Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша көзқарастар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 5 бет
І тарау ХХ ғасырдың 20-30 жж. Қазақстанның аграралық елден индустриалдық
жүйеге көшудің салдарлары
1.1 Индустриалдандыру және оның қазақ халқының демографиялық жағдайына
тигізген әсері
1.2 Ұжымдастыру саясатының іске асырылуы: респрессия, аштық
ІІ тарау 1926-1936 жж. аралығындағы Қазақстанның тұрғылықты халқы және
оның жағдайы
2.1 Тұрғылықты халықтың құрамының өзгеруі
2.2 Қала және ауыл тұрғындары, олардың үлес салмағы
2.3 Тұрғылықты халықтың медициналық жағдайы, табиғи өсімі, сауаттылығы
Қорытынды
Қосымшалар
Пайдаланған деректер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құру жолында. Еліміздегі
демографиялық жағдайдың объективті бейнесін айқындау қоғамдағы татулықты
қамтамасыз етудің маңызды факторларының бірі болып табылады. Республика
халқының демографиялық жағдайын нақтылауда аймақтық ерекшеліктерді анықтау
тарихи процестердің негізгі желісін, оның елеулі құбылыстарын ғылыми
тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті мәселелерін белгілеп, зерделеу үшін
тарихи таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді. Сондықтан, осы
уақытқа дейін қарастырылмаған Ақтөбе өңірінің этнодемографиялық дамуының
ғасырлық тарихын нақтылайтын зерттеу қажет.
Дипломдық жұмыстың өзектілігіне келсек, ол Отан тарихының еліміздің
егеменділігіне дейін аз зерттеліп, кенже қалған, бірақ күрделі де өзекті де
салаларының бірі – тарихи демография. Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі
уақытта, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас
тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен
кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен
құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан
тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады.
Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын тарихи демография бағытында
да, республика халқы жайында зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық
көрді.
Республикамыздағы демографиялық ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз
байланыста жатқандығы жайында нақты мғліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік
назарына ұсыныла бастады. Қазақстан халқының даму белестері, өсу жолдары,
әсіресе қазақ ұлтының басынан кешірген демографиялық апаттар мен
қиыншылықтары, сырттан келген көші-қонның кері әсері, қазақтардың өз
жерінде аз ұлтқа айналуы, оның себептері мен салдары және т.б. тарихи
демографияның өзекті проблемалары тек кейінгі 20 жыл ішінде кеңінен
зерттеліп, көптеген ақтаңдақтардың беті ашылуда.
Отан тарихының халықтану саласы туған жерімізді мекендеген елдің
болашағын анықтау мақсатында, оның өткен тарихи жолын жалпылай және жекелей
зерттеу арқылы жан-жақты талдаудан өткізуде. Соның нәтижесінде Қазақстан
Республикасының демографиялық саясатын ғылыми негізде саралай түсіп,
қазіргі жағдайға сай жаңа міндеттерді іске асыруға да арналған
бағдарламаларға жол ашылатынын да айтқан жөн. Ғылыми зерттеулерге сүйенген
демографиялық саясат Қазақстан Республикасындағы саяси тұрақтылық пен
демократиялық реформалардың жетістіктерге жетуіне оң әсер тигізетіні де
сөзсіз.
Тарихи демографияның өзекті бір проблемасы – Қазақстан Республикасының
әр аймақтарындағы халықтың даму процестері, оның басқалардан өзгешеліктері,
ұлттық құрамындағы, елдің орналасуындағы (қала, село және т.б.), өсу
жолдарындағы, жынысы, жасы, білім деңгейі, көші-қон және т.б.
сипаттарындағы ерекшеліктері және т.б., әсіресе Республикамыздың
демографиялық дамуындағы орны мен маңызы, халқымыздың өсіп-өну процесіндегі
үлесі мен келешегі және т.б. күрделі мәселелерді анықтап, ғылыми
қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, бұл мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу
деңгейіне тарихнамалық талдау да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи
процестердің негізгі желісін, оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс
көрсетуге және көкейкесті проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи
таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі – Кеңестік дәуірде
қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған, ол
биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-шараларымен тығыз
байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат
соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс
аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация,
соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру
жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және
тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және
сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік
дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара
салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих
ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет
ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Кеңестік дғуірде алғашқылардың бірі болып қазақ халқының саны, құрамы,
орналасуы жайында М. Тынышпаев, кейін, Қазақстан демографиялық ахуалына
байланысты Т. Шонанұлы, М. Есболұлы жазды. Сондай-ақ, бұл жөнінде М.
Шоқайұлы, С. Асфендияров, Т. Рысқұлов, С. Сғдуақасов сияқты қазақ зиялылары
да қалам тартқан. Олардың еңбектерінде ұлттық мүддені қорғау көзделгені
аңғарылады. 1920-30 жж. мемлекеттік тапсырыспен А.Н. Донич пен Н.Д.
Трублаевичтің халықтың саны, құрамы, орналасуы жайында еңбектері жарық
көрді. А.Н. Донич зерттеуінде демографиялық шолу жасаса, Н.Д. Трублаевич
республикадағы халықтың табиғи өсімі мен ұлттық құрамындағы өзгерістер
жайын қарастырды. Бірақ, авторлар ұлттар арасындағы табиғи өсімнің ғркелкі
көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек мғліметтер келтірумен
шектелді. Одан кейінгі уақытта демография мғселесіне байланысты еңбектер
жазылмады. Себебі, кеңестік тоталитарлық жүйе оған мүмкіндік бермей, 1937
ж. халық санағың қорытындысын жариялауға тыйым салып, оған қатынасқан
адамдарды қудалады.
Демографияға байланысты зерттеулер тек 1960-жылдары ғана қайта қолға
алына бастады. 1960-1970 жж. Қазақстанның демографиялық дамуының кейбір
аспектілері қарастырылған, алайда негізінен еліміздің ғлеуметтік даму
мғселелеріне арналған еңбектер шықты. Әсіресе жұмысшы табы, шаруалар мен
интеллигенция тобының қалыптасуы мен даму процесі қарастырылды, ресми
статистиканы қолданған зерттеушілер ғлеуметтік топтардың демографиялық
сипаттамаларына, ғсіресе өнеркғсіптік және аграрлық көші-қон
ерекшеліктеріне тоқталған. Жұмысшы табы мғселесін зерттеген ғалымдар,
нақтылап айтсақ, А.Н. Нүсіпбеков, М.Х. Асылбеков, С.Б. Нұрмұхамедов, Б.Н.
Ғбішева, шаруалар тарихын зерттеген А.Б. Балақаев, Г.Ф. Дахшлейгер, К.Н.
Нұрпейіс, интеллигенция тобын зерттеген Ш.Ю. Тастанов, Х. Ғбжанов сияқты
ғалымдар Қазақстандағы этно-демографиялық процестерді анықтайтын
статистикалық мұрағат деректерін айналымға енгізді.
1970-1980 жж. тарихи демография саласында арнайы еңбектер шыға бастады.
Соның ішінде революцияға дейінгі статистикалық мғліметтердің негізінде
ғлеуметтік және ұлттық демографиялық факторларды өзара байланыспен, өзара
шарттылықта қарастыру әдістері негізделді.
Қазақстанда көші-қонның тарихи мәнін, оның халықтың әлеуметтік-ұлттық
құрамына тигізген әсерін ашқан, көші-қон мен ұлттық құрылым өзгерістерінің
өзара байланысты тарихи құбылыс екендігін көрсеткен алғашқы зерттеушілер –
Е.Н. Гладышева, Н.Е. Бекмаханова, В.М. Кабузан мен Н.В. Алексеенко болды,
ал Ф.Н. Базанованың монографиясында көші-қон қозғалысының республика
халқының көп ұлтты құрамының қалыптасуына әсер еткен күрделі де көп салалы
процесс екендігі көрсетілді [4]. Алайда, бұл еңбекте кеңес дғуіріндегі
тыйым салынған Қазақстандағы көші-қон процестерінің маңызды беттері:
репрессияланған халықтарды депортациялау, таптық белгісіне байланысты жер
аудару тағы басқа мғселелері ашылған жоқ.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - 1920-1930 жылдар аралығындағы Қазақстандағы
демографиялық үрдісті, ұжымдастыру, индістрияландыру саясаттарының мәнін,
нәтижелерін кешенді түрде зерттеу және бұл мәселенің тарихнамасын ғылыми
талдау.
Мақсатқа жету үшін мынандай нақтылы міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
- индустрияландыру саясатының мәнін ашып, оның тарихнамасына қатысты
зерттеу еңбектерін ғылыми тұрғыдан талдау;
- индустрияландыру туралы көзқарастарға талдау жасау;
- ұжымдастыру саясатының іске асырылуын талдап, оның зардаптары мен оған
деген қарсылықтарды анықтау;
- ашаршылық жылдарындағы халықтың демографиялық үрдісін талдау.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отындық және шетелдік ғалымдардың
кітаптары, мерзімдік басылымдардағы мәліметтер және ғаламтор пайдаланылды.
1 Қазақстанда индустрияландыруға бағыт алу,оның қиыншылықтары
1925 ж. желтоқсанда өткен БК(б)П-ның ХІV съезінде Кеңестер Одағын
индустрияландыру бағыты белгіленді. Капиталистік шаруашылықтан ерекше,
елдің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, өзіндік машина, станок
жасау, металлургия, химия, қорғаныс және басқа да ірі өнеркәсіптері бар
жүйе құру қажет делінді. 1920 жылы халық шаруашылық салаларын техникамен
жабдықтау бағдарламасы белгіленді.
Шаруашылықтың барлық салаларын соның негізінде техникалық қайта
жасақтандыру мен еңбек өнімділігін арттыру үшін бүкіл экономиканың негізі
ретінде ең алдымен ауыр өнеркәсіпті дамыту, оның шаруашылықтағы жетекшілік
рөлін бекіту арқылы шет елдермен экономикалық жарыста озып шығу мақсаты
қойылды. Бұл сол кездер үшін дұрыс, бірақ күрделі мақсат еді. Кеңестер
Одағы көлемінде бұл бағытта біршама жетістікке қол жеткізілді. Бірақ оның
біржақты жүргізілгенін, дәлірек айтқанда, ұлттық аймақтарды, соның ішінде,
әсіресе, Қазақстанды патшалық билік кезіндегідей шикізат көзі дәрежесінде
қалдырғанын көреміз.
1925 жылдың қыркүйегі мен 1928 жылдың қыркүйегі арасындағы үш жылда
өнеркәсіп салу ісіне 3,3 млрд сом қаржы жұмсалды. Ол орасан зор қаржы
негізінен алғанда Ресей аумағындағы ескі өнеркәсіп орындарын қайта жөндеу
мен жаңа қуатты зауыт-фабрикалар, су-электр станцияларын жасауға жұмсалды.
Соған қарамастан Қазақстандағы индустрияландыру ісі патриархаттық-
феодалдық қатынастарды, яғни дәстүрлі шаруашылық жүйесін біржолата жою,
феодализмнен капитализмге соқпай социализмге жедел қарқынмен өту сияқты
ұрандармен басталды. Жерді қайта бөлу, мал-мүлікті тәркілеу, күштеп
ұжымдастыру әрекеттері осылайша жаңа науқанмен ұласты. 1926 ж. 27—30
сәуірде сол кездегі республика астанасы Қызылордада өнеркәсіптің дамуы
мәселесіне арналған арнайы өлкелік мәжіліс өткізілді. Онда Қазақстанның
орасан зор табиғат байлығы атап өтіле отырып, зерттелмеген аймақтардағы
қазба байлықтарын кең түрде барлау қажеттігі көрсетілді.
Қазақ АКСР-нің ХШК (Халық шаруашылығы кеңесі) мен Мемлекеттік жоспарлау
Комитетіне республиканы өнеркәсіптік аудандастыру мен өнеркәсіптің, ең
алдымен түсті металлургияның дамуының перспективалық жоспарын жасау
тапсырылды. Кеңесте сондай-ақ Қазақ АКСР-ы жағдайында “әсіресе жер және мал
шаруашылықтарымен тікелей байланысты жергілікті өнеркәсіпті кең түрде
өрістету” өмірлік қажеттілік ретінде атап көрсетілді. Осы негізде өңдеу
өнеркәсіптерінің тері, май, ұн, тұз өндіру, балық аулау сияқты салаларының
даму жолдары айқындалды.
Байқап отырғанымыздай, басты назар патша заманындағыдай тау-кен ісі мен
өңдеу өнеркәсібіне аударылған екен. Демек, пайдалы қазбалар мен ауыл
шаруашылығы өнімдерін орталықтағы ірі кәсіпорындар үшін өндіру басты міндет
ретінде белгіленді. Бұл Қазақстандағы индустрияландыру ісінің отаршылдық,
дәлірек айтқанда, шикізат көзі ретінде орталыққа қызмет еткізу бағытында
басталғанын көрсетеді. Қазақстандағы индустрияландырудың қиындықтары мен
себептері сызба 1-де көрсетілген.
2 Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша көзқарастар
Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша бірнеше бағыттағы
көзқарастар арасында қызу пікірталас жүрді. Солардың негізгілеріне тоқталып
өтейік. Бірінші бағытты жақтаушылар — Қазақстан экономикасының орталыққа
тәуелділігін, шикізат көзі ретінде дамуын жақтады. Олар мемлекеттік саясат
негізінде, республиканың ерекшеліктерін ескере отырып, “партияның ауыл
шаруашылығы шикізат базасы есебінде оның өнімдерін өңдеумен ғана шектелуін,
ұсақ өнеркәсіпті дамыту жолын ұстануы бірден-бір дұрыс бағыт” деп
мәлімдеді.
Екінші бағыт бойынша — Қазақстанды тек шикізат базасы ретінде пайдалану
дұрыс емес екендігі, мұндағы индустрияландыруды жоғарғы жақтағылардың
талабы бойынша жүргізбей, жергілікті қажеттілікті ескере отырып,
өнеркәсіптер салу негізінде іске асыру керектігі баса айтылды.
Үшінші бағыттағылар — қазақ жерін индустрияландыруға қарсы болды. Олар
көшпелі өмір — қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы, ғасырлар бойы
қалыптасқан өзіндік ерекшелігі. Ал қарқынды түрде индустрияландыру оның
ұлттық болмысын бүлдіреді, “түйеден социализмге” тікелей өту мүмкін емес
деді.
Келесі, төртінші бағытты жақтаушылар шовинистік көзқараста болды. Олар
қазақ халқының индустрияландырудың қарқынына ілесе алатынына күмән
келтірді. Қазақтармен “өнеркәсіп-қаржы жоспарын орындай алмайсың”,
“өндірісті қазақтандыру пайда бермейді”, “қазақтандыру өндірісті
қымбаттатып жібереді”, “қазақ бәрібір жұмыс істемейді, ол қайтсе де далаға
қашады” және т.б. деп санады.
Бұл соңғы екі бағыт негізсіз, жеткілікті дәлелсіз пікірлерге негізделген
еді. Ал алғашқы екі бағытты жақтаушылар арасында күрделі тартыс жүрді.
Бірінші бағытты Ф.Голощекин мен оның төңірегіндегілер ұстанды. Олар Сталин
мен орталықтағы кейбір үкімет мүшелерінен қолдау тапты. Сондықтан бұлар
өктемдеу болды. Соған қарамастан екінші бағытты жақтаушылар ой-
тұжырымдарының тереңдігімен ерекшеленді. Қазақстанда “Кіші Қазан” науқанын
жүргізуге ұмтылған Ф. Голощекин мен оның төңірегіндегілер қазақ жерінде ірі
өнеркәсіп орындарын салуды жақтамады.
“Өнеркәсіп саласында ең негізгісі ірілендіру емес, қайта оны жергілікті
ұсақ және орташа (жарма тартатын, жүн жуатын, май шайқайтын орындар, жөндеу
шеберханалары және т.б.) деңгейде, яғни бәрін ауыл шаруашылығына байланысты
және оны неғұрлым рентабельді ететін деңгейде ұстау”, — деп мәлімдеді олар.
Голощекин бұл бағытты 1927 ж. ұсынып, 1930 ж. мамыр-маусым айларында
Алматыда өткен VІІ Бүкілқазақтық партия конференциясында тағы да қайталады.
Орталық Комитеттің Саяси бюросының мүшелігіне кандидат А.Андреев VІ
Бүкілқазақтық партия конференциясында: “Біз КСРО-дағы индустрияландыру
мәселесіне әрбір республиканың өз ауыр индустриясын құру, әрбір
республиканы бас-басына индустрияландыру жолымен жүрмей-міз”,— деп, Кеңес
үкіметінің шет аймақтарды орталыққа бағындыру, тәуелді ету саясатын ашық
мәлімдеді.
Бұл Қазақстандағы голощекиндік бағытты айқын қолдап, олардың әрекетін
күшейте түсті. Соның барысында К. Сарымолдаев: “Қазақстанның алдында да
Одақ аумағында шешілетін мәселелер тұр, сондықтан жалпы мәселелерден
асатындай өзгешеліктер бізде жоқ”, — деп бұл бағыттың ыңғайымен кетті.
Ал үшінші бағытты ұстанғандардың бірі – Сәдуақасов Смағұл.
С.Сәдуақасовтың индустрияландырудың отаршылдық бағытына қарсы күресті. Ол
көрнекті мемлекет қайраткері, жазушы, өзінің бүкіл жастық жігерін, талант,
қабілетін халық білімін көтеруге, жергілікті кадрларды дайындауға
бағыттады. Принципті және жігерлі оқу ісінің халкомы республикасының
бірінші басшысы Ф. Голощекиннің көңіліне жақпады.
Алтыншы партия конференциясында ол жікшілдік қызметі үшін қызметтен
босатылып, қазақ педагогика институтына ректор болып тағайындалды.
Мәскеудегі оқуын бітіргеннен кейін, Қазақстанға қайтармау үшін ел басшылығы
оны Мәскеу- Донбасс темір жолы құрылысына инжинер- құрылысшы етіп жұмысқа
жіберді. Сонда 1933 жылы дүниеден өтті.
С. Сәдуақасов өз мемлекет қайраткері ғана емес, сонымен бірге жастардың
жетекшісі, публицист, Қазақстандағы коперативтік қозғалыстың
ұйымдастырушысы, мәдениет қайраткері, қазақ театрын ұйымдастырушы ретінде
де көрсете білді.Индустрияландырудағы голощекиндік бағыттың біржақты
отаршыл бағытын айқын көре білгендердің алдыңғы қатарында тағы да
С.Сәдуақасов тұрды. Ол: “Егер империалистік орыс буржуазиясы шет өңірлерден
тек шикізат талап, фабрикалар мен зауыттарды өз қолтықтарының астына
орналастырған болса, социалистік өнеркәсіп шаруашылықтың қажеттілік
жағдайына орайластырылып дамытылуы қажет.
Егер қалпына келтіру кезеңі кейбір ұлттардың нақты теңсіздігі сияқты
өткеннің “қарғыс атқан мұрасы” түріндегі қиындықтарға кездессе, қайта құру
кезеңі оларды жеңуі қажет. Міне, артта қалған аймақтарды социалистік
құрылысқа бейімдеу және шет аймақтардағы Кеңес өкіметін нығайтудың кепілі
осында жатыр”, — деп көрсетті. Индустрияландыру барысында жергілікті
кәсіпорындарды орталыққа тәуелді еткісі келген республиканың келімсек
басшысымағының орашолақ бағытын былайша әшкереледі: Голощекин жолдастың
жүн жуатын орыннан әрі бармай, дұрысырақ айтқанда, барғысы келмей отырғаны
неліктен, ал шұға фабрикаларын ұйымдастыру өзінен-өзі керек болып отыр ғой.
Жуылған жүнді, сол жүннен жасалатын “мәскеулік” шұғаны әрлі-берлі екі рет
тасығанша, Қазақстаннан дайын шұғаны бірден тасып әкету темір жолға да
оңайға түспей ме?”.
Тоталитарлық тәртіптің экономикалық негіздерін қалыптастыру саясатын
бастаған сталиншіл үкіметтің қолшоқпары болып отырған Голощекин бағытының
түп-тамыры Кеңестердің Бүкілодақтық ІV съезінде айқын көрінді. Әсіресе
ондағы Рыковтың қорытынды сөзі ұлттық аймақтар өкілдерін қатты алаңдатты.
Солардың ішінен орталық үкіметтің индустрияландыру саясатының кемшіліктерін
көрсетуге ұмтылғандардың бірі тағы да С.Сәдуақасов болды.
“Рыков “ұлттық республикалар өздерінде қилы өндіріс ұйымдастыруға көмек
сұрағанын біздер жабық шаруашылық құрғысы келеді деп түсінеміз” деп теріс
айтты. Индустриялдық тұрғыда дамыған шаруашылық біздің пікірімізше
ешқашанда алғашқы қауымдағыдай тұйық шаруашылық болмайды. Сондықтан Рыков
жолдастың Одақтың бірлігі мен оның жеке аймақтарының өзара тәуелділігі арта
түссе екен деген тілегі ұлттық аймақтар бұрынғыша шикізат базалары болып
қала беруін тез арада тоқтатқанда ғана жүзеге аса алады”, — деген пікірлері
әрі үлкен ерлік, әрі бірден-бір дұрыс пайымдау еді.
Ол сонымен қатар, қазақ жеріндегі индустрияландырудың жүйесіз, бей-
берекет жүргізіліп жатқанын, оны реттей отырып қарқынды түрде іске асыруға
болатындығын да айтты. Қазақ даласының бай табиғи байлықтары мен шикізат
көздерін және миллиондаған жұмыссыз қазақтарды тиімді пайдалану бұл
мәселені шешуді тездететінін де көрсетті.
3 Қазақстандағы индустрияландырудың барысы мен сипаты
1928 жылдың 1 қазанынан шартты түрде басталатын бірінші бесжылдық
жылдарында Қарсақбай, Риддер сияқты кәсіпорындар, Ембі мұнай өндірісі,
Степняк алтын кені және т.б. қайта қалпына келтірілді. Өңдеу өнеркәсібінің
Семей тері, кірпіш, Петропавл ет комбинаты сияқты байырғы түрлері жөнделіп,
қайта іске қосылды. Ал бес жылдың ішінде жаңадан салынғандары: Іле ағаш
тілу, Балқаш мыс балқыту, Шымкент қорғасын, Ақтөбе фосфор тыңайтқыштары,
Орал мен Алматыда ет комбинаттары, Гурьевте (қазіргі Атырау) балық
консервілеу комбинаты, Мерке, Жамбыл және Талдықорғанда қант зауыттары ғана
болды. Олардың өзі негізінен шағын аумақты қамтамасыз етуге бейімделген
кәсіпорындар еді.
Кеңес үкіметінің басшылары да патша заманындағыдай Қазақстанға бай
шикізат көзі ретінде қарады. Табиғат байлықтарының күрделі ошақтарын табу
мақсатында бірінші бесжылдық жылдарында КСРО Ғылым академиясы кешенді
ғылыми экспедициялар ұйымдастырды. Академик Н.С.Курнаков басшылық еткен
Орталық Қазақстандағы геологтар мен геофизиктер тобы Қазақстан Республикасы
“Кеңес Одағының тұтас металлогенді провинциясы” болып табылады деген
тұжырым жасады. Ал Орал-Ембі аймағын зерттеген академик И.М.Губкин бастаған
топ оның мұнайға аса бай екенін дәлелдеді. Кеңес үкіметі осы байлықтарды
пайдалануға баса көңіл бөлді. Соның барысында соғыс басталғанға дейінгі
кезеңде Қарағанды шахталары, Ембінің мұнай кәсіпшіліктері, Алтай мен Ащысай
кәсіпорындары қайта жабдықталып, Зырянов, Риддер полиметалл, Балқаш пен
Жезқазған кен-металлургия комбинаттары салынды. Қазақстандағы түсті
металлургия өнеркәсіптің жетекші саласына айналдырылды. Бірақ олар
негізінен руда күйінде қазып алынған түсті металдарды өңдеумен айналысты.
Тазартылып, өңделіп дайындалған түсті металл өнімдері шикізаттар ретінде
орталықтағы ірі өнеркәсіп орындарына жөнелтіліп отырды. Мысалы, Орталық
Қазақстан Оңтүстік Оралдың ірі кәсіпорындарын рудамен, металмен, көмірмен
жабдықтады. Кенді Алтай өңірі Сібірдегі кәсіпорындарды қамтамасыздандырды.
Ембі мұнайы Орск сияқты мұнай өңдейтін зауыттарға жіберілді. Балқаштың мысы
мен Шымкенттің қорғасыны да Қазақстаннан тыс жерлерге тасып әкетілді.
Жоғарыдан жүргізілген индустрияландыру негізінен шикізат көздерін игеруге
және оларды Ресейге жіберіп отыруға бағытталды. Қазақстандағы зауыт-фабрика
делінгендер халық тұтынатын дайын өнімдер шығармады. Оларды Кеңес Одағының
басқа аймақтарынан, Ресейден алып отыруға мәжбүр болды. Машина жасау,
металлургия және қорғаныс өнеркәсіптері болмады. Энергетика базасы мен
құрылыс материалдарын жасайтын өнеркәсіптер жетіспеді.
1926 ж. 27—30 сәуірде сол кездегі республика астанасы Қызылордада
өнеркәсіптің дамуы мәселесіне арналған арнайы өлкелік мәжіліс өткізілді.
Онда Қазақстанның орасан зор табиғат байлығы атап өтіле отырып,
зерттелмеген аймақтардағы қазба байлықтарын кең түрде барлау қажеттігі
көрсетілді. Қазақ АКСР-нің ХШК (Халық шаруашылығы кеңесі) мен Мемлекеттік
жоспарлау Комитетіне республиканы өнеркәсіптік аудандастыру мен
өнеркәсіптің, ең алдымен түсті металлургияның дамуының перспективалық
жоспарын жасау тапсырылды.
Кеңесте сондай-ақ Қазақ АКСР-ы жағдайында “әсіресе жер және мал
шаруашылықтарымен тікелей байланысты жергілікті өнеркәсіпті кең түрде
өрістету” өмірлік қажеттілік ретінде атап көрсетілді. Осы негізде өңдеу
өнеркәсіптерінің тері, май, ұн, тұз өндіру, балық аулау сияқты салаларының
даму жолдары айқындалды. Байқап отырғанымыздай, басты назар патша
заманындағыдай тау-кен ісі мен өңдеу өнеркәсібіне аударылған екен. Демек,
пайдалы қазбалар мен ауыл шаруашылығы өнімдерін орталықтағы ірі
кәсіпорындар үшін өндіру басты міндет ретінде белгіленді. Бұл қазақстандағы
индустрияландыру ісінің отаршылдық, дәлірек айтқанда, шикізат көзі ретінде
орталыққа қызмет еткізу бағытында басталғанын көрсетеді.
Бірнеше жылға созылған революция мен Азамат соғысы кезінде капиталистік
қатынастардың енуі кезеңінде пайда болған тау-кен орындары мен кәсіпорындар
қаңырап, иесіз қалған еді. Тек жаңа экономикалық саясат кезінде олардың
кейбіреулері қайтадан іске қосылды. Соның барысында Орал- Ембі аймағындағы
бірнеше мұнай кәсіпшіліктері, Орталық Қазақстандағы көмір, Алтайдағы түсті
металл өндіру кәсіпорындары қайта жанданды. Дегенмен, Қазақстан
экономикасында әлі де болса ауыл шаруашылығы негізгі сала болды. Оның
үлесіне жалпы шаруашылықтық өнімнің 84,4 пайызы тиетін және халықтың 90
пайызы ауылды жерлерде өмір сүретін еді. Осындай жағдайда бұрынғы ұлт
аймақтары делінгендерді, оның ішінде Қазақстан да бар, Ресей төңірегіне —
метрополияға топтастыру саясаты жалғаса берді.
Ресей аумағында Волхов ГЭС-ін, Днепрогэсті, Сталинград трактор, Ростов
ауылшаруашылық машиналарын жасау, Кузнецк, Магнитогорск, Кривой Рог және
т.б. металлургиялық зауыттарды салуға бар қаржы-қаражат пен күш
жұмылдырылды. Ал дәл осындай кәсіпорындардың Қазақстан жерінде де аса қажет
екеніне назар аударылмады. Мұндағы бай кен орындары мен бүкіл
ауылшаруашылық өнімдері орталық аймақтардағы осындай кәсіпорындарда
өңделіп, тауарға айналдырылғаннан кейін ғана қажет делінген мөлшерде қайта
жеткізіліп отыратын еді. Кеңес үкіметінің индустрияландыру барысындағы
орашолақ, біржақты саясаты сол кездің өзінде Троцкий, Бухарин, Зиновьев
сияқты саясаткерлердің қарсылығын тудырған болатын. Қазақстанда да бұл
мәселе көлемінде қызу тартыстар болды.
1926 жылы республикада өнеркәсібті қайта қалпына келтіру әлі де
аяқталмады, бүкіл одақтық деңгейден артта қалып қойды. Бұл процесс 1927
жылға дейін созылды. Дегенмен соғысқа дейінгі деңгейге қол жеткізілді.
Қазақстанның өнеркәсібі өте баяу дамыды, тұтыну заттарын өңдіру жетекші
орынға шықты. Ауыр және жеңіл өңдіріс ошақтарын әлі де болса құру қажет
болды. Өнеркәсіптік құрылыс жүргізуге болатын пайдалы қазбалардың кең
орындары меңгерілмеген, шөл аудандарда орналасты. Жерасты байлықтарын
меңгеру бұл орындарда жан- жақты игеру жұмыстарын жүргізуді: жаңа темір
және автожолдар, жұмысшы кенттерін, жаңа қалаларды салу, сумен жабдықтаудың
қайнар көздерін іздеу т. б. Жұмыс ауқымын атқаруды талап етті.
Индустрияландыру кезіндегі Қазақстандағы ең күрделі құрылыс — Түрксіб
темір жолын салуды аяқтау болды. Патша үкіметі Қазақстанды жаулап алу
барысында, әскери-стратегиялық мақсатта Орынбор-Ташкент бағытында темір жол
салып, оны қазіргі Алматы арқылы Семеймен жалғастыруды көздеді. Бұл
елімізді қоршай отырып, тұқырта ұстауды және Қазақстан мен Орта Азия
байлығына қызығып отырған басқа да шет елдіктерді енгізбеуді көздеген
саясаттың нәтижесінде дүниеге келген еді. Бірақ еліміздің батыс және
оңтүстік-батыс бөлігінде темір жол салғанмен, ол бағытты шығыс бөлігі
арқылы Сібірмен қосу ісі аяқталмай қалған еді.
Патша үкіметі кезінде көптеген талас-тартыс тудырған бұл істі аяқтауды
Кеңес үкіметі қолға алды. Ол патша заманындағы Түркістан-Сібір темір жолы
атауына қайта ие болды. Бұл жолды салу 1927 ж. қайта қолға алынып, оған
екпінді құрылыс айдары тағылды. Орталық үкімет оған үлкен мән беріп отырды.
1928 жылы желтоқсанда БК(б)П ОК мәжілісінде Түрксіб жұмысшыларының тұрмыс
жағдайы туралы мәселе арнайы қаралды. Ал 1929 жылғы қаңтарда өткен
жиналыста құрылыстағы бұқаралық және мәдени-ағартушылық жұмыстар туралы
мәселе талқыланды. Партиялық басшылықты нығайту мақсатында мұнда Солтүстік
және Оңтүстік деп аталған екі аудандық партия комитеттері құрылды. 1929 ж.
3 мамырда КСРО ХКК Түрксіб құрылыс басқармасының есебін тыңдады. Кеңес
үкіметі құрылыстың оңтүстік және солтүстік бөліктерін 1930 ж. аяқтап, 1932
ж. пайдалануға беруді қамтамасыз етуді тапсырды.
Түрксіб құрылысының бастығы болып В.С.Шатов тағайындалды. РСФСР үкіметі
жанынан Түрксіб құрылысына көмектесетін арнайы комитет құрылды. Оны РСФСР
Халық комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов басқарды.
Құрылыс жұмыстарына бірнеше ұлт өкілдерінен құралған 100 мыңдай адам
тартылды. Қысы-жазы, ауа-райының қолайсыздығына қарамастан еңбек еткен
олар, сөз жоқ, ерліктің үлгісін көрсетті. Әсіресе қиын да күрделі қара
жұмыстар қазақ еңбекшілерінің еншісінде көбірек болды. Соның нәтижесінде
патша заманында тәулігіне орта есеппен 150 метр ғана салынатын Жетісу темір
жолын салу Кеңес заманында 1500 метрге дейін жетті. Ертіс, Іле, Аягөз, Шу,
Қаратал және т.б. өзендерден өтетін көпірлер де жылдам салынды. Түрксіб
темір жолы жоспарда белгіленген бес жылдан екі жыл бұрын, яғни үш жылда
салынып бітті. Құрылыстың бірінші кезеңінде солтүстікте 155 км, келесі
кезеңінде — 185 км, ал 1929 ж. — 432 км ұзындыққа темір жол төселді. Бұл
жұмыс жылдамдығы күніне орта есеппен 2,5 км деген сөз еді. 1927—1929
жылдары оңтүстіктен ұзындығы 506 км жол жасалды.
Түрксібтің оңтүстік және солтүстік бөліктері 1930 ж. 28 сәуірде
Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша пайдалануға берілді. Ал 1931
жылдың қаңтарынан бастап тұрақты түрде жұмыс істей бастады. Жалпы ұзындығы
1445 километрге созылған бұл темір жолдың ел өміріндегі маңызының зор
екенінде дау жоқ. Бірақ біздің мынаны да ескеруіміз қажет.
Патша заманындағы сияқты бұл бағыттағы темір жол да негізінен еліміз
аумағындағы шикізатты шетке тасу, ал шеттен дайын тауар алып келу үшін
қызмет етті. Қазақстан сонымен Кеңес Одағының да шикізат дайындайтын
шеткері аймақтарының бірі болып қала берді. Ал салынған өнеркәсіп орындары
мен темір жолдар еліміз аумағынан шетке тасылатын шикізат көлемін көбейте
түсті. Мәселен, 192930 шаруашылық жылдары 192829 жылдармен салыстырғанда
Қазақ жерінде өндірілген тас көмір — 1,4 есе, мұнай — 1,3 есе, мыс кені —
2,5 есе, түсті металл кендері — 2,3 есе көп өндірілді.
Түрксібтің салынуымен республикамыздағы жүк тасымалы 1928 жылғы 2902 мың
тоннадан 1932 ж. 8888,4 тоннаға дейін, яғни 3 еседен астам өсті. Әсіресе
құрылыс материалдарын тасу — 10 есеге, тас көмір мен кокс — 8 еседей, мұнай
өнімдері — 2 есеге артты. Осылайша Қазақстандағы индустрияландыру кезіндегі
басты құрылыс болып жарияланған Түрксібтің өзі кеңестік тоталитарлық
орталықтың біржақты саясатының жемісі болып шықты.
1927 жылы Петропавл- Көкшетау ткмір жолы саынып, 1931 жылы ол Ақмолаға
дейін созылды. 1939 жылы Қазақстаннаң шикізат тасымалдау үшін Ақмола-
Қарағанды, Илецк- Орал, Рубцовск- Риддер ал, 1940 жылы Қарағанды- Жезқазған
темір жолы салынды.
Қазақстанда индустрияландыруды жүзеге асыру барысында республикада ауыр
өнеркәсіптің көптеген салаларын құрудың, сонымен қатар Қарағанды маңындағы
Теміртауда ең ірі зауыт салынуының маңызы зор болды. Бұл зауыттың
салынуына Сәтбаев Қ.И. зор еңбек сіңірген болатын. Қаныш Имантайұлы Сәтбаев
- аса көрнекті қазақ геологы, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академиясын
ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР академиясының
академигі, қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы.Туған жері
бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі Ақкелін болысы (қазіргі
Павлодар облысының Баянауыл ауданы). Геологиялық барлау мамандығы бойынша
Томск технологиялық институтының тау-кен факультетін бітіріп келгеннен
кейінгі Қаныш Сәтбаевтың бүкіл өмірі Қазақстанның минералдық ресурстарын
және рудалық кендер генеалогиясын зерттеуге арналған. Оның геологиядан
басқа ғылымдар-дан да; мәдениет саласында да; тарихтан да қалдырған ізі
сайрап жатыр. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталуға тақағанда, жағдайдың аса
қиын ауырлығына қарамастан, Қазақ КСР Ғылым академиясының ұйымдастыру
жұмысына басшы болып, оның ісіне бел шеше араласуы ұлыларға тән
көрегендіктің белгісі еді. Оның қалдырған ғылыми бай мұраларының ішінде,
әсіресе, Жезқазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік
және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Жезқазғанның ірі
мыс рудалы аудандар қатарына жатуы кезінде осы кеннің жоспарлы түрде кең
масштабтағы барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объекті екенін
дәлелдеп берген Қаныш Сәтбаев еңбегінің нәтижесі.
4 Қазақстандағы индустрияландырудың нәтижесі мен жетістіктері.
Индустрияландырудың өзін- өзі ақтамаған асқақ жоспарлар мен қарқынды
арттыру жағдайында жүзеге асырылды. 1929 жылдың өзінде- ақ бесжылдық
жоспарды негізгі экономикалық көрсетеіштелді ұлғайтумен алмастыру туралы
шешім қабылданды. Нәтижесінде салынып жатқан құрылыс объектілерің жұмыс
күшімен, шикізатпен, жабдықтармен қамтамасыз етуде қиындықтар туды.
Көптеген құрылыстар тоқтап қалды. Өнім шығарса да, кәсіпорындар толық
көлемде жұмыс істей алмады. Жалпы индустрияландыру процессі Қазақстанда
екінші дүние жүзілік соғысқа дейін жалғасты.
Өнеркәіп құрылысын жүргіудің қарқынды түрде өсуі жұмыс күшінің
тапшылығына алып келді. Құрылыс нысандарын жұмыс күшімен қамтамасыз ету
және жұмысшы қазақтарды үйретуге бөлінетін қаражатты үнемдеу мақсатында
биліктегілер елдің жұмыссыздық шарпыған батыс аудандарынын жұмысшылар
тартты, 1931- 40 жылдары республикаға 559 мың жұмысшы келді. Жұмыс күшін
толықтырудың тағы бір көзі қоныс аударылғандар: орталық аймақтар мен
Сібірден кулагқа жатқызылып, дүние- мүлкі тәркіленген шаруалар болды.
Республика комсомолы жетекшілерінің бірі – Смағұл Сәдуақасов республикаға
елдің басқа аудандарынын бос жұмысшы қолын жаппай қоныстандыруға қарсы
шықты. Жұмысшылардың, әсіресе жеткіліксіз маманданған жұмысшылардың елеулі
бөлігің ұжымдастыру нәтижесінде күйзелген деревнялар мен ауылдардың
шаруалары құрады. Еңбек өңімділігі күрт төмендеп, зауыттарда тәртіп
сақталмай, маманданған орыстар мне маманданбаған қазақтар арасында
қақтығыстар бола бастады. Мамандық шеберлігі европалық нәсілді
жұмысшылармен тен дәрежеде болған жағдайда да, қазақтарға төмен жолақы
берілді, медициналық көмек көрсетілмеді т. с. с. Мамандар сырттан әкелінді,
кадрлар тұрақсыздығы орын алды. Қазақстандағы индустрияландыру жаңа
отаршылдық саясат сипатына ие болды.
Бұл жылдары еңбек өнімділігі бұрын болмаған қарқынмен өсті. Бүкіл
Одақтағыдай Қазақстанның өңеркәсібі, көлік жүйесі және ауыл шаруашылығы
алдынғы қатарлы техникамен жабдықталды. Қысқа мерзім ішінде Қазақстанды
индустрияландыруда қомақты табыстарға қол жеткізіп, техникалық және
экономикалық артта қалудыжоюда шешуші қадам жасады. Елде ауыр
өнеркәсіпқұруға жұмсалатын қаражаттынжартысына жуығы шығыс аудандарға
бөлінді. Осының салдарынан Қазақстанды индустрияландыру бір жақты жүріп,
оны бүкіл ел шикізат шылауына айналдырды.
Партияның аймақтық комитет бюросының мүшесі Смағұл Сәдуақасов
өнеркәсіптің өңдеу салаларынын кең желісің құру туралы идеясын ұсынды. Атап
айтқанда, ол Голошекин жолдастың неліктен жүн жуудан әрі қарай барғысы
келмейтін, шұға фабрикаларын ұйымдастыру өз- өзінен сұранып тұрғанын
дәлелдеді. Қазақстаннаң шығарылған жүндіРесейге қарай шығарып, осы жүннен
тоқылған мәскеулік шұғаны кері қарай тасығанша, Қазақстанда шұғаны шығарып
оны темір жолмен сыртқа шығарған дұрыс емес пе? –деген. Алайда Голошекин
және жақтастары мұндай көзқарасты жергілікті ұлтшылдықтың көрінісі
ретінде қабылдады, ал мұндай адамдар қызметтен босатылып, олардың орнына
сталиндік жақтастар келді. Индустрияландыруды жүзеге асыру барысында
Қазақстан орталықтың шикізат көзі шылауына айналды. Дайын өнімшығару үшін
шикізат көзі республикадан сырт аймақтарға шығарылып, олардан дайын өнім
бұйымдары және тұтыну заттары алынды.
Республика еңбекшілері алға қойған міндеттерді орындауда қажырлы еңбек
етті. 1934 жылы Ащысай полиметалл комбинатының кен байыту фабрикасы, Семей
ет және Гурьев балық консервілеу фабрикалары, Мерке және Талдықорған қант
зауыттары іске қосылды. Шымкент қорғасын зауыты, Балқаш мыс балқыту,
Зырьянов, Ленинагорск полиметалл комбинаттары, Ащысай, Қонырат кеніштері
салынды. Ақтөбе химкомбинаты, жылу және су электр станциялары тұрғызылды.
Индустрияландыру елді керемет жетістіктерге жеткізді. Алғашқы
бесжылдықтар ішінде КСРО- ның экономикалық деңгейі көтерілді. Жаңа заманғы
ауыр өнеркәсіп құрылды. Үлкен шығындарға қарамастан жыл сайынғы өндіріс
көлемі орта есеппен алғанда 10- 16 % болды, бұл дамыған капиталистік
елдерден әлдеқайда жоғары жетістік еді. 1930 жылдың соңына қарай КСРО
адамзат қол жеткізген өнеркәсіп өнімінің кез келген түрін өңдіре алатын аз
елдердің біріне айналды. Ел шын мәнінде экономикалық тәуелсіздікке қол
жеткізді.
Екінші бесжылдық ( 1933- 37 ) жылдарында Қазақстан төңкеріске дейін
артта қалған басқа да кеңестік републикалар сияқты жылдам қарқынмен дамыды.
Қазақстан Одақ бойынша ұлттық табыс көлемі жөнінен жетінші, электр қуатын
өңдіруден алтыншы, тас көмір және мұнай өңдірулен үшінші, қорғасын
өңдіруден бірінші орынға шықты. Никель, қалайы, вольфрам өңдірілді.
Урбанизация процесі республиканың барлық өңірін қамтыды.
Алайда ауыр өнеркәсіптің қарқынды түрде өсуі алдымен деревняның өндіргіш
күштерін күйрету есебінен болғанын айта кету керек. Индустрияландыру
кезенінде экономиканың көп салалығы, жеке меншік және жұмыссыздық жойылды.
Әлеуметтік салада өзгерістер орын алды: жұмысшы табының саны және мамандығы
өсті, жұмысшылар мен шаруалардан жаңа техникалық- инжинерлік мамандар
қалыптасты, басқарушылар аппараты өсті. Халық шаруашылығын әміршіл-
әкімшілдік тәсілмен басқару түпкілікті орнықты.
Сонымен қатар индустрияландыру нәтижесінде, Екінші дүниежүзілік соғыс
қарсаңында Қазақстан КСРО-дағы республикалар арасында металлургия бойынша
екінші орынға шықты. Мәселен, Шымкент қорғасын зауыты КСРО-дағы қорытылған
қорғасынның 73,9, ал Балқаш зауыты елімізде балқытылған мыстың 51,
Қарағанды бассейні көмірдің 90 пайызын берді. Қазақстан мұнай өндіру
бойынша да Ресей мен Әзірбайжаннан кейінгі үшінші орында тұрды. Бұның бәрі,
сөз жоқ, жұмысшылардың, соның ішінде қазақ еңбеккерлерінің, еліміздің
жарқын болашағына ұмтылуы, өскелең ұрпағы үшін жақсы жағдай жасауға тырысуы
арқасында жеткен жетістіктер еді. Еңбекшілердің ерен ерлігіне партияның
“Шығыстағы алғашқы социализм құрушылар”, “дүние жүзілік пролетариаттың
авангарды”, “коммунистік ұйымдасқан еңбек және шығармашылық энтузиазм” және
т.б. рухани үгіт-насихаты мен идеологиясының кең түрде жүргізілуі де
өзіндік ықпал етті. Еңбекті материалдық және моральдық ынталандыру да
оңтайлы пайдаланылды.
Индустрияландырудың кемшіліктеріне тоқталып кетсек. Машина жасау,
металлургия, қорғаныс өнеркәсібі кәсіпорындары болмады; Энергетика базасы,
құрылыс материалдыры өнеркәсібі артта қалды; Тау-кен шикізатын дайындаушы
база ретінде қала берді; Республикадан сирек кездесетін металдар, мұнай,
көмір, фосфорит тегін әкетілді. Теміржол арқылы жүк тасымалдау 1913 жылғы
деңгейінен 213 есе асып түсті.
Индустрияландыру бағытын жүзеге асыру жолдыры:
- шаруаларға үктеме салықтар салу;
- республикадағы барлық жинақталған қорларын мемлекеттік бюджетке қосу
(тонау);
- орталық бюджеттен берілген есебінде, республика қорынан субсидиялар
мен дотациялар бөлу. 1931-1934ж-2 мрлд 137млн сом;
- өндірісті өнім өткізуді және жабдықтауды мемлекет қолына шоғырландыру;
- жазалау саясатын қолдану;
- ұжымдастыру және аштықтан бас суғалап қашқан қазақ шаруаларының
еңбегін пайдалану.
Ендігі кезекте индустрияландырудың ерекшеліктерін талдайық. Өлкедегі
индустрияландыру жоғарыдан жүзеге асырылып, шикізат көздері екпінді
қарқынмен игерілді, мұнай ембіде өндіріліп, өңдейтін орталық Орскіде
салынды; Билікті жұмысшы мамандар, имжинер-тенхник қызметкерлер сырттан,
негізінен Ресей мен Украинадан әкелінді; Жергілікті мамандар жетіспеді;
Урбандалу процесі күшті жүріп, қалалар мен қала үстіндегі қоныстар, қала
халқы көбейді; 1930 жылдың аяғы – қазақ халқы – 29,8%; 1939 жыл – қалада
тұратын қазақтар – 375 мыңға артты (1926 жылдан 5 есе көп); 1926 жыл –
қазақтар 2,1%, соғыс қарсаңында қала мен қала үлесіндегі қоныстар – 16%.
Жұмысшы табы құрамындағы қазақтардың үлес салмағы артты. 1928 жылы – 19,8%,
1935 жылы -43%-ға өсті. Орталықтағы дамыған аудандар ұлт
аймақтарынқамқорлыққа алды (Ленинград, Донбасс, Харьков). Балқаш мыс
комбинатына Мәскеуден құрылыс техникумының түлектері, метро құрылысынан 750
маман мен жұмысшылар келді. 100-ге жуық қазақ жұмысшылары бетон құюшы
мамандығын игерді.Донбасс шахтерлері Қарғандыны қамқорлыққа алды.Мамандар
даялауда индустриялы Орал көмектесті. Қазақ жұмысшылары Красноуральск,
Среднеуральск комбинаттарында тәжірибе жинақталды. Қазақстанда мектептер,
зауыт-фабрикалар, үйірмелер, техника үйрену үйірмелері ашыла бастады.
2 Ұжымдастыру
2.1 Ұжымдастырудың іске асырылуы
1928 жылы шілдеде болған Ақтөбе колхозшыларының округтік съезінде колхоз
қурылысын қарқынды дамыту мәселелері қаралады. Сол бір қайғы-қасіреті мол
заманда "Ірі бай-феодалдардың малы мен мүлкін тәркілеу туралы" декретке
орай Ақтөбе округінде 59 бай шаруашылығы тәркіленіп, 31147 бас малды өкімет
тартып алады.
Қазақ халқы бағзы замандардан бері мал бағумен айналысқаны тарихтан
белгілі. Көшпенді өмірдің езі де осы мал шаруашылығымен сабақтаса
байланысып жатыр. Емінеркін кешіп-қонып үйренген халыққа Кеңес өкіметі
жүргізген өктем саясат жат еді.
1927 жылдың қараша айында өткен ҮІ Букілқазақстандық партия
конференциясы малды бөліске салу мәселесінің бағытын белгілейді:
"Кедейлердің байларға тікелей және жартылай крепостниктік тәуелділігін
батылырақ жою, оны қоғамдық-саяси салмағын және иегерлік жағдайын көтеру,
бөліс кезінде алынған оның жерлерін тиімді игеру мақсатында ірі байлардың
малдары мен қурал-саймандарын тартып' алуға рүқсат берілсін"'. 1927 жылдың
желтоқсанында ірі феодал-байлардың шаруашылықтарын тәркілеу туралы заң
жобасын әзірлеу үшін комиссия қүрылады. 1928 жылы 27-тамызда ҚазАКСР
Орталық Атқару Комитеті "жартылай феодалдық-патриархалдық және рулық
қатынастарды сақтай отырып, өзінің мүлкімен және қоғамдық ықпалымен
ауылдарды кеңестендіруге қарсылық көрсетуші жергілікті халықтың арасындағы
аса ірі мал иелерін "кәмпескелеу туралы қаулы" қабылдайды. Онда тәркілеуге
жататындардың қатарында "халықтың кедей топтарын бұл адамдардың (байлардың)
экономикалық тәуелділігі мен қанауынан босату және еңбекшілердің
экономикалық түрғыда тездетіп еңселерін көтеруі мен мәдени дамуына қажетті
жағдай туғызу да жазылған.
Сөз бен істің қайшы келуі кеңестік тоталитарлық қоғамға тән қүбылыс.
"Еңбекшілердің мәдени дамуы" деген желеумен халықты ез саяса-тының
қолшоқгэрына айналдыруға үмтылған Кеңес өкіметі патшалық Ресейдің отарлық
саясатын жүйелі жалғастырады.
Қазіргі кезде жария болып жатқан мүрағат (архив) деректерінен, хат-
тардан, күнделіктерден үлкен қателіктердің сипатын анық кереміз. 1930
жылдардан бері Орта Азия мен Қазақстанды зерттеумен айналысқан ағылшын
профессоры В.Конолли коммунистік екілдері мен қазақтар ара-сындағы ұрыс,
ертенген қыстаулар мен иесіз қоныстар туралы жаза отырып, қазақтарға
ерекше, үлттық түрғыдан қатыгездік жасалды деп пайымдайды.
Қазақстандағы жүргізілген саясаттың барлығы большевиктердің ерісі тар
таптық бағытын байқатты және ол қазақ елін кеңестендіру үшін ғана қажет
болган жоқ. Ресеймен ғасырлар бойы көршілес жатс дінін де, тілін до
мойі індамаған қазақ Мәскеуден басқаруға немесе орталықтан жіберілгеі
басшылардың ақыл-кеңесіне оп-оңай Оның үстіне қазақ интеллигенциясы үлттық
мүддені таптық түсініктерден жоғары қойып, Қазақстанға ықпалын арттыруды
кездеген жаңа қазақ халқымен санасуына түрткі жасайды.
1923 жылы 22-қарашада қабылданған Қазақстан үкіметін, қағаздарын қырғыз
тілінде жүргізу туралы" жаңа декреті Қазақтанның барлық болыстарында және
кейбір үйездерінде 192ң жылдың 1-қаңтарынан бастап іс-қағаздарды
қазақ тілінде жүргізуді ұсынады. Жалпы Қазақстан бойынша бұл
жұмыс 1924 1-ші шілдесінен кешікпей жүзеге асырылуы қажет болды
1927 ж. 17-мамырда Қазақстан өкіметі мен үкіметі үйездік округтік
мекемелерде іс қағаздарын қазақ тілінде және аралас үй мекемелерінде іс
қағаздарын қатарластыра екі тілде жүргізу і шешімдер қабылдайды.
Мысалы, Орал губерниясында Жымпиты, Ақтобе губерниясында II қар және
Торғай уездері мен округтерінде және Адай үйезіі қағаздары қазақ
тіліне көшірілуі тиіс болады. Ал, қалған барлық уездік және округтік
мекемелерде іс қағаздарын қатар екі тілде – қазақ, орыс тілдерінде
жүргізу үйғарылады және 1928 жылдың 1-қаңтарында аяқталуы тиіс болады.
Іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру сол үй немесе округтің ұлттық
қүрылымына тікелей төуелді еді. Демек, жылдары қазақ тілінің
Қазақстанда жеке мемлекеттік тілге айна кеңестік басшылар мүдделі
болмаған. Соның зардаптары күні бүгінге дейін сезіліп стыр. Кеңес
өкіметі адамдардың интеллектуалдық деңгейі емес, саяси бағытына көбірек
назар аударған. Өнеркәсіп орындары колхоз, совхоздарда және МТС, МСС және
олардың әкімшілік аппарратында қазақ кадрларының артуының да өзіндік
себептері бар.
Шындығында күштеп ұжымдастыру және зорлап отырықшыландыру науқаны
кезінде ата-бабаларынан қалған үйреншікті кәсіптерінен айырылған, соның
кесірінен ашаршылыққа ұрынған, күйзелген қазақтар совхоздарды,
өнеркәсіпті, темір жол қүрылысын, т.б. жағалайды. Бірақ осы ащы
шындықты біздер көп жылдар өткеннен кейін барып білдік.
Халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатымен тұтыну кооперативтері
құрылады. 1927 жылғы мәліметтер бойынша олар губерниялық аумақта 16,1 мың
адамды, яғни халықтың 15,5%-ын біріктіреді. Ұжымдасудың алғашқы түрлері
коммуналар, артель, серіктестіктер болғаны мәлім. 1928 жылы губернияда
221 колхоз және 88 қарапайым бірлестік құрылады... Олар
шаруалар шаруашылығының 4,3% құрайды.
Қазақ халқының ата-баба дәстүрімен дамып келе жатқан мәдениеті, салт-
дәстүрі, шаруашылығы кеңестік кезеңде түбірімен қайта өзгертіле
бастайды. "Жаппай сауатсыздықты жою" деген желеумен қазақ тіліне қысымшылық
жасалып, "мәдени ағарту" жұмыстары ұжымдастыру қар-қынынан асып түспесе,
кем түспейді. Өкінішке орай, біздің еліміздің бірнеше ұрпағы тарихты
бұрмалаушылықтың ғана куәсі емес, өткенді мүлдем мансұқ ету, жоққа
шығарудың да куәсі болды. Байлар мен жартылай феодалдардың малдарын
тәркілеу науқанын өткізу үшін құрылған аппарат, ықпал ету комиссияларының
құрамына коммунистер, комсомолдар және партияда жоқтар кіреді. Ірі байлар
мен жартылай феодалдардың мүлкін тәркілеу науқа-нына Ақтөбе округінен 64
өкіл жіберіледі. Ықпал ету комиссиясының құрамындағы 21 комиссияда 389 мүше
бар еді. Оның 39-ы БК(б)П, 18-і БЛКЖО мүшесі болатын. Малды тәркілеу
мәселесін талқылау үшін кедей, орта шаруа қатысқан 355 жиналысы
шақырылыпты. Ол 14200 адамды қамтыйды.
1928 жылдың 28-тамызында Қазақ АКСР Орталық Атқару комитеті мен Халық
комиссарларының Кеңесі "Мал мен мүлікті кәмпескелеу және байлардың
шаруашылықтарын қоныс аудару туралы" қаулы қабылдайды. Міне, сол бір
жылдардан басталған ақиқатты жоққа шығару, адамшылық арды таптау, шындықты
айтқан адамды жау санау - кешегі Кеңес өкіметі жүйесінде қалыптасқан елшем
болғаны анық. Сондықтан да біздің өткен тарихымызда бар дүние бүркемеленіп
көрсетілді.
Кеңестік тарихнамада "1925-1927 жылдары Қазақстанда жүргізілген ауылдық-
селолық кеңестердің сайлауы кезінде "ұлтшыл элементтердің" тигізген
зардаптары көп болды" деп көрсетіледі. Бұл кезі ашық, көңілі ояу
азаматтарды ел билігінен аластатудың амалы еді. Соның нәтижесінде
кеңестерде жалшылардың, кедейлердің, коммунистердің және комсомолдардың
салмағы артады, ал жұмысшылар 1,7% құраған.
1925 жылы кеңестерге қайта сайлау еткізіліп, оған қатысқан 900-ден астам
қала жумысшылары мен кәсіподақ қызметкерлерінің шамамен 400-дейі қазақ
ұлтының өкілдері болған.
Осы жылы кеңестердің рөлі, халық арасындағы "қызметі" баса көрсетіліп,
тәрбие жумыстарын күшейтуге, оған "шаруаларды жұмылдыруға қатты мән
беріледі. Осыған орай 1929 жылы коммунистердің және жұмысшылардың
қатысуымен 32776 сайлау алдындағы жалпы жиналыс өткізіліп, оларға 3 млн.
адам қатысады, оның жартысына жуығы қазақтар. Қазақстанның ауылдық-селолық
кеңестеріне 55888 адам сайланады, оның 25444 адамы немесе 53,4%-ы қазақтар
болған.
Кеше ғана басымыздан өткен тоталитарлық қоғамға тән "саны көп те, сапасы
жоқ" жиналыстар өзінің бастауын сол жылдардан алады. Кеңес өкіметінің
астарлы саясатын алыстан көре білген қазақ зиялылары қарсы да шыға біледі.
Алайда, 1920 жылдардан бастап, әсіресе 1928-1932 жылдары орын алған бүрынғы
Алаш партиясы мен қозғалысының жетекшілеріне қарсы ұйымдастырылған сот
процесі оларға "халық жауы" ретінде үкім шығарады.
Кеңес өкіметінің шаралары экономикалық сипатта ғана емес, үстем таптарды
жою үранымен астарласа жүргізіледі. Бұл саясаттың бастаушысы да,
бақылаушысы да партия болған.
Қазақстан өлкелік партия комитетінің 1929 жылы 6-қарашадағы бюросы
"Қазақ халқын отырықшыландыру туралы" мәселе қарап, қарар қабылдайды. Бұл
құжат қазақ ауылдарындағы жағдайды одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5 бет
І тарау ХХ ғасырдың 20-30 жж. Қазақстанның аграралық елден индустриалдық
жүйеге көшудің салдарлары
1.1 Индустриалдандыру және оның қазақ халқының демографиялық жағдайына
тигізген әсері
1.2 Ұжымдастыру саясатының іске асырылуы: респрессия, аштық
ІІ тарау 1926-1936 жж. аралығындағы Қазақстанның тұрғылықты халқы және
оның жағдайы
2.1 Тұрғылықты халықтың құрамының өзгеруі
2.2 Қала және ауыл тұрғындары, олардың үлес салмағы
2.3 Тұрғылықты халықтың медициналық жағдайы, табиғи өсімі, сауаттылығы
Қорытынды
Қосымшалар
Пайдаланған деректер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құру жолында. Еліміздегі
демографиялық жағдайдың объективті бейнесін айқындау қоғамдағы татулықты
қамтамасыз етудің маңызды факторларының бірі болып табылады. Республика
халқының демографиялық жағдайын нақтылауда аймақтық ерекшеліктерді анықтау
тарихи процестердің негізгі желісін, оның елеулі құбылыстарын ғылыми
тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті мәселелерін белгілеп, зерделеу үшін
тарихи таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді. Сондықтан, осы
уақытқа дейін қарастырылмаған Ақтөбе өңірінің этнодемографиялық дамуының
ғасырлық тарихын нақтылайтын зерттеу қажет.
Дипломдық жұмыстың өзектілігіне келсек, ол Отан тарихының еліміздің
егеменділігіне дейін аз зерттеліп, кенже қалған, бірақ күрделі де өзекті де
салаларының бірі – тарихи демография. Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі
уақытта, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас
тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен
кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен
құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан
тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады.
Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын тарихи демография бағытында
да, республика халқы жайында зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық
көрді.
Республикамыздағы демографиялық ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз
байланыста жатқандығы жайында нақты мғліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік
назарына ұсыныла бастады. Қазақстан халқының даму белестері, өсу жолдары,
әсіресе қазақ ұлтының басынан кешірген демографиялық апаттар мен
қиыншылықтары, сырттан келген көші-қонның кері әсері, қазақтардың өз
жерінде аз ұлтқа айналуы, оның себептері мен салдары және т.б. тарихи
демографияның өзекті проблемалары тек кейінгі 20 жыл ішінде кеңінен
зерттеліп, көптеген ақтаңдақтардың беті ашылуда.
Отан тарихының халықтану саласы туған жерімізді мекендеген елдің
болашағын анықтау мақсатында, оның өткен тарихи жолын жалпылай және жекелей
зерттеу арқылы жан-жақты талдаудан өткізуде. Соның нәтижесінде Қазақстан
Республикасының демографиялық саясатын ғылыми негізде саралай түсіп,
қазіргі жағдайға сай жаңа міндеттерді іске асыруға да арналған
бағдарламаларға жол ашылатынын да айтқан жөн. Ғылыми зерттеулерге сүйенген
демографиялық саясат Қазақстан Республикасындағы саяси тұрақтылық пен
демократиялық реформалардың жетістіктерге жетуіне оң әсер тигізетіні де
сөзсіз.
Тарихи демографияның өзекті бір проблемасы – Қазақстан Республикасының
әр аймақтарындағы халықтың даму процестері, оның басқалардан өзгешеліктері,
ұлттық құрамындағы, елдің орналасуындағы (қала, село және т.б.), өсу
жолдарындағы, жынысы, жасы, білім деңгейі, көші-қон және т.б.
сипаттарындағы ерекшеліктері және т.б., әсіресе Республикамыздың
демографиялық дамуындағы орны мен маңызы, халқымыздың өсіп-өну процесіндегі
үлесі мен келешегі және т.б. күрделі мәселелерді анықтап, ғылыми
қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, бұл мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу
деңгейіне тарихнамалық талдау да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи
процестердің негізгі желісін, оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс
көрсетуге және көкейкесті проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи
таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі – Кеңестік дәуірде
қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған, ол
биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-шараларымен тығыз
байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат
соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс
аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация,
соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру
жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және
тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және
сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік
дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара
салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих
ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет
ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Кеңестік дғуірде алғашқылардың бірі болып қазақ халқының саны, құрамы,
орналасуы жайында М. Тынышпаев, кейін, Қазақстан демографиялық ахуалына
байланысты Т. Шонанұлы, М. Есболұлы жазды. Сондай-ақ, бұл жөнінде М.
Шоқайұлы, С. Асфендияров, Т. Рысқұлов, С. Сғдуақасов сияқты қазақ зиялылары
да қалам тартқан. Олардың еңбектерінде ұлттық мүддені қорғау көзделгені
аңғарылады. 1920-30 жж. мемлекеттік тапсырыспен А.Н. Донич пен Н.Д.
Трублаевичтің халықтың саны, құрамы, орналасуы жайында еңбектері жарық
көрді. А.Н. Донич зерттеуінде демографиялық шолу жасаса, Н.Д. Трублаевич
республикадағы халықтың табиғи өсімі мен ұлттық құрамындағы өзгерістер
жайын қарастырды. Бірақ, авторлар ұлттар арасындағы табиғи өсімнің ғркелкі
көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек мғліметтер келтірумен
шектелді. Одан кейінгі уақытта демография мғселесіне байланысты еңбектер
жазылмады. Себебі, кеңестік тоталитарлық жүйе оған мүмкіндік бермей, 1937
ж. халық санағың қорытындысын жариялауға тыйым салып, оған қатынасқан
адамдарды қудалады.
Демографияға байланысты зерттеулер тек 1960-жылдары ғана қайта қолға
алына бастады. 1960-1970 жж. Қазақстанның демографиялық дамуының кейбір
аспектілері қарастырылған, алайда негізінен еліміздің ғлеуметтік даму
мғселелеріне арналған еңбектер шықты. Әсіресе жұмысшы табы, шаруалар мен
интеллигенция тобының қалыптасуы мен даму процесі қарастырылды, ресми
статистиканы қолданған зерттеушілер ғлеуметтік топтардың демографиялық
сипаттамаларына, ғсіресе өнеркғсіптік және аграрлық көші-қон
ерекшеліктеріне тоқталған. Жұмысшы табы мғселесін зерттеген ғалымдар,
нақтылап айтсақ, А.Н. Нүсіпбеков, М.Х. Асылбеков, С.Б. Нұрмұхамедов, Б.Н.
Ғбішева, шаруалар тарихын зерттеген А.Б. Балақаев, Г.Ф. Дахшлейгер, К.Н.
Нұрпейіс, интеллигенция тобын зерттеген Ш.Ю. Тастанов, Х. Ғбжанов сияқты
ғалымдар Қазақстандағы этно-демографиялық процестерді анықтайтын
статистикалық мұрағат деректерін айналымға енгізді.
1970-1980 жж. тарихи демография саласында арнайы еңбектер шыға бастады.
Соның ішінде революцияға дейінгі статистикалық мғліметтердің негізінде
ғлеуметтік және ұлттық демографиялық факторларды өзара байланыспен, өзара
шарттылықта қарастыру әдістері негізделді.
Қазақстанда көші-қонның тарихи мәнін, оның халықтың әлеуметтік-ұлттық
құрамына тигізген әсерін ашқан, көші-қон мен ұлттық құрылым өзгерістерінің
өзара байланысты тарихи құбылыс екендігін көрсеткен алғашқы зерттеушілер –
Е.Н. Гладышева, Н.Е. Бекмаханова, В.М. Кабузан мен Н.В. Алексеенко болды,
ал Ф.Н. Базанованың монографиясында көші-қон қозғалысының республика
халқының көп ұлтты құрамының қалыптасуына әсер еткен күрделі де көп салалы
процесс екендігі көрсетілді [4]. Алайда, бұл еңбекте кеңес дғуіріндегі
тыйым салынған Қазақстандағы көші-қон процестерінің маңызды беттері:
репрессияланған халықтарды депортациялау, таптық белгісіне байланысты жер
аудару тағы басқа мғселелері ашылған жоқ.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - 1920-1930 жылдар аралығындағы Қазақстандағы
демографиялық үрдісті, ұжымдастыру, индістрияландыру саясаттарының мәнін,
нәтижелерін кешенді түрде зерттеу және бұл мәселенің тарихнамасын ғылыми
талдау.
Мақсатқа жету үшін мынандай нақтылы міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
- индустрияландыру саясатының мәнін ашып, оның тарихнамасына қатысты
зерттеу еңбектерін ғылыми тұрғыдан талдау;
- индустрияландыру туралы көзқарастарға талдау жасау;
- ұжымдастыру саясатының іске асырылуын талдап, оның зардаптары мен оған
деген қарсылықтарды анықтау;
- ашаршылық жылдарындағы халықтың демографиялық үрдісін талдау.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отындық және шетелдік ғалымдардың
кітаптары, мерзімдік басылымдардағы мәліметтер және ғаламтор пайдаланылды.
1 Қазақстанда индустрияландыруға бағыт алу,оның қиыншылықтары
1925 ж. желтоқсанда өткен БК(б)П-ның ХІV съезінде Кеңестер Одағын
индустрияландыру бағыты белгіленді. Капиталистік шаруашылықтан ерекше,
елдің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, өзіндік машина, станок
жасау, металлургия, химия, қорғаныс және басқа да ірі өнеркәсіптері бар
жүйе құру қажет делінді. 1920 жылы халық шаруашылық салаларын техникамен
жабдықтау бағдарламасы белгіленді.
Шаруашылықтың барлық салаларын соның негізінде техникалық қайта
жасақтандыру мен еңбек өнімділігін арттыру үшін бүкіл экономиканың негізі
ретінде ең алдымен ауыр өнеркәсіпті дамыту, оның шаруашылықтағы жетекшілік
рөлін бекіту арқылы шет елдермен экономикалық жарыста озып шығу мақсаты
қойылды. Бұл сол кездер үшін дұрыс, бірақ күрделі мақсат еді. Кеңестер
Одағы көлемінде бұл бағытта біршама жетістікке қол жеткізілді. Бірақ оның
біржақты жүргізілгенін, дәлірек айтқанда, ұлттық аймақтарды, соның ішінде,
әсіресе, Қазақстанды патшалық билік кезіндегідей шикізат көзі дәрежесінде
қалдырғанын көреміз.
1925 жылдың қыркүйегі мен 1928 жылдың қыркүйегі арасындағы үш жылда
өнеркәсіп салу ісіне 3,3 млрд сом қаржы жұмсалды. Ол орасан зор қаржы
негізінен алғанда Ресей аумағындағы ескі өнеркәсіп орындарын қайта жөндеу
мен жаңа қуатты зауыт-фабрикалар, су-электр станцияларын жасауға жұмсалды.
Соған қарамастан Қазақстандағы индустрияландыру ісі патриархаттық-
феодалдық қатынастарды, яғни дәстүрлі шаруашылық жүйесін біржолата жою,
феодализмнен капитализмге соқпай социализмге жедел қарқынмен өту сияқты
ұрандармен басталды. Жерді қайта бөлу, мал-мүлікті тәркілеу, күштеп
ұжымдастыру әрекеттері осылайша жаңа науқанмен ұласты. 1926 ж. 27—30
сәуірде сол кездегі республика астанасы Қызылордада өнеркәсіптің дамуы
мәселесіне арналған арнайы өлкелік мәжіліс өткізілді. Онда Қазақстанның
орасан зор табиғат байлығы атап өтіле отырып, зерттелмеген аймақтардағы
қазба байлықтарын кең түрде барлау қажеттігі көрсетілді.
Қазақ АКСР-нің ХШК (Халық шаруашылығы кеңесі) мен Мемлекеттік жоспарлау
Комитетіне республиканы өнеркәсіптік аудандастыру мен өнеркәсіптің, ең
алдымен түсті металлургияның дамуының перспективалық жоспарын жасау
тапсырылды. Кеңесте сондай-ақ Қазақ АКСР-ы жағдайында “әсіресе жер және мал
шаруашылықтарымен тікелей байланысты жергілікті өнеркәсіпті кең түрде
өрістету” өмірлік қажеттілік ретінде атап көрсетілді. Осы негізде өңдеу
өнеркәсіптерінің тері, май, ұн, тұз өндіру, балық аулау сияқты салаларының
даму жолдары айқындалды.
Байқап отырғанымыздай, басты назар патша заманындағыдай тау-кен ісі мен
өңдеу өнеркәсібіне аударылған екен. Демек, пайдалы қазбалар мен ауыл
шаруашылығы өнімдерін орталықтағы ірі кәсіпорындар үшін өндіру басты міндет
ретінде белгіленді. Бұл Қазақстандағы индустрияландыру ісінің отаршылдық,
дәлірек айтқанда, шикізат көзі ретінде орталыққа қызмет еткізу бағытында
басталғанын көрсетеді. Қазақстандағы индустрияландырудың қиындықтары мен
себептері сызба 1-де көрсетілген.
2 Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша көзқарастар
Қазақстанды индустрияландыру мәселесі бойынша бірнеше бағыттағы
көзқарастар арасында қызу пікірталас жүрді. Солардың негізгілеріне тоқталып
өтейік. Бірінші бағытты жақтаушылар — Қазақстан экономикасының орталыққа
тәуелділігін, шикізат көзі ретінде дамуын жақтады. Олар мемлекеттік саясат
негізінде, республиканың ерекшеліктерін ескере отырып, “партияның ауыл
шаруашылығы шикізат базасы есебінде оның өнімдерін өңдеумен ғана шектелуін,
ұсақ өнеркәсіпті дамыту жолын ұстануы бірден-бір дұрыс бағыт” деп
мәлімдеді.
Екінші бағыт бойынша — Қазақстанды тек шикізат базасы ретінде пайдалану
дұрыс емес екендігі, мұндағы индустрияландыруды жоғарғы жақтағылардың
талабы бойынша жүргізбей, жергілікті қажеттілікті ескере отырып,
өнеркәсіптер салу негізінде іске асыру керектігі баса айтылды.
Үшінші бағыттағылар — қазақ жерін индустрияландыруға қарсы болды. Олар
көшпелі өмір — қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы, ғасырлар бойы
қалыптасқан өзіндік ерекшелігі. Ал қарқынды түрде индустрияландыру оның
ұлттық болмысын бүлдіреді, “түйеден социализмге” тікелей өту мүмкін емес
деді.
Келесі, төртінші бағытты жақтаушылар шовинистік көзқараста болды. Олар
қазақ халқының индустрияландырудың қарқынына ілесе алатынына күмән
келтірді. Қазақтармен “өнеркәсіп-қаржы жоспарын орындай алмайсың”,
“өндірісті қазақтандыру пайда бермейді”, “қазақтандыру өндірісті
қымбаттатып жібереді”, “қазақ бәрібір жұмыс істемейді, ол қайтсе де далаға
қашады” және т.б. деп санады.
Бұл соңғы екі бағыт негізсіз, жеткілікті дәлелсіз пікірлерге негізделген
еді. Ал алғашқы екі бағытты жақтаушылар арасында күрделі тартыс жүрді.
Бірінші бағытты Ф.Голощекин мен оның төңірегіндегілер ұстанды. Олар Сталин
мен орталықтағы кейбір үкімет мүшелерінен қолдау тапты. Сондықтан бұлар
өктемдеу болды. Соған қарамастан екінші бағытты жақтаушылар ой-
тұжырымдарының тереңдігімен ерекшеленді. Қазақстанда “Кіші Қазан” науқанын
жүргізуге ұмтылған Ф. Голощекин мен оның төңірегіндегілер қазақ жерінде ірі
өнеркәсіп орындарын салуды жақтамады.
“Өнеркәсіп саласында ең негізгісі ірілендіру емес, қайта оны жергілікті
ұсақ және орташа (жарма тартатын, жүн жуатын, май шайқайтын орындар, жөндеу
шеберханалары және т.б.) деңгейде, яғни бәрін ауыл шаруашылығына байланысты
және оны неғұрлым рентабельді ететін деңгейде ұстау”, — деп мәлімдеді олар.
Голощекин бұл бағытты 1927 ж. ұсынып, 1930 ж. мамыр-маусым айларында
Алматыда өткен VІІ Бүкілқазақтық партия конференциясында тағы да қайталады.
Орталық Комитеттің Саяси бюросының мүшелігіне кандидат А.Андреев VІ
Бүкілқазақтық партия конференциясында: “Біз КСРО-дағы индустрияландыру
мәселесіне әрбір республиканың өз ауыр индустриясын құру, әрбір
республиканы бас-басына индустрияландыру жолымен жүрмей-міз”,— деп, Кеңес
үкіметінің шет аймақтарды орталыққа бағындыру, тәуелді ету саясатын ашық
мәлімдеді.
Бұл Қазақстандағы голощекиндік бағытты айқын қолдап, олардың әрекетін
күшейте түсті. Соның барысында К. Сарымолдаев: “Қазақстанның алдында да
Одақ аумағында шешілетін мәселелер тұр, сондықтан жалпы мәселелерден
асатындай өзгешеліктер бізде жоқ”, — деп бұл бағыттың ыңғайымен кетті.
Ал үшінші бағытты ұстанғандардың бірі – Сәдуақасов Смағұл.
С.Сәдуақасовтың индустрияландырудың отаршылдық бағытына қарсы күресті. Ол
көрнекті мемлекет қайраткері, жазушы, өзінің бүкіл жастық жігерін, талант,
қабілетін халық білімін көтеруге, жергілікті кадрларды дайындауға
бағыттады. Принципті және жігерлі оқу ісінің халкомы республикасының
бірінші басшысы Ф. Голощекиннің көңіліне жақпады.
Алтыншы партия конференциясында ол жікшілдік қызметі үшін қызметтен
босатылып, қазақ педагогика институтына ректор болып тағайындалды.
Мәскеудегі оқуын бітіргеннен кейін, Қазақстанға қайтармау үшін ел басшылығы
оны Мәскеу- Донбасс темір жолы құрылысына инжинер- құрылысшы етіп жұмысқа
жіберді. Сонда 1933 жылы дүниеден өтті.
С. Сәдуақасов өз мемлекет қайраткері ғана емес, сонымен бірге жастардың
жетекшісі, публицист, Қазақстандағы коперативтік қозғалыстың
ұйымдастырушысы, мәдениет қайраткері, қазақ театрын ұйымдастырушы ретінде
де көрсете білді.Индустрияландырудағы голощекиндік бағыттың біржақты
отаршыл бағытын айқын көре білгендердің алдыңғы қатарында тағы да
С.Сәдуақасов тұрды. Ол: “Егер империалистік орыс буржуазиясы шет өңірлерден
тек шикізат талап, фабрикалар мен зауыттарды өз қолтықтарының астына
орналастырған болса, социалистік өнеркәсіп шаруашылықтың қажеттілік
жағдайына орайластырылып дамытылуы қажет.
Егер қалпына келтіру кезеңі кейбір ұлттардың нақты теңсіздігі сияқты
өткеннің “қарғыс атқан мұрасы” түріндегі қиындықтарға кездессе, қайта құру
кезеңі оларды жеңуі қажет. Міне, артта қалған аймақтарды социалистік
құрылысқа бейімдеу және шет аймақтардағы Кеңес өкіметін нығайтудың кепілі
осында жатыр”, — деп көрсетті. Индустрияландыру барысында жергілікті
кәсіпорындарды орталыққа тәуелді еткісі келген республиканың келімсек
басшысымағының орашолақ бағытын былайша әшкереледі: Голощекин жолдастың
жүн жуатын орыннан әрі бармай, дұрысырақ айтқанда, барғысы келмей отырғаны
неліктен, ал шұға фабрикаларын ұйымдастыру өзінен-өзі керек болып отыр ғой.
Жуылған жүнді, сол жүннен жасалатын “мәскеулік” шұғаны әрлі-берлі екі рет
тасығанша, Қазақстаннан дайын шұғаны бірден тасып әкету темір жолға да
оңайға түспей ме?”.
Тоталитарлық тәртіптің экономикалық негіздерін қалыптастыру саясатын
бастаған сталиншіл үкіметтің қолшоқпары болып отырған Голощекин бағытының
түп-тамыры Кеңестердің Бүкілодақтық ІV съезінде айқын көрінді. Әсіресе
ондағы Рыковтың қорытынды сөзі ұлттық аймақтар өкілдерін қатты алаңдатты.
Солардың ішінен орталық үкіметтің индустрияландыру саясатының кемшіліктерін
көрсетуге ұмтылғандардың бірі тағы да С.Сәдуақасов болды.
“Рыков “ұлттық республикалар өздерінде қилы өндіріс ұйымдастыруға көмек
сұрағанын біздер жабық шаруашылық құрғысы келеді деп түсінеміз” деп теріс
айтты. Индустриялдық тұрғыда дамыған шаруашылық біздің пікірімізше
ешқашанда алғашқы қауымдағыдай тұйық шаруашылық болмайды. Сондықтан Рыков
жолдастың Одақтың бірлігі мен оның жеке аймақтарының өзара тәуелділігі арта
түссе екен деген тілегі ұлттық аймақтар бұрынғыша шикізат базалары болып
қала беруін тез арада тоқтатқанда ғана жүзеге аса алады”, — деген пікірлері
әрі үлкен ерлік, әрі бірден-бір дұрыс пайымдау еді.
Ол сонымен қатар, қазақ жеріндегі индустрияландырудың жүйесіз, бей-
берекет жүргізіліп жатқанын, оны реттей отырып қарқынды түрде іске асыруға
болатындығын да айтты. Қазақ даласының бай табиғи байлықтары мен шикізат
көздерін және миллиондаған жұмыссыз қазақтарды тиімді пайдалану бұл
мәселені шешуді тездететінін де көрсетті.
3 Қазақстандағы индустрияландырудың барысы мен сипаты
1928 жылдың 1 қазанынан шартты түрде басталатын бірінші бесжылдық
жылдарында Қарсақбай, Риддер сияқты кәсіпорындар, Ембі мұнай өндірісі,
Степняк алтын кені және т.б. қайта қалпына келтірілді. Өңдеу өнеркәсібінің
Семей тері, кірпіш, Петропавл ет комбинаты сияқты байырғы түрлері жөнделіп,
қайта іске қосылды. Ал бес жылдың ішінде жаңадан салынғандары: Іле ағаш
тілу, Балқаш мыс балқыту, Шымкент қорғасын, Ақтөбе фосфор тыңайтқыштары,
Орал мен Алматыда ет комбинаттары, Гурьевте (қазіргі Атырау) балық
консервілеу комбинаты, Мерке, Жамбыл және Талдықорғанда қант зауыттары ғана
болды. Олардың өзі негізінен шағын аумақты қамтамасыз етуге бейімделген
кәсіпорындар еді.
Кеңес үкіметінің басшылары да патша заманындағыдай Қазақстанға бай
шикізат көзі ретінде қарады. Табиғат байлықтарының күрделі ошақтарын табу
мақсатында бірінші бесжылдық жылдарында КСРО Ғылым академиясы кешенді
ғылыми экспедициялар ұйымдастырды. Академик Н.С.Курнаков басшылық еткен
Орталық Қазақстандағы геологтар мен геофизиктер тобы Қазақстан Республикасы
“Кеңес Одағының тұтас металлогенді провинциясы” болып табылады деген
тұжырым жасады. Ал Орал-Ембі аймағын зерттеген академик И.М.Губкин бастаған
топ оның мұнайға аса бай екенін дәлелдеді. Кеңес үкіметі осы байлықтарды
пайдалануға баса көңіл бөлді. Соның барысында соғыс басталғанға дейінгі
кезеңде Қарағанды шахталары, Ембінің мұнай кәсіпшіліктері, Алтай мен Ащысай
кәсіпорындары қайта жабдықталып, Зырянов, Риддер полиметалл, Балқаш пен
Жезқазған кен-металлургия комбинаттары салынды. Қазақстандағы түсті
металлургия өнеркәсіптің жетекші саласына айналдырылды. Бірақ олар
негізінен руда күйінде қазып алынған түсті металдарды өңдеумен айналысты.
Тазартылып, өңделіп дайындалған түсті металл өнімдері шикізаттар ретінде
орталықтағы ірі өнеркәсіп орындарына жөнелтіліп отырды. Мысалы, Орталық
Қазақстан Оңтүстік Оралдың ірі кәсіпорындарын рудамен, металмен, көмірмен
жабдықтады. Кенді Алтай өңірі Сібірдегі кәсіпорындарды қамтамасыздандырды.
Ембі мұнайы Орск сияқты мұнай өңдейтін зауыттарға жіберілді. Балқаштың мысы
мен Шымкенттің қорғасыны да Қазақстаннан тыс жерлерге тасып әкетілді.
Жоғарыдан жүргізілген индустрияландыру негізінен шикізат көздерін игеруге
және оларды Ресейге жіберіп отыруға бағытталды. Қазақстандағы зауыт-фабрика
делінгендер халық тұтынатын дайын өнімдер шығармады. Оларды Кеңес Одағының
басқа аймақтарынан, Ресейден алып отыруға мәжбүр болды. Машина жасау,
металлургия және қорғаныс өнеркәсіптері болмады. Энергетика базасы мен
құрылыс материалдарын жасайтын өнеркәсіптер жетіспеді.
1926 ж. 27—30 сәуірде сол кездегі республика астанасы Қызылордада
өнеркәсіптің дамуы мәселесіне арналған арнайы өлкелік мәжіліс өткізілді.
Онда Қазақстанның орасан зор табиғат байлығы атап өтіле отырып,
зерттелмеген аймақтардағы қазба байлықтарын кең түрде барлау қажеттігі
көрсетілді. Қазақ АКСР-нің ХШК (Халық шаруашылығы кеңесі) мен Мемлекеттік
жоспарлау Комитетіне республиканы өнеркәсіптік аудандастыру мен
өнеркәсіптің, ең алдымен түсті металлургияның дамуының перспективалық
жоспарын жасау тапсырылды.
Кеңесте сондай-ақ Қазақ АКСР-ы жағдайында “әсіресе жер және мал
шаруашылықтарымен тікелей байланысты жергілікті өнеркәсіпті кең түрде
өрістету” өмірлік қажеттілік ретінде атап көрсетілді. Осы негізде өңдеу
өнеркәсіптерінің тері, май, ұн, тұз өндіру, балық аулау сияқты салаларының
даму жолдары айқындалды. Байқап отырғанымыздай, басты назар патша
заманындағыдай тау-кен ісі мен өңдеу өнеркәсібіне аударылған екен. Демек,
пайдалы қазбалар мен ауыл шаруашылығы өнімдерін орталықтағы ірі
кәсіпорындар үшін өндіру басты міндет ретінде белгіленді. Бұл қазақстандағы
индустрияландыру ісінің отаршылдық, дәлірек айтқанда, шикізат көзі ретінде
орталыққа қызмет еткізу бағытында басталғанын көрсетеді.
Бірнеше жылға созылған революция мен Азамат соғысы кезінде капиталистік
қатынастардың енуі кезеңінде пайда болған тау-кен орындары мен кәсіпорындар
қаңырап, иесіз қалған еді. Тек жаңа экономикалық саясат кезінде олардың
кейбіреулері қайтадан іске қосылды. Соның барысында Орал- Ембі аймағындағы
бірнеше мұнай кәсіпшіліктері, Орталық Қазақстандағы көмір, Алтайдағы түсті
металл өндіру кәсіпорындары қайта жанданды. Дегенмен, Қазақстан
экономикасында әлі де болса ауыл шаруашылығы негізгі сала болды. Оның
үлесіне жалпы шаруашылықтық өнімнің 84,4 пайызы тиетін және халықтың 90
пайызы ауылды жерлерде өмір сүретін еді. Осындай жағдайда бұрынғы ұлт
аймақтары делінгендерді, оның ішінде Қазақстан да бар, Ресей төңірегіне —
метрополияға топтастыру саясаты жалғаса берді.
Ресей аумағында Волхов ГЭС-ін, Днепрогэсті, Сталинград трактор, Ростов
ауылшаруашылық машиналарын жасау, Кузнецк, Магнитогорск, Кривой Рог және
т.б. металлургиялық зауыттарды салуға бар қаржы-қаражат пен күш
жұмылдырылды. Ал дәл осындай кәсіпорындардың Қазақстан жерінде де аса қажет
екеніне назар аударылмады. Мұндағы бай кен орындары мен бүкіл
ауылшаруашылық өнімдері орталық аймақтардағы осындай кәсіпорындарда
өңделіп, тауарға айналдырылғаннан кейін ғана қажет делінген мөлшерде қайта
жеткізіліп отыратын еді. Кеңес үкіметінің индустрияландыру барысындағы
орашолақ, біржақты саясаты сол кездің өзінде Троцкий, Бухарин, Зиновьев
сияқты саясаткерлердің қарсылығын тудырған болатын. Қазақстанда да бұл
мәселе көлемінде қызу тартыстар болды.
1926 жылы республикада өнеркәсібті қайта қалпына келтіру әлі де
аяқталмады, бүкіл одақтық деңгейден артта қалып қойды. Бұл процесс 1927
жылға дейін созылды. Дегенмен соғысқа дейінгі деңгейге қол жеткізілді.
Қазақстанның өнеркәсібі өте баяу дамыды, тұтыну заттарын өңдіру жетекші
орынға шықты. Ауыр және жеңіл өңдіріс ошақтарын әлі де болса құру қажет
болды. Өнеркәсіптік құрылыс жүргізуге болатын пайдалы қазбалардың кең
орындары меңгерілмеген, шөл аудандарда орналасты. Жерасты байлықтарын
меңгеру бұл орындарда жан- жақты игеру жұмыстарын жүргізуді: жаңа темір
және автожолдар, жұмысшы кенттерін, жаңа қалаларды салу, сумен жабдықтаудың
қайнар көздерін іздеу т. б. Жұмыс ауқымын атқаруды талап етті.
Индустрияландыру кезіндегі Қазақстандағы ең күрделі құрылыс — Түрксіб
темір жолын салуды аяқтау болды. Патша үкіметі Қазақстанды жаулап алу
барысында, әскери-стратегиялық мақсатта Орынбор-Ташкент бағытында темір жол
салып, оны қазіргі Алматы арқылы Семеймен жалғастыруды көздеді. Бұл
елімізді қоршай отырып, тұқырта ұстауды және Қазақстан мен Орта Азия
байлығына қызығып отырған басқа да шет елдіктерді енгізбеуді көздеген
саясаттың нәтижесінде дүниеге келген еді. Бірақ еліміздің батыс және
оңтүстік-батыс бөлігінде темір жол салғанмен, ол бағытты шығыс бөлігі
арқылы Сібірмен қосу ісі аяқталмай қалған еді.
Патша үкіметі кезінде көптеген талас-тартыс тудырған бұл істі аяқтауды
Кеңес үкіметі қолға алды. Ол патша заманындағы Түркістан-Сібір темір жолы
атауына қайта ие болды. Бұл жолды салу 1927 ж. қайта қолға алынып, оған
екпінді құрылыс айдары тағылды. Орталық үкімет оған үлкен мән беріп отырды.
1928 жылы желтоқсанда БК(б)П ОК мәжілісінде Түрксіб жұмысшыларының тұрмыс
жағдайы туралы мәселе арнайы қаралды. Ал 1929 жылғы қаңтарда өткен
жиналыста құрылыстағы бұқаралық және мәдени-ағартушылық жұмыстар туралы
мәселе талқыланды. Партиялық басшылықты нығайту мақсатында мұнда Солтүстік
және Оңтүстік деп аталған екі аудандық партия комитеттері құрылды. 1929 ж.
3 мамырда КСРО ХКК Түрксіб құрылыс басқармасының есебін тыңдады. Кеңес
үкіметі құрылыстың оңтүстік және солтүстік бөліктерін 1930 ж. аяқтап, 1932
ж. пайдалануға беруді қамтамасыз етуді тапсырды.
Түрксіб құрылысының бастығы болып В.С.Шатов тағайындалды. РСФСР үкіметі
жанынан Түрксіб құрылысына көмектесетін арнайы комитет құрылды. Оны РСФСР
Халық комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов басқарды.
Құрылыс жұмыстарына бірнеше ұлт өкілдерінен құралған 100 мыңдай адам
тартылды. Қысы-жазы, ауа-райының қолайсыздығына қарамастан еңбек еткен
олар, сөз жоқ, ерліктің үлгісін көрсетті. Әсіресе қиын да күрделі қара
жұмыстар қазақ еңбекшілерінің еншісінде көбірек болды. Соның нәтижесінде
патша заманында тәулігіне орта есеппен 150 метр ғана салынатын Жетісу темір
жолын салу Кеңес заманында 1500 метрге дейін жетті. Ертіс, Іле, Аягөз, Шу,
Қаратал және т.б. өзендерден өтетін көпірлер де жылдам салынды. Түрксіб
темір жолы жоспарда белгіленген бес жылдан екі жыл бұрын, яғни үш жылда
салынып бітті. Құрылыстың бірінші кезеңінде солтүстікте 155 км, келесі
кезеңінде — 185 км, ал 1929 ж. — 432 км ұзындыққа темір жол төселді. Бұл
жұмыс жылдамдығы күніне орта есеппен 2,5 км деген сөз еді. 1927—1929
жылдары оңтүстіктен ұзындығы 506 км жол жасалды.
Түрксібтің оңтүстік және солтүстік бөліктері 1930 ж. 28 сәуірде
Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша пайдалануға берілді. Ал 1931
жылдың қаңтарынан бастап тұрақты түрде жұмыс істей бастады. Жалпы ұзындығы
1445 километрге созылған бұл темір жолдың ел өміріндегі маңызының зор
екенінде дау жоқ. Бірақ біздің мынаны да ескеруіміз қажет.
Патша заманындағы сияқты бұл бағыттағы темір жол да негізінен еліміз
аумағындағы шикізатты шетке тасу, ал шеттен дайын тауар алып келу үшін
қызмет етті. Қазақстан сонымен Кеңес Одағының да шикізат дайындайтын
шеткері аймақтарының бірі болып қала берді. Ал салынған өнеркәсіп орындары
мен темір жолдар еліміз аумағынан шетке тасылатын шикізат көлемін көбейте
түсті. Мәселен, 192930 шаруашылық жылдары 192829 жылдармен салыстырғанда
Қазақ жерінде өндірілген тас көмір — 1,4 есе, мұнай — 1,3 есе, мыс кені —
2,5 есе, түсті металл кендері — 2,3 есе көп өндірілді.
Түрксібтің салынуымен республикамыздағы жүк тасымалы 1928 жылғы 2902 мың
тоннадан 1932 ж. 8888,4 тоннаға дейін, яғни 3 еседен астам өсті. Әсіресе
құрылыс материалдарын тасу — 10 есеге, тас көмір мен кокс — 8 еседей, мұнай
өнімдері — 2 есеге артты. Осылайша Қазақстандағы индустрияландыру кезіндегі
басты құрылыс болып жарияланған Түрксібтің өзі кеңестік тоталитарлық
орталықтың біржақты саясатының жемісі болып шықты.
1927 жылы Петропавл- Көкшетау ткмір жолы саынып, 1931 жылы ол Ақмолаға
дейін созылды. 1939 жылы Қазақстаннаң шикізат тасымалдау үшін Ақмола-
Қарағанды, Илецк- Орал, Рубцовск- Риддер ал, 1940 жылы Қарағанды- Жезқазған
темір жолы салынды.
Қазақстанда индустрияландыруды жүзеге асыру барысында республикада ауыр
өнеркәсіптің көптеген салаларын құрудың, сонымен қатар Қарағанды маңындағы
Теміртауда ең ірі зауыт салынуының маңызы зор болды. Бұл зауыттың
салынуына Сәтбаев Қ.И. зор еңбек сіңірген болатын. Қаныш Имантайұлы Сәтбаев
- аса көрнекті қазақ геологы, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академиясын
ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР академиясының
академигі, қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы.Туған жері
бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі Ақкелін болысы (қазіргі
Павлодар облысының Баянауыл ауданы). Геологиялық барлау мамандығы бойынша
Томск технологиялық институтының тау-кен факультетін бітіріп келгеннен
кейінгі Қаныш Сәтбаевтың бүкіл өмірі Қазақстанның минералдық ресурстарын
және рудалық кендер генеалогиясын зерттеуге арналған. Оның геологиядан
басқа ғылымдар-дан да; мәдениет саласында да; тарихтан да қалдырған ізі
сайрап жатыр. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталуға тақағанда, жағдайдың аса
қиын ауырлығына қарамастан, Қазақ КСР Ғылым академиясының ұйымдастыру
жұмысына басшы болып, оның ісіне бел шеше араласуы ұлыларға тән
көрегендіктің белгісі еді. Оның қалдырған ғылыми бай мұраларының ішінде,
әсіресе, Жезқазған кені туралы зерттеулерінің, Сарыарқаның металлогендік
және болжам карталары жөніндегі еңбектерінің мәні ерекше. Жезқазғанның ірі
мыс рудалы аудандар қатарына жатуы кезінде осы кеннің жоспарлы түрде кең
масштабтағы барлау жұмыстарын ұйымдастыруға болатын ірі объекті екенін
дәлелдеп берген Қаныш Сәтбаев еңбегінің нәтижесі.
4 Қазақстандағы индустрияландырудың нәтижесі мен жетістіктері.
Индустрияландырудың өзін- өзі ақтамаған асқақ жоспарлар мен қарқынды
арттыру жағдайында жүзеге асырылды. 1929 жылдың өзінде- ақ бесжылдық
жоспарды негізгі экономикалық көрсетеіштелді ұлғайтумен алмастыру туралы
шешім қабылданды. Нәтижесінде салынып жатқан құрылыс объектілерің жұмыс
күшімен, шикізатпен, жабдықтармен қамтамасыз етуде қиындықтар туды.
Көптеген құрылыстар тоқтап қалды. Өнім шығарса да, кәсіпорындар толық
көлемде жұмыс істей алмады. Жалпы индустрияландыру процессі Қазақстанда
екінші дүние жүзілік соғысқа дейін жалғасты.
Өнеркәіп құрылысын жүргіудің қарқынды түрде өсуі жұмыс күшінің
тапшылығына алып келді. Құрылыс нысандарын жұмыс күшімен қамтамасыз ету
және жұмысшы қазақтарды үйретуге бөлінетін қаражатты үнемдеу мақсатында
биліктегілер елдің жұмыссыздық шарпыған батыс аудандарынын жұмысшылар
тартты, 1931- 40 жылдары республикаға 559 мың жұмысшы келді. Жұмыс күшін
толықтырудың тағы бір көзі қоныс аударылғандар: орталық аймақтар мен
Сібірден кулагқа жатқызылып, дүние- мүлкі тәркіленген шаруалар болды.
Республика комсомолы жетекшілерінің бірі – Смағұл Сәдуақасов республикаға
елдің басқа аудандарынын бос жұмысшы қолын жаппай қоныстандыруға қарсы
шықты. Жұмысшылардың, әсіресе жеткіліксіз маманданған жұмысшылардың елеулі
бөлігің ұжымдастыру нәтижесінде күйзелген деревнялар мен ауылдардың
шаруалары құрады. Еңбек өңімділігі күрт төмендеп, зауыттарда тәртіп
сақталмай, маманданған орыстар мне маманданбаған қазақтар арасында
қақтығыстар бола бастады. Мамандық шеберлігі европалық нәсілді
жұмысшылармен тен дәрежеде болған жағдайда да, қазақтарға төмен жолақы
берілді, медициналық көмек көрсетілмеді т. с. с. Мамандар сырттан әкелінді,
кадрлар тұрақсыздығы орын алды. Қазақстандағы индустрияландыру жаңа
отаршылдық саясат сипатына ие болды.
Бұл жылдары еңбек өнімділігі бұрын болмаған қарқынмен өсті. Бүкіл
Одақтағыдай Қазақстанның өңеркәсібі, көлік жүйесі және ауыл шаруашылығы
алдынғы қатарлы техникамен жабдықталды. Қысқа мерзім ішінде Қазақстанды
индустрияландыруда қомақты табыстарға қол жеткізіп, техникалық және
экономикалық артта қалудыжоюда шешуші қадам жасады. Елде ауыр
өнеркәсіпқұруға жұмсалатын қаражаттынжартысына жуығы шығыс аудандарға
бөлінді. Осының салдарынан Қазақстанды индустрияландыру бір жақты жүріп,
оны бүкіл ел шикізат шылауына айналдырды.
Партияның аймақтық комитет бюросының мүшесі Смағұл Сәдуақасов
өнеркәсіптің өңдеу салаларынын кең желісің құру туралы идеясын ұсынды. Атап
айтқанда, ол Голошекин жолдастың неліктен жүн жуудан әрі қарай барғысы
келмейтін, шұға фабрикаларын ұйымдастыру өз- өзінен сұранып тұрғанын
дәлелдеді. Қазақстаннаң шығарылған жүндіРесейге қарай шығарып, осы жүннен
тоқылған мәскеулік шұғаны кері қарай тасығанша, Қазақстанда шұғаны шығарып
оны темір жолмен сыртқа шығарған дұрыс емес пе? –деген. Алайда Голошекин
және жақтастары мұндай көзқарасты жергілікті ұлтшылдықтың көрінісі
ретінде қабылдады, ал мұндай адамдар қызметтен босатылып, олардың орнына
сталиндік жақтастар келді. Индустрияландыруды жүзеге асыру барысында
Қазақстан орталықтың шикізат көзі шылауына айналды. Дайын өнімшығару үшін
шикізат көзі республикадан сырт аймақтарға шығарылып, олардан дайын өнім
бұйымдары және тұтыну заттары алынды.
Республика еңбекшілері алға қойған міндеттерді орындауда қажырлы еңбек
етті. 1934 жылы Ащысай полиметалл комбинатының кен байыту фабрикасы, Семей
ет және Гурьев балық консервілеу фабрикалары, Мерке және Талдықорған қант
зауыттары іске қосылды. Шымкент қорғасын зауыты, Балқаш мыс балқыту,
Зырьянов, Ленинагорск полиметалл комбинаттары, Ащысай, Қонырат кеніштері
салынды. Ақтөбе химкомбинаты, жылу және су электр станциялары тұрғызылды.
Индустрияландыру елді керемет жетістіктерге жеткізді. Алғашқы
бесжылдықтар ішінде КСРО- ның экономикалық деңгейі көтерілді. Жаңа заманғы
ауыр өнеркәсіп құрылды. Үлкен шығындарға қарамастан жыл сайынғы өндіріс
көлемі орта есеппен алғанда 10- 16 % болды, бұл дамыған капиталистік
елдерден әлдеқайда жоғары жетістік еді. 1930 жылдың соңына қарай КСРО
адамзат қол жеткізген өнеркәсіп өнімінің кез келген түрін өңдіре алатын аз
елдердің біріне айналды. Ел шын мәнінде экономикалық тәуелсіздікке қол
жеткізді.
Екінші бесжылдық ( 1933- 37 ) жылдарында Қазақстан төңкеріске дейін
артта қалған басқа да кеңестік републикалар сияқты жылдам қарқынмен дамыды.
Қазақстан Одақ бойынша ұлттық табыс көлемі жөнінен жетінші, электр қуатын
өңдіруден алтыншы, тас көмір және мұнай өңдірулен үшінші, қорғасын
өңдіруден бірінші орынға шықты. Никель, қалайы, вольфрам өңдірілді.
Урбанизация процесі республиканың барлық өңірін қамтыды.
Алайда ауыр өнеркәсіптің қарқынды түрде өсуі алдымен деревняның өндіргіш
күштерін күйрету есебінен болғанын айта кету керек. Индустрияландыру
кезенінде экономиканың көп салалығы, жеке меншік және жұмыссыздық жойылды.
Әлеуметтік салада өзгерістер орын алды: жұмысшы табының саны және мамандығы
өсті, жұмысшылар мен шаруалардан жаңа техникалық- инжинерлік мамандар
қалыптасты, басқарушылар аппараты өсті. Халық шаруашылығын әміршіл-
әкімшілдік тәсілмен басқару түпкілікті орнықты.
Сонымен қатар индустрияландыру нәтижесінде, Екінші дүниежүзілік соғыс
қарсаңында Қазақстан КСРО-дағы республикалар арасында металлургия бойынша
екінші орынға шықты. Мәселен, Шымкент қорғасын зауыты КСРО-дағы қорытылған
қорғасынның 73,9, ал Балқаш зауыты елімізде балқытылған мыстың 51,
Қарағанды бассейні көмірдің 90 пайызын берді. Қазақстан мұнай өндіру
бойынша да Ресей мен Әзірбайжаннан кейінгі үшінші орында тұрды. Бұның бәрі,
сөз жоқ, жұмысшылардың, соның ішінде қазақ еңбеккерлерінің, еліміздің
жарқын болашағына ұмтылуы, өскелең ұрпағы үшін жақсы жағдай жасауға тырысуы
арқасында жеткен жетістіктер еді. Еңбекшілердің ерен ерлігіне партияның
“Шығыстағы алғашқы социализм құрушылар”, “дүние жүзілік пролетариаттың
авангарды”, “коммунистік ұйымдасқан еңбек және шығармашылық энтузиазм” және
т.б. рухани үгіт-насихаты мен идеологиясының кең түрде жүргізілуі де
өзіндік ықпал етті. Еңбекті материалдық және моральдық ынталандыру да
оңтайлы пайдаланылды.
Индустрияландырудың кемшіліктеріне тоқталып кетсек. Машина жасау,
металлургия, қорғаныс өнеркәсібі кәсіпорындары болмады; Энергетика базасы,
құрылыс материалдыры өнеркәсібі артта қалды; Тау-кен шикізатын дайындаушы
база ретінде қала берді; Республикадан сирек кездесетін металдар, мұнай,
көмір, фосфорит тегін әкетілді. Теміржол арқылы жүк тасымалдау 1913 жылғы
деңгейінен 213 есе асып түсті.
Индустрияландыру бағытын жүзеге асыру жолдыры:
- шаруаларға үктеме салықтар салу;
- республикадағы барлық жинақталған қорларын мемлекеттік бюджетке қосу
(тонау);
- орталық бюджеттен берілген есебінде, республика қорынан субсидиялар
мен дотациялар бөлу. 1931-1934ж-2 мрлд 137млн сом;
- өндірісті өнім өткізуді және жабдықтауды мемлекет қолына шоғырландыру;
- жазалау саясатын қолдану;
- ұжымдастыру және аштықтан бас суғалап қашқан қазақ шаруаларының
еңбегін пайдалану.
Ендігі кезекте индустрияландырудың ерекшеліктерін талдайық. Өлкедегі
индустрияландыру жоғарыдан жүзеге асырылып, шикізат көздері екпінді
қарқынмен игерілді, мұнай ембіде өндіріліп, өңдейтін орталық Орскіде
салынды; Билікті жұмысшы мамандар, имжинер-тенхник қызметкерлер сырттан,
негізінен Ресей мен Украинадан әкелінді; Жергілікті мамандар жетіспеді;
Урбандалу процесі күшті жүріп, қалалар мен қала үстіндегі қоныстар, қала
халқы көбейді; 1930 жылдың аяғы – қазақ халқы – 29,8%; 1939 жыл – қалада
тұратын қазақтар – 375 мыңға артты (1926 жылдан 5 есе көп); 1926 жыл –
қазақтар 2,1%, соғыс қарсаңында қала мен қала үлесіндегі қоныстар – 16%.
Жұмысшы табы құрамындағы қазақтардың үлес салмағы артты. 1928 жылы – 19,8%,
1935 жылы -43%-ға өсті. Орталықтағы дамыған аудандар ұлт
аймақтарынқамқорлыққа алды (Ленинград, Донбасс, Харьков). Балқаш мыс
комбинатына Мәскеуден құрылыс техникумының түлектері, метро құрылысынан 750
маман мен жұмысшылар келді. 100-ге жуық қазақ жұмысшылары бетон құюшы
мамандығын игерді.Донбасс шахтерлері Қарғандыны қамқорлыққа алды.Мамандар
даялауда индустриялы Орал көмектесті. Қазақ жұмысшылары Красноуральск,
Среднеуральск комбинаттарында тәжірибе жинақталды. Қазақстанда мектептер,
зауыт-фабрикалар, үйірмелер, техника үйрену үйірмелері ашыла бастады.
2 Ұжымдастыру
2.1 Ұжымдастырудың іске асырылуы
1928 жылы шілдеде болған Ақтөбе колхозшыларының округтік съезінде колхоз
қурылысын қарқынды дамыту мәселелері қаралады. Сол бір қайғы-қасіреті мол
заманда "Ірі бай-феодалдардың малы мен мүлкін тәркілеу туралы" декретке
орай Ақтөбе округінде 59 бай шаруашылығы тәркіленіп, 31147 бас малды өкімет
тартып алады.
Қазақ халқы бағзы замандардан бері мал бағумен айналысқаны тарихтан
белгілі. Көшпенді өмірдің езі де осы мал шаруашылығымен сабақтаса
байланысып жатыр. Емінеркін кешіп-қонып үйренген халыққа Кеңес өкіметі
жүргізген өктем саясат жат еді.
1927 жылдың қараша айында өткен ҮІ Букілқазақстандық партия
конференциясы малды бөліске салу мәселесінің бағытын белгілейді:
"Кедейлердің байларға тікелей және жартылай крепостниктік тәуелділігін
батылырақ жою, оны қоғамдық-саяси салмағын және иегерлік жағдайын көтеру,
бөліс кезінде алынған оның жерлерін тиімді игеру мақсатында ірі байлардың
малдары мен қурал-саймандарын тартып' алуға рүқсат берілсін"'. 1927 жылдың
желтоқсанында ірі феодал-байлардың шаруашылықтарын тәркілеу туралы заң
жобасын әзірлеу үшін комиссия қүрылады. 1928 жылы 27-тамызда ҚазАКСР
Орталық Атқару Комитеті "жартылай феодалдық-патриархалдық және рулық
қатынастарды сақтай отырып, өзінің мүлкімен және қоғамдық ықпалымен
ауылдарды кеңестендіруге қарсылық көрсетуші жергілікті халықтың арасындағы
аса ірі мал иелерін "кәмпескелеу туралы қаулы" қабылдайды. Онда тәркілеуге
жататындардың қатарында "халықтың кедей топтарын бұл адамдардың (байлардың)
экономикалық тәуелділігі мен қанауынан босату және еңбекшілердің
экономикалық түрғыда тездетіп еңселерін көтеруі мен мәдени дамуына қажетті
жағдай туғызу да жазылған.
Сөз бен істің қайшы келуі кеңестік тоталитарлық қоғамға тән қүбылыс.
"Еңбекшілердің мәдени дамуы" деген желеумен халықты ез саяса-тының
қолшоқгэрына айналдыруға үмтылған Кеңес өкіметі патшалық Ресейдің отарлық
саясатын жүйелі жалғастырады.
Қазіргі кезде жария болып жатқан мүрағат (архив) деректерінен, хат-
тардан, күнделіктерден үлкен қателіктердің сипатын анық кереміз. 1930
жылдардан бері Орта Азия мен Қазақстанды зерттеумен айналысқан ағылшын
профессоры В.Конолли коммунистік екілдері мен қазақтар ара-сындағы ұрыс,
ертенген қыстаулар мен иесіз қоныстар туралы жаза отырып, қазақтарға
ерекше, үлттық түрғыдан қатыгездік жасалды деп пайымдайды.
Қазақстандағы жүргізілген саясаттың барлығы большевиктердің ерісі тар
таптық бағытын байқатты және ол қазақ елін кеңестендіру үшін ғана қажет
болган жоқ. Ресеймен ғасырлар бойы көршілес жатс дінін де, тілін до
мойі індамаған қазақ Мәскеуден басқаруға немесе орталықтан жіберілгеі
басшылардың ақыл-кеңесіне оп-оңай Оның үстіне қазақ интеллигенциясы үлттық
мүддені таптық түсініктерден жоғары қойып, Қазақстанға ықпалын арттыруды
кездеген жаңа қазақ халқымен санасуына түрткі жасайды.
1923 жылы 22-қарашада қабылданған Қазақстан үкіметін, қағаздарын қырғыз
тілінде жүргізу туралы" жаңа декреті Қазақтанның барлық болыстарында және
кейбір үйездерінде 192ң жылдың 1-қаңтарынан бастап іс-қағаздарды
қазақ тілінде жүргізуді ұсынады. Жалпы Қазақстан бойынша бұл
жұмыс 1924 1-ші шілдесінен кешікпей жүзеге асырылуы қажет болды
1927 ж. 17-мамырда Қазақстан өкіметі мен үкіметі үйездік округтік
мекемелерде іс қағаздарын қазақ тілінде және аралас үй мекемелерінде іс
қағаздарын қатарластыра екі тілде жүргізу і шешімдер қабылдайды.
Мысалы, Орал губерниясында Жымпиты, Ақтобе губерниясында II қар және
Торғай уездері мен округтерінде және Адай үйезіі қағаздары қазақ
тіліне көшірілуі тиіс болады. Ал, қалған барлық уездік және округтік
мекемелерде іс қағаздарын қатар екі тілде – қазақ, орыс тілдерінде
жүргізу үйғарылады және 1928 жылдың 1-қаңтарында аяқталуы тиіс болады.
Іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру сол үй немесе округтің ұлттық
қүрылымына тікелей төуелді еді. Демек, жылдары қазақ тілінің
Қазақстанда жеке мемлекеттік тілге айна кеңестік басшылар мүдделі
болмаған. Соның зардаптары күні бүгінге дейін сезіліп стыр. Кеңес
өкіметі адамдардың интеллектуалдық деңгейі емес, саяси бағытына көбірек
назар аударған. Өнеркәсіп орындары колхоз, совхоздарда және МТС, МСС және
олардың әкімшілік аппарратында қазақ кадрларының артуының да өзіндік
себептері бар.
Шындығында күштеп ұжымдастыру және зорлап отырықшыландыру науқаны
кезінде ата-бабаларынан қалған үйреншікті кәсіптерінен айырылған, соның
кесірінен ашаршылыққа ұрынған, күйзелген қазақтар совхоздарды,
өнеркәсіпті, темір жол қүрылысын, т.б. жағалайды. Бірақ осы ащы
шындықты біздер көп жылдар өткеннен кейін барып білдік.
Халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатымен тұтыну кооперативтері
құрылады. 1927 жылғы мәліметтер бойынша олар губерниялық аумақта 16,1 мың
адамды, яғни халықтың 15,5%-ын біріктіреді. Ұжымдасудың алғашқы түрлері
коммуналар, артель, серіктестіктер болғаны мәлім. 1928 жылы губернияда
221 колхоз және 88 қарапайым бірлестік құрылады... Олар
шаруалар шаруашылығының 4,3% құрайды.
Қазақ халқының ата-баба дәстүрімен дамып келе жатқан мәдениеті, салт-
дәстүрі, шаруашылығы кеңестік кезеңде түбірімен қайта өзгертіле
бастайды. "Жаппай сауатсыздықты жою" деген желеумен қазақ тіліне қысымшылық
жасалып, "мәдени ағарту" жұмыстары ұжымдастыру қар-қынынан асып түспесе,
кем түспейді. Өкінішке орай, біздің еліміздің бірнеше ұрпағы тарихты
бұрмалаушылықтың ғана куәсі емес, өткенді мүлдем мансұқ ету, жоққа
шығарудың да куәсі болды. Байлар мен жартылай феодалдардың малдарын
тәркілеу науқанын өткізу үшін құрылған аппарат, ықпал ету комиссияларының
құрамына коммунистер, комсомолдар және партияда жоқтар кіреді. Ірі байлар
мен жартылай феодалдардың мүлкін тәркілеу науқа-нына Ақтөбе округінен 64
өкіл жіберіледі. Ықпал ету комиссиясының құрамындағы 21 комиссияда 389 мүше
бар еді. Оның 39-ы БК(б)П, 18-і БЛКЖО мүшесі болатын. Малды тәркілеу
мәселесін талқылау үшін кедей, орта шаруа қатысқан 355 жиналысы
шақырылыпты. Ол 14200 адамды қамтыйды.
1928 жылдың 28-тамызында Қазақ АКСР Орталық Атқару комитеті мен Халық
комиссарларының Кеңесі "Мал мен мүлікті кәмпескелеу және байлардың
шаруашылықтарын қоныс аудару туралы" қаулы қабылдайды. Міне, сол бір
жылдардан басталған ақиқатты жоққа шығару, адамшылық арды таптау, шындықты
айтқан адамды жау санау - кешегі Кеңес өкіметі жүйесінде қалыптасқан елшем
болғаны анық. Сондықтан да біздің өткен тарихымызда бар дүние бүркемеленіп
көрсетілді.
Кеңестік тарихнамада "1925-1927 жылдары Қазақстанда жүргізілген ауылдық-
селолық кеңестердің сайлауы кезінде "ұлтшыл элементтердің" тигізген
зардаптары көп болды" деп көрсетіледі. Бұл кезі ашық, көңілі ояу
азаматтарды ел билігінен аластатудың амалы еді. Соның нәтижесінде
кеңестерде жалшылардың, кедейлердің, коммунистердің және комсомолдардың
салмағы артады, ал жұмысшылар 1,7% құраған.
1925 жылы кеңестерге қайта сайлау еткізіліп, оған қатысқан 900-ден астам
қала жумысшылары мен кәсіподақ қызметкерлерінің шамамен 400-дейі қазақ
ұлтының өкілдері болған.
Осы жылы кеңестердің рөлі, халық арасындағы "қызметі" баса көрсетіліп,
тәрбие жумыстарын күшейтуге, оған "шаруаларды жұмылдыруға қатты мән
беріледі. Осыған орай 1929 жылы коммунистердің және жұмысшылардың
қатысуымен 32776 сайлау алдындағы жалпы жиналыс өткізіліп, оларға 3 млн.
адам қатысады, оның жартысына жуығы қазақтар. Қазақстанның ауылдық-селолық
кеңестеріне 55888 адам сайланады, оның 25444 адамы немесе 53,4%-ы қазақтар
болған.
Кеше ғана басымыздан өткен тоталитарлық қоғамға тән "саны көп те, сапасы
жоқ" жиналыстар өзінің бастауын сол жылдардан алады. Кеңес өкіметінің
астарлы саясатын алыстан көре білген қазақ зиялылары қарсы да шыға біледі.
Алайда, 1920 жылдардан бастап, әсіресе 1928-1932 жылдары орын алған бүрынғы
Алаш партиясы мен қозғалысының жетекшілеріне қарсы ұйымдастырылған сот
процесі оларға "халық жауы" ретінде үкім шығарады.
Кеңес өкіметінің шаралары экономикалық сипатта ғана емес, үстем таптарды
жою үранымен астарласа жүргізіледі. Бұл саясаттың бастаушысы да,
бақылаушысы да партия болған.
Қазақстан өлкелік партия комитетінің 1929 жылы 6-қарашадағы бюросы
"Қазақ халқын отырықшыландыру туралы" мәселе қарап, қарар қабылдайды. Бұл
құжат қазақ ауылдарындағы жағдайды одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz