Тарихи деректерді жіктеу
XVIII Қазақстан тарихы жайында орыс деректері.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1 Тарихи деректердің жалпы сипаттамасы, деректанулық сыны және жіктелу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Тарихи деректану бейнелеу теориясы, және ақпарат туралы ілім
тұрғысынан ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тарихи ғылымындағы деректанулық
сын ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .7
1.3 Тарихи деректерді
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...9
1.4 Деректермен жұмыс істеудің методологиялық принциптері мен
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2. XVIII ғасырдағы орыс деректері Қазақстан жайлы жалпы
мағлұмат ... ... ..16
2.1 XVIII ғасырдағы Қазақстан жайлы орыс деректерінің мазмұны жағынан төрт
топқа
бөлінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 XVIII ғасырдағы бірінші үш мыңжылдығындағы орыс жылнамалары және
ресми
құжаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .20
2.3 XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихының ғылыми тарихнамасының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3. XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихы жайында орыс
деректері ... ... ... ... ... ..33
3.1 XVIII ғасырдағы Қазақстанның саяси-экономикалық жағдай туралы орыс
деректері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
3.2 XVIII ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік жағдайы туралы орыс
деректері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Отандық тарихын және өз халқының тарихын оқу қазіргі азаматттың
патриоттық тұлға ретінде, қоғамның лайықты мүшесін қалыптастыру үшін
негізгі талаптарының бірі болып табылады. Қазақстанның тәуелсіздігін
алғанннан кейін орыс-қазақ қатынастары жаңа мазмұндасымен толықтырылды.
XVIII ғасырдағы болған құбылыстар өзекті мәселеге айналды. Ресей патша
үкіметінің қазақ хандары арасындағы, Кіші жүз және Орта жүз хандарымен
Ресей империя қол астына кіруінің объективті мәселелері, нәтижелері, Қазақ
хандығының және одан тыс елдерінің саяси жағдайы, көршілес мемлекеттерімен
жүргізілген халықаралық қатынастары мен ішкісаясаттың қарама-қайшылықтары
тереңдете қарастыра басталды. Қазіргі талаптарға сай, халықтың рухани
мәдениетіне, материалдық емес ағартушылық құндылығы, қазақ халқының ежелгі
заманннан келе жатқан дәстүрлеріне деген құрметтілікті тәрбиелеу
бағыттарында, XVIII ғасырдағы Қазақстанның жергілікті тұрғындарының
қоғамдық, әлеуметтік өмір сүру тәртібі мен халықтың өткен өмірінің
мәдениеті туралы ғалымдар мен зерттеушілер арасында кеңінен тарала
басталды. Осының барлығы қазіргі таңдағы ғалымдарды XVIII ғасырдағы қазақ
қоғамының өмірі жайлы, оларды толқындыратын сұрақтарға жауап, тарихи
ақпараттың жаңа интерпритациясын іздеуге бағыттайды.
Берілген кезеңнің қазақ мемлекеттігінің өмір сүруін қарастыру үшін,
Қазақстан тарихы жайлы орыс деректері құнды әрі негізгі болып табылады.
Өйткені XVIII ғасырда Қазақ хандығының тарихи серіктестікте негізгі рольді
Ресей империясы алады.
XVIII ғасырдағы негізгі деректер орыс патша үкіметінің шенеунектерімен
қазақ аймағындағы патша үкіметімен бетінде жатқан қызығушылықтарын жасыру
үшін қарастырлған іс жүргізу құжаттамалары, ресми құжаттар алғашында
келеді. Бірінші жоспарға елшілік кітаптары, мақтау қағаздары және жолдау,
баспа тізімдері, әскерилердің есептері, хаттар және тағы басқа
дипломатиялық және іс жүргізу құжаттары шығады. Кейін патшалық
шенеунектерінің, дипломаттарының, өкілдерінің журналдары және қызметтік
хаттары іске қосылады. Қазақстанның зерттеуінің екінші жартысынан бастап,
қазақ халқы туралы білімдерді толықтыру үшін бағыт жиелендірген және
жүйелендірген бола бастайды.
Өзектілігі. Берілген тақырыптың өзектілігі, негізінен Қазақстан
тарихы жайлы қалдырылған орыс деректерін тек бүгінгі күнде, тәуелсіздік
алғаннан кейін толық, бет пердесін ашуымызға болатыны болып табылады.
Өйткені, кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстан жайлы шынайы тарихын
зертттеуге жол берілмеді. Ол негізінен о замандағы ғалым мен
зерттеушілердің бұрыстығын жазғанын көрсеткені болып табылады. Қазақстан
жайлы негізгі ресми зерттеулер XVIII ғ. Ресей патшалық үкіметі зерттеген әр
түрлі экспедиция құжаттары арқылы көруге болады. XVIII ғасырдағы Қазақстан
жайлы орыс деректерін ала отырып, сол замандағы орыс зерттеушілердің және
ғылымдардың шындықты жасырып, патша үкіметінің қазақ даласын отарлау
саясатын қазақтардың тек пайдасына шешілгенін айтады. Әрине, бұл құжаттарды
кеңес тарихшылары өзінің идеология тұрғысынан сипаттаған. Осыны тек
субъективті жағынан ғана емес, сонымен қатар қалдырған фактілер арқылы
білуге болады. Жоғарыда аталғандарын, қорыта келгенде Қазақстан тарихы
жайлы шынайы тарихын білу және патша үкіметінің отарлау саясатының
бейбітшілік жолмен емес, жаулап алушылық саясатқа жүгінгенін ашуын өзекті
мәселе болып табылады. Сондықтан да осы қарастырылып жақтан мәселе
астырлығында орыс деректерінің тек қана дұрыстығын ғана емес, сонымен қатар
бұрыстығын көрсетуі болып табылады.
Соған қоса айтқандарымызды тек құр сөздерімен бекітпей, осы мәселе
көптеген қазақ ғалымдарының еңбектерінде де қарастырылып жатқанын көруге
болады. Мысалға, С.Д.Асфендияровтың Прошлое Казахстана в источниках и
материалах еңбегінде осы мәселенің талқығандығын көруімізге болады.
Тарихшы өз туындысында тікелей орыс деректерін келтіреді.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі болып XVIII ғасырдағы Қазақстан
тарихы жайлы орыс деректері.
Пәні: Қазақстан тарихы жайында XVIII ғасырдағы орыс деректерін
зерттеу.
Мақсаты. Берілген диплом жұмысымның мақсаты XVIII ғасырдағы Қазқстан
тарихы жайында орыс деректерінің шынайы тарихи көз қарас туғызуы.
Міндеттері. XVIII ғасырдағы орыс дерекектері арқылы Қазақстан
жайында:
- жалпы XVIII ғасырдағы Қазақстан жайында орыс деректерге сипат
беру;
- XVIII ғасырдағы Қазақстанның экономикалық-саяси жағдайы туралы
орыс деректеріне талдау жасау;
- XVIII ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік жағдайы туралы орыс
деректеріне талдау жасау.
Фактологиялық база. Фактологиялық база бойынша келесі XVIII
ғасырдағы Қазақстан тарихы жайлы орыс деректерінен аталған деректер
қолданылған: проф. Григорьевтің – (Сборник Гос. Знаний под ред.
В.П.Безобразова; В.В. Григорьев. Русская политика в отношении к Ср.Азии.
СПБ. 1877 г.); П.П.Семенова-Тяньшаньского (Россия. Под общим руководством
П.П.Семенова, т. XVIII; Киргизский край, Отд. ІІ. Население, стр. 151 –
2. Изд. Девриена СПБ. 1903 г.); М.Венюковтың (Опыт военного обозрения
русских границ... СПБ. 1873 г.) и В.Н.Витевского (Неплюев и Оренбургский
край в прежнем его составе до 1758 г. т. І, 1897 г.), н.Бородин
(Уральское казачье войско, т. І. Уральск, 1891 г.), А.К.Гейнстың мақаласы
(Киргизские очерки. Воен. Сборник, №6, 1866 г., стр. 331-33); Krausse-тың
Россия в Азии (Krausse, Alexis7 Russia in Asia7 A record and study. 1558-
1899. London. 1899); Скайлердің (Schuyler E. Turkistan... London. 1876);
Н.И.Веселевскийдің (Очерк физико-географических сведений о Хивинском
ханстве от древнейших времен до настоящего. 1877 г.); А.Ф.Рязановтың
(Советская Киргизия, 1924-1925 г.), П.И. Рычковтың
Тарихнамалық шолу. Дипломдық жұмысының берілген тақыры бойынша,
Қазақстанның келесі танымал тарихшылары айналысқан: А.Зұлқарынай,
М.К.Қозыбаев, Атабаев, С.Д.Асфендияров.
Төменде М.К.Қозыбаевтың, С.Д.Асфендияровтың, Қ.Есімовтың кей
еңбектерін қарастырып өтеміз. Қ.Есімовтың өзінің Қазақстан тарихы
деректану деген туындысы, жалпы деректану, содан соң Қазақстан деректануы
туралы сөз қозғап айтып кеткен. Толығымен деректанудың пән, тарих
ретінде қарастырған.
Келесі С.Д.Асфендияровтың Прошлое Казахстана в источниках и
материалах және З.Алдамжаровтың Тарих және тағлым еңбектері болып
табылады. Өзінің Прошлое Казахстана в источниках и материалах еңбегінде
тарихшы тек өзіменен мұрағаттарда тауып алған деректерді ғана емес,
сонымен қатар басқа жинақтардан алған деректерін де пайдаланған. Осы
еңбегін Асфендияров тарау тарауларға бөліп, оларды жинақтап, керекті
тәртібімен шығарды. Ал З.Алдамжаровтың еңбегі болса, Тарих және тағлым
тікелей мұрағаттарда жинақталған деректерінен жиналып жазылған.
Келесі және соңғы еңбек, М.К.Қозыбаетың Избранные труды еңбегі
болып табылады. Тарихшының осы туындысында келген мақаласы кейін, Қазақстан
тарихы үш томдық үшінші томында тікелей аударылып жазылған. Тарихшы осы
еңбегінде XVIII ғасыр бойынша Қазақстан тарихы бойынша деректерді негізгі
төрт топқа бөліп көрсетті. М.К.Қозыбаевтың осы деректерді топтарға бөлінуі
өте қолайлы және дұрыс болып келеді.
Методологиялық негізі. Жалпы берілген диплом жұмысы кезінде: орыс
деректерді сипаттау барысында сипаттамалы әдісі; деректердің шынайлығын
анықтауда тарихи-салыстырмалы әдісін; жалпы орыс деректері арқылы XVIII
ғасырдағы Қазақстанның жағдайын ашуда тарихи-функцианалдық әдіс қолданылды.
Жаңашылдығы. Дипломдық жұмысының жаңашылдығы болып, төменде
қарастырылып отырған деректерді сыни тұрғыдан қарауы болып табылады.
Өйткені, Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі, тек беріде өткен
тарихымыздың басқа тарихи көзқарасымен қарауға мүмкіндік туды. Сондықтан
да, ұсынылып жатқан дипломдық жұмысымда негізгі туындайтын мәселе
қалдырылған XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихы жайында орыс деректеріне жаңа
сыни тұрғыдан қарастырып, саралау болып табылады.
Практикалық маңыздылығы. Берілген дипломдық жұмысын студенттерге
дәріс лекциялары ретінде, мектептегі оқушыларға белгілі бір тақырыпта
тереңірек зерттеу барысында қолдануға болады. Сонымен қатар егер де белгілі
бір зерттеушілікпен айналысатын зерттеу жұмысына бағыттық жолын іздеу үшін
де пайдалануға болатындығын ойлаймын.
1.1 Тарихи деректану бейнелеу теориясы, және ақпарат туралы ілім
тұрғысынан
Тарихи дерек деп адамзат қоғамының тарихы туралы куәгерлік мәлеметті
бере алатын түрлі ескерткіш саналады. Тарихи дерекке жазба, баспа кітаптар,
тұрмыс құралдары, ежелгі салт-дәстүрлер, сақталып қалған тілдер және т.б. –
бір сөзбен айтқанда өткен тарихи өмірдің қалдықтары.
Тарихи дерек деген түсініктің мәнін дұрыс ұғыну тарих танымның өзінің
объективтілік мәселесін дұрыс шешуге көмектеседі.
Тарихи деректің мәнін ашудың негізінде бейнелеу теориясы жатыр.
Болмыста болған тарихи құбылыстың деректе бейнеленуі, ол, сол деректерде
көрсетілген құбылыстардың әр түрлі образдарда көрінуі. Оқиға алдымен
адамның сезімінде, түйсігінде, ойында және істерінде бейнеленеді, ал тарихи
дерек болса сол бейнелеудің жемісі, қорытындысы, соның салдары ретінде
пайда болады.
Зертелетін объектімен деректің сәйкестік принципі, ол, деректің
объективтілігін көрсететін аса маңызды фактор, оның тарихи шындықты, тарихи
оқиғаларды объективті бейнелей алатын қабілетінің белгісі. Екінші жағынан,
нақты шындықты бейнелеу негізінде, адамның іс-әрекетінің барысында пайда
болған объект ретінде, тарихи деректің өзі нақты шындықтықтың құрамдас бір
бөлігі болып табылады. Демек, нақты объективті шындық тек қана бейнеленіп
қоймайды, сонымен бірге тарихи деректен орын алады. Сондықтан объективтілік
дегеніміз – нақты шындықтың бейнеленуі мен онда орын алуының диалектикалық
бірлігі.
Сонымен қатар әрбір тарихи дерек субъективті, өйткені ол адам
санасының жемісі, субъектінің дүниеге келтірген туындысы (объективті
дүниенің субъективті бейнесі). Басқаша айтқанда, кез клген тарихи деректе
оны жасаған жеке адамның өзіне, не ұжымға тән (әлеуметтік не жеке)
белгілері орын алады. Соның негізінде тарихи шындық пен тарихи дерек бір-
біріне толық сай келеді деп тұжырым жасауға болмайды.
Қорыта айтқанда, тарихи дерек дегеніміз объективтілік пен
субъективтіліктің диалектикалық бірлігі болып табылады.
Адамның нақты іс-әрекеті процессінің барысында жасалған және түрлі
белгілер, таңбалар, сөздер арқылы деректің мағынасына енгізілген ақпарат
тарихи деректің мағынасына енгізілген ақпарат тарихи деректің негізгі
мазмұны болып табылады [1, 5б.].
Енді тарихи деректануды ақпарат туралы ілім тұрғысынан әңгіме етейік.
Тарихи деректердің табиғаты туралы көзқарастары тереңдете түсу және
сол көзқарастың негізінде тарихи өткендерді қабылдап, игеруде ақпараттар
туралы білім үлкен роль атқарады. Ақпараттар туралы ілім осы күнгі
ғылымдарының ерекше жетістіктерінің бірі болып саналады.
Ақпараттық процестер – қоғамдық өмірдің барлық құбылыстарын
түсіндірудің жалпы құралы. Онан әлеуметтік ақпарат туралы ілімінің басталуы
да туындайды.
Ақпараттық процесте субъективтік жағдай үлкен орын алады. Субъект
нақты дүниені бейнелеу процесіндегі тек өз мақсатына сай келетін нәрсені
ғана бейнелеп қоймайды, сонымен қатар артық ақпараттар да жасайды.
Сондықтан дерекке тек қана сапалы түрде салынған ақпарат (деректі тану
процесінде оны актуалды немесе көзге түсіп тұрған айқын ақпарат деп атайды)
қана еніп қоймайды, онымен бірге потенциалды немесе жасырын ақпараттар де
енеді.
Субъектіге белгісіз, жасырын ақпарат әлеуметтік ақпараттың басым
бөлігін құрайды. Мұндай ақпараттарды кейде құрылымдық ақпараттар деп те
атайды, өйткені олар құбылыстарға байланысты мәлеметтер береді. Ақпараттың
осы бөлігі неғұрлым объективті нақты шындыққа жақын болады, өйткені ол
жасалу кезінде көп бұрмалануға (субъективтік әсерге) ұшырамайды. Осыған
сүйене отырып, тарихи деректердегі ақпарат байлығының шексіз мол екендігін
байқауға болады. Мысалы, тарихи деректік мәлеметтерді салыстыру арқылы және
олардың мағыналық мәнін ашудың негізінде деректерден шектелмеген жасырын
ақпараттар алу қиын емес [2, 8б.]
Тарих ғылымы белгісіз болған деректерді ғылыми айналымға түсіру
арқылы ғана дамып отырмайды (экстенсивті жол), сонымен қатар бұрын ғылымға
белгілі деректер мазмұнына тереңірек үңілу арқылы, ондағы жасырын
ақпараттарды жаңа тәсілдер көмегімен алу арқылы да дамиды (интенсивті жол).
Сонымен, бейнелеу теориясы негізінде тарихи дерек анықтамасын былайша
беруге болады: Тарихи деректер деп – адамзат қоғамының дамуын бейнелеп
ғылыми танымға негіз болатын, адамзат іс-әрекетінің барысында жасалған және
қоғам өмірінің сан алуан қырлары туралы мағлұмат бар ескерткіштерді,
мұрамағаттарды атаймыз [1, 6б.].
2. Тарихи ғылымындағы деректанулық сын
Негізінен дипломдық жұмыста маңызды мәселесі болып, орыс
деректерін сыни тұрғыдан қарастыру болып табылады. Сондықтан берілген
бөлімінде тарихи ғылымындағы деректанулық сыны туралы сөз қозғалынады.
Тарихи деректанудың өзекті мәселесі – деректе сақталған барлық
ақпаратты тарихи зертеулерде ғылыми дерек ретінде пайдалана білу тәсілдерін
жасау.
Тарихшылар ұзақ уақыт бойы деректерде бейнеленген тарихи оқиғаларды
қандай тәсілдерімен қалпына келтіруге болатындығын ойлап келді, ол
тәсілдерді жетілдірді. Сол тәсілдердің ең бастыларының бірі – дерктанулық
сын, немесе деректерді сыни тұрғыдан қарау.
Ресей тарихы бойынша тарихи деректерді бірінші болып, сыннан
өткізген В.Н.Татищев. Ол ең алғашқылардың бірі болып тарихи сынның
ережелерін жасады. Ол айтылғанның бәрін шындық деп қабылдай бермей,
қажетті дүниені қажетсіз дүниеден айыра білу керектігін және де ең жақсы
деген ежелгі жазышының өзіне де сын көзбен қараудың қажет екендігін айтқан.
Ақиқатына көз жеткізу үшін ол мына мәселелерді айқындауды ұсынған:
- автор өзі жазып отырған оқиғаларға қатысқан ба;
- егер автор оқиғаға қатыспаса, онда сол оқиға болған кезде өмір
сүрді
ме;
- автор өзінің шығармасын архив жазбаларына, келісім-шарттарға,
ережелерге не білетін адамдардың айтқанына сүйеніп жазды ма;
- не көп жылдар өткен соң сол іске қатысқан әр түрлі өз елінің
адамдарынан не шетілдіктерден жазып алды ма;
- деректердің авторы кім еді, өз отанының өкілі ме, әлде шетелдік пе?
Өзінің Ғылым академиясына жазған хаттарында ол үнемі Ресей туралы
шетелдіктердің жазғандарына сын көзбен қарау қажеттігін ескерткен, өйткені
олар белгілі мақсатпен жазылған, ірі қателерге толы және Ресей мемлекетіне
қарсы, оның намысына тиетін пікірлерге толы болған. Көп жағдайда тіпті
Ресйге дұрыс көзқараста болған шетелдік айторлардың еңбектерінде де ірі
қателіктер кездеседі, өйткені олар әр уақытта дұрыс мәлемет ала білмеген.
Жүздеген жылдар бойы шетел, орыс зерттеушілері, жиһанкездері қазақтар
туралы көптеген деректер жазып қалдырды. Олрдың барлығы да сыни көзбен
қарауға қажет етеді.
Кейіннен тарихшы Л.Шлецер (1735-1809) тарихи сынды қатаң үш топқа
бөлу арқылы жіктеу керек екендігін айтқан. Олар төмендегідей:
1. Кіші сын (немесе сөзді сынау) – текстің түпнұсқалылығын
анықтау, басқаша айтқанда, автордың өз жазғаны мен оған кейінгі көшірушінің
не қосқандығын анықтау.
2. Тексті граматикалық және тарихи талдау – сөздерді және
сөйлемдерді зерттеу, сол арқылы автордың нақты қандай сөздер мен
сөйлемдерді пайдаланғанын не айтпақ болғанын анықтау.
3. Жоғарғы сын (істі сынау) – дерек авторының пікірі дұрыс па,
айтып отырған оқиға қаншалықты рас. Оның шын мәнінде тарихи оқиға екенін
көз жеткізу.
Татищевке қарағанда, Шлецер фактілерге емес, тексті талдауға көп
көңіл бөледі. Шлецердің пікірінше, ақиқаттықты анықтаудың басты принципі –
автордың оқиғаны қаншалықты білетіндігін анықтау.
В.О.Ключевский деректерді ғылыми талдауды философиялық сын (ежелгі
орыс қолжазбалын дұрыс оқи білу және ежелгі ескерткіштер тілін – ежелгі
терминдерді үйрену) және фактілі сын - жазушының көзқарасын анықтау деп
екіге жаітелген [3, 20б.]
Жазба деректерді ғылыми талдаудың негізгі ережелері, әсіресе белгілі
деректанушы А.С.Лаппо-Данилевскийдің еңбектерінде жан-жақты көрсетілген. Ол
ғылыми талдауды екі кезеңге бөлген.
І кезең – сыртқы сын. Бұның мақсаты – дерек жазылған материалды
зерттеу негізінде, қолтаңба және басқа да полиграфиялық белгілердің (мөр,
елтаңба, т.б.), сонымен қатар текстегі тікелей сілтемелердің негізінде
деректің пайда болуын (уақытын, жерін, авторын, түпнұсқалығын) анытау.
ІІ кезең – ішкі сын. Бұның мақсаты – деректердегі айтылған
фактілердің ақақттығын анықтау. Бұл – тарихи сынның өзекті мәселесі. Лаппо-
Данилевскийдің ойынша, бұл мәселені автордың көңіл-күйін анықтау арқылы
шешуге болады. Өткені дерек – адам психикасының іске асқан жемісі, дейді
ол. Лаппо-Данилевскийдің пікірінше, ішкі сын әр түрлі біріккен
операциялардың қорытындысында ашылады. Ол мұны шындықты білудің 14 шарты
деп атайды.
Тарихи деректерді сыннан өткізу қажеттілігі туралы қазақ ғалымы
А.Байтұрсынов (1873-1938): шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме – бәрі
де тарихтың жемісі есебіндегі нәрселер. Тарих олардың айтқанының бәрін ала
бермейді. Аударып, ақтарып, түрлі жағынан қарап, түрлі мағлұматтардан ғана
алады - деп аса маңызды пікір айтқан [1, 19б.].
1.3 Тарихи деректерді жіктеу
Деректанудың мақсатын анықтауда тарихи деректерді жіктеудің үлкен мәні
бар.
Тарихи деректер өзінің саны, көлемі жағынан аса көп, мазмұны, түрі
жағынан әр алуан. Сондықтан оларды бір-бірінен ажырату үшін жіктеу қажет.
Басқаша айтқанда, ортақ қасиеттері бар деректерді, бір-бірінен ерекше
белгілерімен ажыратылатын категорияларға бөлу.
Жіктеу зерттеушіге тәуелсіз объективті өлшемдерге негізделуі керек,
олар объективті деректердің өзіне тән қасиеттерінен шығуы қажет, онда
деректердегі шындықтың орын алуы және бейнелену заңдары көрінуі тиіс.
Сондықтан жіктеу – тек таза техникалық емес, методикалық та мәселе
және ол тек сан қилы деректер арасында бағыт көрсету емес, оларды зерттеу
тәсілі қызметтерін де атқарады.
Орыс деректану мектебінде жазба және басқа да тарихи деректерді әр
түрлі белгілеріне қарап топтау, жіктеу әрекеттері жасалған. Мысалы,
В.НТатищев (1686-1750) деректерді жинап, олады тіркеу және жариялау ісін
аса маңызды мемлекеттік істер деп қараған. Ол ғылым үшін Орыс Правдасын,
1550 жылғы Судебник, Үлкен жазба кітап, көптеген жылнамалар т.б.
ескерткіштерді ашқан.
Сол сияқты орыстың деректнау мектебінің қалыптасуына орыс тарихшылары
А.С.Лаппо-Данилевский (1863-1919) мен В.О.Ключевский (1884-1911) де өз
үлестерін қосқан. Мәселен, А.С.Лаппо-Данилевский деректерді мәдениеттің
қалдығы және фактілерді тарихи суреттеу , айту деп екіге жіктесе,
В.О.Ключевский жазба деректерді баяндаушы (жылнамалар, дастандар, т.б.)
және құжаттар (заңдар және жеке актілер) деп бөлген.
Алайда Қазан төңкерісінен дейінгі орыс деректану мектебінің тарихи
деректерді жіктеуінде бірнеше кемшіліктері болғаны байқалады. Айталық ,
деректерді жіктеуде олардың әлеуметтік табиғатының ескерілмеуі, деректер
мен оларды дүниеге әкелген қоғамдық-экономикалық орта арасында тығыз
байланыстың аңғарылмауы – осының дәлелі.
Кеңес дәуірінде тарихи деректерді жіктеу мәселелері өз дамуында
бірнеше кезеңнен өтті.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында (1917 -1924 жж.) тарихшылар
тарихи деректерді жіктеуде, негізінен, төңкеріске дейінгі деректанушылардың
пікірлерін қолдады.
ІІ кезеңде (1925 -1940 жж.) кеңес тарихшылары деректерді әр түрлі
белгілеріне қарап, оның ішінде тақырыбы бойынша (мемлекет, идеология,
қоғамдық қозғалыс тарихи тақырыптары бойынша) бөлуге болады деген пікір
айтты.
ІІІ кезең (1940-1956 жж.) академик М.Н.Тихомировтың деректерді бес
топқа бөлуімен белгілі. Оның деректерді заттай, жазбаша, ауызша,
лингвистикалық, этнографиялық деп ұсынған жіктеуі ғылымда тұрақты орын
алды. Ғалым жазба деректерді құжаттық болып бөлді.
Осы жылдардан бастап кинофотоқорлар құжаттары ерекше деректер ретінде
қарала бастады.
ІV кезеңде (1956 жылы КОКП-ныі ХХ съезінен кейін) деректерді жіктеу
біржола қалыптасты [4, 33б.].
Сонымен, бұл аталғандардан тарихи деркетерді бір-бірінен ажырату үшін
оларды тектестігінен және түріне қарай жіктеу қажеттігі аңғарылады. Енді
соларға тоқталайық.
Тектестік жіктелу деректердің мазмұны мен формасының сәйкестік
принципіне негізделенді. Тип ақпаратты кодқа салу және оны сақтау
тәсілдерімен еркешеленген деректерді біріктіреді. Деректердің жеті типін
атауға болады: жазба, заттай, этнографиялық, фольклорлық, лингвистикалық
фотокиноқұжаттар, фоноқұжаттар. Мұндай жіктеу дерекке тән ерекше белгілерін
(пайда болу, мазмұны, формасы) ескереді. Бұл – шартты жіктеу. Өйткені,
фольклорлық (ауыз әдебиетінің) деркетер қазіргі кезде, көп жағдайда жазба
түрінде таралып, ал этнографиялық деректер – заттай ескерткіштер немесе
кинофотоқұжаттар түрінде беріліп жүр. Сондықтан бұлардың арасында әзірше
айқын аралық жік жоқ.
Осындай ерекшелерді ескере келе, Д.И.Ковальченконың редакциясымен
шыққан Источниковедение история СССР (М., 1981) оқулығы әлеуметтік
ақпараттарды белгілеу сипатына қарап, деректерді мынадай типтерге бөледі:
заттай, көркем сурет, графикалық сурет, жазба және фотоқұжаттар.
Сонымен қатар деректерді пайда болу тегіне, сыртқы ерекшеліктеріне
қарай үлкен типтік топтар класына бөлуге болады:
- заттай деректер – археологиялық ескерткіштерден машиналар мен
техникаға дейін. Заттай деректердің ішінен археологиялық
ескерткіштер маңызды. Оларды бақылай келе отырып, үлкен
нәтижелерге әкелуі мүмкін және тарихшыға жаңа материал беруі
мүмкін. Ол тек маңызды, ал кейде нәтижелі алғашқы қоғам
тарихындағы ескеркіштерге ғана қатысты емес.
- көркем сурет деректері – сурет өнерінің; жалпы өнер саласының
барлық туындылары;
- Сөздік деректер – халықтың күнделікті сөйлеу мәнері, ауызша
шығармашылық ескерткіштері. Ауызша көркем сөзі (ауызша айту,
әндер, мақал –мәтелдер және т.б.) барлық халықтарда бар, ол
тарихи мәлеметтерді жеткізудің ежелгі формасы болып табылады.
Ауызша жеткізу арқылы кейбір мәлеметтер түсіп немесе
қысқартылып қалады, ал кейбір салыстырмалы үлкен емес
ескерткіштер жаттамалы түрде есте сақталуы мүмкін. Білімсіз
немесе білімі төмен адамдардың оқитын адамдардан гөрі есте
сақтау қабілеті мықтырақ болып келеді. Өйткені бәрін жазып алу
әдеті механикалық есте сақтау қабілетін кішірейтеді.
- Жазба деректер – тұрмыста, мінез-құлықта қалыптасқан дәстүрлер,
әдет-ғұрыптар, қол жазбалар, баспалық деректер тарихи зертеудің
фундаменті болып табылады Жазба деректер жоқ жерде тарихшы
қараңғылықта жүріп, ол тарихи баспаларындағы жетіспеушіліктерді
басқа тарихи деректерді зерттеу арқылы оны толтыруы
көмектеспеуі де мүмкін [5, 31б.].
Көптеген тарихи деректер тобы белгілі бір тектестіктерге жатпайды,
олар аралық тектестіктерді, аралас тектестіктерді құрайды. Мысалы, ақша
белгілері (теңгелер) – олар заттай да, бейнелі де, жазба да да топтарға
жатады, ал кинофильмдерде бейнелеу де, сөз де, дыбыс та бар.
Демек, бұдан деректерді жіктеудің шартты екендігі көрінеді. Сондықтан
оны әр зерттеуші өз шығармашылығына, жұмыс істеу ыңғайына қарай бөлуіне
болады.
Енді жазба деректердің түрлерін, олардың эволюциясын әңгіме етейік.
Деректердің барлық тектестік жіктеулерге жататын негізгі тобы – жазба
деректер. Бұлар аса көп кездесетіндіктен, олар түрі жағынан да әр алауан
болып келеді.
Бұларды жіктеуде басшылыққа алынатын принцип жазба деректердің пайда
болуының, формасы мен мазмұнының және арналған мақсатының бірлігіне
негізделеді. Осыған сай зерттеуші Л.Н.Пушкарев жазба деректері құжаттық
және баяндаушы деген екі жікке бөле отырып, оалрдың бірнеше түрлерін
көрсетед.
Құжаттық деректер:
1. Картографиялық.
2. Статистикалық.
3. Актілік.
4. Кеңселік (ісқағаздық).
Баяндаушы деректер:
1. Жеке адамдық (хаттар, күнделіетер, естеліктер);
2. Көркем шығармашылық (очерктер, романдар, лирика, т.б.)
3. Тарихи (тарихи повестер, жылнамалр, әдебиет)
4. Ғылыми (тарихи, философиялық, әлеуметтік еңбектер).
Жазба деректерді түрге бөлу кезінде, ойдан шығармайтын бір мәселе –
олардың әлеуметтік міндеттері, жасалуының арнайы мақсаты. Бұлар деректердің
ішкі құрылымына көп ықпал етеді. Сондықтан да бұлар ерекше назарда болуы
керек.
Сонымен, түрлер деп пайда болуы мен мағынасынан туындап, ішкі
құрылымының бірлігіне негізделіп тарихи қалыптасқан жазба деректердің үлкен
де тұрақты топтарын айтамыз.. Олардың тұрақтылығы, ең алдымен, әлеуметтік
міндеттерінің ортақтылығымен айқындалады.
Түр тарихи шындықтың жемісі және деректанудың танымдық категориясы
ретінде қаралады. Түрге тән ерекшеліктері бірдей деректердің үлкен
топтарының жасалуы, оларға зерттеудің ортақ әдістемесін қолдану мүмкіндігін
береді.
Жазбаша тарихи деректердің мынадай түрлері бар: жылнамалар, заң
актілері, іс қағаз құжаттамалары, жеке актілер, санақ деректері, мерзімдік
баспасөз, жеке адамның құжаттары (мемуарлар, күнделіктер, хаттар), әдеби
ескерткіштер, публицистикалық және саяси шығармалар, ғылыми еңбектер.
Жазба деректердің бұл тармақтары мәңгілік яки өзгеріске ұшырмайтын
түрлер емес. Демек, бұлардың кейбірінің дамуы бірітіндеп бәсеңдейді немесе
тоқталады (мысалы, жылнамалар), ал кейбірі, керісінше, жылдам қарқынмен
дамиды, сөйтіп, түрлер айтқанда, түрлер эволюциясы жүріп жатады, ол екі
бағытта жүреді:
-біріншісі – түрлер ішінде жаңа топтар мен әр түрліліктердің пайда
болуы, бұл – деректердің жалпы дифференциялану процессінің, олардың сандық
әр алуандығының өсу көрініс. Мысалы, баспасөздің, мерзімді басылымның пайда
болуының алғашқы кезеңінде олар әлсіз маманданған болса, ХІХ ғасырдың
екінші жартысынан бастап салалық мерзімді басылым тез қарқынмен дами
бастады. Соңғы жылдары көптеген тәуелсіз газеттер пайда болды.
- екіншісі – тарихтың әр түрлі кезеңінде деректің әлеуметтік
функцияларының трансформациялануы. Бұл оның мазмұнының елеулі өзгерістерге
ұшырауына әкеліп соғады. Мысалы, мерзімді басылым пайда болған кезіңде
баспасөз бүкіл мемлекет көлемінде халықты алдау, жаппай мәңгүрттендіру
міндетін атқарды.
Жазба деректердің эволюцияға ұшырауы әр түрлі факторлар кешенінің
мақсаты әсер етуімен жүреді. Олар төмендегіше болады:
а) әлеуметтік-экономикалық информацияның өзгеруі - жазба деректердің
түрлік өзгеріске ұшырауының маңызды факторы.
ә) түрлердің эволюцияға ұшырауы процессінде әр түрлі формацияның жеке
кезеңдері мен дәуірлері де үлкен роль атқарады, ол ең алдымен қоғамның
әлеуметтік-саяси құрылымның өзгеруіне байланысты.
б) кейбір түрлердің эволюцияға ұшыруына ірі тарихи оқиғалар,
құбылыстар да әсер етеді. Мысалы, Қазан төңкерісі, КСРО-дағы қайта құру,
Қазақстанның тәуелсіздік алуы, т.б.
в) байланыс-қатынас құралдарының дамуына байланысты ғылым мен техника
саласындағы ірі жаңалықта да түрлер эволюциясына әсер етеді.
Сонымен, өзінің тарихи даму барысында жазба деректердің әр алуына
түрлері үнемі эволюциялық өзгерістерге ұшырап отырады, бірақ ол өзгерістер
деректердің формасы мен жеке мазмұнына әсер еткенмен, әлеуметтік
міндеттерін едәуір өзгерістерге ұшыратқанмен олардың негізгі түрлік
ерекшеліктеріне нұқсан келтірмейді. Демек, түрлердің өзгеруі – табиғи-
тарихи процесс [6, 40б.].
Дегенмен, жазба деректердің түрлік өзгерістерге ұшырауы тек табиғи-
тарихи жолмен ғана емес, сонымен қатар зорлау, күштеу арқылы жүретіндігін
де көптеген халықтар тарихы көрсетіп отыр. Мысалы, қазақ халқы өзінің жазу
тарихында түркі халықтарының төл жазу таңбасы ретіндегі Орхон-Енисей жазуын
пайдаланса, ХІІ-ХІІІ ғасырлардан бастап араб жазуын көшті. Тек қана Кеңес
өкіметі тұсында жазу екі рет өзгеріске ұшырады: 1929-1940 жылдары
тоталитарлық жүйе қазақтарды латын әрпін пайдалануға мәжбүр етсе, 1940
жылдан бастап кирилицаға көшірді. Бұл өзгерістер, сөзсіз, жаулаушылық,
отаршылық саясатпен байланысты болды, әр жаулаушы өзіне қараған халықтың
бұрынғы тарихын ұмыттыруға тырысты. Оның ең сенімді жолы халықты өзінің
жазба тарихи деректерінен айыру деп білді. Сондықтан араб басқыншылары
Орхон-Енесей жазуын танитын адамдарды іздеп жүріп өлтірсе, Кеңес өкіметі
қазақты тек мындаған жылдар бойы қалыптасқан жауынан айырып қана қойған
жоқ, сонымен қатар сол халықтың зиялыларын бірнеше рет қырғынға ұшыратты.
Әке мен бала арасындағы табиғи байланыс үзілді. Бала әкенің жазуын оқи
алмайтын, тілін түсінбейтіндей дәрежеге жетті. Бұл зорлықтың зардабын қазақ
халқы әлі талай жылдар бойы тартары анық.
Соңғы жылдары ғылыми айналымға статитикалық деректе кешенінің, іс-
қағаз құжаттарының көптеп түсуіне байланысты жазба деректерді тағы үлкен
екі топқа бөлуге болады деген пікір айталып жүр. Олар: қайталанбайтын
(уникальные) және қайталанатын (массовые) деректер. Қайталанатын деректер –
статистикалық (санақ) деректер, іс-қағаз құжаттары, халықтың демографиялық
санын айқындау немесе соңғы жылдары қоғамдық пікірді анықтау мақсатында
кеңінен пайдаланып жүрген әлеуметтік зерттеу мәлеметтері. Ал басқа
деректердің бәрін қайталанбайтын деректерге жатқызуға болады. Дегенмен,
зерттеушілердің бұл сала жөніндегі пікірі әлі толық анықталған жоқ.
Сонымен, тарихи деректерді типтік жіктеу де, жазба деректерді
түрлерге бөлу де зерттеу қажеттілігінен туып, зерттеушінің деректер
теңізінде дұрыс бағыт ұстау мақсатында жүргізіледі. [7, 50б.].
Қазақстан деректануы да өзіндік даму жолына түсуде, қазіргі таңда
Қазақстан деректану ғылымының теориясы мен практикалық мәселесімен
айналысатын келесі тұлғаларды атауға болады, олар: М.К.Қозыбаев, Қали
Есімов, Атабаев және т.б.
1.4 Деректермен жұмыс істеудің методологиялық принциптері мен сатылары
Қазан төңкерісінен кейін де кеңес тарихшылары ескерткіштерді
пайдалануда сынан өткізу дәстүрін жалғастырып, оны негізінен екі бағытта
– сыртқы сын жіне ішкі сын сипатында – жүргізді.
Өкінішке орай, бұл екі бағыт большевиктер саясатына байланысты таптық
мазмұнға ие болды. Бірінші кезеңдегі басты мақсат автордың таптық
позициясын айқындау болса, екінші кезеңіндегі – деректің таптық мазмұнын
ашу болды. Мәселеге таптық тұрғыдан қарау, сөз жоқ, тарихи ғылымына, оның
ішінде деректану ғылымына, үлкен зиянын тигізді.
Дегенмен, көрнекті қазақ зерттеушісі О.Сүлейменов айтқандай, тарихи
оқиғалар әдетте сыңаржақ жазылады, демек, оның әділдігін дәлелдеу қажет.
Міне, сол қажеттілік деректану ғылымын одан әрі дамытады [8, 10б.].
Деректанудың ең маңызды міндеттерінің бірі – тарихи дерекетрді талдау
әдістемесін жасау және оны тарихи зерттеулерге пайдалану.
Тарихи деректану әдістемесі төмендегідей методологиялық принциптерге
негізделеді. Тарихи деректанудың үш негізі принциптері белгілі, ол:
а) Объективтік принцип. Бұның ұстанымы – тарихи құбылыстары барлық
қайшылықтарымен, күнделіліктерімен, сан қырлылықтармен қоса жан-жақты
зерттеу. Барлық деректерге толық талдау жасау. Бір-бірімен байланысты
деректерді кешенді зерттеу.
Мұндайда зерттеулердің ғылыми объективтілігін қамтамассыз ету үшін
қоғамдық құбылыстар саласындағы жекелеген фактілерді үзіп-жарып
пайдаланудан, мысалдармен ойнау сияқты келеңсіз тәсілдерге барудан сақтау
керек. Егер фактілер, өздеріне байланысты уақыт, оқиға, құбылыс, т.б. тұтас
қаралатын болса, олардың даусыз болатыны былай тұрсы, сонымен бірге олар
сөзсіз дәлелдеді де болды. Сондықтан зерттеу жұмысында жеке фактілерді
емес, қарастырылып отырған мәселеге қатысты нақты деректердің бірде-бірін
шет қалдырмаған жөн.
Осы принципті деректануда қолданудың екі аспектісіне тоқталайық.
І аспект. Бұның негізгі шарты – ең алдымен әрбір деректі толық оқып
ұғыну керек. Деректің мағынасын дұрыс ашып, ондағы тархи шындықтың
объективтілігін қамтамассыз ету үшін деректің диалектикалық күрделілігімен
бірге объективті және субъективті сипаты ескеріліп, тұтас талдануы керек.
Зерттеуші алдына қойған мақсатына байланысты деректің тек қажеті
ақпараттық бөлігін немесе деректің жеке фактісін пайдалануы да мүмкін.
Алайда зерттеу жұмысында дұрыс ғылыми түсініктің берілуі тек барлық
деректерге сәйкес толық талдаудың негізінде ғана мүмін болады. Мысалы, заң
актілерінің ережелері мен жеке баптары туралы түсінік алу үшін сол заң
мағынасын толық білу қажет. Бұл әсіресе дерек ақпаратының қарама-қайшылық
сипатында болуы немесе болып көрінуі жағдайында орын алды. Сонымен қатар
бірімен-бірі өзара байланысты деректерді тұстас қараудың мәні үлкен.
Мысалы, заң актісінің объективті мағынасының ашылуына мемлекеттік мекеме
құжаттамаларын, баспасөздік, мемуарлық, яғни заңның пайда болуы мен оның
практикада қолданылу процессін көрсететін көптеген деректерді зерттеу
көмектеседі.
ІІ аспектіде деректің деректік қорының (басзасының) қалыптасуында,
яғни деректерді анықтауда, іріктеуде объективтілік принципіне ерекше мән
беріледі. Базаның негізін дәйікті әрі баянды фактілерден құруда барлық
деректердің сан қырлы құрылым тұтас, жан-жақты зерттеледі.
Барлық деректер деген ұғым мақсат етіп қойған зерттеудің деңгейін
анықтайды. Зерттелетін құбылыс немесе белгілі тарихи процесс деректердің әр
алуан түрлерімен анықталуға тиіс. Деректрдің кез келгеніне негіссіз
артықшлық берілмейді. Тек барлық деректерді анықтап, салыстарғаннан соң,
олардың негізгілерін іріктеп алған жөн. Деректік база шектеулі болғанда
ғана, деректердің жаңа типтерін пайдалануға көшу жөн.
Объективтік принцип пен партиялық принцип тығыз байланысты.
ә ) Партиялық принцип. Ол деректі зерттеудің өзекті мәселесі
етіп әлеуметтік талдауы алады; деректің қандай ұлттық, әлеуметтік топтың не
таптың мүддесін қорғағандығын айқындайды, деректе сол әлеуметтік топтардың,
ұлттардың не таптардың мүддесінің қаншалықты анық, толық және дәл
көрсетілетінін анықтайды.
Мұндағы партиялық деген ұғым тек коммунистік немесе басқа саяси
партиялық емес, одан әлдеқайда кең. Оның себебі – деректі жазушы не
мәлімдеуші авторлардың қай-қайсысы да белгілі бір ұлттың, әлеуметтік топтың
өкілі. Сондықтан өзі жасаған деректе ол өз ұлтының, өз тобының мүддесіне
бұрмай қала алмайды. Мысалы, жоңғар шапқыншылығы кезінде қазақтар да,
жоңғарлар да көптеген жыр-дастандар дүниеге келді. Ақтабан шұбырындыға
ұшырған қазақ ақындарының жыры мен алғаш жеңіске жеткен қалмақ ақындарының
жырында үлкен айырмашылықтар бар. Ол туралы Ш.Уалиханов: ХVІІІ –жүз жылдық
шапқыншылықтың ауыр зардабы мен ішкі қырсықтың қайғылы заманы болды. Осы
кезде туған аңыз-жырлардың мазмұны қасіреті шерге толы. Мейірімсіз жау
оларды ата-мекенінен ысырып, қазақ пен ноғайды екі айырды... Сол заманда
туған қазақ жыр-дастандары қаншылықты мұңды болса, қалмақ дастандары
соншалықты көтеріңкі көңіл-күйде айтылады, дейді.
Демек, партиялық принциптің, дерекке әлеуметтік талдау жасаудың
маңызы деректану үшін өте үлкен.
б) Тарихи принцип. Бұл – дерекке тек нақты тарихи тұрғыдан карау
емес, сонымен қатар деректің пайда болуы мен сақталына әсер еткен
оқиғаларды, құбылыстарды және процестерді де зерттеу. Деректанудағы тарихи
принцип түрлердің эволюцияға ұшырау заңдылықтарын экономикалық себептілік
(детерминизм) тұрғысынан ашуды қажет етеді.
Оқиға, қоғамдық құбылыс белгілі бір тарихи кезеңде, белгілі бір
жағдайда болады. Сондықтан зерттеуші деректі сол уақыт, сол жағдаймен
байланыстары отырып зерттеуі керек. Демек, дерек ақпараттары осылармен бір
контексте қаралуы қажет [1, 4б.].
Тарихи принципті ескермеу зерттеушілерді көптеген жаңсақтықтарға
ұшыратады. Мысалы, О.Сүлейменовтің айтуынша, Игорь полкі туралы сөздің
белгісіз авторы түркі поэзиясы жан дүниесін тебіреткен ортада өскен.
Сондықтан ол өз шығармасын славян-түркі тарихының шым-шытырық бір
мәселесіне арнаса керек. Өз уақыты мен әлеуметтік тобының адал перзенті
бола тұра, ол оқырмандарға түсініксіз болар-ау деп жасқанбай, текске
беймәлім түркі атаулары мен сөз тіркестерін еркін де табиғи түрде пайдалана
білген. Ол шығармасын ХІІ ғасырдың екі тілді оқырмандарына арнаған. ХVІ
және ХІХ ғасырдағы шығарманы қайта көшірушілердің сол ХІІ ғасырдың
ерекшілігін, славяндардың қос тілділігін ескермеуі шығарманы көптеген
бұрмалаушылықтарға ұшыратты. Орыс зерттеушілері түркі тілінің, түркі
мәдениетінің өз кезінде славяндарға еткен әсерін мойындағысы келмеді.
Сөйтіп, тарихи принцип өріскел бұзылды.
Сонымен, деректерде талдау жасауда тірек болатын негізгі өлшем,
ондағы ақпараттардың сан қырлылылығы емес, қоғамдық тарихи тәжірибе өлшемі
болып табылуға тиіс.
Қорыта айтқанда, жоғарыда қаралған деректанудың методологиялық
принциптері деректермен жұмыс істеудің әр түрлі кезеңдерінде нақты көрініс
табады.
Зерттеушінің деректермен жұмыс істеуін негізгі үш сатыға бөлуге
болады.
Бірінішісі сатысы деректерді іздеу, табу (деректанулық
эвристика). Жұмыстың бұл сатысында мәселені зерттеудің ғылым базасын
жасауға мүмкіндік беретін деректер ауқымы анықталады, оларды түрлі
жолдармен іздеу, табу, реттеп алу жұмыстары жүргізіледі.
Екіншісі – деректанулық талдау (сын). Ол тарихи деректанудың ретімен
шешуді қажет ететін мәселелірнің тізбегі: сыртқы ерекшеліктерін,
түпнұсқалығын, уақытын, пайда болған жерін, авторын, пайда болу себептерін
айқындау немес пайда болуын сынан өткізу, сонымен қатар деректегі
ақпараттың толықтылығын, ғылыми-танымдық маңызын айқындау (ішкі сын).
Үшінші сатысы – деректегі ақпаратты нақты зерттелерге пайдалану
тәсілдерін (әдістемесін) жасау. Бұл тарихи зерттеулердің бір бөлігі болып
табылады, әңгіме ғылыми-тарихи фактілердің жүйесін дұрыс пайдалуныдың
тәсілі туралы болып оты. Деректану ең тиімді тәсілдерді ұсынады [9, 38б.].
2.1 XVIII ғасырдағы Қазақстан жайлы орыс деректерінің мазмұны
жағынан төрт топқа бөлінуі
Қазақстан жайлы орыс деректермелерін мазмұны жағынан бірнеше топтарға
бөлуге болады.
Бірінші тобы қазақ даласы мен оған жапсарлас жатқан жерлерде болып
жатқан жерлерде болып, көзімен көргендердің жазбаларынан, қазақтар мен олар
қатысқан оқиғалар туралы мәлеметтер бар материалдардан тұрады. Осы тұрғыдан
алғанда жоңғар билеушісі Цеван-Рабтанда болған Иван Унковскийдің
күнделіктері мен жолжозба дәптеріндегі мәлеметтер назар аударуға лайық.
Бұдан біз қазақтардың жоңғарлар жаулап алған Жетісу жері, жоңғарлардың Ұлы
жүздің рубасыларынан бағындыруы туралы ақпарат аламыз. Онда ойраттар
жетекшілерінің есімдері және жер-су аттары келтіріледі. Атап айтқанда, олар
жаулап алған Шу, Талас, Сарысу, Хантау, Ұлытау, Арғанаты жерлері және
бірқатар қалалар: Әулиета, Сайрам, Созақ, Құлан, Шымкент, Ташкент және
басқалар бар.
Жоңғарлар қазақтардың жері мен халқын күйзеліске ұшыратып, халықтың
бір бөлігін тұтқынға алып, Талас алқабы арқылы Сырдарияға шыққан. Босқан
қазақтардың бір бөлігі Сырдарияның төменгі ағысына ығысып, бір бөлігі
Самарқан жағына кетуге мәжбүр болған. Жоңғар әскерінің саны және олардың
ұрыс қимылдарын жүргізу әдістері туралы деректер бар. Қарастырылып отырған
деректемеде жоңғарларға қарсы күрес кезеңінде қазақтар үшін, тегінде, ең
күйзелісті және ауыр болған апатты жол – 1723 жылдың бүкіл қайғы-қасіреті
ашып көрсетіледі. Деректеменің географиялық материалдары жоңғарлардың Ұлы
жүз, Орта жүз және Кіші жүз аумағына жасаған басқыншылық жорықтарының
ауқымдылығын неғұрлым нақты көзге елесететуге мүмкіндік береді және
оқырмандары жоңғарлар шапқыншылығына тойтарыс беру үшін барлық қазақтарды
біріктіру мәселесін жедел шешуге арналған тарихи оқиғаның – Ордабасындағы
хандар, билер, батырлар және рубасылары бас қосқан кеңесінің дер кезінде
және жоғары мақсатта өткізілгенін түсінуге жетелейді [10, 176б.]
XVIII ғасырдағы Сібір тарихының ескерткіштерінде қазақтар туралы
едәуір деректі материал бар. Қазақтар жоңғарларға қарсы күресі үшін
Ресеймен одақ жасағысы келді. Мұндай келісімнің талаптары туралы 1716 жылы
Қайып хан мен бүкіл қазақ ордасының атынан қазақ елшілері келген Тобылда
Сібір губернаторы М.Гагаринмен келіссөз жүргізілді. Бұл келіссөздердің
материалдары, қазақтардың келесі, 1717 жылғы күресінің барысы, атап
айтқанда Аягөз өзені жанындағы шайқас туралы мәлеметтер, Әбілқайырдың 1718
жылғы патша жазған хаттары және басқа деректер, соның ішінде қазақ
жасақтары туралы деректер қазақтардың сол кезенде жоңғарларға қарсы
күресінің нашар ұйымдастырылу себептерін ашып береді. Бұл құжаттарда
қазақтардың жауға қарсы күресте басқа да түрік халықтары арасынан
одақтастар табуға ұмтылысы және қазақ жүздерінің ішкі саяси жағдайын ашып
көрсететін толып жатқан мәселелер туралы мәлеметтер бар.
Осы мәлеметтерге қоса, генерал-майор А.Тевкелевтің Орынбор өлкесі мен
қазақ жүздері туралы Әр түрлі қағаздары әсіресе өлкені отарлаудың
басталуына байланысты шын мәнінде бірінші дәрежелі орын алады.
А.Тевкелев патша шенеунектерінің арасында аймақтағы көптеген түрік
халықтарының тұрмысын, әдет-ғұрпы мен құқықтық нормаларын жақсы білген өте
беделді адам болатын. Патша мен Ресейге әбден берілген адам ретінде ол Кіші
жүз бен Орта жүз қазақтарын Ресей бодандығына қабылдаудың бастауында болды.
Күрделі, ал кейде қауіпті де дипломатиялық міндеттерді орындады. Қызмет
еткен кезеңінде оған үлкен өкілеттіктер берілді және тақ иесінің құрметіне
бөленді. Талай рет марапатталып, қызметі жоғарытылады. Оның әр түрлі кезде
қазақ жүздерінде болған тарихи оқиғаларға көзқарастары, белгілі бір шешім
қабылдауы, болған оқиғаны бағалауы XVIII ғасырдағы қазақтардың,
башқұрттардың, Еділ бойы халықтарының тарихын қарастырған кезде ерекше
құнды [11, 67б.].
Әр түрлі ұрпақтардың жекелеген зерттеушілернің жекелегн
зерттеушілерінің А.И.Тевкелектен кейін Қазақстанның Ресей өрісіне сөзсіз
қосылуын біржола айқындаған стратегиялық кезеңді І Петрдің есімімен және іс-
әрекетімен байланыстыруы орынды.
І Петр Сенаттың жауапты қызметкері И.Кирилов пен дипломат, Сыртқы
істер коллегиясының тілмашы А.И.Тевкелевке (православие дінін қабылдағанға
дейін – Құтлымбет мырза, Мәмет мырза) қазақтарды Ресей бодандығына өткізу
жобасын әзірлеуге тапсырма берді.
Қазақстанды жаулап алудың одан кейінгі онжылдықтарды, Н.Г.Аполованың
айтуынша, патша өкіметінің даланы бейбіт жолмен жаулап алу және қазақ
халқының мәңгілік бодан болуы дейтінді жүзеге асыруға бағытталған кең
көлемді агрессиясы түпкілікті ресімделген стратегиясы осылайша
белгіленеді.
Ресей елшісі А.И. Тевкелектің күнделігіне тарихшылар әлдеқашан назар
аударған болатын. Келіссөз бір жыл 49 күн бойы жүргізілді, бұл оған қазақ
қоғамын едәуір дәрежеде жақсылап зерделеуге және оның ықтималды мүмкіндігін
анықтауға жағдай жасады. Ресей саясаты емін-еркін дала халқымен қарым-қатыс
тәжірибесін жинақтады. Келіссөз кезінде дала жұртының билеуші жоғары
топтары екіге: Әбілқайыр ханның жақтастарына, сондай-ақ бодандықты
қабылдауға қарсыларға бөлінді. Жанталас кездерінде ханды жақтаушылар басқа
бір амал тапты. Бодандық туралы келіссөз Жетіру тайпалар одағынан шыққан,
Кіші жүздің көрнекті көсемдерінің бірі Бөкенбай батырдың Тевкелевке деген
ізгі ықыласының арқасында ғана табысқа жетті. Бөкенбай батыр өзіне
башқұрттар мен жайық қазақтары тарапынан көмек көрсетілсе, оның өзі мен
күйеу баласы қырғыз-қайсақ ордасын екі жылда қылыштың күшімен Ресей
бодандығына келтіругі уәде беретіндігін айтты.
Деректемелердің екінші тобын құжаттар мен материалдар жинақтары – XVI
- XVIII ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары және XVIІІ-ХІХ ғасырлардағы
қазақ-орыс атынастары құрайды. Кеңестік кезде жарияланған жинақтарда Кіші
жүз бен Орта жүзді Ресейге қосудың бас кезіне, бұл үрдістің барысы мен
дамуына, оған қазақ хандарының қатысуына, А.Тевкелевтің және Орта жүздегі
башқұрттар елшілігінің (Абылай ордасында) қызметіне, Абылайдың 1771 жылы
хан атағын алуына қатысты материал бар.
Кейін А.И.Тевкелек миссиясының барлық материалдарын қорыта келіп,
тарихшы А.И.Левшин былай деп тұжырымдауға мәжбүр болды: Тевкелевтің Ордаға
келуі айлакер Әбілқайырдың билік сүйгіш бүкіл ойын ашып көрсетті. Ресейдің
жаңа бодандарынан ант алуға келген шенеунектер өз ойларындағы дәрежеде
қабылданбағаны былай тұрсын, келген бойда-ақ мірімен қоштаса жаздады...
Кіші ордаддағыдай Ресейді жақтаушылар өз ішінде соншалық болмаған қарапайым
халық өз тәуелсіздігінен айырылғысы келмеді, бәрін де басқаша түсінді,
сондықтан да өздерінің Ресейге бағынған тайпаластарына қатты қарсыласты
[12, 10б.].
Бірқатар мәлеметтер қазақ хандарының Пугачевпен келіссөздерге, ал
қазақ жасақтарының Орынбор мен басқа да бекіністерді қоршауға қатысқанын
дәлелдейді.
Тұтас алғанда, жинақтарды шығарушылардың алдында Ресей империясына
қазақтардың өз еркімен қосылғандығын, ал ең бастысы – бұл үрдістің
прогресшілдігін дәлелдеу, яғни кеңестік өмір шындығының көптеген он-
жылдықтар бойы тарихнамада санаға сіңіріліп келген идеяларын деректер
арқылы негіздеу мақсаты тұрғанын айта кеткен жөн. Алайда жинақтардың
материалдарына сын көзбен қараған жағдайда, зерттеушілер өлкені отарлаудың
басталуы мен барысы, қазақ қоғамының тұрмыс тіршілігіне империя енгізген
саяси, шаруашылық және құқықтық өзгерістер туралы алуан түрлі мәлеметтер
алады [13, 11б.].
Ресми деректемелердің үшінші тобы – 1731 жылдан бастап Қазақстанның
Ресейге қосылу үрдісімен тікелей байланысты материалдар, негізінен алғанда
патша үкіметінің заң актілері, қазақ даласында болып кеткен ресми
адамдардың хабарламалары және лауазмды адамдар, ақсақалдар, билер жазған
құжаттар. Жинақтың материалдары мынадай бөлімдер бойынша жүйеленген:
Қазақстан Ресейге қосылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1 Тарихи деректердің жалпы сипаттамасы, деректанулық сыны және жіктелу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Тарихи деректану бейнелеу теориясы, және ақпарат туралы ілім
тұрғысынан ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Тарихи ғылымындағы деректанулық
сын ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .7
1.3 Тарихи деректерді
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...9
1.4 Деректермен жұмыс істеудің методологиялық принциптері мен
сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2. XVIII ғасырдағы орыс деректері Қазақстан жайлы жалпы
мағлұмат ... ... ..16
2.1 XVIII ғасырдағы Қазақстан жайлы орыс деректерінің мазмұны жағынан төрт
топқа
бөлінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 XVIII ғасырдағы бірінші үш мыңжылдығындағы орыс жылнамалары және
ресми
құжаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .20
2.3 XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихының ғылыми тарихнамасының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3. XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихы жайында орыс
деректері ... ... ... ... ... ..33
3.1 XVIII ғасырдағы Қазақстанның саяси-экономикалық жағдай туралы орыс
деректері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
3.2 XVIII ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік жағдайы туралы орыс
деректері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Отандық тарихын және өз халқының тарихын оқу қазіргі азаматттың
патриоттық тұлға ретінде, қоғамның лайықты мүшесін қалыптастыру үшін
негізгі талаптарының бірі болып табылады. Қазақстанның тәуелсіздігін
алғанннан кейін орыс-қазақ қатынастары жаңа мазмұндасымен толықтырылды.
XVIII ғасырдағы болған құбылыстар өзекті мәселеге айналды. Ресей патша
үкіметінің қазақ хандары арасындағы, Кіші жүз және Орта жүз хандарымен
Ресей империя қол астына кіруінің объективті мәселелері, нәтижелері, Қазақ
хандығының және одан тыс елдерінің саяси жағдайы, көршілес мемлекеттерімен
жүргізілген халықаралық қатынастары мен ішкісаясаттың қарама-қайшылықтары
тереңдете қарастыра басталды. Қазіргі талаптарға сай, халықтың рухани
мәдениетіне, материалдық емес ағартушылық құндылығы, қазақ халқының ежелгі
заманннан келе жатқан дәстүрлеріне деген құрметтілікті тәрбиелеу
бағыттарында, XVIII ғасырдағы Қазақстанның жергілікті тұрғындарының
қоғамдық, әлеуметтік өмір сүру тәртібі мен халықтың өткен өмірінің
мәдениеті туралы ғалымдар мен зерттеушілер арасында кеңінен тарала
басталды. Осының барлығы қазіргі таңдағы ғалымдарды XVIII ғасырдағы қазақ
қоғамының өмірі жайлы, оларды толқындыратын сұрақтарға жауап, тарихи
ақпараттың жаңа интерпритациясын іздеуге бағыттайды.
Берілген кезеңнің қазақ мемлекеттігінің өмір сүруін қарастыру үшін,
Қазақстан тарихы жайлы орыс деректері құнды әрі негізгі болып табылады.
Өйткені XVIII ғасырда Қазақ хандығының тарихи серіктестікте негізгі рольді
Ресей империясы алады.
XVIII ғасырдағы негізгі деректер орыс патша үкіметінің шенеунектерімен
қазақ аймағындағы патша үкіметімен бетінде жатқан қызығушылықтарын жасыру
үшін қарастырлған іс жүргізу құжаттамалары, ресми құжаттар алғашында
келеді. Бірінші жоспарға елшілік кітаптары, мақтау қағаздары және жолдау,
баспа тізімдері, әскерилердің есептері, хаттар және тағы басқа
дипломатиялық және іс жүргізу құжаттары шығады. Кейін патшалық
шенеунектерінің, дипломаттарының, өкілдерінің журналдары және қызметтік
хаттары іске қосылады. Қазақстанның зерттеуінің екінші жартысынан бастап,
қазақ халқы туралы білімдерді толықтыру үшін бағыт жиелендірген және
жүйелендірген бола бастайды.
Өзектілігі. Берілген тақырыптың өзектілігі, негізінен Қазақстан
тарихы жайлы қалдырылған орыс деректерін тек бүгінгі күнде, тәуелсіздік
алғаннан кейін толық, бет пердесін ашуымызға болатыны болып табылады.
Өйткені, кеңес үкіметі кезіндегі Қазақстан жайлы шынайы тарихын
зертттеуге жол берілмеді. Ол негізінен о замандағы ғалым мен
зерттеушілердің бұрыстығын жазғанын көрсеткені болып табылады. Қазақстан
жайлы негізгі ресми зерттеулер XVIII ғ. Ресей патшалық үкіметі зерттеген әр
түрлі экспедиция құжаттары арқылы көруге болады. XVIII ғасырдағы Қазақстан
жайлы орыс деректерін ала отырып, сол замандағы орыс зерттеушілердің және
ғылымдардың шындықты жасырып, патша үкіметінің қазақ даласын отарлау
саясатын қазақтардың тек пайдасына шешілгенін айтады. Әрине, бұл құжаттарды
кеңес тарихшылары өзінің идеология тұрғысынан сипаттаған. Осыны тек
субъективті жағынан ғана емес, сонымен қатар қалдырған фактілер арқылы
білуге болады. Жоғарыда аталғандарын, қорыта келгенде Қазақстан тарихы
жайлы шынайы тарихын білу және патша үкіметінің отарлау саясатының
бейбітшілік жолмен емес, жаулап алушылық саясатқа жүгінгенін ашуын өзекті
мәселе болып табылады. Сондықтан да осы қарастырылып жақтан мәселе
астырлығында орыс деректерінің тек қана дұрыстығын ғана емес, сонымен қатар
бұрыстығын көрсетуі болып табылады.
Соған қоса айтқандарымызды тек құр сөздерімен бекітпей, осы мәселе
көптеген қазақ ғалымдарының еңбектерінде де қарастырылып жатқанын көруге
болады. Мысалға, С.Д.Асфендияровтың Прошлое Казахстана в источниках и
материалах еңбегінде осы мәселенің талқығандығын көруімізге болады.
Тарихшы өз туындысында тікелей орыс деректерін келтіреді.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі болып XVIII ғасырдағы Қазақстан
тарихы жайлы орыс деректері.
Пәні: Қазақстан тарихы жайында XVIII ғасырдағы орыс деректерін
зерттеу.
Мақсаты. Берілген диплом жұмысымның мақсаты XVIII ғасырдағы Қазқстан
тарихы жайында орыс деректерінің шынайы тарихи көз қарас туғызуы.
Міндеттері. XVIII ғасырдағы орыс дерекектері арқылы Қазақстан
жайында:
- жалпы XVIII ғасырдағы Қазақстан жайында орыс деректерге сипат
беру;
- XVIII ғасырдағы Қазақстанның экономикалық-саяси жағдайы туралы
орыс деректеріне талдау жасау;
- XVIII ғасырдағы Қазақстанның әлеуметтік жағдайы туралы орыс
деректеріне талдау жасау.
Фактологиялық база. Фактологиялық база бойынша келесі XVIII
ғасырдағы Қазақстан тарихы жайлы орыс деректерінен аталған деректер
қолданылған: проф. Григорьевтің – (Сборник Гос. Знаний под ред.
В.П.Безобразова; В.В. Григорьев. Русская политика в отношении к Ср.Азии.
СПБ. 1877 г.); П.П.Семенова-Тяньшаньского (Россия. Под общим руководством
П.П.Семенова, т. XVIII; Киргизский край, Отд. ІІ. Население, стр. 151 –
2. Изд. Девриена СПБ. 1903 г.); М.Венюковтың (Опыт военного обозрения
русских границ... СПБ. 1873 г.) и В.Н.Витевского (Неплюев и Оренбургский
край в прежнем его составе до 1758 г. т. І, 1897 г.), н.Бородин
(Уральское казачье войско, т. І. Уральск, 1891 г.), А.К.Гейнстың мақаласы
(Киргизские очерки. Воен. Сборник, №6, 1866 г., стр. 331-33); Krausse-тың
Россия в Азии (Krausse, Alexis7 Russia in Asia7 A record and study. 1558-
1899. London. 1899); Скайлердің (Schuyler E. Turkistan... London. 1876);
Н.И.Веселевскийдің (Очерк физико-географических сведений о Хивинском
ханстве от древнейших времен до настоящего. 1877 г.); А.Ф.Рязановтың
(Советская Киргизия, 1924-1925 г.), П.И. Рычковтың
Тарихнамалық шолу. Дипломдық жұмысының берілген тақыры бойынша,
Қазақстанның келесі танымал тарихшылары айналысқан: А.Зұлқарынай,
М.К.Қозыбаев, Атабаев, С.Д.Асфендияров.
Төменде М.К.Қозыбаевтың, С.Д.Асфендияровтың, Қ.Есімовтың кей
еңбектерін қарастырып өтеміз. Қ.Есімовтың өзінің Қазақстан тарихы
деректану деген туындысы, жалпы деректану, содан соң Қазақстан деректануы
туралы сөз қозғап айтып кеткен. Толығымен деректанудың пән, тарих
ретінде қарастырған.
Келесі С.Д.Асфендияровтың Прошлое Казахстана в источниках и
материалах және З.Алдамжаровтың Тарих және тағлым еңбектері болып
табылады. Өзінің Прошлое Казахстана в источниках и материалах еңбегінде
тарихшы тек өзіменен мұрағаттарда тауып алған деректерді ғана емес,
сонымен қатар басқа жинақтардан алған деректерін де пайдаланған. Осы
еңбегін Асфендияров тарау тарауларға бөліп, оларды жинақтап, керекті
тәртібімен шығарды. Ал З.Алдамжаровтың еңбегі болса, Тарих және тағлым
тікелей мұрағаттарда жинақталған деректерінен жиналып жазылған.
Келесі және соңғы еңбек, М.К.Қозыбаетың Избранные труды еңбегі
болып табылады. Тарихшының осы туындысында келген мақаласы кейін, Қазақстан
тарихы үш томдық үшінші томында тікелей аударылып жазылған. Тарихшы осы
еңбегінде XVIII ғасыр бойынша Қазақстан тарихы бойынша деректерді негізгі
төрт топқа бөліп көрсетті. М.К.Қозыбаевтың осы деректерді топтарға бөлінуі
өте қолайлы және дұрыс болып келеді.
Методологиялық негізі. Жалпы берілген диплом жұмысы кезінде: орыс
деректерді сипаттау барысында сипаттамалы әдісі; деректердің шынайлығын
анықтауда тарихи-салыстырмалы әдісін; жалпы орыс деректері арқылы XVIII
ғасырдағы Қазақстанның жағдайын ашуда тарихи-функцианалдық әдіс қолданылды.
Жаңашылдығы. Дипломдық жұмысының жаңашылдығы болып, төменде
қарастырылып отырған деректерді сыни тұрғыдан қарауы болып табылады.
Өйткені, Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі, тек беріде өткен
тарихымыздың басқа тарихи көзқарасымен қарауға мүмкіндік туды. Сондықтан
да, ұсынылып жатқан дипломдық жұмысымда негізгі туындайтын мәселе
қалдырылған XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихы жайында орыс деректеріне жаңа
сыни тұрғыдан қарастырып, саралау болып табылады.
Практикалық маңыздылығы. Берілген дипломдық жұмысын студенттерге
дәріс лекциялары ретінде, мектептегі оқушыларға белгілі бір тақырыпта
тереңірек зерттеу барысында қолдануға болады. Сонымен қатар егер де белгілі
бір зерттеушілікпен айналысатын зерттеу жұмысына бағыттық жолын іздеу үшін
де пайдалануға болатындығын ойлаймын.
1.1 Тарихи деректану бейнелеу теориясы, және ақпарат туралы ілім
тұрғысынан
Тарихи дерек деп адамзат қоғамының тарихы туралы куәгерлік мәлеметті
бере алатын түрлі ескерткіш саналады. Тарихи дерекке жазба, баспа кітаптар,
тұрмыс құралдары, ежелгі салт-дәстүрлер, сақталып қалған тілдер және т.б. –
бір сөзбен айтқанда өткен тарихи өмірдің қалдықтары.
Тарихи дерек деген түсініктің мәнін дұрыс ұғыну тарих танымның өзінің
объективтілік мәселесін дұрыс шешуге көмектеседі.
Тарихи деректің мәнін ашудың негізінде бейнелеу теориясы жатыр.
Болмыста болған тарихи құбылыстың деректе бейнеленуі, ол, сол деректерде
көрсетілген құбылыстардың әр түрлі образдарда көрінуі. Оқиға алдымен
адамның сезімінде, түйсігінде, ойында және істерінде бейнеленеді, ал тарихи
дерек болса сол бейнелеудің жемісі, қорытындысы, соның салдары ретінде
пайда болады.
Зертелетін объектімен деректің сәйкестік принципі, ол, деректің
объективтілігін көрсететін аса маңызды фактор, оның тарихи шындықты, тарихи
оқиғаларды объективті бейнелей алатын қабілетінің белгісі. Екінші жағынан,
нақты шындықты бейнелеу негізінде, адамның іс-әрекетінің барысында пайда
болған объект ретінде, тарихи деректің өзі нақты шындықтықтың құрамдас бір
бөлігі болып табылады. Демек, нақты объективті шындық тек қана бейнеленіп
қоймайды, сонымен бірге тарихи деректен орын алады. Сондықтан объективтілік
дегеніміз – нақты шындықтың бейнеленуі мен онда орын алуының диалектикалық
бірлігі.
Сонымен қатар әрбір тарихи дерек субъективті, өйткені ол адам
санасының жемісі, субъектінің дүниеге келтірген туындысы (объективті
дүниенің субъективті бейнесі). Басқаша айтқанда, кез клген тарихи деректе
оны жасаған жеке адамның өзіне, не ұжымға тән (әлеуметтік не жеке)
белгілері орын алады. Соның негізінде тарихи шындық пен тарихи дерек бір-
біріне толық сай келеді деп тұжырым жасауға болмайды.
Қорыта айтқанда, тарихи дерек дегеніміз объективтілік пен
субъективтіліктің диалектикалық бірлігі болып табылады.
Адамның нақты іс-әрекеті процессінің барысында жасалған және түрлі
белгілер, таңбалар, сөздер арқылы деректің мағынасына енгізілген ақпарат
тарихи деректің мағынасына енгізілген ақпарат тарихи деректің негізгі
мазмұны болып табылады [1, 5б.].
Енді тарихи деректануды ақпарат туралы ілім тұрғысынан әңгіме етейік.
Тарихи деректердің табиғаты туралы көзқарастары тереңдете түсу және
сол көзқарастың негізінде тарихи өткендерді қабылдап, игеруде ақпараттар
туралы білім үлкен роль атқарады. Ақпараттар туралы ілім осы күнгі
ғылымдарының ерекше жетістіктерінің бірі болып саналады.
Ақпараттық процестер – қоғамдық өмірдің барлық құбылыстарын
түсіндірудің жалпы құралы. Онан әлеуметтік ақпарат туралы ілімінің басталуы
да туындайды.
Ақпараттық процесте субъективтік жағдай үлкен орын алады. Субъект
нақты дүниені бейнелеу процесіндегі тек өз мақсатына сай келетін нәрсені
ғана бейнелеп қоймайды, сонымен қатар артық ақпараттар да жасайды.
Сондықтан дерекке тек қана сапалы түрде салынған ақпарат (деректі тану
процесінде оны актуалды немесе көзге түсіп тұрған айқын ақпарат деп атайды)
қана еніп қоймайды, онымен бірге потенциалды немесе жасырын ақпараттар де
енеді.
Субъектіге белгісіз, жасырын ақпарат әлеуметтік ақпараттың басым
бөлігін құрайды. Мұндай ақпараттарды кейде құрылымдық ақпараттар деп те
атайды, өйткені олар құбылыстарға байланысты мәлеметтер береді. Ақпараттың
осы бөлігі неғұрлым объективті нақты шындыққа жақын болады, өйткені ол
жасалу кезінде көп бұрмалануға (субъективтік әсерге) ұшырамайды. Осыған
сүйене отырып, тарихи деректердегі ақпарат байлығының шексіз мол екендігін
байқауға болады. Мысалы, тарихи деректік мәлеметтерді салыстыру арқылы және
олардың мағыналық мәнін ашудың негізінде деректерден шектелмеген жасырын
ақпараттар алу қиын емес [2, 8б.]
Тарих ғылымы белгісіз болған деректерді ғылыми айналымға түсіру
арқылы ғана дамып отырмайды (экстенсивті жол), сонымен қатар бұрын ғылымға
белгілі деректер мазмұнына тереңірек үңілу арқылы, ондағы жасырын
ақпараттарды жаңа тәсілдер көмегімен алу арқылы да дамиды (интенсивті жол).
Сонымен, бейнелеу теориясы негізінде тарихи дерек анықтамасын былайша
беруге болады: Тарихи деректер деп – адамзат қоғамының дамуын бейнелеп
ғылыми танымға негіз болатын, адамзат іс-әрекетінің барысында жасалған және
қоғам өмірінің сан алуан қырлары туралы мағлұмат бар ескерткіштерді,
мұрамағаттарды атаймыз [1, 6б.].
2. Тарихи ғылымындағы деректанулық сын
Негізінен дипломдық жұмыста маңызды мәселесі болып, орыс
деректерін сыни тұрғыдан қарастыру болып табылады. Сондықтан берілген
бөлімінде тарихи ғылымындағы деректанулық сыны туралы сөз қозғалынады.
Тарихи деректанудың өзекті мәселесі – деректе сақталған барлық
ақпаратты тарихи зертеулерде ғылыми дерек ретінде пайдалана білу тәсілдерін
жасау.
Тарихшылар ұзақ уақыт бойы деректерде бейнеленген тарихи оқиғаларды
қандай тәсілдерімен қалпына келтіруге болатындығын ойлап келді, ол
тәсілдерді жетілдірді. Сол тәсілдердің ең бастыларының бірі – дерктанулық
сын, немесе деректерді сыни тұрғыдан қарау.
Ресей тарихы бойынша тарихи деректерді бірінші болып, сыннан
өткізген В.Н.Татищев. Ол ең алғашқылардың бірі болып тарихи сынның
ережелерін жасады. Ол айтылғанның бәрін шындық деп қабылдай бермей,
қажетті дүниені қажетсіз дүниеден айыра білу керектігін және де ең жақсы
деген ежелгі жазышының өзіне де сын көзбен қараудың қажет екендігін айтқан.
Ақиқатына көз жеткізу үшін ол мына мәселелерді айқындауды ұсынған:
- автор өзі жазып отырған оқиғаларға қатысқан ба;
- егер автор оқиғаға қатыспаса, онда сол оқиға болған кезде өмір
сүрді
ме;
- автор өзінің шығармасын архив жазбаларына, келісім-шарттарға,
ережелерге не білетін адамдардың айтқанына сүйеніп жазды ма;
- не көп жылдар өткен соң сол іске қатысқан әр түрлі өз елінің
адамдарынан не шетілдіктерден жазып алды ма;
- деректердің авторы кім еді, өз отанының өкілі ме, әлде шетелдік пе?
Өзінің Ғылым академиясына жазған хаттарында ол үнемі Ресей туралы
шетелдіктердің жазғандарына сын көзбен қарау қажеттігін ескерткен, өйткені
олар белгілі мақсатпен жазылған, ірі қателерге толы және Ресей мемлекетіне
қарсы, оның намысына тиетін пікірлерге толы болған. Көп жағдайда тіпті
Ресйге дұрыс көзқараста болған шетелдік айторлардың еңбектерінде де ірі
қателіктер кездеседі, өйткені олар әр уақытта дұрыс мәлемет ала білмеген.
Жүздеген жылдар бойы шетел, орыс зерттеушілері, жиһанкездері қазақтар
туралы көптеген деректер жазып қалдырды. Олрдың барлығы да сыни көзбен
қарауға қажет етеді.
Кейіннен тарихшы Л.Шлецер (1735-1809) тарихи сынды қатаң үш топқа
бөлу арқылы жіктеу керек екендігін айтқан. Олар төмендегідей:
1. Кіші сын (немесе сөзді сынау) – текстің түпнұсқалылығын
анықтау, басқаша айтқанда, автордың өз жазғаны мен оған кейінгі көшірушінің
не қосқандығын анықтау.
2. Тексті граматикалық және тарихи талдау – сөздерді және
сөйлемдерді зерттеу, сол арқылы автордың нақты қандай сөздер мен
сөйлемдерді пайдаланғанын не айтпақ болғанын анықтау.
3. Жоғарғы сын (істі сынау) – дерек авторының пікірі дұрыс па,
айтып отырған оқиға қаншалықты рас. Оның шын мәнінде тарихи оқиға екенін
көз жеткізу.
Татищевке қарағанда, Шлецер фактілерге емес, тексті талдауға көп
көңіл бөледі. Шлецердің пікірінше, ақиқаттықты анықтаудың басты принципі –
автордың оқиғаны қаншалықты білетіндігін анықтау.
В.О.Ключевский деректерді ғылыми талдауды философиялық сын (ежелгі
орыс қолжазбалын дұрыс оқи білу және ежелгі ескерткіштер тілін – ежелгі
терминдерді үйрену) және фактілі сын - жазушының көзқарасын анықтау деп
екіге жаітелген [3, 20б.]
Жазба деректерді ғылыми талдаудың негізгі ережелері, әсіресе белгілі
деректанушы А.С.Лаппо-Данилевскийдің еңбектерінде жан-жақты көрсетілген. Ол
ғылыми талдауды екі кезеңге бөлген.
І кезең – сыртқы сын. Бұның мақсаты – дерек жазылған материалды
зерттеу негізінде, қолтаңба және басқа да полиграфиялық белгілердің (мөр,
елтаңба, т.б.), сонымен қатар текстегі тікелей сілтемелердің негізінде
деректің пайда болуын (уақытын, жерін, авторын, түпнұсқалығын) анытау.
ІІ кезең – ішкі сын. Бұның мақсаты – деректердегі айтылған
фактілердің ақақттығын анықтау. Бұл – тарихи сынның өзекті мәселесі. Лаппо-
Данилевскийдің ойынша, бұл мәселені автордың көңіл-күйін анықтау арқылы
шешуге болады. Өткені дерек – адам психикасының іске асқан жемісі, дейді
ол. Лаппо-Данилевскийдің пікірінше, ішкі сын әр түрлі біріккен
операциялардың қорытындысында ашылады. Ол мұны шындықты білудің 14 шарты
деп атайды.
Тарихи деректерді сыннан өткізу қажеттілігі туралы қазақ ғалымы
А.Байтұрсынов (1873-1938): шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме – бәрі
де тарихтың жемісі есебіндегі нәрселер. Тарих олардың айтқанының бәрін ала
бермейді. Аударып, ақтарып, түрлі жағынан қарап, түрлі мағлұматтардан ғана
алады - деп аса маңызды пікір айтқан [1, 19б.].
1.3 Тарихи деректерді жіктеу
Деректанудың мақсатын анықтауда тарихи деректерді жіктеудің үлкен мәні
бар.
Тарихи деректер өзінің саны, көлемі жағынан аса көп, мазмұны, түрі
жағынан әр алуан. Сондықтан оларды бір-бірінен ажырату үшін жіктеу қажет.
Басқаша айтқанда, ортақ қасиеттері бар деректерді, бір-бірінен ерекше
белгілерімен ажыратылатын категорияларға бөлу.
Жіктеу зерттеушіге тәуелсіз объективті өлшемдерге негізделуі керек,
олар объективті деректердің өзіне тән қасиеттерінен шығуы қажет, онда
деректердегі шындықтың орын алуы және бейнелену заңдары көрінуі тиіс.
Сондықтан жіктеу – тек таза техникалық емес, методикалық та мәселе
және ол тек сан қилы деректер арасында бағыт көрсету емес, оларды зерттеу
тәсілі қызметтерін де атқарады.
Орыс деректану мектебінде жазба және басқа да тарихи деректерді әр
түрлі белгілеріне қарап топтау, жіктеу әрекеттері жасалған. Мысалы,
В.НТатищев (1686-1750) деректерді жинап, олады тіркеу және жариялау ісін
аса маңызды мемлекеттік істер деп қараған. Ол ғылым үшін Орыс Правдасын,
1550 жылғы Судебник, Үлкен жазба кітап, көптеген жылнамалар т.б.
ескерткіштерді ашқан.
Сол сияқты орыстың деректнау мектебінің қалыптасуына орыс тарихшылары
А.С.Лаппо-Данилевский (1863-1919) мен В.О.Ключевский (1884-1911) де өз
үлестерін қосқан. Мәселен, А.С.Лаппо-Данилевский деректерді мәдениеттің
қалдығы және фактілерді тарихи суреттеу , айту деп екіге жіктесе,
В.О.Ключевский жазба деректерді баяндаушы (жылнамалар, дастандар, т.б.)
және құжаттар (заңдар және жеке актілер) деп бөлген.
Алайда Қазан төңкерісінен дейінгі орыс деректану мектебінің тарихи
деректерді жіктеуінде бірнеше кемшіліктері болғаны байқалады. Айталық ,
деректерді жіктеуде олардың әлеуметтік табиғатының ескерілмеуі, деректер
мен оларды дүниеге әкелген қоғамдық-экономикалық орта арасында тығыз
байланыстың аңғарылмауы – осының дәлелі.
Кеңес дәуірінде тарихи деректерді жіктеу мәселелері өз дамуында
бірнеше кезеңнен өтті.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында (1917 -1924 жж.) тарихшылар
тарихи деректерді жіктеуде, негізінен, төңкеріске дейінгі деректанушылардың
пікірлерін қолдады.
ІІ кезеңде (1925 -1940 жж.) кеңес тарихшылары деректерді әр түрлі
белгілеріне қарап, оның ішінде тақырыбы бойынша (мемлекет, идеология,
қоғамдық қозғалыс тарихи тақырыптары бойынша) бөлуге болады деген пікір
айтты.
ІІІ кезең (1940-1956 жж.) академик М.Н.Тихомировтың деректерді бес
топқа бөлуімен белгілі. Оның деректерді заттай, жазбаша, ауызша,
лингвистикалық, этнографиялық деп ұсынған жіктеуі ғылымда тұрақты орын
алды. Ғалым жазба деректерді құжаттық болып бөлді.
Осы жылдардан бастап кинофотоқорлар құжаттары ерекше деректер ретінде
қарала бастады.
ІV кезеңде (1956 жылы КОКП-ныі ХХ съезінен кейін) деректерді жіктеу
біржола қалыптасты [4, 33б.].
Сонымен, бұл аталғандардан тарихи деркетерді бір-бірінен ажырату үшін
оларды тектестігінен және түріне қарай жіктеу қажеттігі аңғарылады. Енді
соларға тоқталайық.
Тектестік жіктелу деректердің мазмұны мен формасының сәйкестік
принципіне негізделенді. Тип ақпаратты кодқа салу және оны сақтау
тәсілдерімен еркешеленген деректерді біріктіреді. Деректердің жеті типін
атауға болады: жазба, заттай, этнографиялық, фольклорлық, лингвистикалық
фотокиноқұжаттар, фоноқұжаттар. Мұндай жіктеу дерекке тән ерекше белгілерін
(пайда болу, мазмұны, формасы) ескереді. Бұл – шартты жіктеу. Өйткені,
фольклорлық (ауыз әдебиетінің) деркетер қазіргі кезде, көп жағдайда жазба
түрінде таралып, ал этнографиялық деректер – заттай ескерткіштер немесе
кинофотоқұжаттар түрінде беріліп жүр. Сондықтан бұлардың арасында әзірше
айқын аралық жік жоқ.
Осындай ерекшелерді ескере келе, Д.И.Ковальченконың редакциясымен
шыққан Источниковедение история СССР (М., 1981) оқулығы әлеуметтік
ақпараттарды белгілеу сипатына қарап, деректерді мынадай типтерге бөледі:
заттай, көркем сурет, графикалық сурет, жазба және фотоқұжаттар.
Сонымен қатар деректерді пайда болу тегіне, сыртқы ерекшеліктеріне
қарай үлкен типтік топтар класына бөлуге болады:
- заттай деректер – археологиялық ескерткіштерден машиналар мен
техникаға дейін. Заттай деректердің ішінен археологиялық
ескерткіштер маңызды. Оларды бақылай келе отырып, үлкен
нәтижелерге әкелуі мүмкін және тарихшыға жаңа материал беруі
мүмкін. Ол тек маңызды, ал кейде нәтижелі алғашқы қоғам
тарихындағы ескеркіштерге ғана қатысты емес.
- көркем сурет деректері – сурет өнерінің; жалпы өнер саласының
барлық туындылары;
- Сөздік деректер – халықтың күнделікті сөйлеу мәнері, ауызша
шығармашылық ескерткіштері. Ауызша көркем сөзі (ауызша айту,
әндер, мақал –мәтелдер және т.б.) барлық халықтарда бар, ол
тарихи мәлеметтерді жеткізудің ежелгі формасы болып табылады.
Ауызша жеткізу арқылы кейбір мәлеметтер түсіп немесе
қысқартылып қалады, ал кейбір салыстырмалы үлкен емес
ескерткіштер жаттамалы түрде есте сақталуы мүмкін. Білімсіз
немесе білімі төмен адамдардың оқитын адамдардан гөрі есте
сақтау қабілеті мықтырақ болып келеді. Өйткені бәрін жазып алу
әдеті механикалық есте сақтау қабілетін кішірейтеді.
- Жазба деректер – тұрмыста, мінез-құлықта қалыптасқан дәстүрлер,
әдет-ғұрыптар, қол жазбалар, баспалық деректер тарихи зертеудің
фундаменті болып табылады Жазба деректер жоқ жерде тарихшы
қараңғылықта жүріп, ол тарихи баспаларындағы жетіспеушіліктерді
басқа тарихи деректерді зерттеу арқылы оны толтыруы
көмектеспеуі де мүмкін [5, 31б.].
Көптеген тарихи деректер тобы белгілі бір тектестіктерге жатпайды,
олар аралық тектестіктерді, аралас тектестіктерді құрайды. Мысалы, ақша
белгілері (теңгелер) – олар заттай да, бейнелі де, жазба да да топтарға
жатады, ал кинофильмдерде бейнелеу де, сөз де, дыбыс та бар.
Демек, бұдан деректерді жіктеудің шартты екендігі көрінеді. Сондықтан
оны әр зерттеуші өз шығармашылығына, жұмыс істеу ыңғайына қарай бөлуіне
болады.
Енді жазба деректердің түрлерін, олардың эволюциясын әңгіме етейік.
Деректердің барлық тектестік жіктеулерге жататын негізгі тобы – жазба
деректер. Бұлар аса көп кездесетіндіктен, олар түрі жағынан да әр алауан
болып келеді.
Бұларды жіктеуде басшылыққа алынатын принцип жазба деректердің пайда
болуының, формасы мен мазмұнының және арналған мақсатының бірлігіне
негізделеді. Осыған сай зерттеуші Л.Н.Пушкарев жазба деректері құжаттық
және баяндаушы деген екі жікке бөле отырып, оалрдың бірнеше түрлерін
көрсетед.
Құжаттық деректер:
1. Картографиялық.
2. Статистикалық.
3. Актілік.
4. Кеңселік (ісқағаздық).
Баяндаушы деректер:
1. Жеке адамдық (хаттар, күнделіетер, естеліктер);
2. Көркем шығармашылық (очерктер, романдар, лирика, т.б.)
3. Тарихи (тарихи повестер, жылнамалр, әдебиет)
4. Ғылыми (тарихи, философиялық, әлеуметтік еңбектер).
Жазба деректерді түрге бөлу кезінде, ойдан шығармайтын бір мәселе –
олардың әлеуметтік міндеттері, жасалуының арнайы мақсаты. Бұлар деректердің
ішкі құрылымына көп ықпал етеді. Сондықтан да бұлар ерекше назарда болуы
керек.
Сонымен, түрлер деп пайда болуы мен мағынасынан туындап, ішкі
құрылымының бірлігіне негізделіп тарихи қалыптасқан жазба деректердің үлкен
де тұрақты топтарын айтамыз.. Олардың тұрақтылығы, ең алдымен, әлеуметтік
міндеттерінің ортақтылығымен айқындалады.
Түр тарихи шындықтың жемісі және деректанудың танымдық категориясы
ретінде қаралады. Түрге тән ерекшеліктері бірдей деректердің үлкен
топтарының жасалуы, оларға зерттеудің ортақ әдістемесін қолдану мүмкіндігін
береді.
Жазбаша тарихи деректердің мынадай түрлері бар: жылнамалар, заң
актілері, іс қағаз құжаттамалары, жеке актілер, санақ деректері, мерзімдік
баспасөз, жеке адамның құжаттары (мемуарлар, күнделіктер, хаттар), әдеби
ескерткіштер, публицистикалық және саяси шығармалар, ғылыми еңбектер.
Жазба деректердің бұл тармақтары мәңгілік яки өзгеріске ұшырмайтын
түрлер емес. Демек, бұлардың кейбірінің дамуы бірітіндеп бәсеңдейді немесе
тоқталады (мысалы, жылнамалар), ал кейбірі, керісінше, жылдам қарқынмен
дамиды, сөйтіп, түрлер айтқанда, түрлер эволюциясы жүріп жатады, ол екі
бағытта жүреді:
-біріншісі – түрлер ішінде жаңа топтар мен әр түрліліктердің пайда
болуы, бұл – деректердің жалпы дифференциялану процессінің, олардың сандық
әр алуандығының өсу көрініс. Мысалы, баспасөздің, мерзімді басылымның пайда
болуының алғашқы кезеңінде олар әлсіз маманданған болса, ХІХ ғасырдың
екінші жартысынан бастап салалық мерзімді басылым тез қарқынмен дами
бастады. Соңғы жылдары көптеген тәуелсіз газеттер пайда болды.
- екіншісі – тарихтың әр түрлі кезеңінде деректің әлеуметтік
функцияларының трансформациялануы. Бұл оның мазмұнының елеулі өзгерістерге
ұшырауына әкеліп соғады. Мысалы, мерзімді басылым пайда болған кезіңде
баспасөз бүкіл мемлекет көлемінде халықты алдау, жаппай мәңгүрттендіру
міндетін атқарды.
Жазба деректердің эволюцияға ұшырауы әр түрлі факторлар кешенінің
мақсаты әсер етуімен жүреді. Олар төмендегіше болады:
а) әлеуметтік-экономикалық информацияның өзгеруі - жазба деректердің
түрлік өзгеріске ұшырауының маңызды факторы.
ә) түрлердің эволюцияға ұшырауы процессінде әр түрлі формацияның жеке
кезеңдері мен дәуірлері де үлкен роль атқарады, ол ең алдымен қоғамның
әлеуметтік-саяси құрылымның өзгеруіне байланысты.
б) кейбір түрлердің эволюцияға ұшыруына ірі тарихи оқиғалар,
құбылыстар да әсер етеді. Мысалы, Қазан төңкерісі, КСРО-дағы қайта құру,
Қазақстанның тәуелсіздік алуы, т.б.
в) байланыс-қатынас құралдарының дамуына байланысты ғылым мен техника
саласындағы ірі жаңалықта да түрлер эволюциясына әсер етеді.
Сонымен, өзінің тарихи даму барысында жазба деректердің әр алуына
түрлері үнемі эволюциялық өзгерістерге ұшырап отырады, бірақ ол өзгерістер
деректердің формасы мен жеке мазмұнына әсер еткенмен, әлеуметтік
міндеттерін едәуір өзгерістерге ұшыратқанмен олардың негізгі түрлік
ерекшеліктеріне нұқсан келтірмейді. Демек, түрлердің өзгеруі – табиғи-
тарихи процесс [6, 40б.].
Дегенмен, жазба деректердің түрлік өзгерістерге ұшырауы тек табиғи-
тарихи жолмен ғана емес, сонымен қатар зорлау, күштеу арқылы жүретіндігін
де көптеген халықтар тарихы көрсетіп отыр. Мысалы, қазақ халқы өзінің жазу
тарихында түркі халықтарының төл жазу таңбасы ретіндегі Орхон-Енисей жазуын
пайдаланса, ХІІ-ХІІІ ғасырлардан бастап араб жазуын көшті. Тек қана Кеңес
өкіметі тұсында жазу екі рет өзгеріске ұшырады: 1929-1940 жылдары
тоталитарлық жүйе қазақтарды латын әрпін пайдалануға мәжбүр етсе, 1940
жылдан бастап кирилицаға көшірді. Бұл өзгерістер, сөзсіз, жаулаушылық,
отаршылық саясатпен байланысты болды, әр жаулаушы өзіне қараған халықтың
бұрынғы тарихын ұмыттыруға тырысты. Оның ең сенімді жолы халықты өзінің
жазба тарихи деректерінен айыру деп білді. Сондықтан араб басқыншылары
Орхон-Енесей жазуын танитын адамдарды іздеп жүріп өлтірсе, Кеңес өкіметі
қазақты тек мындаған жылдар бойы қалыптасқан жауынан айырып қана қойған
жоқ, сонымен қатар сол халықтың зиялыларын бірнеше рет қырғынға ұшыратты.
Әке мен бала арасындағы табиғи байланыс үзілді. Бала әкенің жазуын оқи
алмайтын, тілін түсінбейтіндей дәрежеге жетті. Бұл зорлықтың зардабын қазақ
халқы әлі талай жылдар бойы тартары анық.
Соңғы жылдары ғылыми айналымға статитикалық деректе кешенінің, іс-
қағаз құжаттарының көптеп түсуіне байланысты жазба деректерді тағы үлкен
екі топқа бөлуге болады деген пікір айталып жүр. Олар: қайталанбайтын
(уникальные) және қайталанатын (массовые) деректер. Қайталанатын деректер –
статистикалық (санақ) деректер, іс-қағаз құжаттары, халықтың демографиялық
санын айқындау немесе соңғы жылдары қоғамдық пікірді анықтау мақсатында
кеңінен пайдаланып жүрген әлеуметтік зерттеу мәлеметтері. Ал басқа
деректердің бәрін қайталанбайтын деректерге жатқызуға болады. Дегенмен,
зерттеушілердің бұл сала жөніндегі пікірі әлі толық анықталған жоқ.
Сонымен, тарихи деректерді типтік жіктеу де, жазба деректерді
түрлерге бөлу де зерттеу қажеттілігінен туып, зерттеушінің деректер
теңізінде дұрыс бағыт ұстау мақсатында жүргізіледі. [7, 50б.].
Қазақстан деректануы да өзіндік даму жолына түсуде, қазіргі таңда
Қазақстан деректану ғылымының теориясы мен практикалық мәселесімен
айналысатын келесі тұлғаларды атауға болады, олар: М.К.Қозыбаев, Қали
Есімов, Атабаев және т.б.
1.4 Деректермен жұмыс істеудің методологиялық принциптері мен сатылары
Қазан төңкерісінен кейін де кеңес тарихшылары ескерткіштерді
пайдалануда сынан өткізу дәстүрін жалғастырып, оны негізінен екі бағытта
– сыртқы сын жіне ішкі сын сипатында – жүргізді.
Өкінішке орай, бұл екі бағыт большевиктер саясатына байланысты таптық
мазмұнға ие болды. Бірінші кезеңдегі басты мақсат автордың таптық
позициясын айқындау болса, екінші кезеңіндегі – деректің таптық мазмұнын
ашу болды. Мәселеге таптық тұрғыдан қарау, сөз жоқ, тарихи ғылымына, оның
ішінде деректану ғылымына, үлкен зиянын тигізді.
Дегенмен, көрнекті қазақ зерттеушісі О.Сүлейменов айтқандай, тарихи
оқиғалар әдетте сыңаржақ жазылады, демек, оның әділдігін дәлелдеу қажет.
Міне, сол қажеттілік деректану ғылымын одан әрі дамытады [8, 10б.].
Деректанудың ең маңызды міндеттерінің бірі – тарихи дерекетрді талдау
әдістемесін жасау және оны тарихи зерттеулерге пайдалану.
Тарихи деректану әдістемесі төмендегідей методологиялық принциптерге
негізделеді. Тарихи деректанудың үш негізі принциптері белгілі, ол:
а) Объективтік принцип. Бұның ұстанымы – тарихи құбылыстары барлық
қайшылықтарымен, күнделіліктерімен, сан қырлылықтармен қоса жан-жақты
зерттеу. Барлық деректерге толық талдау жасау. Бір-бірімен байланысты
деректерді кешенді зерттеу.
Мұндайда зерттеулердің ғылыми объективтілігін қамтамассыз ету үшін
қоғамдық құбылыстар саласындағы жекелеген фактілерді үзіп-жарып
пайдаланудан, мысалдармен ойнау сияқты келеңсіз тәсілдерге барудан сақтау
керек. Егер фактілер, өздеріне байланысты уақыт, оқиға, құбылыс, т.б. тұтас
қаралатын болса, олардың даусыз болатыны былай тұрсы, сонымен бірге олар
сөзсіз дәлелдеді де болды. Сондықтан зерттеу жұмысында жеке фактілерді
емес, қарастырылып отырған мәселеге қатысты нақты деректердің бірде-бірін
шет қалдырмаған жөн.
Осы принципті деректануда қолданудың екі аспектісіне тоқталайық.
І аспект. Бұның негізгі шарты – ең алдымен әрбір деректі толық оқып
ұғыну керек. Деректің мағынасын дұрыс ашып, ондағы тархи шындықтың
объективтілігін қамтамассыз ету үшін деректің диалектикалық күрделілігімен
бірге объективті және субъективті сипаты ескеріліп, тұтас талдануы керек.
Зерттеуші алдына қойған мақсатына байланысты деректің тек қажеті
ақпараттық бөлігін немесе деректің жеке фактісін пайдалануы да мүмкін.
Алайда зерттеу жұмысында дұрыс ғылыми түсініктің берілуі тек барлық
деректерге сәйкес толық талдаудың негізінде ғана мүмін болады. Мысалы, заң
актілерінің ережелері мен жеке баптары туралы түсінік алу үшін сол заң
мағынасын толық білу қажет. Бұл әсіресе дерек ақпаратының қарама-қайшылық
сипатында болуы немесе болып көрінуі жағдайында орын алды. Сонымен қатар
бірімен-бірі өзара байланысты деректерді тұстас қараудың мәні үлкен.
Мысалы, заң актісінің объективті мағынасының ашылуына мемлекеттік мекеме
құжаттамаларын, баспасөздік, мемуарлық, яғни заңның пайда болуы мен оның
практикада қолданылу процессін көрсететін көптеген деректерді зерттеу
көмектеседі.
ІІ аспектіде деректің деректік қорының (басзасының) қалыптасуында,
яғни деректерді анықтауда, іріктеуде объективтілік принципіне ерекше мән
беріледі. Базаның негізін дәйікті әрі баянды фактілерден құруда барлық
деректердің сан қырлы құрылым тұтас, жан-жақты зерттеледі.
Барлық деректер деген ұғым мақсат етіп қойған зерттеудің деңгейін
анықтайды. Зерттелетін құбылыс немесе белгілі тарихи процесс деректердің әр
алуан түрлерімен анықталуға тиіс. Деректрдің кез келгеніне негіссіз
артықшлық берілмейді. Тек барлық деректерді анықтап, салыстарғаннан соң,
олардың негізгілерін іріктеп алған жөн. Деректік база шектеулі болғанда
ғана, деректердің жаңа типтерін пайдалануға көшу жөн.
Объективтік принцип пен партиялық принцип тығыз байланысты.
ә ) Партиялық принцип. Ол деректі зерттеудің өзекті мәселесі
етіп әлеуметтік талдауы алады; деректің қандай ұлттық, әлеуметтік топтың не
таптың мүддесін қорғағандығын айқындайды, деректе сол әлеуметтік топтардың,
ұлттардың не таптардың мүддесінің қаншалықты анық, толық және дәл
көрсетілетінін анықтайды.
Мұндағы партиялық деген ұғым тек коммунистік немесе басқа саяси
партиялық емес, одан әлдеқайда кең. Оның себебі – деректі жазушы не
мәлімдеуші авторлардың қай-қайсысы да белгілі бір ұлттың, әлеуметтік топтың
өкілі. Сондықтан өзі жасаған деректе ол өз ұлтының, өз тобының мүддесіне
бұрмай қала алмайды. Мысалы, жоңғар шапқыншылығы кезінде қазақтар да,
жоңғарлар да көптеген жыр-дастандар дүниеге келді. Ақтабан шұбырындыға
ұшырған қазақ ақындарының жыры мен алғаш жеңіске жеткен қалмақ ақындарының
жырында үлкен айырмашылықтар бар. Ол туралы Ш.Уалиханов: ХVІІІ –жүз жылдық
шапқыншылықтың ауыр зардабы мен ішкі қырсықтың қайғылы заманы болды. Осы
кезде туған аңыз-жырлардың мазмұны қасіреті шерге толы. Мейірімсіз жау
оларды ата-мекенінен ысырып, қазақ пен ноғайды екі айырды... Сол заманда
туған қазақ жыр-дастандары қаншылықты мұңды болса, қалмақ дастандары
соншалықты көтеріңкі көңіл-күйде айтылады, дейді.
Демек, партиялық принциптің, дерекке әлеуметтік талдау жасаудың
маңызы деректану үшін өте үлкен.
б) Тарихи принцип. Бұл – дерекке тек нақты тарихи тұрғыдан карау
емес, сонымен қатар деректің пайда болуы мен сақталына әсер еткен
оқиғаларды, құбылыстарды және процестерді де зерттеу. Деректанудағы тарихи
принцип түрлердің эволюцияға ұшырау заңдылықтарын экономикалық себептілік
(детерминизм) тұрғысынан ашуды қажет етеді.
Оқиға, қоғамдық құбылыс белгілі бір тарихи кезеңде, белгілі бір
жағдайда болады. Сондықтан зерттеуші деректі сол уақыт, сол жағдаймен
байланыстары отырып зерттеуі керек. Демек, дерек ақпараттары осылармен бір
контексте қаралуы қажет [1, 4б.].
Тарихи принципті ескермеу зерттеушілерді көптеген жаңсақтықтарға
ұшыратады. Мысалы, О.Сүлейменовтің айтуынша, Игорь полкі туралы сөздің
белгісіз авторы түркі поэзиясы жан дүниесін тебіреткен ортада өскен.
Сондықтан ол өз шығармасын славян-түркі тарихының шым-шытырық бір
мәселесіне арнаса керек. Өз уақыты мен әлеуметтік тобының адал перзенті
бола тұра, ол оқырмандарға түсініксіз болар-ау деп жасқанбай, текске
беймәлім түркі атаулары мен сөз тіркестерін еркін де табиғи түрде пайдалана
білген. Ол шығармасын ХІІ ғасырдың екі тілді оқырмандарына арнаған. ХVІ
және ХІХ ғасырдағы шығарманы қайта көшірушілердің сол ХІІ ғасырдың
ерекшілігін, славяндардың қос тілділігін ескермеуі шығарманы көптеген
бұрмалаушылықтарға ұшыратты. Орыс зерттеушілері түркі тілінің, түркі
мәдениетінің өз кезінде славяндарға еткен әсерін мойындағысы келмеді.
Сөйтіп, тарихи принцип өріскел бұзылды.
Сонымен, деректерде талдау жасауда тірек болатын негізгі өлшем,
ондағы ақпараттардың сан қырлылылығы емес, қоғамдық тарихи тәжірибе өлшемі
болып табылуға тиіс.
Қорыта айтқанда, жоғарыда қаралған деректанудың методологиялық
принциптері деректермен жұмыс істеудің әр түрлі кезеңдерінде нақты көрініс
табады.
Зерттеушінің деректермен жұмыс істеуін негізгі үш сатыға бөлуге
болады.
Бірінішісі сатысы деректерді іздеу, табу (деректанулық
эвристика). Жұмыстың бұл сатысында мәселені зерттеудің ғылым базасын
жасауға мүмкіндік беретін деректер ауқымы анықталады, оларды түрлі
жолдармен іздеу, табу, реттеп алу жұмыстары жүргізіледі.
Екіншісі – деректанулық талдау (сын). Ол тарихи деректанудың ретімен
шешуді қажет ететін мәселелірнің тізбегі: сыртқы ерекшеліктерін,
түпнұсқалығын, уақытын, пайда болған жерін, авторын, пайда болу себептерін
айқындау немес пайда болуын сынан өткізу, сонымен қатар деректегі
ақпараттың толықтылығын, ғылыми-танымдық маңызын айқындау (ішкі сын).
Үшінші сатысы – деректегі ақпаратты нақты зерттелерге пайдалану
тәсілдерін (әдістемесін) жасау. Бұл тарихи зерттеулердің бір бөлігі болып
табылады, әңгіме ғылыми-тарихи фактілердің жүйесін дұрыс пайдалуныдың
тәсілі туралы болып оты. Деректану ең тиімді тәсілдерді ұсынады [9, 38б.].
2.1 XVIII ғасырдағы Қазақстан жайлы орыс деректерінің мазмұны
жағынан төрт топқа бөлінуі
Қазақстан жайлы орыс деректермелерін мазмұны жағынан бірнеше топтарға
бөлуге болады.
Бірінші тобы қазақ даласы мен оған жапсарлас жатқан жерлерде болып
жатқан жерлерде болып, көзімен көргендердің жазбаларынан, қазақтар мен олар
қатысқан оқиғалар туралы мәлеметтер бар материалдардан тұрады. Осы тұрғыдан
алғанда жоңғар билеушісі Цеван-Рабтанда болған Иван Унковскийдің
күнделіктері мен жолжозба дәптеріндегі мәлеметтер назар аударуға лайық.
Бұдан біз қазақтардың жоңғарлар жаулап алған Жетісу жері, жоңғарлардың Ұлы
жүздің рубасыларынан бағындыруы туралы ақпарат аламыз. Онда ойраттар
жетекшілерінің есімдері және жер-су аттары келтіріледі. Атап айтқанда, олар
жаулап алған Шу, Талас, Сарысу, Хантау, Ұлытау, Арғанаты жерлері және
бірқатар қалалар: Әулиета, Сайрам, Созақ, Құлан, Шымкент, Ташкент және
басқалар бар.
Жоңғарлар қазақтардың жері мен халқын күйзеліске ұшыратып, халықтың
бір бөлігін тұтқынға алып, Талас алқабы арқылы Сырдарияға шыққан. Босқан
қазақтардың бір бөлігі Сырдарияның төменгі ағысына ығысып, бір бөлігі
Самарқан жағына кетуге мәжбүр болған. Жоңғар әскерінің саны және олардың
ұрыс қимылдарын жүргізу әдістері туралы деректер бар. Қарастырылып отырған
деректемеде жоңғарларға қарсы күрес кезеңінде қазақтар үшін, тегінде, ең
күйзелісті және ауыр болған апатты жол – 1723 жылдың бүкіл қайғы-қасіреті
ашып көрсетіледі. Деректеменің географиялық материалдары жоңғарлардың Ұлы
жүз, Орта жүз және Кіші жүз аумағына жасаған басқыншылық жорықтарының
ауқымдылығын неғұрлым нақты көзге елесететуге мүмкіндік береді және
оқырмандары жоңғарлар шапқыншылығына тойтарыс беру үшін барлық қазақтарды
біріктіру мәселесін жедел шешуге арналған тарихи оқиғаның – Ордабасындағы
хандар, билер, батырлар және рубасылары бас қосқан кеңесінің дер кезінде
және жоғары мақсатта өткізілгенін түсінуге жетелейді [10, 176б.]
XVIII ғасырдағы Сібір тарихының ескерткіштерінде қазақтар туралы
едәуір деректі материал бар. Қазақтар жоңғарларға қарсы күресі үшін
Ресеймен одақ жасағысы келді. Мұндай келісімнің талаптары туралы 1716 жылы
Қайып хан мен бүкіл қазақ ордасының атынан қазақ елшілері келген Тобылда
Сібір губернаторы М.Гагаринмен келіссөз жүргізілді. Бұл келіссөздердің
материалдары, қазақтардың келесі, 1717 жылғы күресінің барысы, атап
айтқанда Аягөз өзені жанындағы шайқас туралы мәлеметтер, Әбілқайырдың 1718
жылғы патша жазған хаттары және басқа деректер, соның ішінде қазақ
жасақтары туралы деректер қазақтардың сол кезенде жоңғарларға қарсы
күресінің нашар ұйымдастырылу себептерін ашып береді. Бұл құжаттарда
қазақтардың жауға қарсы күресте басқа да түрік халықтары арасынан
одақтастар табуға ұмтылысы және қазақ жүздерінің ішкі саяси жағдайын ашып
көрсететін толып жатқан мәселелер туралы мәлеметтер бар.
Осы мәлеметтерге қоса, генерал-майор А.Тевкелевтің Орынбор өлкесі мен
қазақ жүздері туралы Әр түрлі қағаздары әсіресе өлкені отарлаудың
басталуына байланысты шын мәнінде бірінші дәрежелі орын алады.
А.Тевкелев патша шенеунектерінің арасында аймақтағы көптеген түрік
халықтарының тұрмысын, әдет-ғұрпы мен құқықтық нормаларын жақсы білген өте
беделді адам болатын. Патша мен Ресейге әбден берілген адам ретінде ол Кіші
жүз бен Орта жүз қазақтарын Ресей бодандығына қабылдаудың бастауында болды.
Күрделі, ал кейде қауіпті де дипломатиялық міндеттерді орындады. Қызмет
еткен кезеңінде оған үлкен өкілеттіктер берілді және тақ иесінің құрметіне
бөленді. Талай рет марапатталып, қызметі жоғарытылады. Оның әр түрлі кезде
қазақ жүздерінде болған тарихи оқиғаларға көзқарастары, белгілі бір шешім
қабылдауы, болған оқиғаны бағалауы XVIII ғасырдағы қазақтардың,
башқұрттардың, Еділ бойы халықтарының тарихын қарастырған кезде ерекше
құнды [11, 67б.].
Әр түрлі ұрпақтардың жекелеген зерттеушілернің жекелегн
зерттеушілерінің А.И.Тевкелектен кейін Қазақстанның Ресей өрісіне сөзсіз
қосылуын біржола айқындаған стратегиялық кезеңді І Петрдің есімімен және іс-
әрекетімен байланыстыруы орынды.
І Петр Сенаттың жауапты қызметкері И.Кирилов пен дипломат, Сыртқы
істер коллегиясының тілмашы А.И.Тевкелевке (православие дінін қабылдағанға
дейін – Құтлымбет мырза, Мәмет мырза) қазақтарды Ресей бодандығына өткізу
жобасын әзірлеуге тапсырма берді.
Қазақстанды жаулап алудың одан кейінгі онжылдықтарды, Н.Г.Аполованың
айтуынша, патша өкіметінің даланы бейбіт жолмен жаулап алу және қазақ
халқының мәңгілік бодан болуы дейтінді жүзеге асыруға бағытталған кең
көлемді агрессиясы түпкілікті ресімделген стратегиясы осылайша
белгіленеді.
Ресей елшісі А.И. Тевкелектің күнделігіне тарихшылар әлдеқашан назар
аударған болатын. Келіссөз бір жыл 49 күн бойы жүргізілді, бұл оған қазақ
қоғамын едәуір дәрежеде жақсылап зерделеуге және оның ықтималды мүмкіндігін
анықтауға жағдай жасады. Ресей саясаты емін-еркін дала халқымен қарым-қатыс
тәжірибесін жинақтады. Келіссөз кезінде дала жұртының билеуші жоғары
топтары екіге: Әбілқайыр ханның жақтастарына, сондай-ақ бодандықты
қабылдауға қарсыларға бөлінді. Жанталас кездерінде ханды жақтаушылар басқа
бір амал тапты. Бодандық туралы келіссөз Жетіру тайпалар одағынан шыққан,
Кіші жүздің көрнекті көсемдерінің бірі Бөкенбай батырдың Тевкелевке деген
ізгі ықыласының арқасында ғана табысқа жетті. Бөкенбай батыр өзіне
башқұрттар мен жайық қазақтары тарапынан көмек көрсетілсе, оның өзі мен
күйеу баласы қырғыз-қайсақ ордасын екі жылда қылыштың күшімен Ресей
бодандығына келтіругі уәде беретіндігін айтты.
Деректемелердің екінші тобын құжаттар мен материалдар жинақтары – XVI
- XVIII ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары және XVIІІ-ХІХ ғасырлардағы
қазақ-орыс атынастары құрайды. Кеңестік кезде жарияланған жинақтарда Кіші
жүз бен Орта жүзді Ресейге қосудың бас кезіне, бұл үрдістің барысы мен
дамуына, оған қазақ хандарының қатысуына, А.Тевкелевтің және Орта жүздегі
башқұрттар елшілігінің (Абылай ордасында) қызметіне, Абылайдың 1771 жылы
хан атағын алуына қатысты материал бар.
Кейін А.И.Тевкелек миссиясының барлық материалдарын қорыта келіп,
тарихшы А.И.Левшин былай деп тұжырымдауға мәжбүр болды: Тевкелевтің Ордаға
келуі айлакер Әбілқайырдың билік сүйгіш бүкіл ойын ашып көрсетті. Ресейдің
жаңа бодандарынан ант алуға келген шенеунектер өз ойларындағы дәрежеде
қабылданбағаны былай тұрсын, келген бойда-ақ мірімен қоштаса жаздады...
Кіші ордаддағыдай Ресейді жақтаушылар өз ішінде соншалық болмаған қарапайым
халық өз тәуелсіздігінен айырылғысы келмеді, бәрін де басқаша түсінді,
сондықтан да өздерінің Ресейге бағынған тайпаластарына қатты қарсыласты
[12, 10б.].
Бірқатар мәлеметтер қазақ хандарының Пугачевпен келіссөздерге, ал
қазақ жасақтарының Орынбор мен басқа да бекіністерді қоршауға қатысқанын
дәлелдейді.
Тұтас алғанда, жинақтарды шығарушылардың алдында Ресей империясына
қазақтардың өз еркімен қосылғандығын, ал ең бастысы – бұл үрдістің
прогресшілдігін дәлелдеу, яғни кеңестік өмір шындығының көптеген он-
жылдықтар бойы тарихнамада санаға сіңіріліп келген идеяларын деректер
арқылы негіздеу мақсаты тұрғанын айта кеткен жөн. Алайда жинақтардың
материалдарына сын көзбен қараған жағдайда, зерттеушілер өлкені отарлаудың
басталуы мен барысы, қазақ қоғамының тұрмыс тіршілігіне империя енгізген
саяси, шаруашылық және құқықтық өзгерістер туралы алуан түрлі мәлеметтер
алады [13, 11б.].
Ресми деректемелердің үшінші тобы – 1731 жылдан бастап Қазақстанның
Ресейге қосылу үрдісімен тікелей байланысты материалдар, негізінен алғанда
патша үкіметінің заң актілері, қазақ даласында болып кеткен ресми
адамдардың хабарламалары және лауазмды адамдар, ақсақалдар, билер жазған
құжаттар. Жинақтың материалдары мынадай бөлімдер бойынша жүйеленген:
Қазақстан Ресейге қосылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz