезедегі халықаралық қатынастардың
дамуынадағы аса маңызды мәселелердің бірі халықаралық қатынастарға этнос
аралық қақтығыстардың саяси-құқықтық ықпалының әсер етуі болып табылады.
Осы қақтығыстардың санның үлкеюі (әсіресе өткен соңғы он жылдықтарында)
біраз мемлекеттермен және халықаралық бірлестіктің алдында бір шешімді
талап ететін күрделі мәселелер негізін құрайды. Сондықтан, осы тенденцияны
есепке ала отырып, тарихи, саяси, заң және тағы басқа ғылымдардың этнос
аралық қақтығыстарға, олардың себептеріне, зардаптарына және реттеудің
тетіктеріне үлкен көңіл бөлетінің көріп отырмыз.
Мұндай түрдегі қақтығыстарды шешудің ортақ әдістерінің өндіруі
көкейкесті сипат алады, өйткені олар қазіргі құқылық тәртіптерге және де
халықаралық әлемнің тыныштығын және қауіпсіздік бұзатын ерекше әлеуметтік-
саяси және басқа қатынастар пайда болады. Енді қазіргі кезде этнос аралық
қақтығыстар адам баласынын алдында жаһандық қауіпті- терроризмді тудырып
отыр.
Демек, этнос аралық қақтығыстардың тегінің бас себептерінің
реттеуі бойынша төңіректегі халықаралық-құқықты мәселелерінің кең
шеңберінің зерттеуі, мұндай қақтығыстар жүрісте пайда болатын
қоғамдық және саяси-құқықты қатынастардың кешенінің талдауы, сонымен
бірге анықталуы, өндірілуі және ортақ шаралары дипломдық жұмыстың
өзектілігі болып табылады.
Халықаралық-құқықтық көзқарасы бойынша этнос аралық қақтығыстар ылғи
шекаралары ортақ халықаралық құқықтық субъектілері арасында болғандықпен,
олар іс жүзінде әрдайым халықаралық сипатта болатын зардаптарды шақырады.
Соңғы жылдары осы көрcетілген қақтығыстар пайда болуының басты себептердің
бірі, халықтардың тең құқықтық және өз тағдырын өзі шешуі қағидасының
мәселесі болып саналады
Зерттеудің мақсаты: этнос аралық қақтығыстардың ерекшеліктерін және
оның реттеуінің әдістерін талқылануы болып табылады.
Біз жұмыстың жазылу барысында келесі міндеттерді ұсынамыз:
1. қақтығыстарды зерттеудегі теориялық жолдарын талқылау және
қақтығыстар ұғымы мен мәнің анықтау;
2. этнос аралық қақтығыстарды және олардың ерекшеліктерің талдау.
Сонымен бірге, әр түрлі мәдениет өкілдірінің өзара әрекеттесуі
ахуалдарындағы этнос аралық қақтығыстарды шешудегі әдістерің
айқындау.
Зерттеудің объектісі: этнос аралық қақтығыстардың үрдістердің себептері
және ерекшеліктері
Зерттеудің пәні: халықаралық қатынастарға этнос аралық дауларын саяси-
құқық ықпал
Тақырыптың зерттеу деңгейі: дипломдық жұмысты әзірлеу барысында әр
түрлі қорлар көздері қолданған- әдеби көздер, баспасөз, жаһанды ақпараттық
интернет желісі, статистикалық оқу құралдары және картографиялық
материалдар. Жұмыста этнос аралық қақтығыстардың өзара әрекеттесуі
мәселелермен шұғылданатын мұндай белгілі шетелдік және отандық
ғалымдарының еңбектері пайдаланған: Г.И. Козырев, О.Н.Громова,
А.Г.Здравомыслов, А.В.Глухов, А.Г.Осипов, Тужба Вианор, М.Дойч,
М.А.Сарсембаев.
Зерттеудің әдістері:
1) зерттелудің мәселесі бойынша ғылыми көздерді зерттеу, өңдеу және
талдау;
2) халықаралық қатынастарға арналған саясаттану, әлеуметтану,
психология, қақтығыстану ғылыми әдебиеттерді, оқулықтарды және оқу
құралдары талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және тәржибелік қажеттілігі: этнос аралық
қақтығыстарда пайда болатын халықаралық-құқық қатынастардың саяси-
құқықтық реттеуіндегі көкейкесті мәселелермен қоса, халықтардың тең
құқықтық және өз тағдырын өзі шешу қағидасының кешенді талдау болып
табылады.
Осыған байланысты автормен этнос аралық қақтығыстар тудыратын
мәселелердің көпшілігі қарап шығылып, олардың қазіргі кезде пайда болуын
бас себептері айқындалған.
Дипломдық жұмысты тәжірибелік жазу базасы халықаралық-құқықтық
келісім шарттар, әлеуметтану және қақтығыстанудың төңірегідегі
аналитикалық есептері, қақтығыс болып жатқан аймақтарда босқындар және
мигранттардың саны бойынша халықаралық статистикалық мәліметтер болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттің тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кірспеде жұмыстың ғылыми жаңалығы, құрылымы, мақсаттары, өзектілігі,
міндеті, зерттеудің пәні және әдісі көрсетілген.
Бірінші таруда мәселенің теориялық тұрғысы мінезделеді: "этнос аралық
қақтығыс" ұғымның мәні ашылады, қақтығыстар жүйеленіп, олардың себебі және
түбірлері туралы айтылады.
Екінші тарауда этнос аралық қақтығыстардың географиясымен таныстырып,
этнос аралық кернеуліктің негізгі ошақтарын қарастырады.
Пайда болған этнос аралық қақтығыстардан шығу жолдарын, әдістер және
мәселелердің шешімдерін талдануы екінші тарауда көрсетілген.
Зерттеудің нәтижелері қорытындыда қорытылған.
ҚАҚТЫҒЫСТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖОЛДАРЫ
1 Қақтығыс ұғымы
“Демократия және этникалық
қақтығыс мәселесі әлемнің
картасын қайта пішкенде пайда
болады бастайды.”
Доналд Хоровиц
Белгілі бір уақытқа дейін тәжірибеде арнайы қақтығыс туралы білімдері
болмаған. Тұңғыш рет ғылымда мемлекеттік билікпен және қоғам, әлеуметтік
топтар арасындағы қақтығыстар қарастырылған. Олар өз көріністерін
демократия туралы оқуларда тапқан. Соңыра ғылымның шеңберіне әлеуметтік –
таптық, саяси, ұлттық, содан соң топ аралық және тұлға аралық
қақтығыстар еннді.
Бұдан қоғамға айтарлықтай мағыналы болатын, өзара келісімде және
гармонияда байланыста барлық қақтығыстық қатынастарды жүйелі түрде талдау
қажеттілгі пайда болады.
Ғылым қақтығысқа келесі анықтама береді: Қақтығыс бұл- оппоненттердің
коммуникациялық қарым-қатынас процессіндегі соқтығысу индексі-қарама-қарсы
мақсаттар, мүдделер, себептер, субъекттердің тұжырымдамаларының
позициялары, пікірлері, ниеттері, белгілерінің бір-біріне қарсы тұру.
Қақтығыс деп (латынша "соқтығысу") адамдар, әлеуметтік орталықтар
және әлеуметтік институттардың өзара әрекеттесу барысында бір
тараптардың әрекетті басқа тараптың жағынан қарсы соғысып қалған
жағдайда, оның мақсаттарының (мүдделерін) іске асырудағы кедергі
келтіретін әдіс ретінде ұғынылады.
Қазіргі ғылымда қақтығыс деп, жеке адамдар, саяси партиялар, қоғамдық
ұйымдар, әлеуметтік-саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйелердің
көзқарастарының кейде қарама-қарсы мүдделер, әсерлерінің соқтығысуы
танылады. Қақтығыстарды субъектісі, қатынастардың деңгейлері және объектісі
бойынша бөлуге болады. Олар экономикалық, әлеуметтік, сыртқы және ішкі
саяси, аймақтық, тіл, конфессия аралық және т.б. бола алады.
Қақтығыстар жетілу дәрежесі, оларды шешу өткірлігі бойынша өзгешелене
алады. Қақтығыстар нақты тарихи ахуалға байланысты өздігінен тарауға немесе
даулы жағдай эскалацияға асқынуына иемдене алатын тенденцияға ие. Соңғы
мәселе даулы аймақтың кеңейюіне, адамдардың үлкен массаларының қатысуна,
"мәдениетті" формадан қарулы күреске айналдыра алады [1].
Этнос аралық қақтығыстардың ерекшеліктің түсінуін маңызды сұрағы - бұл
сұрақ этникалық феноменімен байланысты: этника арасындағы қақтығыстар мәнді
немесе функционалды бол ма? Егер бірінші жолды шын деп санасақ, онда
сербтер және албандықтар, ингуштер және осетиндер, арабтар және еврейлер,
армяндар және әзірбайжандықтар "үйлесімді емес" деп санауға болады. Егер
екінші жолдан шықсақ, онда мынадай қорытынды жасауы керек: мұндай
қақтығыстардың мәні этникалық емес, ол тек қана олардың әсер етудін
формасын құрайды.
Осылай, молдавандықтар оларда орыстармен немесе украиндіктермен жан-жал
жоқ деп айтады, бұл Приднестровьедеге кеңесттен кейінгі тәртіпке қарсылық
болып табылады. Шешендерде оқиғалар этнос аралық қақтығыс емес, ал
меншіктің криминалды қайта бөлінісі деп санайды. Даулы жағдайларда адамдар
арасындағы этникалық негізінде болатын қайшылықтар ашылады. Әрбір
қақтығысқа барлық нәсіл қатысты болмай, дауға әкелетің қайшылықтарды
сезетің оның бір бөлігі ғана немесе тобы бола алады. Қақтығыстану
мамандары этнос аралық саяси камуфляждағы немесе керісінше қақтығыстың
басқа түрімен жұмыс істейтінің туралы біртұтас пікірге келе алмайды.
Этноәлуметшілер этнос аралық кернеуліктің негізінде халықтардың
интеллектуализациясы немесе жаңғыртуға қатысты үрдістерге жататынын
санайды. Бұл үрдістер титулді нәсілдердің және басқа нәсілдер
арасындағы қызметтің мәртебелі түрлерінде бәсекелестіктің өсіп келе
жататына келтіреді [2].
Бүгін қақтығыстар мәселесімен ғылымның бірнеше облысы шұғылданады. Бұл
әлеуметтану, тарих, педагогика, әскери ғылымдар, философия және,
психология. Әрбір облыс қақтығысты өз көзқарасынан қарайды, сондықтан бұл
ұғымның әртүрлері жиыны бар: жұбайлардың арасындағы, халықаралық дау,
аймақтық, этникалық, әскери, педагогикалық, ұжымдағы дау, әлеуметтік,
еңбектік дау, ата-аналар және балалар арасындағы жан-жалдар және т.б.
Қақтығыстарды белгілі зерттеушілерінің бірі Ф.М.Бородкин, өзінің келесі
түсінуін ұсынады: Қақтығыс бұл- өзара әрекеттесудін мінездемесі,
әлеуметтік ұжымдардың қатынасын талап ететін, өзгеріссіз түрде қатар өмір
сүре алмайтын бір-бірлерін детерминанты болып табылады. Сонымен бірге кез
келген қақтығыс өзетілген қайшылық болады, яғни өзара қарсы тұрған
құндылықтары, себептерінің іс-қимылдары іске асырылған. Қайшылықтың өздері
шешілу үшін олардың соқтығысу міндетті түрде іске асырылуы керек.
Қақтығыс бұл жерде өзара әрекеттесудің мінездемесі сияқты
қаралыстырылады.
Американдық социолог Д.Ж.Тернер қақтығыстар өкіметтің, қорлардың
жеткіліксіз кезде пайда болады. Қақтығыс- әлеуметтік жүйелердің
өзгерістердін бас көзі. Кез келген қақтығыс антагонистікалық сипата болады.
Ұйымдасқан қақтығыстың негізгі себептерінің бірі өкімет қорлардың
дефициті, сонымен бірге бұл қорлардың бір қалыпты және әділетсіз
үлестірілуі болып табылады. Демек, топтардын дамытудағы жоғары деңгейлі
және қол астындағы өз топтық себептерін компоненттерінің (мүдделерін,
мақсаттарые, құндылықтарын) ұғынуы ашық даулы жағдайларды шақырады.
Басшылар мен жұмысшылар арасындағы мүдделердің тұздығының күшейуі жан-
жалдын зорлық формасына шақыру мүмкін.
Зорлықпен ұйымдастырылған қақтығыс формалар ұйымдастырудың түбегейлі
өзгерістерін және қорлардың қайта бөлінуін әкеледі (бейбіт формалар тұлға
аралық қатынастарды жақсы реттейді, бірақ әрдайым түбегейлі жоя алмайды).
Қақтығыст 4 белгісі бар:
1. Қақтығыс бұл - адам арасындағы арақатынастардың қасиеті, оны
жануарлар арасындағы қақтығыстармен теңдестіруге болмайды.
2. Қақтығыс бұл- әсерлердің ауызша және ауызша емес деңгейіндегі
адамгершілік мінез-құлықтың сыртқы бейнесінін формасы.
3. Қақатығыс бұл- адамның ішкі психикалық күй жағдайы.
4. Қақтығыс бұл- психикалық кернеуліктің күйі ғана емес, спорттық
бәсекелестіктен, еңбектік жарыстардың айырмашылығы болатын ерекше күй.
Қақтығыс физикалық зат болып табылмайды және өз бетінше өмір сүре
алмайтын адамдар қатынастардың күйі болып табылады.
Қақтығыс субстанциялық құбылыс емес, бұл бір нәрсенін әсері болып
табылады. Қақтығыс өзінің таралу бойынша- уақытша құбылыс, ал қоғамның
тұрақты күйі- келісім. Бірақ қақтығыс уақытша сипатта болғанына қарамастан
олар жер сілкінулер, тайфундарға, цунамилармен әкелінетін үлкен қиратуларға
ұқсас әсер келтіре алады [3].
Георг Зиммель қақтығыстардың оң зардаптарын белгілейді: бұл әлеуметтік
жүйенің сақталуы және күшеюі, әлеуметтік ағзаның топтасу және бейімдеудін
бүтіндігі.
Зиммель қоғамдағы жан-жал әрқашан болатын және бой бермейтін қатынас
деп санайды.
Егер Маркс қоғамының әлеуметтік құрылымын үстемдердің және қол
астындағылар арасындағы дау деп көрсетті. Оның пікірі бойынша жан-жал
"басшылық ету және бағыну" жүйесінде өсіп шығып, әрдайым қирауға немесе
әлеуметтік өзгерістерге бағытталды. Ал Зиммель болса ол қоғамының
әлеуметтік құрылымын өзара байланысты бөлінбейтін қауымдастықтар және оның
элементтерінің диссоциациясының түріндегі үрдістер деп көрсетті. Қақтығыс
бұл үрдістердің табиғи құрамын құрайтын, сонымен бірге диссоциация және
ассоциацияға тән болғандықтан, ол міндетті түрде жүйенің қирауына немесе
әлеуметтік өзгерістерге әкелмейді.
Әр түрлі білім аяларының зерттеушілері қақтығысқа әр түрлі анықтама
береді, бірақ олардың барлық пікірлері оның негізі "соқтығысу" деген
тұжырымға әкеледі. Өмірдің бір де бір саласын жан-жалсыз бола алмайды. Және
оның келтіретін зардаптары жеке тақырып болады.
Қақтығыстарды келесі негіздер бойынша классификациялауға болады:
- олардың әсер етудін аймақтар және аумақтардан. Мұнда ең алдымен
сыртқы және ішкі саяси дауларды бөлуге болады, ал олар болса өз кезегінде
әр түрлі қарама-қарсылықтарға және қайшылықтардың спектрлеріне бөлінеді;
- олардың нормативтік дәрежесі және регуляциясының сипаты бойынша;
- сапалы мінездемесі, тараптардың қатысуындағы әр түрлі дәрежесі,
қарама-қайшылықтың қарқын бойынша;
- уақыттық мінездемелер (уақытша) бойынша: ұзақ немесе қысқа мерзімді.
Саяси өмірдегі кейбір қақтығыстарды қысқа уақыт ағымыннын ішінде бітіруге
боласа, ал басқаларын ұрпақтардың өмірімен салыстыра аламыз;
- басқару тәртібінің ұйымдастырумен, талпынысы. Осы жағдайда үкіметтік
секілді даулар тік (өкіметтің әр түрлі деңгейге тәуелді субъекттердің
сипаттайтын арақатынастар) және көлденең (өкіметтің сақтаушылары бар
субъекттерінің ашатын бір қатардағы байланыстар).
Қақтығыс пайда болады, жүргізіледі, шешіледі, бірақ оның зардаптары
әрдайым болады. Күшті эмоциялар, жүйке бұзылуы, қайғырулар, адамның
психикасына, оның қызу күйіне теріс ықпалы етеді. Өйткені бұл даулы
жағдайды шешілсе де, қарсы жан-жаласқан тараптардың қамын әлі ұзақ жейді.
Әрбір адам ахуалды өздігінше қабылдайды. Мысалы ерлі-зайыптар өмірдің
құрылысына, ата-аналар және баларар қарым-қатынастың стиліне және мінез-
құлық ережесіне, нақты есептің шешу барысында әріптестердің әр түрлі көз
қарастары болуы мүмкін.
Бұл және тағы басқа ахуалдардан жан-жал туу үшін тек қана уақыт керек.
Зерттеулер олардың алуантүрлігі және қайталанбаушылығына қарамастан олардың
дамудағы ортақ кезеңдері бар деп айқындайды. Қақтығыстың үш кезеңің бөлуге
болады: қақтығысқа дейінгі, қақтығыс, оны шешу.
Бірінші кезен бұл- тараптардын бір сөзге келе алмауы, яғни бір сұрақ
бойынша алалық немесе жатысыну пайда болады. Міне сонда өзінің айтқан
сөзге тұруғу ниет пайда болып, оппозиция қарсы әрекетке ауысып, жан-жал
пайда болады. Екінші кезен бұл- қақтығыс. Оның жүргізілуі әт топта әр
түрлі.
Әдетте "жауынгерлік әсерлер" өзара айыптау, тіл тигізулер кезеңге
көшіп, уақыт өткен кейін азғындайды да, дау үшінші кезеңге өтеді. Бұл
даудың шешуші кезеңі. Қатысушылар бұл жерде ахуалдардан реттейді, бір
ымыраға келеді деп ойласақ, бірақ, бұл жерде адамға даудын қандай ықпал
әкелетіні туралы сөйлесу керек. Сөз жоқ, жанжал кез келген әсіресе күйгелек
адамның тепе-теңдігінен шығарады. Мұндай темпераменттің түрі бар адамдар
үшін жанжалдар өте жағымсыз. Бұл индивид жанжалдар аяқталса да, ол қамын
күшті жеуге жалғастырады, сондықтан оны жаңадан бұл жанжалға кез келген
нәрсе шақыры алады. Бұл адамның психиканың жүйке олқылықтарына және ауыр
бұзылуына әкеліп соқтыруы мүмкін [4].
Қақтығыстар қоғамның тұрақтылығына қауіп тудырса да, дегенмен олардың
позитивті функциялары да бар. Дау әлеуметтік жүйенің тоқырауына және
мұздауына кедергі келтіреді. Даулардың тұрақты шешім жүйенің жаңарту және
озық өзгерісін шақырады, яғни дау шығармашылық рөлді ойнайды. Дау саяси
күштер тобының ішкі бірлігінің күшеюіне, және осы интегративтік функциясын
саяси күштер өзінің практикалық тәжірибелерінде жиі қолданады. Кейде
қоғамның топтасуы үшін бағытталған әдейі "жаудың түрі" жасалады, оған
қоғамның барлық мүшелерінің ықыласын бағыттап, массалардың сыртқы
басқыншылықтарға наразылығын білдіру және сақтағыш клапан сияқты жұмыс
істейді.
Неміс қақтығыстану мектебінің өкілдердің бірі саясатанушы Р.Дарендорф
пікірі бойынша: Қақтығыс бұл- қоғамды дамыту үшін қажетті және табиғи
фактор, керісінше даусыз бұл даму мүмкін емес деп санайды. Кез келген
қоғам тіпті зорлықтың және келіспеушілік потенциалдық соқтығысудың
белгілерінің көрсетеді.
Қоғамдағы даулардың кез келген деңгейі және түрі- кешенді құбылыс.
Даулы жағдайларда және әсерлерде әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік,
экономикалық, саяси, рухани, сонымен бірге жеке және қоғамдық элементтер
шиеленіседі. Сондықтан олардың зерттеудің әдістері алуан түрлі және
кешенді. Әрбір нақты жағдайдағы қандай әдіс қолданылатыны даудың түрмен
анықталады. Мысалы, егер зерттеуде тұлға аралық дау болып табылса, онда
үстем болатын әдістердің бірі әлеуметтік-психология болады. Ірі әлеуметтік
топтар арасындағы дауларды зерттеу барысында алға әлеуметтік және саяси
жолдар шығады.
Әдебиетте даулардың үш зертелу деңгейлерді ерекшеленеді: іргелі
теориялық, орташа деңгейдің теориясының позициясы және эмпирикалық
деңгеймен, бағынатын мақсаттарына ұйымдасқан тікелей басқару.
Сәйкесінше конфликтологияның функциясын да танып білу керек
- теориялық-таңырлық;
- аналитикалық;
- болжамдық - басқарушлық.
Қақтығыстынудың іргелі теориялық мәселелерінің өңдеуі әлеуметтік
ғылымдардың дамуына үлес енгізеді. Орташа деңгейдің теориясының
позицияларын зерттеу қоғамдық процесстердің тетіктері туралы әлеуметтік
және саясаттану білімдерді молайтады. Дауды эмпирикалық деңгейде, теориямен
қатар зерттеу, оларды реттуге көмектесетін қоғамдық субъекттердің қақтығыс
әсерінің прогностиялық үлгілерді және басқаруды әдістерін өндеуге мүмкіндік
береді. Дауларды нақты талдау - олардың реттеудегі және шешудегі керекті
шарт.
Ғылымда бұл феноменнің анықтауларынын көп жиын жиналды, ол даудың бір
бөлігі ретінде қаралады. Этникалық дау даудың бір түрі ретінде қазіргі
прецендент болып табылмайды деп айтуға болады. Ол адам баласын ұзақ тарихи
мерзімде, зорлауларға толы, қиратулар, соғыстар және жаһанды апаттармен
қоса келеді.
Сонымен бірге қақтығыстардың жеке түрлерін ерекшеленудін әр түрлі
жолдар белгілі. Осылай, Г.Лапидустің классификациясы бойынша:
1. мемлекетаралық деңгей болып жатақан даулар (Қырым туралы сұрақ
бойынша Ресеймен және Украинаның арасындағы дау).
2. Мемлекеттің ішіндегі даулар:
2.1. жергілікті тұрғындардың азшылықтары арасындағы даулар(мысалы,
Әзірбайжан және Дагестанындағы лезгиндер);
2.2. тұрғынның келімсегінің қауымдарын тартатын даулар;
2.3. зорлықпен ауыстырылған азшылықтарды тартатын даулар (Қырым
татарлары);
2.4. бұрынғы автономды республикалар және үкіметтердің арасындағы
қатынастардың қайта қарауы талпыныстардың нәтижесінде пайда болатын
даулар(Ресейдегі Татарстан, Грузиядағы Абхазия).
Орта Азиядағы (Ош, Фергана) жалпы қоғамдық зорлық акттілерге қатысты
даулар зерттеушімен жеке дәрежеге шығарылған. Бұл жерде, Г.
Лапидустің пікірінше, үлкен рөлді этникалық фактор емес, экономикалық
фактор ойнады [5].
Ұлтаралық дауларды типологияның толық варианттарының бірін Я.Этингер
ұсынды:
1. аймақтық даулар, әдетте бұрын бөлшектенген ұлттарды қайта бірігуімен
байланысты. Олардың көзі - ішкі, саяси, ал жие биліктін басында тұрған
өкіметтпен қаруланған қақтығыс немесе көрші мемлекеттің саяси және әскери
қолдау қолданылатын сепаратистик топтар болыптабылады. Классикалық мысал
ретінде Таулы Карабахтағы және кейде Оңтүстік Осетиядағы ахуал былып
табылады;
2. тәуелсіз мемлекеттік формасын жасау барысында этникалық азшылықтар
өз тағдырын өзі шешу құқығын жүзеге асыру даулары. Мұндай жағдай Абхазияда
және Приднестровьеде;
3. аласталған халықтардың аймақтарынның құқықтық қалпына келтіруге
қатысты даулар. Осетиндермен және ингуштердің арасындағы Қала маңындағы
ауданның тиістілігі дауы бұған куә болады;
4. Көршілес мемлекетке жататын аумағын өзіне бір немесе екінші мемлекет
талаптануына жататын даулар. Бұған мысал ретінде, Эстония және Латвияның
өзінің қатарына Псков облысының аудандарының қосып клегісі келетін белгілі
жай. Бұл территория екі мемлекеттің тәуелсіздігінің жариялағанда қосылған,
ал 40-шы жылдарда РСКФР-ға өтті;
5.Кеңес мерзімі кезінде іске асырылған аймақтын кез келген
өзгерістерді көрсететін даулар. Бұл ең алдымен, Қырым әлеуеттегі мәселелері
және Орта Азия аймақтық реттеу;
6. Экономикалық мүдделерінің соқтығысулары салдарынан пайда болатын
даулар, бетке ұлттық қайшылықтармен қоса шындықта саяси элиталардың
мемлекет аралық федерациялық "бәлішін" бөлген кездегі наразылығы тұрады.
7. Метрополияға қарсы көп жылдық ұлт-азаттық күрестің тарихи сипаттың
факторларында жататын даулар. Мысалы, Кавказдың халықтарының конфедерациясы
және Ресейлік өкіметтердің арасындағы дау:
8. Басқа республикалардың аумақтарында аласталған халықтардың көп
жылдар өмір сүру кезіндегі пайда болатын даулар.
9. Лингвистикалық даулардың (қандай тіл мемлекеттік, ал басқа тіледрдің
дәрежесі қандай болуы керек) артында, жие болған әр түрлі ұлттық
қауымдардың арасындағы терең алалықтар болатын даулар. Бұған мысал ретінде
Молдова және Қазақстан бола алады.
Этнос аралық даулар (оларды жие жай ғана этникалық деп атайды) қазіргі
әлемде таралған құбылыс болды. Ослодағы әлемнің мәселелерінің зерттеуі
бойынша Стокгольм халықаралық институтының мәліметі бойынша, 90-шы
жылдардың ортасындағы болған зорлық даулардың үштен екісі этнос аралық
болды. Біздің еліміз демократияға өтуі, сонымен бірге КСРО-ның ыдырауы
өткір ұлтаралық, этнос аралық кернеулер жән даулармен өтті.
Мұндай даулардың түсінуге арналған маңызды сұрақтарының бірі -
этникалық феноменімен байланысы туралы сұрақ: олардың арасындағы байланыс
адам баласының өзі этникалық алуантүрлік салған мәні, әлде ол функционалдық
әсір болып табылады ма? Егер шын деп бірінші жолды мақұлдасақ, онда
ингуштер және осетин, арабтар және еврейлер, армяндар және әзірбайжандықтар
"үйлесімді емес" деп мақұлдау керек. Егер екіншіден шықсақ, онда мынадай
қорытынды жасауы керек: мұндай дауларды мәнін этникалық болмайды, ол оларды
құрайтын формасы болып табылады.
Даулы жағдайларда адамдар қауымынын арасындағы этникалық негізінде
пайда болатын қайшылықтар ашылады. Әрбір дауға барлық нәсіл қатысты болмай,
оның бір бөлігі, қақтығыс басталып жатқаннын сезтін топтар қатысады. Дау
негізінде қайшылықтардың мәселелердің шешуге арналған әдісітін бірі,ал олар
әртүрлі бола алады.
Кейде даулы жағдайды оның элементтері арқылы ұсынады: олардың сәйкес
келмейтін мақсаттары бар қатысушылар және даудың объекттісі. Даулы жағдайды
талдауда - бұл қарсы күрес әлі басталмаған жағдайда потенциалдық дауды
талдау. Болып жатқан даудың, өзін-өзі және оппоненті туралы ұсынысы "даудың
ахуалы" деп аталады [6].
Әдетте дауларды талдау барысында төрт негізгі дәреже ерекшелейді:
даудың құрылымы, оның динамикасы, функция және типологиясы.
Олардың әрқайсысын қысқаша қарап шығамыз.
Дау құрылымның әр түрлі түсінігі бар. Осылай, келесі ұғымдарды бөледі:
дау (қатысушылар) тараптары, оның барысндағы шарт, ахуалдың түрлері,
қатысушылардың болуы мүмкін іс-әрекеттері, қақтығыс әсерлердің нәтижелері
болуы мүмкін.
Психологиялық құрылымда қақтығыстың бірнеше омпоненттерін
ерекшелейді.
1.Таңымдық компоненттер. даулы тараптардың әрбіруінің ерекшеліктерін
өзара қабылдауы; шешім қабылдау және мәліметті өңдеудін қабілеттілік
зияткерлігі; даудық жағдайлардын дамуындағы әр түрлі кезеңдерде адамдардың
қосылу дәрежесі; даудың қатысушыларының өзін-өзі бақылау деңгей; адамдармен
жұмыс істеу тәжірибесі бар және кәсіби дайындық; өз-өзін түсіну, өз-өзін
тану және өзінің мүмкіндіктерінің объективті түрде бағалайтын сезім.
2. Даудың эмоциялық компоненттері қатысушылардың қайғыруларын
жиынтықтары болады.
3. Ерікті компоненттер даудың қатысушылардың алалықтарды және
тараптардын қарсы күресудің нәтижесінде пайда болатын басқа қиындықтарды
жеңуге бағытталған күштердің жиынтығы айқындалады.
4. Даудың себеп компоненттері оның ядроларын құрастырады және
қарсы күресудің қатысушыларының позицияларының сәйкес келмеуін мәндерін
мінездейді.
Сонымен қатар, даудың құрамына даудың пәнін қосады, оның астында қарсы
күресу неліктен пайда болған туралы ұғынылады. Даудың пәні келесі
ерекшеліктермен бейнеленеді.
Біріншіден, материалдықпен қатар психологиялық бола алады.
Екіншіден, ол әрдайым қарсы күресу қатысушылары үшін маңызды.
Үшіншіден, даудың пәні нақты даудағы заттың анықтауының жанында
түбегейлі қиындықтардың жеңуді жаттығу, тараптың мінез-құлығын болжамын
анықтайтын факторлардың бірі болып табылады.
Даудың динамикасы. Жалпы алғанда даудың динамикасының схемасын жеті
кезең ерекшелейді:
1 ) қақтығысқа дейінгі кезең;
2 ) нақты даулы жағдай пайда болуға қатысты кезең;
3 ) дамудың зияткерлік кезеңі;
4 ) дамудың кризистік кезеңі;
5 ) қарсы әрекеттегі кернеуліктің басылуы;
6 ) мінез-құлықтың ресми және бейресми бағаларының салыстыруы;
7 ) даудың шешілуі немесе тараптардың бірлерінің одан шығуы.
Даудың функциясы. Әдетте даулардың екі функциясын бөледі:
деструкциялды және конструктивтік. Нақты даудың функциясын анықтауда нақты
жол қажетті, өйткені бір дау бір қатынаста конструктивтік, ал екінші
жағынан конструтивті болуы мүмкін, дамудағы бір кезеңде, бір нақты
жағдайлардағы негативті рөлін ойнаса, екінші басқа кезең позитивті болады.
Конструктивтік дау оппоненттер этника нормасынан, іскер қатынастардан
және ақылды дәлелдер шектен шықпағанда пайда болады. Мұндай дауларды шешу
адамдардың және топтың арасындағы қатынастардың дамуына алып келеді
(диалектика заңдардың бірлеріне сәйкес қарама - қарсылықтардың күресі-
дамудың көзі болады).
Деструкциялы дау екі жағдайда пайда болады: тараптардың бірі басқа
жақтың мүдделерін есепке алғысы келмей өзінің позициясында сіресіп тұрады;
ал оппоненттердің бірлері күрестің адамгершілік ұғымына қарсы келтін
әдістерін қолданып, әріптесті психологиялық тұрғыдан басуға ұмтылады, оны
дискредитациялай және қорлай бастайды.
Конструктивтік даулардың себебі:
- жұмыстың қолайсыз жағдайлары;
- еңбекақы төлеу жүйесінің жетілмегені;
- еңбектің ұйымдастырудағы кемшіліктер;
- жұмыстың ырғақтылықсыздығы;
- мерзімінен тыс жұмыстар;
- технологияны білместігі (әсіресе қызметкердің еңбек ақысы азап
шегетін, оның жазығы бойынша емес);
- міндеттердің және құқықтардың сәйкессіздігі;
- міндеттер бөлінісіндегі айқындықтың жоқтығы, жеке алғанда лауазымдық
нұсқаулардың тиімсіздігі, өте көмескі немесе ескіргені;
- еңбектік және атқарушы тәртібінің төмен деңгейі;
- даудық (яғни даудың пайд балуына себепші болатын) ұйымдық
құрылым.
Конструктивтік дауды шешудің оң жағы - ең алдымен оның келтірген
себептерін, кемшіліктерін жою. Бұл себеп объективті болғандықтан,
ұйымдарының басқарудағы кемшіліктерін көрсетеді, сондықтан оларды жою
ұйымның жетілдіруін білдіреді.
Деструкциялы даулар жетекшінің және қызметкерлердің бұрыс амалдарынан,
сонымен бірге жеке адамдардың психологиялық сәйкес келмеушілігінен туады.
Даулардың типологиясы тек қана әдістемелік емес,сонымен қатар
тәржибелік рөлді ойнайды. Қазіргі кезде авторлардың әр түрлі көзқарастарын
және позициясын көрсететін қақтығыстардың әр түрлі типологиялары және
классификациясы бар.
1.Шынайы дау.
2.Кездейсоқ немесе шартты дау.
3.Орын ауыстырған дау.
4.Қате телген дау.
5.Бүркеме (жасырын) дау.
6.Жалған дау.
Бұдан басқа, "іскер" және " позициялы" дауларды ерекшелеуге болады.
Іскерлік даулар қақтығыстың өзара әрекеттесудегі пәндік мазмұнына
жатады.
Позициялық даулар қақтығысқа қатысушылардың қарым-қатынастың өзгеруіне
бағытталған.
Сайып келгенде, даудың мәннің түсіну үшін бізде екі маңызды ұғым бар.
1.Даулы жағдай - бұл адамның қазір қандай қайшылықтар бар туралы
пікірі; өзі туралы (өзінің мақсаттары, мүмкіндіктер тағы сол сияқтылар),
оппонент және оның мақсаттары туралы, нақты шарттардағы жеке ерекшеліктері,
сонымен бірге оппоненттің сол туралы көз қарасы қандай екендігі болып
табылады.
2.Дау бұл- үйлесімді емес мақсаттары және мүдделері болатын адамдардың
психологиялық күресі [7].
Дау жие ысақ заттан пайда болады: сәтсіз айтылған сөз, болмашы инцидент
– міне дауда басталып кетті. Инцидент дауға алып келеді егер өзінің шешім
күтетін қайшылықтар болған жағдайда. Инцидент кез келген байқаусыз
айтылған сөзді, қандай да болсын әсерді орындата алады.
Дауды түсінудегі функционалдық жол этноқақтығысшылардың көпшілігіне
тән. В.А.Тишков этнос аралық дауды "азаматтық, саяси немесе қарулы
қарсылық, тараптар немесе тараптардың бірі этникалық айырмашылықтары
белгісі бойынша жұмыс істейді немесе бейнет тартады" формасы сияқты
анықтайды.
Л.М.Дробижев этникалық даудың функционалдық негізің атап өтіп,
этникалық негізінде топ арасында пайда болтын әлеуметтік мәселеде болады
деп санайды.
А.Ямск этникалық дауды ұжымдық әсерлер сипаттамасы арқылы анықтайды:
Этникалық қақтығыс - бұл динамикалық әлеуметтік-саяси құбылмалы ахуал,
бұрын кво-дережесінде пайда болған бір (бірнеше) жергілікті этникалық бір
бөлігімен келесі әсерлерінің ең болмаса бірін көрсетіледі:
а) өлкеде басталған этнотандау эмиграциясы;
б) көрcетілген этникалық топ мүдделеріндегі жағдайдың өзгерістерінің
жасайтын саяси ұйымдарды жасау;
в) басқа жергілікті этникалық топтардың басқа өкілдер өз мүдделерінің
қысым жасауына қарсы наразылықтың жоспарсыз акциялары.
З.В.Сикевич өзінің этникалық дауын анықтамасында этникалық және саяси
кеңістіктер жүріс-тұрыс құрайтын қиылысудағы екпіндердің ұсынады:
"Этникалық дау- деп біз әлеуметтік жағдайды түсінеміз, этникалық кеңістік
немесе этникалық топ шеңберіндегі жеке этникалық топтарының мүдделерінің
және мақсаттарының сәйкес келмеуі, бір жағынан, этникалық және саяси
кеңістіктің қиылысуындағы мемлекеттердің этникалық топтардын (топ)
талпынысы аймақтық өлшеміндегі этникалық теңсіздіктер немесе саяси
кеңістікті өзгертулерді түсінеміз" [8].
Этникалық қақтығыс - этнос аралық қайшылықтардың белгілі бір шешімге
келетін ашық түрдегі сипатта болатын конфрантация. Мысалы психологиялық
сөздік келесі анықтаманы береді: "Этникалық қақтығыс - топ аралық даулардың
формасы, қарама-қайшылық мүдделері бар топтар этникалық белгісі бойынша
жүйеленсе".
Қазіргі өмірде негізгі орынды ұлттық - этникалық даулар орын алады.
Этникалық және ұлттық топтардың мүдделері және құқықтары үшін күресудегі
даулар. Олар жие мәртебелі немесе аймақтық тағулармен байланысқан [1].
Бүкіл әлемде этникалық мәселелердің асқынуы этникалық даулар
саласындағы әдістемелік және концептуалды іздестірулер ықыласы күшейді.
М.Д.Давитадзенің санауынша Ұлтаралық даулар әлеуметтік құбылыстың әртүрлі
деңгейлі және мазмұнның мүдделердін соқтығысуы, әлеуметтік-экономикалық,
саяси, тарихи, психологиялық, аймақтық, сепаратистік, тіл-мәдени, діни және
басқа факторлардың ықпалдарында ағатын қатынастарындағы күрделі терең
процесстерінің әсер етуі болады. Бұл ұлттық қайшылықтар және ұлтаралық
даулардың өз кезегінде, олардың пайда болуының себептерінің зерттеудін
қажеттілікті тудыратын мәселелердің бар болуын білдіреді. "Ұлтаралық
қатынастарының цифрлар социологиясы" еңбегінің авторлары ұлтаралық
дауларға ықпал көрсететін келесі факторларды ерекшелейді:
1. Даулық өлкенің ұлттық құрамы (оның ықтималдығы араласқан аймақтарда
жоғары);
2. Қоныстанудың түрі (оның ықтималдығы үлкен қалаларда жоғары);
3. Жас өлшемі (шеткі полюстар: "жас-кәрі" даудың ықтималдықтарды жоғары
деңгейін береді);
4. Әлеуметтік жағдай (даудың ықтималдығы кірмелер болған жағдайда
жоғары болады);
5. Білімнің деңгейі (даудың түбірлері білім деңгейінін төмен болуында,
бірақ оның идеологиясы ретінде интеллигенцияның жеке өкілдіктері болады);
6. Саяси көзқарастар (даулар радикалдарда едәуір жоғары ) [9].
Этнос аралық даулар қандайда болмасын себептермен шақырлыса да, олар
жаппай заңның, азаматтардың құқықтардың бұзылуына алып келеді. Этнос аралық
кернеуліктің асқынуының нақты себептері:
Біріншіден, ұлттық саясаттың маңызды деформацияларының жариялылығы және
соңғы ұзақ он жылдықта жиналған демократияландыру зардаптары;
Екіншіден, елдегі экономикалық жағдайдың нашарлану нәтижесінде, сонымен
бірге әр түрлі бұқара топтардың арасындағы наразылық және алауыздықты
тудыратын, және де бұл негативті көңілдер ең алдымен халықаралық
қатынастардың салаларында жасалынады;
Үшіншіден, кеңес халықтардың еркін федерациясы жасалған негіздерінің
мемлекеттік құрылымның қатып қалған құрылымын әлсірететін салдар.
Ұлтаралық даулар тектің сипатына мінездемесіне және себебіне байланысты
былай бөлінеді:
Әлеуметтік-экономикалық (жұмыссыздық, еңбекақының, әлеуметтік
жәрдемақылар тоқталуы және төлемеуі, азаматтардың көпшілігіне қажетті
қажеттіктер қанағаттандыруға, қандай болмасын халық шаруашылығының
қызметтер немесе салаларының сала мүмкіндік бермейтін және т.б.);
Мәдениет- тіл (қорғауға қатысты, ана тілінің қайта туумен және дамуына,
ұлттық мәдениеттің және кепілдік берілген ұлттық азшылықтар құқығы);
Этнодемографиялық (тұрғындардың санының салыстырмалы өзгерісі, яғни
қоныс аударушылар, босқындардың, келімсектің миграциясының үлкею);
Этнотерриториялық- мәртебелі (халықтардың тарптарын орналастыру
барысында мемлекеттік немесе әкімшілік шекараларының сәйкес келмеуі,
халықтардың кеңейту немесе жаңа мәртебенің алуы туралы талабтар);
Тарихи (өктемділік басшылық ету- бағынушылық қатынас болған соғыстар,
тарихи жадының арақатынасымен негативті тұрғылар);
Діни және конфессия аралық ( қазіргі діни тұрғындар айырмашылықтарын
қоса);
Сепаратисттік (өзінің тәуелсіз мемлекеттін жасауға талап етеуге немесе
мәдениетті-тарихи көзқарастан ағайындас мемлекетті қайта бірігу).
Этнос аралық дауларды пайда болуы саясаткерлердің, ұлттық лидерлердің,
БАҚ-тың ойланбаған сөздер себеппен бола алады. Іс жүзінде этноұлттық
ұйымдар ұлтаралық татулықты сақтап қалудың күші болып табылмайды. Керісінше
олар бір қатар жағдайларда деструктивті позицияда, мысалы, "Стыр Ныхас"
осетин ұйымның Солтүстік осетияның және ингуш өкіметтерінің зардаптарын
жеңуге көмектесуде, болады.
Этнос аралық дауларды классификацияда екі қағида бар: бірі - даулы
тараптардың әсерлерінің сипаты бойынша; екінші – тараптардың қоятың
талаптарға даулардың мазмұнына, басты мақсаттарына арналған.
Этнос аралық дауларды жүйелегендердің алғашқылардың бірі Э.А.Паин және
А.А.Попов болған, олар КСРО-ғы болған этника қақтығыстар бойынша
мақалаларды жариялады. Олар даулардын таптаурындардың ерекшеледі, яғни
қайшылықтардың себебін әлі айқын сезінбеуі мүмкін этникалығы топтар
болатын, бірақ оппоненттің "тату емес көрші", "жағымсыз топ" қатынасында
негативті түрлердігі құрайтын дауды кезең. Ғалымдар мысал ретінде армян-
әзірбайжан қатынастарды алып келді. Шындығында, армяндар және
әзірбайжандықтардыңараындағы даудың зерттеулер дейінгі әлеуметтік және дала
этнографияның негативті таптаурындарын бекітті.
Э.А.Панин және А.А.Попов дауын басқа түрің "идеялардың дауы" деп
атайды. Мұндай даулардың ерекше белгілері талаптанулар (немесе олардың
кезеңдері) ұсыну болып табылады. Әдебиетте, бұқаралық ақпарат құралдарда
мемлекеттік "тарихи құқық" (КСРО, Эстония, Литва, Грузия, Татарстан, басқа
республикалар), аумақтық (Армения, Әзірбайжан, Солтүстік Осетия, Ингушетия
) талқыланады.
Даудың үшінші түр - әсерлер дауы. Осы түрге соқтығысу шейін ашық
институционалдық шешімдер, митингтер, демонстрация, пикеттер,
қабылдануларын жатады.
Келтірілген типологизацияға байланысты, онда дауларды кезеңі немесе
формаларын бөлуге болады. Мұндай баға бірақ дәл емес болар еді. Дауларды
басқа типологизация бар - түпкі мақсаттар, талаптардың мазмұны бойынша:
Бірінші түр - одақтас республикалардағы тәуелсіздік үшін күресуге өсіп
кеткен мәртебелі институционалдық даулар. Мұндай дауларды мәні ұлттық емес
бола алды, бірақ олар этникалық параметріне міндетті түрде қатысты, сонымен
қатар этникалық қағида бойынша мобилизацияланады. Эстониядағы, Литвадағы,
Латвиядағы, Армениядағы, Украинадағы, Грузиядағы, Молдовадағы ұлттық
қозғалыстар өздерінің ұлт мүдделерінің іске асырудың талаптары жылжытты.
Бұл қозғалыстардың кезінде этноұлттық талаптарынан өрлеу мемлекеттік
тәуелсіздіктің талаптарынан өтті, бірақ этникалық қағида бойынша
мобилизация қала берді.
Дауларды екінші түр - одақты және автономды республикалар, автономды
облыстардағы, республиканың мәртебесінің жоғарылатуы немесе оның алуы
күрестің нәтижесінде пайда болған мәртебелі даулары.Бұл қатынастардың
конфедератты деңгейде келген одақтас республикаларға тән. Бұған мысал
ретінде Қазақстанның басқаруы білгені туралы, жеке алғанда Татарстан,
сонымен бірге одақтас республикалардағы деңгейге дейін жоғары көтерілуге
ұмтылатын бұрынғы автономиялардың қатары мәлім етті. Ресей тәулсіз
мемлекетті құрылған кезде ұлттық қозғалыстың радикалдық бөлігі Татарстанның
Ресей Федерациясына ассоциацияланған мүшелігі туралы сұрақ орын алды. Дау
федерациялық қатынастармен қатар конфедератты элементтерде болатын, Ресей
Федерациясы және Татарстаның мемлекеттік органдары арасындағы келісім
шартының қол қоюымен бітті.
Даулардың үшінші түр - экстерриториялық. Әдетте бұл реттеуге қиын
келтін қайшылықтар. Кеңестен кейінгі аумақтарда 180 экстерриториялық даулар
болған. В.Р.Стрелецконың ойынша- этнотерриторялдық даулардың деректер
қорының өңдеушілердің бірлері- КСРО-да 1966 жылда 140 аймақтық
талаптанулардың өзектілігі сақталды.
Әрине, барлық емес айтылғаны талаптанулар дауларға өсіп кетепейді.
Мамандардың ойынша мұнадай дауларға этникалық ортақтықтар "есім атынан" бір
аумақта өмір сүруге, иелену жүргізетін даулар деп санайды.
Этнос аралық даудың көзі ретінде, оған этникалық мобилизациялық идеяны
аймақтық талаптануларды "қамтамасыз ету" ахуалдардын анықтау. Мұндай
анықтаманы ала отырып, этна аймақтық қақтығыстардың саны, этно
территориядағы жанжалдын санынан кем деп мақұлдау керек. Мысалы, бұл туралы
Калмыкияда, өз аумақтарының қандай болса да бөліктің қысымшылықтары болса
да, олар осы сұрақты рет үшін дауға кірмейді.
Аймақтық даулар қуғындалған халықтардың қатынасындағы жүрістерін
ақтайтын процесстерде жиі пайда болады.
Төртінші түр - топ аралық (қоғам аралық) даулар. Осы түрге Якутияда
(1986 жыл), Тувада (1990 жыл ), сонымен бірге Эстониядағы орыс - эстондық,
Латвиядағы орыс – латыш, Молдовиядағы орыс – молдаван қақтығыстарын
жатқызуға болады. Егер алғашқы екі топ аралық соқтығысулар сипатта болып,
демонстрациялық форма өсіп кете алса, тувада- дауды аймақтан орыстардың
көшіп кетуі болса, Эстония және Латвиядағы арасындағы даулар топ аралық
болады. Бұл даулар, ұлт-экстремистті акциялармен бір жағынан, ал екінші
жағынан қарсылыстың ұйымдасуымен көрсетіледі. Жаппай топ аралық зорлық
соқтығысулар Әзірбайжанда, Армения, Қырғызстан, Өзбекстанда орын алды.
Екібастан, даулардың типологизациясы шартты болып табылады. Өйткені бір
дауда әртүрлі мақсаттар және мазмұндар қосылады.Сондықтан, зерттеушілер
даулардың "кластерлер" туралы айтады, және тек қана мұндай түсіну олардың
реттеуіне негіз береді. Реттеудің процессімен, формамен, ұзақтықпен,
даулардың масштабтарымен байланысты [10].
Сонымен, қақтығыс - бұл екі немесе бірнеше адамдардың қарама-қарсы
бағытталған мақсаттар, мүдделер, позициялар, пікірлер немесе
көзқарастарының соқтығысуы. Кез келген дауды негізде оппоненттердің
мүдделері, ниеттерінің әуес болулары және тағы басқада қарама-қарсы
мақсаттар немесе олардың қандай болмасын құралын, позицияларын,ахудың
сәйкес келмеуі. Дау тараптардың біреуі басқа жағынанның мүдделеріне (тіпті
қасақана емес) қысым жасай бастағанда жайылып өседі.
1.2 Этнополитикалық және этнос аралық қақтығыстардың табиғаты, мәні
және эволюция
Соңғы он жылдықтарда дүниежүзілік саясаттағы ұлттық фактордың рөлі өсіп
келеді. Сепаратистік тенденциялар не Еуропаны, не Азияны, не Африканы
айналып өткен жоқ. КСРО, Югославия, Чехословакия федерациялық мемлекеттер
ыдырап кетті. Ұлттық сұрақ Канадада (Квебек), АҚШтағы (қара нәсіл,
мексикандықтар, үндлері сұрақтары) ішкі саясаттың күрделі мәселесі болып
қала береді.
Әлемде 5000 нәсілдерден астам, олардың 269-ы бір миллион адамнан артық
құрайды, ұлттардың және халықтардың 90%-ы көп ұлттық мемлекеттер құрамына
кіреді. Ресейде 1000 астам нәсілдер және этностар бар. Және нәсілдердің
ешқайсысы тікелей қажеттікті қанағаттандырумен қанағаттанбайды. Әрбірулері
минимум өз бостандықтарын дамыту, өзінңің дербестігін, мүдделерінің
қанағаттандыруға бағытталыды.
Этноұлттық қатынастардың таза түрі болмайды, олар саяси, әлеуметтік,
діни, экологиялық тағы басқа мәселелердің кешені болып табылады. Сондықтан
бір оқиғалар, кейде трагедияларда ұлттық факторды ерекшелеу күрделі болады.
Бірақ соңғы жылдардың оқиғалары ұлттық фактор белгілі автономиясы
болатынын және салыстырмалы дербестік бар екендігін көрсетті. Сондықтан
саясатта нәсілдердің көп маңызды мүдделері өрнектеіп, жүзеге
асырылады.Ұлттық қатынастарды саясаттың объектісі ретінде қарай отырып,
ұғымдардың мынадай байланысын анықтау керек; нәсіл, ұлт, ұлттық
мемлекет.
Нәсіл (грек тілінен etnos-тайпа, халық) - ортақтық тектерге (қан),
тарих, тіл және мәдениеттіне ие топырды атайды.
Ұлт (латынша natіo-тайпа, халық) –тегінің пайда болуы тарихында
қалыптасқан адамдардың орнықты қоғамы ("қан"), коммуникация, мәдениет және
бірлескен тұрудың негізінде пайда болаған бірліктер (экономикалық, саяси
т.б.). Ұлттың құрылымында (тек, тіл, мәдениет) этникалық және (экономикалық
өмірдің біргелігі, дамыған коммуникациялар және топтық теңестіру)
әлеуметтік компоненттер тұйықтаған [11].
Ұлттардың пайда болуы, олардың саяси ұйымы және дербестіктің
дәрежесінің әр түрлі формаларда болатын мемлекеттердің пайда болуына
көмектеседі. Бұл мағынада ұлт және мемлекет мағыналар жақын болады. Ұлтқа
айналып баражатқан нәсіл мемлекетті құрайды. Әдеттегідей, бұл, оқшау нәсіл
емес, біртұтас ұлт пайда болатын нәсілдердің тобы. Кез келген ұлт
полиэтникалық болады. Сондықтан әлемнің басым елдерінің көпшілігінің
мемлекеттік құрылымының негізін қалайтын ұлт мемлекеттік нәсіл ретінде
болады. Ұлт мемлекет тыс өмір сүре алмайды.
Ұлттық қатынастар - бұл ұлттық- этникалық дамыу субъекттілердің
арасындағы (ұлттар, халқтар, ұлттық азшылықтар және ұлттық топтар), сонымен
бірге әр түрлі ұлттар арасында пайда болатын, тіршілік әрекеті және өзара
әрекеттесудің процессі.
Ұлттық қатынастарда басты сұрақ, бір жағынан, бұл- тең құқықтық немесе
бағыну сұрағы, яғни бұл ұлттар арасындағы сенімсіздіктің пайда болуы,
алауыздық себептері туралы, экономикалық және мәдени дамытудың
деңгейлерінің теңсіздігі туралы даулар. Басқа сұрақ - бұл ұлттардың
арасындағы қатынастар туралы сұрақ және көп ұлттық қоғамдағы өкіметтің
қазіргі жүйесімен, тең құқықтық, егеменділік және демократизмның негізінде
бейбіт қатар өмір сүру және ынтымақтастық, ұлттың өрлеуі мүдделеріндегі
оның шешімі, формалары, әдістері және шарттары туралы сұрақ [9].
Ұлттық даулардың (немесе этникалық-ұлттық) табиғаты нәсілдер және
ұлттардың сипатынан шығады. Бұл олардың арасындағы адамдар, кешенді, көп
жақты арақатынастардың мемлекеттік - саяси, әлеуметтік-экономикалық және
әлеуметтік мәдениет орталықтары. Ақырында, даулар ұлттық ортақтықтар
мүдделердің арасындағы қайшылықтардың топырағында өседі. Бір нәсілдің басқа
этноске қарсы тұруы, олардың топтық тұйығына, өзара байланыстыратын
құндылықтардың жоқтығын тудырады. Тек қана біртұтас-діни нанымдар немесе
ұзақ қатар өмір сүру шеңберінде қандай болмасын әлеуметтік кеңістік
нәсілдердің дұшпандығын блокадалауға және олардың (солай Еуропада болды)
ұлттық біліміне араласып кетуге арналған алғышарттарын құрайды. Ұлттардың
арасындағы арақатынастарындағы қақтығыс мүдделердің өктемділі немесе қысым
жасалғанда шарттарында пайда болады. Кез келген теңсіздік: құқықтық,
экономикалық, мәдени, конфессиялық, саясатқа сүйеген өктемділіктен бірі
ұлттық қоғамдардығ дербес дамытуына кедергі келтіреді және қарсы күресуге
шақырады.
Мүдделердің қысым жасауы өмірдің әр түрлі облыстарында айқындала және
сезіне алады, міндетті түрде саясаттың төңірегінде тұруына қажет жоқ. Оның
көзі ретінде қандай болмасын тарихи (нәсілдердің бірлерінің позициясынан),
аумақтың басып алуы - нәсілдің тіршілік кеңістігі; бөтен құндылықтардың
мәдени байлықтардың оның жүйесінің қиратуы және байлау; экология кесірінен
ортаның азып-тозуы; шаруашылық экономикалық өктемдік жүргізу; тіл
теңсіздігі және тағы басқалар бола алады [12].
Оны іске асыратын ұлттық идея, нақты ұлттық ортақтықпен әрдайым
байланып, қажеттік және мүдделерді қамтып көрсететінді. Тарихта
ұлтшылдықтың әр түрлі формалары бар. Мысалы Индияда бұл- үндіс, мұсылман
және сикхтық ұлтшылдықтары. Неру ұлтшылдықпен "шынайы" тек қана бірінші
атайды, өйткені ол, тұрғын-үндістердің көпшіліктің мінез-құлық
айырмашылықтарын мінездейді. Таяу шығыс елдеріндегі сонымен бірге араб
ұлтшылдық әр түрлі әсер ету бар. Әлемнің халықтары батыстық ұлтшылдықпен
мұндай фашистік идеология және тәжірибе оның адамға қарсы формасының
мысалдарында таныстырды. Бұрынғы КСРО-дағы кеңес республикаларда
(украиндық, молдаван, армян және тағы басқалар) көп ұлтшылдықтар пайда
болды, олар ақырында үлкен біртұтас елді қиратып, ұлттық - этникалық
даулардың көздері болды. Егер олар ұлтшыл қозғалыстар және даулар айналса,
онда олар қиратушы болып келеді. Басқа сөзбен айтқанда, азаттық күрестің
формаларыны бір ұлттың өктемділігін екінші ұлтта зорлықпен орнату формасына
айналған кезде (ұлтшыл қозғалыстың ең радикалды формасы - фашизм). 80-ші
жылдардың соңына- 90-шы жылдардың басына қарай, Кеңесте этна ұлттық
дауладың үш түр айқындалды. Солардың бірі көп ұлттық кеңес орталықтарында,
біртұтас федерациялық мемлекетте үстемі орыс халықтарда болатын және
(одақтас республикаларды түрде) ұлттық топтардың арасындапайда болды. Бұл
топтар әр түрлі (15 республика болды) болғандықтан, даудың ортақ түрі
дәлденіп; түрлердің әрқайсыларын өздігінше қалыптасып, дамыды және бітті.
Әйтсе де, оларға кейбір жалпылама түрлері тән болды. Бұл туралы сөз
ендігәрі кетеді. Дауды басқа түр – республика ішіндегі деп аталып, олар
тұрғылықты ұлтпен және ұлттық азшылықтың аралығында болады. Бұрын одақтас
болған әрбір республикаларда Кеңестен бөлінгеннен кейін мұндай орыс тілді
тұрғынның азшылықтары және басқа этностардан құрылды. Пайда болған тәуелсіз
мемлекеттердің басым көпшілігінде ұқсас даулар қалыптаса бастады. Енді
даудың бірінші түрдің талдауына қайтып келеміз. Оның негізінде кеңес
мерзімінде құрастырылған ұлттардың территориялық - мемлекеттік өз тағдырын
өзі шешуіне талпыныс жатады. Ұлттық мемлекеттің (тұрғылықты ұлттың
мемлекеті) идеясы ұлтшылдықтардың саяси мәнін құрайды. Екібастан, үрдістер
тарихи-мәдени, тіл, конфессиялық, аймақтық, ұлттық айырмашылықтар
топырақтарында пайда болды және дамыды. Дегенмен шешуші себеп (іске қосушы)
ел билеу жұмысындағы (өктемділік) бюрократтық әкімшілік жүйе,
интернационалдық және ұлттық республикалық ортақтықтардың әлеуметтік-
экономикалық, саяси және мәдени дамытуында қоғамдық өмірдің оған қатысты
интернационализациясы, байланыстың нақты шарасының елемеулері болып
табылады. Интернационализм ұлтаралық қатынастардың гармонизацияның
қағидасынан негізінен ықтиярсыз түрлендірді [12].
70-90-шы жылдарда дүниежүзлік қоғамдық-саяси ойлауларда этнополитикалық
идеялар және әр түрлі мүдделер белсене өңделуде, тайпалардың, халықтардың,
ұлттардың және нәсілдердің түрлі әлеуметтік формаларына ұмтылу түсіндіретін
тұжырымдамаларын өндейді. Бұл этникалық үрдістер әлемдерде барлық жерлерде
пайда болады. Сонымен бірге, "индустриядан кейінгі қоғам" өмір сүретін
этникалық сананың шолп-шолбы мәдени дәстүріне және ұлттың өміріне қауіп
келтіретін, қазіргі технологиялар және өмір сүру санасыз қарсылысын атап
өтуі керек. Ұлттық сезім және ұлтшылдық тез өсуде. Ғалымдар бұл феноменді
"этникалық ренессанс", "қазіргі заманның этникалық парадоксі" деп атады.
Өзімен-өзі этникалық қайта туу этникалық дау болып табылмайды, дегенмен
қуатты байланысты потенциалға ие болады. Этникалық патриотизмді ұлтшылдар
ұғымынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz