Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық шарттары
Жоспар
Кіріспе
1 Міндеттеме туралы жалпы ереже
1.1 Міндеттемелік құқық ұғымы және оның жүйесі
1.2 Міндеттеме ұғымы және міндеттмелердің түрлері
1.3 Міндеттеменің қатысушылары. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы.
1.4 Міндеттеменің туындау негіздері.
2 Міндеттемені орындау ұғымы
2.1 Міндеттемені орындау ұғымы және оның принциптері
2.2 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етуі туралы мағлұмат
2.3 Міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің әдістері
3 Міндеттемені бұзғаны үшін жауаптылық
3.1 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы
3.2 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың формалары мен түрлері
3.3 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық шарттары
3.4 Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершіліктен босату негіздері
3.5 Міндеттеменің тоқтауы ұғымы және тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Азаматтық құқыктағы
міндеттемелер. Бұл тақырыпты зерттеу кезінде қосымша әдебиеттер мен
басылымдарды пайдаландым.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Зерттелімге қойылған талап өзектілігі
мен тақырыпта анықтаудың өзі қоғамымыздағы келесі мәселелерге жол табу:
Азаматтық құқықтағы міндеттеме дегеніміз — мүліктік салыстырмалы
азаматтық құқықтық қатынас, оған сәйкес бір тарап (борышкер) екінші
тараптың (несие берушінің) пайдасына мүлікті беру, жұмыс орындау, қызмет
көрсету жөнінде белгілі бір әрекет жасауға не белгіл бір әрекеттен бас
тартуға міндеттенеді."Міндеттеме" ұғымы әртүрлі мағынада пайдаланылады:
құқық қатынасы;борыш, міңдет;осы міндет көрсетілген құжат (қолхат,
квитанция, вексель,чек,облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттеме).АК-ның
268-бабында міндеттеме құқықтық қатынастар ретінде беріледі: "Міндеттемеге
сәйкес бір адам (борышкер) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік
беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекетгер
жасауға, не белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші
борышкерден өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші
борышкерден атқарғанды қабылдауға міндетті".
Міндеттемелік құқық қатынастарының негізгі ерекшеліктері,
экономикалық тұрғыдан алғанда, еңбектің мүліктік нәтижелерінің ауысуынан
туындайды (өндіріс өрісінен айналым өрісіне, ол арқылы тұтыну өрісіне
ауысуы).
Егер өндіріс өрісінде сатып алу-сату ресімделсе, онда мүлік, еңбек
нәтижесі ретінде өндіріс өрісінен айналым өрісіне, сонан соң қайтадан
өндіріс өрісіне ауысады. Егер халық тұтыну тауарларын сатып алу-сату
жүргізілсе, онда мүлік айналым өрісі арқылы өндіріс өрісінен тұтыну өрісіне
ауысады. Мүліктің өндіріс өрісінен айналым және тұтыну өрісіне ауысуымен
байланысты барлық қатынастар міндеттемелік қатынастар болып табылады.
міндеттемелерді орындау дегеніміз борышқордың алган міндеттемесіне сай
белгілі бір әрекетті жасауы немесе несие берушінің талап етуі құқығына
сәйкес оқшау әрекетті жасауды тоқтата тұруы.
Міндеттемені орындау көбіне-көп борышқордың белсенді әрекетінен, не
әрекетін кейде тоқтата тұруынан көрінеді. Курстық жұмысымның құрылымы:
кіріспеден, негізгі бөлімнен, міндеттеме ұғымы және міндеттмелердің
түрлерінен, міндеттемені орындау ұғымы және оның принциптерінен,
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етуі туралы мағлұматтан, міндеттемені
орындауды қамтамасыз етудің әдістерінен, айып төлеу, кепіл, борышкердің
мүлкін алып қалу және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Міндеттемені орындаудың алдына қоятын мақсаты болады. Міндеттемені
орындау арқасында азаматтардын, заңды тұлғалардың, мемлекет пен қоғамның
тұтастай алғанда материалдық және рухани қажеттіліктерін канағаттандыруға
қол жеткізіледі. Міндеттемені тиісті дәрежеде орындау оның тоқтатылуына
әкеледі.Занда міндеттемені мәжбүрлеп орындауға еріксіз көндіру жағдайлары
белгіленген. Мысалы, жеке — белгілі бір затты меншікке, шаруашылық
жүргізуге, жедел басқаруға немесе несие берушінің пайдалануына беру
міндеттемесін орындамаған жағдайда, егер бұл затқа үшінші жақтың артықшылық
құқығы болмаса, несие беруші оны борышкерден алып қоюға және өзіне беруді
талап етуге құқылы.Міндеттемені қамтамасыз ету оны орындатуға бағытталатын,
жалпыға бірдей емес, арнайы шаралар болып табылады. Азаматтық құкықтың
нормаларын сақтайтын катысушылар көп жағдайда міндеттемені ерікті түрде
және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде міндеттемені орындамау немесе
тиісінше орындамау орын алатыны тағы шындық. Осыған байланысты заң
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету үшін әдістер деп аталатын арнайы
шараларды көздейді.
Дипломдық жұмыстың алдына келесі міндеттер қойылады: Міндеттемелік
құқық ұғымы және оның жүйесі, ұғымы, түрлері мен міндеттемедегі тұлғалардың
ауысуы, туындау негіздері,сондай –ақ міндеттемені орындауды қамтамасыз
етудің әдістері мен міндеттемені бұзғаны үшін жауаптылық ұғымын білу.
Жалпы зерттеу жұмысы бойынша толық мәліметті негізгі бөлімнен алуға
болады
Зерттеу обьектісі: Міндеттемелік құқық ұғымы және оның жүйесі, ұғымы,
түрлері мен міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы, туындау негіздері мен
Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы мен міндеттемені бұзғандық
үшін жауапкершіліктен босату, тоқтауы ұғымы және тәсілдері.
Зерттеу жұмысымның құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу пәні: Азаматтық құқығы.
1. Міндеттеме туралы жалпы ереже
1.1 Міндеттемелік құқық ұғымы және оның жүйесі
Міндеттемелік құқық — азаматтық құқықтың ең үлкен бөлімі,
міндеттемелерге қатысты нормалар Азаматтық кодекс көлемінің жартысынан
көбін алады.
Міндеттемелік құқықты заттық құқық, интеллектуалдық меншік, мұрагерлік
құқық, халықаралық жеке құқық сияқты салалармен қатар азаматтық құқықтың
бір саласы деп қарауға болады.
Міндеттемелік құқықтың ерекшелігі сол — ол қоғамдағы қалыпты
қатынастарды да, сонымен қатар қандай да бір қатынастардың (қорғаушы
міндеттемелер, міндеттемені орындамағандық үшін жауапкершілік, міндеттемені
қамтамасыз ету) бұзылуын да реттейді.
Қазіргі Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың барған
сайын кең ауқымын реттеп, күн асқан сайын кеңуде. Ептеп болса да
маңыздылығы бар барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген
нарықтық экономикаға өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бүрынғыларды
өзгеріске ұшыратуда.
Азаматтық құқыққа бұрыннан белгілі біржақты мәміленің түрі — конкурс —
қазіргі кезде мүлде өзге сипатқа ие болды, мемлекеттік меншікті
жекешелендіргенде, жылжымайтын мүліктің ипотекасында, мемлекеттік
тапсырыстар алғанда, банкроттықта қолданыс тауып ұдайы дамып келеді. Сатып
алу-сату (кәсіпорындарды, жерді, жер пайдалану, жер қойнауын пайдалану
қүқығы сияқты м үлікгік құқықтарды сатып алу-сату және т.б.), кепілге салу
(ипотека, жер учаскесін, жер пайдалану жөне жер қойнауын пайдалану қүқығын
кепілге салу, т.б.) сияқты міндеттемелер едөуір өзгеріске ұшырады.
Шарттардың жаңа түрлері шығуда (рента, факторинг, франчайзинг,
форфейтинг, сенімгерлікпен басқару, т.б.). Бұл процесс жалғасуда.
Міндеттеменің өтпелі кезеңде экономиканы құқықтық реттеудің ең бір тиімді
де сенімді аспабы болатындығы сөзсіз. [21, 586-б ]
Міндеттемелік құқық екі үлкен бөлімнен тұрады:
1. Міндеттемелік құқықтың жалпы бөлімі. Мұның нормалары мыналарды реттейді:
міндеттеме ұғымын және түрлерін; міндеттеменің туындау негіздерін;
міндеттеменің орындалуын; міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етуді;
міндеттеменің бұзылғаны үшін жауапкершілікті; міндеттемеде түлғалардың
ауысуын; міндеттеменің өзгеруі мен тоқтауын; шарт — міндеттеме туындауының
негізі.
2. Міндеттемелік құқықтың ерекше бөлімі бір типті міндеттемелерді реттейтін
жеке институттардан тұрады:
шарттық міндеттемелер; шартган тыс міндеттемелер.
Шарттан тыс міндеттемелер өз кезегінде мыналарға бөлінеді: а) біржақты
мәмілелерден туындайтын міндеттемелер (конкурстық міндеттемелер,
марапаттауға жария уәде беру); б) зиян келтіру салдарынан туындайтын
(негізсіз баю салдарынан туындайтын) қорғаушы міндеттемелер (тапсырмасыз
басқа тұлғаның мүддесі үшін қызметтен туындайтын).
Шарттық міндеттемелерді бөлгенде әртүрлі критерийлер алынады, ол
жайында заң әдебиетінде әлі күнге дейін дау жүруде.Біздің ойымызша шарттық
институттарды борышкер жүзеге асыратын қызмет түрлеріне қарап — мүлікті
беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету деп бөлген жөн. Бұл міндеттемеге АК-ның
268-бабында берілген анықтамаға да сәйкес келеді. Осы критерийге сәйкес
шарттық міндеттемелердің мына түрлерін бөліп алуға болады:
1. Мүлікті меншікке беру жөніндегі міндеттемелер (мысалы, сатып алу-сату;
айырбас; сыйға тарту; қосылған торап арқылы энергетикалық жөне басқа
ресурстармен қамтамасыз ету; рента)
2. Мүлікті пайдалануға беру жөніндегі міндеттемелер (мысалы, мүліктік
жалдау, оның ішінде лизинг, концессия, мүлікті ақысыз пайдалану, түрғын
үйді жалдау);
3. Жұмысты орындау жөніндегі міндеттемелер (мысалы, мердігерлік, оның
ішінде: күрделі құрылысқа, жобалау-іздестіру жұмыстарын орындауға күрделі
жөндеуге; ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарды
орындауға);
1.2 Міндеттеме ұғымы және міндеттмелердің түрлері
Міндеттеме дегеніміз — мүліктік салыстырмалы азаматтық құқықтық
қатынас, оған сәйкес бір тарап (борышкер) екінші тараптың (несие берушінің)
пайдасына мүлікті беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету жөнінде белгілі бір
әрекет жасауға не белгіл бір әрекеттен бас тартуға міндеттенеді.
"Міндеттеме" ұғымы әртүрлі мағынада пайдаланылады:
1. құқық қатынасы;
2. борыш, міңдет;
3. осы міндет көрсетілген құжат (қолхат, квитанция, вексель, чек,
облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттеме).
АК-ның 268-бабында міндеттеме құқықтық қатынастар ретінде беріледі:
"Міндеттемеге сәйкес бір адам (борышкер) басқа адамның (несие берушінің)
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі
бір әрекетгер жасауға, не белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті,
ал несие беруші борышкерден өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы.
Несие беруші борышкерден атқарғанды қабылдауға міндетті".[49,102]
Міндеттемелік құқық қатынастарының негізгі ерекшеліктері, экономикалық
тұрғыдан алғанда, еңбектің мүліктік нәтижелерінің ауысуынан туындайды
(өндіріс өрісінен айналым өрісіне, ол арқылы тұтыну өрісіне ауысуы).
Егер өндіріс өрісінде сатып алу-сату ресімделсе, онда мүлік, еңбек
нәтижесі ретінде өндіріс өрісінен айналым өрісіне, сонан соң қайтадан
өндіріс өрісіне ауысады. Егер халық тұтыну тауарларын сатып алу-сату
жүргізілсе, онда мүлік айналым өрісі арқылы өндіріс өрісінен тұтыну өрісіне
ауысады. Мүліктің өндіріс өрісінен айналым және тұтыну өрісіне ауысуымен
байланысты барлық қатынастар міндеттемелік қатынастар болып табылады.
Осыдан барьп міндеттемелік қатынастардың ерекшеліктері және олардың
басқалардан айырмашылығы туындайды:
Міндеттеме — мүліктік емес азаматтық құқықтық қатынастармен
салыстырғанда мүліктік құқық қатынастары болып табылады.
Егер заттық құқық қатынастары үшін материалдық игіліктердің
берілгеңдігін бекіту керек болса, міндеттемелік үшін — иеленіп қойған
материалдық игіліктердің ауысуын бекіту керек, сондықтан заттық
құқық қатынастарда тұрақтылық, ал міндеттемелік қатынастарда —
жылжымалық сипат бар;
Бұдан заттық құқық қатынастарындағы міндетті тұлғалардың
мінез-құлқы (заттық құқықтарды бұзбау міндеті) және міндетте-
мелік құқық қатынастарындағы міңдетті тұлғалардың белсенді мінез-
құлқы (борышкердің несие берушінің пайдасына нақты әрекеттер жасау
міндеті) туындайды;
Міндеттемеде құқық берілген адамға нақты міндетті адам қарсы
тұрады (құқық қатынастарының салыстырмалы сипаты), ал заттық
құқық қатынастарыңца құқық берілген адамға анықталмаған міндетті
адамдар қарсы тұрады (құқық қатынастарының абсолюттік сипаты);
Міндеттемеге заттық құқықтармен, бәрінен бұрын меншік құқы-
ғымен, тығыз байланыста болу тен. Міндеттемелік құқық қатынастар
заттық құқықтық қатынастардың туындысы және олармен өзара
байланысты. Міңдеттемелік затгық құқықтық қатынас, туындаған кезде
заттық қатынастардың болуын, көздейді, ал ол өз тарапынан міндетте-
мелік құқық қатынастарының дамуының зандық нәтижесі болып
табылады. Сатып алу-сату меншік құқығының болғаңдығын көздейді
(шаруашылық жүргізу, оралымды басқару), сонымен қатар, сатып алу-
сату нәтижесінде меншік құқығы пайда болады. Яғни, міндеттеменің
көмегімен меншік құқығының немесе басқа заттық құқықтардың
ауысуы болады. [21, 587-б ]
Тиісінше, міңдеттемелік құқыққа мүлікті берумен, жұмыс орындаумен,
қызмет көрсетумен байланысты туындайтын міндеттемелік қатынастарды
реттейтін азаматтық-құқықтық нормалардың (азаматтық құқық саласы) жиынтығы
деп анықтама беруге болады. Сол берілетін заттар мен мүліктік құқықтардың,
жұмыстың, қызметтің өздері материалдық объект немесе міндеттеме заты болып
табылады.
Құқықтар мен міндеттердің ара қатынастары бойынша міндеттемелер былайша
бөлінеді:
біржақты — міндеттеменің бір тарапында тек құқық болады, ал
екінші жағында — тек міндеттер (заем, зиян келтіру);
* өзара немесе екіжақты — міндеттеменің әрбір қатысушысында
құқық та, міндеттеме де бар, яғни олар борышкердің де, несие берушінің
де рөлінде болады (АК-ның 269-бабының 3-тармағы). Мысалы, сатып
алу-сату шартында сатушы тауарды беру міндеттемесі бойынша
борышкер және тауарға ақша төлеу міндеттемесі бойынша несие беруші;
ал, сатып алушы — керісінше.
Орындау нысанының анықтылығы тұрғысынан міндеттемелер былайша
бөлінеді: белгілі бір мазмұндағы міндеттемелер — дағдылы және көп таралған;
Балама міндеттемелер — борышкер өзі жасауға тиісті бірнеше
әрекеттердің ішінен біреуін таңдауға құқылы. Мысалы, өсиет қалдырушы
мұрагерге бас тартылғанды пәтермен қамтамасыз ету, немесе оның жалдаған
пәтері үшін белгілі бір уақыт бойы ақы төлеп тұру құқығын береді. Зиян
келтірудегі міндеттемеде борышкер зиянның орнын заттай толтыруға, немесе
келген шығынды толық төлеуге міндетгі;
Факультативтік міндеттемелер — борышкер белгілі бір әрекет жасауға
міндетті, ал ол мүмкін болмаса — басқа әрекет жасайды. Мысалы, борышкер
несие берушіге автомобиль беруге міндетті, бірақ ол оны қандай да бір
себептермен жасай алмаса, автомобильдің құнын төлеуге немесе сондай мүлік
беруге тиіс.
Кейде альтернативтік және факультатавтік міндеттемелер арасындағы
айырмашылық байқалмайды, дегенмен ол бар. Көбіне, ол, орындау нысаны
кездейсоқ жойылғанда пайда болады. Мысалы, автомобиль кездейсоқ жойылса
оның салдары әртүрлі болады: альтернативтік міндеттемеде (не автомобиль, не
ақша) ақша телеу міндеті қалады; факультативтік міндеттемеде (автомобиль,
егер ол болмаса — ақша) міндеттеме тоқтайды, себебі факультативтік орындау
нысанының тағдыры түгелдей негізгі заттың тағдырына байланысты.
Бір-бірімен өзара байланысының сипатына қарай міндеттемелер басты және
қосымша (акцессорлық) болып бөлінеді. Мысалы, тұрақсыздық айыбын төлеу
міндеті негізгімен салыстырғавда акцессорлық міндеттемеге жатады.
Акцессорлық міңдеттеме негізгімен тығыз байланысты, негізгі міндеттеме
тоқтағанда ол да тоқтайды. [21, 588-б ]
1.3 Міндеттеменің қатысушылары. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы
Әдебиетте, әдетте, міндеттеменің субъектілері ретінде міндеттеменің
тараптарын (борышкер мен несие берушіні) қарастырады. Бірақ, қазіргі
қоғамда азаматтық-құқықтық қатынастардың өзара шытырман байланыстылығынан
үшінші жақтың бұл қатынастардағы рөлі артуда. Көбіне олар міндеттеменің
мазмұнына әсер етеді, оның құқықтық мәнін анықтайды.
Соған байланысты ҚР Азаматтық кодексінде ТМД-ның басқа елдерінің
Азаматтық кодекстерінде жоқ жаңа термин — "міндеттеменің қатысушылары"
енгізілді. АК-ның 270-бабының 1-тарауында "тараптар (борышкер мен несие
беруші) және үшінші жақ міндеттеменің қатысушылары болып табылады" —
делінген. [50, 590-б ]
Сондықтан, "міндеттеменің қатысушысы" ұғымы өзіне субъектілердің екі
санатын қамтиды:
- міндеттеменің тараптары (борышкер және несие беруші);
- үшінші жақ.
"Міндеттеме тараптары" ұғымына талдау жасағанда, бәрінен бұрын,
міндеттемедегі тұлғалардың көптігі проблемасы кездеседі. АК-ның 286-бабында
былай делінген: "Егер міндеттемеге бірнеше несие беруші немесе бірнеше
борышкер қатысса (адамдар көп болған міндеттеме), несие берушілердің
әрқайсысы міндеттемені орындауды талап етуге құқылы, ал борышкерлердің
әрқайсысы заңдардан немесе міндеттеме шарттарынан өзгеше
туыңдамайтындықтан, басқалармен тең үлесте орыңдауға міндетгі (үлесті
міндеттеме)".
Азаматтық-құқықтық міндеттемелердегі тараптар, олар — борышкер мен
несие беруші. Бірақ, әрбір жақта бір емес, екі немесе одан көп тұлғалар
болуы мүмкін. Мұндайда міндеттемедегі тұлғалардың көптігі жайында сөз
болады. Міндеттемеге бірнеше несие беруші жөне бір борышкер, онда әңгіме
белсенді көптік міндеттемелері жайында болады. Ал, міндеттемеде бірнеше
борышкер және бір несие беруші қатысса,онда пәс көптік міндеттеме орын
алады (мысалы, бірнеше адам үйді бір сатып алушыға сатады). Міндеттеме
аралас көптікпен болуы мүмкін (мысалы, бірнеше сатушы үйді бірнеше сатып
алушыға сатады).
Адамдар көпгігі болғанда міндеттеме үлесті және ортақтасқан болып
бөлінеді. Жалпы ереже ретінде үлесті міндет пен үлесті талап белгіленеді,ол
тендей үлес принципінен шығады. Мысалы, белсенді көптік міндеттемелерінде
(бірнеше несие беруші — бір борышкер), жалпы ереже бойынша әрбір несие
беруші борышкерден бірдей үлесте орындауды талап етуге құқылы. Өз орындау
бөлігін алған несие беруші (жоғарыдағы мысалда — үйдің өз болігіне
қоныстанған) міндеттемеден шығын қалады, ал борышкер басқа несие бергендер
алдындағы міндетін орындауды жалғастырады (үйдің басқа бөліктеріне
қоныстандыру үшін босату). Пәс көптіктің міндеттемелерінде (бір несие
беруші – бірнеше борышкер) міндеттемедегі өз бөлігін орындаған борышкер де
(ортақ үйдің өзі түрған бөлігін босатқан) міндеттемеден шығып қалады. Бірақ
соңғысы басқа борышкерлердің міндеттерін орындауы тұрғысынан сақталады
(үйдің олар тұратын бөліктерін босату). Сонымен, несие беруші борышкерге
басқа борышкерлердің орындамағандығына байланысты қандай да бір талап қоюға
құқылы емес, бір несие берушіге міндеттеменің бөлігін орындаған борышкер
қалған несие берушілерге неге орындау жасалмағаны жайында есеп беруге тиіс
емес.
Егер, арнайы басқадай айтылмаған болса, барлық үлестер теңдей деп
ойлау керек (бұл жағдайда — үйдің барлық бөліктері және олар үшін төленетін
ақы бірдей).
Заңнамада немесе шартта белгіленуі мүмкін басқа тәртіп екі кезге
қатысты болуы мүмкін: ортақтасқан принципгі қолдану (АК-ның 287-бабы) және
теңдей емес үлестерде бекіту (мысалы, меншік иелері сататын үйде олардың
үлестері бірдей емес).
Үлесті міндеттемелерге тән бірнеше мысалдар келтіруге болады: шығынның
орнын толтыру жөніндегі міндеттемелер бірлескен қызмет туралы шарттағы
мүліктегі үлестерге бара-бар (231-бап);
коммандиттік серіктестіктегі салымшылардың, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктің, қосымша жауапкершілікті серіктестіктің, акционерлік
қоғамның қатысушыларының жауапкершілігі (АК-ның 72, 77, 84, 85-баптары).
Адамдары көп, сондықтан әрбір несие беруші талап етуге құқылы, ал
әрбір борышкер міндеттемені толықтай орындауға міндетті міндеттеме
ортақтасқан міндеттеме деп танылады.
Ортақтасқан міндет немесе ортақтасқан талап, егер ол шартта көзделсе
немесе заң актісінде белгіленсе ғана туындайды, мысалы, міндеттеме нысаны
бөлінбейтін болса. [22, 544-б ]
Ортақтасқан міндеттемеде әрбір несие беруші кез келген борышкерден
толық көлемде орындауды талап етуге құқылы.
Белсенді көптік бар міндеттемелерде әңгіме ортақтасқан талаптар
жайында болады, ал пәс көптік міндеттемелерде — ортақтасқан міндеттер
туралы, аралас көптікте — екі жағы да тиісті мөлшерде сөз болады.
Ортақтасқан міндеттеме шартта көзделген (мысалы, "шартта көрсетілген
сатып алу-сату сомасын ортақтасып төлеуте міндеттенеміз") немесе заң
актілерінде белгіленген жағдайларда ғана туындайды. Міндеттеме нысанының АК-
ның 287-бабында айтылған бөлінбейтіндігінің мысалы ретінде ұйымның немесе
азаматтың тапсырысы бойынша екі немесе одан көп суретшінің бір сурет салу
міндеттемесін немесе ерлі-зайыптылардың автомашинаны сату міндеттемесін
алуға болады.
Ортақтас міндеттеме заң актілерінде белгіленгендігіне, бірқатар
мысалдар келтіруге болады: заңды тұлға қайта ұйымдасқанда жаңа құрылған
заңды тұлға, егер бөлу балансы қайта құрылған заңды тұлғаның құқықты
мирасқорын анықтауға мүмкіндік бермесе, қайта құрылған заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша несие беруші алдында ортақтас жауаптылық көтереді
[22, 545-б ];
толық серіктестіктің қатысушылары және коммандиттік серіктестіктің
толық серіктесі серіктестіктің борышы үшін серіктестік мүлкінің жетпейтін
бөлігіне өзінің барлық мүлігімен ортақтас жауаптылық көтереді (АК-ның 70,
72-баптары);
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрылтайшылары жарғылық қорға
салымның төленбеген бөлігі шегінде салымдар толықтай төленбеген жағдайда
серіктестіктің міндеттемелері бойынша ортақтас жауаптылық көтереді (77-
баптың 1-тармағы);
кепілші басқа жақтың (борышқордың) несие берушісі алдында осы жақтың
міндеттемесінің орындалуына толық немесе борышқормен ортақтасын ішінара
жауап беруге міндеттенеді (329-баптың 1-тармағы);
бірлесіп зиян келтірген тұлғалар жәбірленушінің алдында ортақтасып
жауап береді (932-бап);
кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттемелерде жалпы ереже ретінде
үлесті емес, ортақтас жауапкершілік қолданылады (АК-ның 287-бабының 2-
тармағы).
Борышкерлер ортақтасып міндеттенгенде несие беруші олардың барлығынан
бірдей немесе әрқайсысынан жекелей міндеттің толық немесе бөлшектеп
орындалуын талап етуге құқылы. Ортақтас борышкерлердің біреуінен толық
қанағат алмаған несие беруші, ала алмағанын ортақтас борышкерлердің
басқасынан талап етуге құқылы.
Ортақтас борышкерлер міндеттеме толық орындалмайынша міндетгі болын
қалады.
Ортақтас міндетті борышкерлердің біреуінің толық орындауы қалған
борышкерлерді орындаудан босатады (287-баптың 3-тармағы).
Бұл жерде әңгіме пәс ортақтастық жайында (тұлғалардың көптігі борышкер
жағында). Мұндай міндеттеменің мақсаты — орындай алатын борышқордан талап
етуіне мүмкіндік тудыру үшін несие беруші мүддесін мүмкіндігінше толық
қамтамасыз ету. Мысалы, бірлесіп келгірген зиянның орнын толтырғанда
(бірнеше қылмыскер азаматгың автомобилін қуып кетіп сатып жібереді)
жәбірленуші олардың әрқайсынан белгілі бір соманы талап етпейді, барлық
соманы біреуінің төлегенін талап етеді (мысалы, қылмыскерердің біреуі
ересек адам, басқалары — кәмелетке жетпегендер). Егер бір борышкерден
өндіртіп алынған сома шығынды жабуға жеткіліксіз болса, онда несие беруші
(жәбірленуші) келген шығынды өтеуді басқа борышкерлерден талап етуі мүмкін
(жасөспірімдердің біреуінен немесе барлығынан). Міндеттеме толық
орындалғанға дейін (зиян толық өтелгенге дейін) борышкерлердің ешқайсы
(борыштың көпшілігін төлеген де, төлеуге ешбір қатыспаған да) ортақтас
жауапкершіліктен босатылмайды.
Міндеттеме орындалғаннан кейін, оны борышкерлердің біреуі немесе
барлығы орындағанына қарамастан, міндеттеме толық тоқтайды. Бірақ бүрынғы
(борышкер мен несие беруші арасындағы) міндеттеменің орнына жаңа
(міндеттемені орындаған борышкер мен басқа борышкерлер арасыңда) міндеттеме
— регрестік міндеттеме туындайды (АК-ның 289-бабы).
Несие беруші жағында ортақтастық, практикада, көбіне міндеттеменің
бөлінбейтін нысанына қатысты туындайды. Заем шартынан туындайтын міндеттеме
басқа мысал бола алады (мысалы, ағайынды үшеу 10000 теңге қарыз береді,
ортақтасып талап қоюға келіседі).
Міндеттемені ортақтас несие берушілердің біреуінің алдында толық
орындау онымен басқа ортақтас несие берушілер арасында үлесті регресгік
міндеттеме тудырады.
Борышкердің міндеті немесе несие берушінің талабы тек ортақтас
міндеттемемен байланысты болуға тиіс. Сондықтан да, несие берушіде (несие
берушілерде) борышкерге (борышкерлерге) туындауы мүмкін басқа талаптар
назарға алынбайды. Мысалы, кепілдік шарты бойынша борышкер мен кепілші
екеуі несие беруші аддында ортақтас жауаптылық көтереді. Егер несие беруші
негізгі міндеттемені орындау туралы кепілшіге талап қойса, онда ол несие
берушінің борышкер алдындағы басқа міндеттеме бойынша нақты бар борышына
сілтеме жасауға құқылы емес.
Егер борышкер бірнеше несие берушіге қарыз болын, несие берушілердің
біреуінен орындауды кейінге қалдыруға рұқсат алса, ол басқа несие берушілер
қойған талапқа қарсы сол рұқсатты тілге тиек ете алмайды.
Адамдары көп міндеттемелердің өзінше бір түрі — субсидиялық
міндеттеме. "Негізгі борышқор несие берушінің міндеттемені орындау туралы
талабын қанағаттандырмаған жағдайда, бұл талап орындалмаған бөлігінде басқа
борышқорға (субсидиялық борышқорға) мәлімделуі мүмкін екендігі заң
қүжаттарында немесе несие беруші мен борышқордың арасындағы міндеттеме
ережелерінде көзделуі мүмкін" (АК-ның 288-бабы).
Субсидиялық міндеттеменің тегін дәл анықтау үшін оны пәс көптігі бар
ортақтас міндеттемемен салыстыру керек. Олардың ортақтығы сол —
міндеттеменің бір жағында бірлесіп жауаптылық көтеретін екі немесе одан көп
борышкер болады. Ал, айырмашылығы сонда, егер ортақтас міндеттемеде
борышкерлердің кез келгенін несие беруші толық көлемде орындауға тарта
алса, субсидиялық міндеттемеде біреуі (негізгі борыш-кер) толық көлемде
жауап береді, ал екіншісі тек қосымша жауап береді (негізгі борышкер
орындамаған бөлікке). [50, 102-б ]
Ортақтас міндеттемеде несие беруші орыңцауды өз қалауы бойынша кез
келген борышкерден талап етуі мүмкін. Субсидиялық міндеттемеде субсидиялық
борышкерге талап мұндай талап негізгі борышкерге қойылғаннан кейін қойылуы
мүмкін, егер негізгі борышкер талапты толықтай немесе жарым жартылай
қанағаттандырмаған болса. Бұл айырмашылықтар кепіл болушылық және кепілдік
ұғымдарының арасын ашқанда анық байқалады, себебі олардың негізіне
жауапкершіліктердің сипаты алынады. Кепіл болушы субсидиялық, ал кепілші -
ортақтас жауап береді [22, 586-б ].
Субсидиялың міндеттеменің басқа мысалдары:
- қосымша жауапкершілікті серіктестіктің қатысушыларының серіктестіктің
жарғылық капиталына салымдары жеткіліксіз болғандағы жауапкершілігі (АК-ның
84-бабы);
- еншілес ұйымдарға олар үшін міндетті болып табылатын нұсқаулар беруге
құқылы, олардың мұндай нұсқауларды орындау мақсатында жасаған мәмілелері
бойынша, сондай-ақ еншілес ұйымдардың негізгі ұйымның кінәсінен банкрот
болған жағдайында негізгі ұйымның жауапкершілігі (АК-ның 94-бабының 2-
тармағы);
- өндірістік кооператив мүшелерінің кооператив міндеттемелері бойынша
жауапкершілігі (96-бап);
-14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың келтірген зияны үшін
ата-ананың немесе қамқоршының жауапкершілігі.
Үшінші жақтың міндеттемеде алатын орыны ерекше. Үшінші жақты
міндеттеме шеңберіне кіргізу олардың міндеттемелердің туындау, орындалу
және тоқтау процесіндегі алатын ерекше рөлімен байланысты. Үшінші жақтың
маңыздылығының арқасында азаматтық құқықта үшінші жақ қатысатын
міндеттемелер көзделген.
Міндеттеме тараптарының біреуіне міндеттемелер немесе өзге де құқық
қатынастары арқылы байланысты жақтар үшінші жақтар деп саналады (АК-ның 270-
бабының 2-тармағы).
Үшінші жақтың бірінші белгісі сол, ол міндеттеменің тараптарының
біреуімен қандай да бір құқықтық қатынаста болуы тиіс. Ондай құқықтық
қатынас жеткізу бойынша міндеттеме (мысалы, үшінші жақ өзі жеткізуші болып
табылатын адаммен жеткізу шарты бойынша байланысты, немесе үшінші жаққа
өнімді тікелей сатын алушыға жеткізуді тапсырады), меншіктік құқықтық
қатынас (үшінші жақ - ортақ меншікке қатысушы), авторлық құқықтық қатынас
(үшінші жақ — ортақ автор), мұрагерлік құқықтық қатынас (өсиеттік бас
тарту), әкімшілік құқықтық қатынас (міндеттемені орындауды борышкердің
әкімшілік бағыныштылығындағы ұйымға жүктеу) және т.б. болуы мүмкін.
Үшінші жақтың екінші белгісі сол, оның міндеттеме тараптарының
біреуімен ғана (не борышкермен, не несие берушімен) байланысты болуы.
Сонымен үшінші жақ тараптан міндеттемедегі адамдар көптігімен ерекшеленеді,
мысалы, субсидиялық міндеттемеде субсидиялық жауапкершіліктегі адам
борышкермен де, алдында өзі жауап беретін несие берушімен де байланыста
болады. Сондықтан бұл адам үшінші жақ емес, борышкер. Үшінші жақ
қатынастарымен не тек борышкермен, немесе тек несие берушімен байланысты.
Былайша алғанда, үшінші жақтың тұлғасы кез келген міндеттемеде пайда болуы
мүмкін. Бірақ практика міндеттеменің кейбір түрлерін қалыптастырды, оларға
үшінші жақтың қатысуы міндеттеменің нысанын анықтауда шешуші рөл атқарады.
Үшінші жақ қатысатын міндеттемелердің кемінде үш түрін бөліп алуға
болады:
- регрестік (АК-ның 289-бабы);
- үшінші жақтың пайдасына міндеттемелер (270-баптың 3-тармағы);
- үшінші жақ орындайтын немесе үшінші жаққа орындайтын міндеттемелер, яғни
орындауды қайта жолдау немесе қайта тапсыру .
Міндеттеме үшінші жақ үшін міндеттер туғызбайды. Заңнамада немесе
тараптардың келісімінде көзделген жағдайларда міндеттеме үшінші жақтар үшін
міндеттеменің бір немесе екі тарапына қатысты құқық тудыруы мүмкін. (270-
баптың 3-тармағы).
Бұл жерде біз үшінші жақтың пайдасындағы шартты айтып отырмыз.
Борышкер мен несие беруші арасындағы міндеттеме жөнінде оның келісімі
болмай үпіінші жаққа міндет жүктеуге болмайды. Мұны үшінші жақпен шарт
жасасу жолымен немесе мұндай мүмкіндік занда көзделген ретте жасауға
болады.
Міндеттеме арқылы үшінші жаққа тек құқық беруге болады. Мұндай
міндеттеменің туындауының негізі әдетте, үшінші жақтың пайдасына жасалған
шарт болады (АК-ның 391-бабын қараңыз).
Үшінші жақтың пайдасына міндеттемені үшінші жақтың пайдасына шарт
туралы мәселені сөз еткенде қараймыз. Қазір регрестік міндеттемені және
орындауды қайта жолдауды және қайта тапсыруды қарайық.
Регрестік міңдеттеме. Басқа адамның міндеттемесін орындаған борышкер
орындалған міндеттеменің мөлшерінде сол адамға кері талап (регресс) қоюға
құқылы. [29, 201-б ]
Үшінші жақтың әрекеттері салдарынан міндеттемені орындамаған борышкер
сол жақтың шығынды төлеуін талап етуге құқылы (АК-ның 289-бабының 1-
тармағы).
Регрестік міндеттеме үшінші жақтар қатысатын міндеттемелердің бір түрі
болып табылады.
Регрестік құқықты, тағы да, кері талап құқығы, ал регрестік
міндеттемені — кері міндеттеме деп атайды.
Үшінші жақтың міндеттемесін орындаған немесе үшінші жақтың кінәсінен
міндеттемені орындамаған борышкер регреслік міндеттемеде несие берушіге
(регредиентке) айналады, ал сол кері талапты қойған үшінші жақ борышкер
(регрессат) болады. Мысалы, ортақтас міндеттемедегі міндеттеме орындаған
адам негізгі міндеттеме бойынша борышкер, ал регрестік міндеттеме бойынша
несие беруші болып табылады.
289-баптың 1-тармағында көзделген жағдайдың мысалы ретінде бас
мердігердің күрделі қүрылысқа мердігер шарты бойынша объектіні тапсырыс
берушіге өткізу міндеттемесін әрлеу жүмыстарын бітіре алмаған қосалқы
мердігердің әрекетінен орындай алмауын айтуға болады. Тапсырыс берушіге
айыппұл төлегендіктен және оның шығынын жапқандықтан бас мердігер өзі
тартқан шығынды регресс тәртібінде қосалқы мердігерге жүктеуі мүмкін.
Регрестік міндеттеме, жалпы ереже бойынша ортақтас емес, үлесті және
АК-ның 286-бабының ережесіне бағынады. Ортақтас талапты орындаған борышкер
барлық соманы қалған борышкерлердің біреуінен өндіріп ала алмайды. Өндіріп
алу ортақтас борышкерлердің әрқайсысына теңдей үлесте және ортақтас
міндетті орындағанның өзіне тиісгі үлес келетіндігі ескеріліп жүргізіледі.
Мысалы, үш азамат ортақтасып 3000 теңге төлуге міндеттенеді. Міндеттеменің
орындалу мерзімі өткеннен кейін несие беруші ол 3000 теңгені түгелдей бір
борышкерден өндіріп алады. Сондықтан, 3000 теңге төлеген борышкер қалған
екеуінен 1000 теңгеден өндіріп алуға құқылы (3000 теңгені үш адамға
шаққанда 1000 теңгеден келеді).
Регрестік міндеттемедегі үлестердің бірдейлігі принципінен, занда
белгіленген жағдайларда, АК-ның 286-бабына сәйкес шегініс жасауға болады.
Мысалы, АК-ның 70-бабының 2-тармағына сәйкес "серіктестік мүлкіндегі өз
үлесінен астам бөлігіндегі толық серіктестіктің борыштарын өтеген қатысушы
өзінің алдында серіктестік мүлкіндегі өз үлесінің мөлшеріне тең үлестік
жауапкершілікті мойнына алатын өзге де қатысушыларға тиісті бөлігінде кері
талап қоюға құқылы". Кепілдік шарты бойынша қатынастарда борышкер мен
кепілші несие беруші алдында ортақтас борышкерлер ретінде жауап береді (АК-
ның 329-бабы), бірақ, міндеттемені АК-ның 334-бабына сәйкес орындаған
кепілші борышкерден борыштың барлық сомасын өндіртіп алу құқығына ие
болады, ал несие берушіге өз борышын төлеген борышкер кепілшіден ешнәрсе
өндіріп ала алмайды. Бұл кепілдік шартының ішкі мәнінен туындайды.
Регрестік міндеттемелердегі үлестердің ортақтастықтан туындайтын
теңсіздігі шартта белгіленуі мүмкін. Мысалы, борышкерлер өздерінің
біреуінің материалдық жағдайының нашарлығына байланысты оның төлейтін
сомасының мөлшерін азайтуға келісуі мүмкін.
Борышкерден орындау алған несие берушінің басқа ортақтас несие
берушілерге төлеуі, әдетте, тендей үлестерде болады. Теңдей емес үлестерде
төлеу міндеттеменің мәнінен туындайды. Мысалы, егер ортақ меншіктің
қатысушылары өздерінің тұрғын үйін ұзақ мерзімге жалға өткізсе, олардың
біреуі жалдаушыдан алған төлем меншік иелері арасында тендей емес
үлестерде, олардың ортақ мүліктегі үлестеріне сәйкес бөлінеді. Сол сияқты,
сақтауға өткізілген затты үшінші жақ қасақана жойғанда (ұрлағанда) сақтаушы
да, меншік иесі де ортақтас несие берушілер ретінде шығынды төлеуді талап
етуге құқылы. Бірақ, төлеуді алған сақтаушы оны толық көлемде меншік иесіне
беруге тиіс, ол төлеуді меншік иесі алса, ол оны түгелдей өзінде қалдырады.
[2, 251-б ]
АК-ның 276-бабына сәйкес, міндеттемені орындау үшінші жаққа толықтай
немесе жартылай жүктелуі мүмкін, егер ол заңнамада немесе шартта көзделген
болса, немесе үшінші жақ тараптардың біреуімен тиісті шартпен байланысты
болса.
Борышкердің міндеттемені орындауды үшінші жаққа жүктеуін, әдетте,
борышкердің орындауды үшінші жаққа қайта тапсыруы деп атайды. Несие иесінің
борышкерге орындауды үшінші адамға беру міндетін жүктеуі орындауды қайта
жолдау деп аталады.
Бір қатынастың өзінде қайта тапсырудың да, қайта жолдаудың да болуы
әбден мүмкін. Мысалы, орындауды үшінші жаққа жүктеу транзиттік жеткізу
бойынша қатынастарда кең таралған. Көтерме база, сатып алушылармен шарт
жасасып жеткізуші болады (яғни, тауарлар жеткізу міндеттемесі бойынша
борышкер), ол дайындаушы ұйыммен жеткізу шартын жасасып сатып алушы болады
(яғни, несие беруші). Дайындаушы ұйымға тауарларды тұтынушы ұйымға тікелей
жеткізу міндетін жүктеп көтерме база қайта тапсыруды да (база мен
тұтынушылар арасындағы шартқа қатысты) және қайта жолдауды да (база мен
дайындаушы арасындағы шартқа қатысты) жасайды.
Қайта тапсыруды және қайта жолдауды талаптан қайтудан және борышты
аударудан ажырату қажет, соңғы жағдайларда орындау субъектілері толықтай
ауыстырылады, жаңа несие берушілер мен борышкерлер пайда болады. Ал, үшінші
жаққа орындауды жүктегенде, бастапқы борышкер мен несие беруші
міндеттемелік құқықтық қатынастардан шығып қалмайды. Сондықтан,
міндеттеменің орындалғаны үшін жауаптылықты үшінші жақ емес, міндеттемеге
іікелей қатысушы көтереді. Мысалы, міндеттемені орындауды үшінші жакқа —
дайындаушы ұйымға жүктеген көтерме база, ұйым міндеттемені орындамаған
жағдайда, сатып алушыға мұндай жағдайда көзделген айыппұл санкциясын
төлейді, сонан соң бұл санкциялардың сомасын кінәлі дайындаушы ұйымнан
регрестік талап тәртібінде өндіріп ала алады. [21, 587-б ]
Тікелей дайындаушыны жауапқа тарту заңда тікелей белгіленген
жағдайларда ғана мүмкін болады (мысалы, жеткізу немесе франшиза шарты
бойынша сапасыз өнімдер немесе тауарлар жеткізгені үшін дайындаушының
жауапкершілігі).
АК-ның 276-бабында міндеттемені орындауды үшінші жаққа жүктеудің нақты
негіздері айтылады:
а) заңнама (мысалы, жүкті тіке аралас қатынаста тасымалдағанда шартты
жөнелту пунктінің көлік көсіпорыны жасайды, ал орындайтындар, көлік
заңнамасына сәйкес, жүктің жүретін жолындағы басқа көлік көсіпорындары);
б) шарт (мысалы, мердігерлік шартында мердігер мен тапсырыс беруші
орындауды қосалқы мердігер жүргізеді деп болжайды);
в) үшінші жақтың шарттың тараптарының біреуімен басқа шарт арқылы
байланысының болуы (мысалы, транзиттік жеткізуде шарт бойынша борышкер
тарап (көтерме база) міндеттеме орындаушы үшінші жақпен (дайындаушы
ұйыммен) тағы бір жеткізу шарты арқылы байланысты).
Егер заңнамадан, міндеттеме шарттарынан немесе оның мәнінен
борышқордың міндеттемені жеке өзі орындау міндеті туындамаса, несие беруші
борышкер үшін үшінші жақ үсынған орындау ісін қабылдауға міндетті (АК-ның
276-бабы).
Үшінші жақ үсынған орындауды несие берушінің қабылдауын оған жүктеу
несие беруші үшін ең бастысы орындауды алу, ал оның кімнен екенінің маңызы
жоқ деген түсініктен туындайды. Әрине, орындау ойдағыдай болуы керек.
Орындауды несие берушінің келісімінсіз, тек "жеке" міндеттемелер деп
аталатындарда ғана қайта тапсыруға жол берілмейді. Мұндай тыйымдар
заңнамамен (мысалы, сенімхатпен уәкілеттік берілген әрекетті сенім
білдірілген адам өзі жасауы тиіс — 169-бап) немесе шартпен (тапсырыс беруші
түрғын үй соғуға немесе автомашинаны жөндеуге мердігерлік шартын жасасқанда
қосалқы мердігерлерді тартуға жол берілмейтіндігін көрсетеді) салынуы
мүмкін. Тіптен, егер шартга міндеттемені тікелей өзі орындау міндеті
айтылмаса да, қайта тапсыруға жол берілмейтіндігі міндеттеменің мәнінен
туындайды (егер тапсырыс беруші әйгілі суретшіге өз суретін салып беруді
тапсырса, ал суретші оны орындауды өз шәкіртіне тапсырса не болады?).
АК-ның 276-бабының 3-тармағында несие беруші борышкердің мүлкіне
төлеттіріп алуды аударған жағдайда сол мүлікке құқықтан (пайдалану құқығы,
иелену құқығы, кепілге салу және т.б.) айырылып қалу қаупіне ұшырайтын
үшінші жақ несие берушінің талабын борышкердің келісімінсіз-ақ өз есебінен
қанағаттандыра алады. Бұл жағдайда несие берушінің міндеттеме бойынша
құқығы үшінші жаққа өтеді және АК-ның талаптан қайту туралы ережесі
қолданылады.
Мұнда орындауды қайта тапсыру жоқ. Үшінші жақтың өзі, борышкердің
келісімінсіз оның міндеттемесін орындайды, бұл борышкер мүлкін жоғалтып алу
қаупінен туындайды, ал оны үшінші жақ қалайда сақтауы керек. Мысалы, үшінші
жақ борышкерден ұзақ уақытқа тұрғын үй жалдаған, және осы үйге кепіл
ретінде борышкерге ірі сома берген. Егер несие беруші борышкердің
міндеттемесінің орнын толтыру үшін бұл үйді төлеттіріп алуға аударса, онда
үшінші жақ несие берушінің талабын қанағаттандыруға құқылы. Бұл норманы
қолданудың міндетті шарты — борышкердің мүлкіне нақты құқықтың болуы. Егер
жалдаушы борышкерден жалға алған үйде көп жылдар бойы тұрса, ал борышкер
банкрот болса және несие беруші үйді төлеттіріп алуға аударса, онда үйдің
саудада сатылып кетпеуі үшін жалдаушының ол борышты төлегені тиімді. Бірақ
бұл ретте жалдаушы талаптан қайту ережесі бойынша несие берушіні
алмастырады, яғни бұдан былай оның өзі сол үйді төлеттіріп алуға аудара
алады.
Үшінші жақтың міндеттемені орындауын несие берушінің тапсырмасы
бойынша үшінші жақтардың міндеттеме орындауынан ажырата алу керек (АК-ның
356-бабы). Бұлардың ортақтығы сол, олардың екеуінде де міндеттемені үшінші
жақтың орындауы бар. Ал, ең басты айырмашылық сонда, 276-бапқа сәйкес
орындауды үшінші жаққа борышкер жүктейді, ал ол үшінші жақтың әрекеті үшін
несие беруші алдында жауап береді. 356-баптың негізінде үшінші жаққа
орындауды жүктеуді несие беруші борышқор өз міндетін орындамаған жағдайда
және соның есебінен жүргізеді, ал үшінші жақ борышкермен ешқандай
қатынастармен байланысты емес, несие берушінің тапсырмасын өзінше келісім
бойынша орындайды.
Міндеттемеде тұлғалардың өзгеруі. Қайта тапсырудан және қайта
жолдаудан несие беруші құқығының басқа адамға ауысуын және борышты аударуды
(міндеттемедегі тұлғалардың өзгеруінен) айыра білу керек.
Қайта тапсырғанда борышкер қайта жолдағандағы несие беруші сияқты
міндеттеме субъектісі болып қалады. Несие беруші құқығы ауысқанда және
борыш аударылғанда міндеттеменің бүрынғы қатысушылары шығып қалады.
Талаптан қайтқанда несие беруші алмасады немесе борышты аударғанда борышкер
алмасады.
АК-ның 339-бабының 1-тармағына сәйкес, несие беруші өзіне міндеттеме
негізінде тиесілі құқықты (талап) басқа адамға мәміле бойынша бере алады
(талаптан қайту) немесе құқық басқа адамға заң актісі негізінде өтеді. [54,
265-б ]
Бұл тармақта міндеттеме негізінде несие берушіге тиесілі құқықты
басқаға беру жайында айтылады. Бірақ мұндай құқық басқа құқықтық
қатынастарға да негізделуі мүмкін, мысалы, интеллектуалдық меншік
қатынастарына. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі Патент
заңының1 11-бабының 6-тармағына сәйкес патент иеленуші өзінің алған қорғау
құжатын кез келген жеке және занды тұлғаға еркімен бере алады.
1999 жылғы 26 шілдедегі Тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері және
тауарлардың шыққан орындарының атаулары туралы ҚР Заңының 21-бабының 1-
тармағына сәйкес, куәлікте көрсетілген барлық тауарлар мен қызметке не
олардың бөліктеріне ерекше құқықты оның иесі шарт бойынша басқаға еркімен
бере алады. Несие берушінің алмасуы несие берушінің құқығының басқа адамға
ауысуы арқылы жүзеге асырылады. АК-ның 197-бабында және Азаматтық
заңнаманың негіздерінде (69-бап) талаптан қайту жайында ғана айтылған, ол
дәл емес, себебі "несие беруші қүқығының басқаға өтуі ұғымы" "талаптан
қайту" ұғымынан әлде қайда кең. Несие беруші құқығының басқа адамға өтуі
оған тиесілі құқықты мәміле бойынша беру (талаптан қайту); заң актісі
негізінде өту жолымен жүзеге асырылуы мүмкін.
"Талаптан қайту" терминімен қатар заңнамада және әдебиетте рим
құқығынан алынған "цессия" — (лат. сеззіо) термині қолданылады.
Талаптан қайту (цессия) — алғашқы несие беруші (цедент) мен жаңа несие
беруші (цессионарий) арасындағы шарт. Ал бұл шарт кез келген құқықтық
формада және ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін: сатып алу-сату (мысалы,
алғашқы несие беруші затты танысына сақтауға береді, сонан соң оны жаңа
несие берушіге сатады), сыйға тарту (ол затты сыйлайды) және т.б.
Талаптан қайтудың бір мысалы АК-ның 325-бабында бекімін тапқан, ол
бойынша кепіл ұстаушы кепіл туралы шарт бойынша өз құқығын, несие берушінің
құқықтарын талаптан қайту жолымен беру туралы ережені сақтай отырып, басқа
адамға беруге құқылы. Тура осындай ереже Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы
Жарлықта бекімін тапқан (16-бап). Регрестік талаптарда талаптан қайтуға жол
берілмейді (АК-ның 339-бабының 1-тармағы). Мысалы, міндеттемеде борышқорлар
көп болып, олардың біреуі несие берушіге міндеттемесін орындаса және басқа
борышкерлерге регрестік құқық талабын иеленсе, ол бұл құқықты үшінші жаққа
бере алмайды.
Құқықтан қайтуға борышкердің келісімі керек емес, себебі борышкерге,
жалпы ереже бойынша, кімге орындау жасаса да бәрі бір. Бұл ережеден өзгеше
жағдай заң актілерінде немесе шартта белгіленуі мүмкін. Мысалы, АК-ның 345-
бабының 2-тармағында борышкердің келісімінсіз міндеттеме бойынша талаптан
қайтуға жол берілмейтіндігі белгіленген, себебі борышкер үшін несие
берушінің жеке басы елеулі рөл атқарады.
Кейбір құқықтар басқа адамға өтпейді. Әңгіме бұл жерде "жеке құқықтар"
жайында, олар несие берушінің жеке басымен соншалықты тығыз байланыста, бұл
құқықтарды несие берушіден алу олардың күшінің жойылғандығын білдіреді. АК-
ның 340-бабында мұндай құқықтардың екі мысалы келтірілген: алимент туралы
талаптар және өмірге және денсаулыққа келтірген зиянды төлеу туралы
талаптар. Бірақ, басқа да құқықтарды атауға болады, мысалы, жеке
сақтандыруды шарт бойынша төлетуге, зейнетақымен қамсыздандыру шарты
бойынша қосымша зейнетақыға құқықты.
Берілмейтін құқықтар тобына жеке мүліктік емес құқықтар да, атап
айтқанда, интеллектуалдық меншікпен байланысты тек өзіндік құқықтар жатады.
Несие берушінің басқа адамға өтетін құқығының көлеміне қатысты АК-да
азаматтық құқықтың жалпы принципі бекімін тапқан: құқық толық көлемде,
барлық ауыртпалығымен және өту кезінде болған жағдайларда ауысады (341-
бап). Атап айтқанда, бұл міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін
құқықтар, яғни міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің АК-да көзделген
де, көзделмеген де тәсілдері.
Талаппен байланысты басқа құқықтар заңнамада (атап айтқанда, 341-бапта
айтынған алынбаған сыйақыға (мүддеге) құқық) немесе борышкер мен алғашқы
несие беруші арасындағы шартта (мысалы, шарттың күшінде болу мерзімін
ұзартуға немесе оны мерзімінен бұрын тоқтатуға құқық) белгіленуі мүмкін.
Талаптан қайту борышкердің келісімінсіз болатындықтан онда, жағдайын
нашарлатып алмауы үшін, өз қүқығын қорғайтындай мүмкіндік болуы тиіс.
Борышкер, мысалы, міндеттеменің толықтай немесе жарым жартылай
орындалғанын, талаптың көнелігі мерзімінің өтуін тілге тиек ете алады, кері
талаптың есепке алынуын талап етеді (АК-ның 370-бабы).
Борышкердің талаптан қайту туралы хабар алған кезге дейінгі
қарсылықтары ғана ескеріледі. Сондықтан, егер алғашқы несие берушіге қарсы
кері талапты есепке алу қүқығы борышкерде хабар алғаннан кейін туындаса,
онда жаңа несие берушіге қарсы есепке алу туралы талап жасауға борышкердің
құқығы болмайды. [16, 103-б ]
Борышкер міндеттеме жөніндегі құқықтардың жаңа несие берушіге ауысқаны
туралы хабарды алып, кезінде бастапқы несие берушіге қоймақшы болған
қарсылықтарын жаңа несие берушінің талаптарына қарсы қоюға құқылы (АК-ның
343-бабы).
АК-ның 344-бабында құқық басқа адамға заң актілері негізінде ауысатын
жағдайлар келтірілген. Заң актілерінен тікелей ешқандай құқық қатынастары
туындауы мүмкін емес, бірақ қандай да бір заңдық фактылар болуы шарт. АК-
ның 344-бабында келтірілген мән-жайлар сол фактыларға жатады: әмбебап құқық
мирасқорлық мұраға алғанда және занды тұлға қайта құрылғанда туындайды (АК-
ның 45-және 46-баптары);несие берушінің құқығын басқа адамға аудару
жөніндегі сот шешімі қабылдануы мүмкін, мысалы екі немесе одан көп талап
қоюшылар қатысқан дауларды шешкенде, мысалы, қарсы талапта, шешім олардың
біреуінің пайдасына шығарылады, басқа талап қоюшылардың құқығын сот
мойындамайды; міндеттемені оның бұл міндеттеме бойынша борышкер емес
кепілшісінің, кепілдік берушісінің немесе кепіл ұстаушысының орындауы.
Несие беруші құқығының борышкердің міндеттемесін орындаған кепілдік
берушіге ауысу тәртібі АК-ның 334-бабында анықталған. 334-бапты кепіл
берушінің құқықтарына қолдану кепіл беруші борышкер емес, үшінші жақ болса
ғана мүмкін болады. Төлеттіріп алуды кепіл затына аударғанда несие
берушінің құқығының кепіл берушіге ауысу механизмі АК-да анықталмаған,
сондықтан бұл жерде құқықтың несие берушіге ауысуының жалпы ережесі
қолданылады; сақтандырушы сақтандыратын жағдайдың басталуына жауапты
борышқорға несие берушінің құқықтарын суброгация жасағанда.
"Суброгация" термині (ауыстыру, беру) міндеттеменің өзін өзгертпей
оның қатысушыларының біреуін ауыстыруды білдіреді. Суброгацияның цессиямен
ұқсастығын байқау қиын емес, ол түсінікті де, себебі екеуінде де әңгіме
несие беруші құқығының ауысуы жайында болып отыр. Суброгацияны цессиядан
бөліп алу олардың арасындағы кейбір айырмашылықтарға байланысты. Цессияда
құқықтан қайту туралы шарт жасалады. Суброгацияда құқық шарт бойынша емес,
жаңа несие берушінің алғашқы несие берушіге төлем жасауы бойынша ауысады,
мысалы, сақтандыратын жағдай басталғанда сақтандыру төлемін төлеу. Көптеген
елде танылған "суброгация принципі" ұғымының мәні мынада — сақтандырушының
сақтандыру төлемінен басқа, келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Міндеттеме туралы жалпы ереже
1.1 Міндеттемелік құқық ұғымы және оның жүйесі
1.2 Міндеттеме ұғымы және міндеттмелердің түрлері
1.3 Міндеттеменің қатысушылары. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы.
1.4 Міндеттеменің туындау негіздері.
2 Міндеттемені орындау ұғымы
2.1 Міндеттемені орындау ұғымы және оның принциптері
2.2 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етуі туралы мағлұмат
2.3 Міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің әдістері
3 Міндеттемені бұзғаны үшін жауаптылық
3.1 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы
3.2 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың формалары мен түрлері
3.3 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық шарттары
3.4 Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершіліктен босату негіздері
3.5 Міндеттеменің тоқтауы ұғымы және тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Азаматтық құқыктағы
міндеттемелер. Бұл тақырыпты зерттеу кезінде қосымша әдебиеттер мен
басылымдарды пайдаландым.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Зерттелімге қойылған талап өзектілігі
мен тақырыпта анықтаудың өзі қоғамымыздағы келесі мәселелерге жол табу:
Азаматтық құқықтағы міндеттеме дегеніміз — мүліктік салыстырмалы
азаматтық құқықтық қатынас, оған сәйкес бір тарап (борышкер) екінші
тараптың (несие берушінің) пайдасына мүлікті беру, жұмыс орындау, қызмет
көрсету жөнінде белгілі бір әрекет жасауға не белгіл бір әрекеттен бас
тартуға міндеттенеді."Міндеттеме" ұғымы әртүрлі мағынада пайдаланылады:
құқық қатынасы;борыш, міңдет;осы міндет көрсетілген құжат (қолхат,
квитанция, вексель,чек,облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттеме).АК-ның
268-бабында міндеттеме құқықтық қатынастар ретінде беріледі: "Міндеттемеге
сәйкес бір адам (борышкер) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік
беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекетгер
жасауға, не белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші
борышкерден өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші
борышкерден атқарғанды қабылдауға міндетті".
Міндеттемелік құқық қатынастарының негізгі ерекшеліктері,
экономикалық тұрғыдан алғанда, еңбектің мүліктік нәтижелерінің ауысуынан
туындайды (өндіріс өрісінен айналым өрісіне, ол арқылы тұтыну өрісіне
ауысуы).
Егер өндіріс өрісінде сатып алу-сату ресімделсе, онда мүлік, еңбек
нәтижесі ретінде өндіріс өрісінен айналым өрісіне, сонан соң қайтадан
өндіріс өрісіне ауысады. Егер халық тұтыну тауарларын сатып алу-сату
жүргізілсе, онда мүлік айналым өрісі арқылы өндіріс өрісінен тұтыну өрісіне
ауысады. Мүліктің өндіріс өрісінен айналым және тұтыну өрісіне ауысуымен
байланысты барлық қатынастар міндеттемелік қатынастар болып табылады.
міндеттемелерді орындау дегеніміз борышқордың алган міндеттемесіне сай
белгілі бір әрекетті жасауы немесе несие берушінің талап етуі құқығына
сәйкес оқшау әрекетті жасауды тоқтата тұруы.
Міндеттемені орындау көбіне-көп борышқордың белсенді әрекетінен, не
әрекетін кейде тоқтата тұруынан көрінеді. Курстық жұмысымның құрылымы:
кіріспеден, негізгі бөлімнен, міндеттеме ұғымы және міндеттмелердің
түрлерінен, міндеттемені орындау ұғымы және оның принциптерінен,
міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етуі туралы мағлұматтан, міндеттемені
орындауды қамтамасыз етудің әдістерінен, айып төлеу, кепіл, борышкердің
мүлкін алып қалу және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Міндеттемені орындаудың алдына қоятын мақсаты болады. Міндеттемені
орындау арқасында азаматтардын, заңды тұлғалардың, мемлекет пен қоғамның
тұтастай алғанда материалдық және рухани қажеттіліктерін канағаттандыруға
қол жеткізіледі. Міндеттемені тиісті дәрежеде орындау оның тоқтатылуына
әкеледі.Занда міндеттемені мәжбүрлеп орындауға еріксіз көндіру жағдайлары
белгіленген. Мысалы, жеке — белгілі бір затты меншікке, шаруашылық
жүргізуге, жедел басқаруға немесе несие берушінің пайдалануына беру
міндеттемесін орындамаған жағдайда, егер бұл затқа үшінші жақтың артықшылық
құқығы болмаса, несие беруші оны борышкерден алып қоюға және өзіне беруді
талап етуге құқылы.Міндеттемені қамтамасыз ету оны орындатуға бағытталатын,
жалпыға бірдей емес, арнайы шаралар болып табылады. Азаматтық құкықтың
нормаларын сақтайтын катысушылар көп жағдайда міндеттемені ерікті түрде
және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде міндеттемені орындамау немесе
тиісінше орындамау орын алатыны тағы шындық. Осыған байланысты заң
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету үшін әдістер деп аталатын арнайы
шараларды көздейді.
Дипломдық жұмыстың алдына келесі міндеттер қойылады: Міндеттемелік
құқық ұғымы және оның жүйесі, ұғымы, түрлері мен міндеттемедегі тұлғалардың
ауысуы, туындау негіздері,сондай –ақ міндеттемені орындауды қамтамасыз
етудің әдістері мен міндеттемені бұзғаны үшін жауаптылық ұғымын білу.
Жалпы зерттеу жұмысы бойынша толық мәліметті негізгі бөлімнен алуға
болады
Зерттеу обьектісі: Міндеттемелік құқық ұғымы және оның жүйесі, ұғымы,
түрлері мен міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы, туындау негіздері мен
Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы мен міндеттемені бұзғандық
үшін жауапкершіліктен босату, тоқтауы ұғымы және тәсілдері.
Зерттеу жұмысымның құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеу пәні: Азаматтық құқығы.
1. Міндеттеме туралы жалпы ереже
1.1 Міндеттемелік құқық ұғымы және оның жүйесі
Міндеттемелік құқық — азаматтық құқықтың ең үлкен бөлімі,
міндеттемелерге қатысты нормалар Азаматтық кодекс көлемінің жартысынан
көбін алады.
Міндеттемелік құқықты заттық құқық, интеллектуалдық меншік, мұрагерлік
құқық, халықаралық жеке құқық сияқты салалармен қатар азаматтық құқықтың
бір саласы деп қарауға болады.
Міндеттемелік құқықтың ерекшелігі сол — ол қоғамдағы қалыпты
қатынастарды да, сонымен қатар қандай да бір қатынастардың (қорғаушы
міндеттемелер, міндеттемені орындамағандық үшін жауапкершілік, міндеттемені
қамтамасыз ету) бұзылуын да реттейді.
Қазіргі Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың барған
сайын кең ауқымын реттеп, күн асқан сайын кеңуде. Ептеп болса да
маңыздылығы бар барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген
нарықтық экономикаға өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бүрынғыларды
өзгеріске ұшыратуда.
Азаматтық құқыққа бұрыннан белгілі біржақты мәміленің түрі — конкурс —
қазіргі кезде мүлде өзге сипатқа ие болды, мемлекеттік меншікті
жекешелендіргенде, жылжымайтын мүліктің ипотекасында, мемлекеттік
тапсырыстар алғанда, банкроттықта қолданыс тауып ұдайы дамып келеді. Сатып
алу-сату (кәсіпорындарды, жерді, жер пайдалану, жер қойнауын пайдалану
қүқығы сияқты м үлікгік құқықтарды сатып алу-сату және т.б.), кепілге салу
(ипотека, жер учаскесін, жер пайдалану жөне жер қойнауын пайдалану қүқығын
кепілге салу, т.б.) сияқты міндеттемелер едөуір өзгеріске ұшырады.
Шарттардың жаңа түрлері шығуда (рента, факторинг, франчайзинг,
форфейтинг, сенімгерлікпен басқару, т.б.). Бұл процесс жалғасуда.
Міндеттеменің өтпелі кезеңде экономиканы құқықтық реттеудің ең бір тиімді
де сенімді аспабы болатындығы сөзсіз. [21, 586-б ]
Міндеттемелік құқық екі үлкен бөлімнен тұрады:
1. Міндеттемелік құқықтың жалпы бөлімі. Мұның нормалары мыналарды реттейді:
міндеттеме ұғымын және түрлерін; міндеттеменің туындау негіздерін;
міндеттеменің орындалуын; міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етуді;
міндеттеменің бұзылғаны үшін жауапкершілікті; міндеттемеде түлғалардың
ауысуын; міндеттеменің өзгеруі мен тоқтауын; шарт — міндеттеме туындауының
негізі.
2. Міндеттемелік құқықтың ерекше бөлімі бір типті міндеттемелерді реттейтін
жеке институттардан тұрады:
шарттық міндеттемелер; шартган тыс міндеттемелер.
Шарттан тыс міндеттемелер өз кезегінде мыналарға бөлінеді: а) біржақты
мәмілелерден туындайтын міндеттемелер (конкурстық міндеттемелер,
марапаттауға жария уәде беру); б) зиян келтіру салдарынан туындайтын
(негізсіз баю салдарынан туындайтын) қорғаушы міндеттемелер (тапсырмасыз
басқа тұлғаның мүддесі үшін қызметтен туындайтын).
Шарттық міндеттемелерді бөлгенде әртүрлі критерийлер алынады, ол
жайында заң әдебиетінде әлі күнге дейін дау жүруде.Біздің ойымызша шарттық
институттарды борышкер жүзеге асыратын қызмет түрлеріне қарап — мүлікті
беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету деп бөлген жөн. Бұл міндеттемеге АК-ның
268-бабында берілген анықтамаға да сәйкес келеді. Осы критерийге сәйкес
шарттық міндеттемелердің мына түрлерін бөліп алуға болады:
1. Мүлікті меншікке беру жөніндегі міндеттемелер (мысалы, сатып алу-сату;
айырбас; сыйға тарту; қосылған торап арқылы энергетикалық жөне басқа
ресурстармен қамтамасыз ету; рента)
2. Мүлікті пайдалануға беру жөніндегі міндеттемелер (мысалы, мүліктік
жалдау, оның ішінде лизинг, концессия, мүлікті ақысыз пайдалану, түрғын
үйді жалдау);
3. Жұмысты орындау жөніндегі міндеттемелер (мысалы, мердігерлік, оның
ішінде: күрделі құрылысқа, жобалау-іздестіру жұмыстарын орындауға күрделі
жөндеуге; ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарды
орындауға);
1.2 Міндеттеме ұғымы және міндеттмелердің түрлері
Міндеттеме дегеніміз — мүліктік салыстырмалы азаматтық құқықтық
қатынас, оған сәйкес бір тарап (борышкер) екінші тараптың (несие берушінің)
пайдасына мүлікті беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету жөнінде белгілі бір
әрекет жасауға не белгіл бір әрекеттен бас тартуға міндеттенеді.
"Міндеттеме" ұғымы әртүрлі мағынада пайдаланылады:
1. құқық қатынасы;
2. борыш, міңдет;
3. осы міндет көрсетілген құжат (қолхат, квитанция, вексель, чек,
облигация, мемлекеттік қазыналық міндеттеме).
АК-ның 268-бабында міндеттеме құқықтық қатынастар ретінде беріледі:
"Міндеттемеге сәйкес бір адам (борышкер) басқа адамның (несие берушінің)
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі
бір әрекетгер жасауға, не белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті,
ал несие беруші борышкерден өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы.
Несие беруші борышкерден атқарғанды қабылдауға міндетті".[49,102]
Міндеттемелік құқық қатынастарының негізгі ерекшеліктері, экономикалық
тұрғыдан алғанда, еңбектің мүліктік нәтижелерінің ауысуынан туындайды
(өндіріс өрісінен айналым өрісіне, ол арқылы тұтыну өрісіне ауысуы).
Егер өндіріс өрісінде сатып алу-сату ресімделсе, онда мүлік, еңбек
нәтижесі ретінде өндіріс өрісінен айналым өрісіне, сонан соң қайтадан
өндіріс өрісіне ауысады. Егер халық тұтыну тауарларын сатып алу-сату
жүргізілсе, онда мүлік айналым өрісі арқылы өндіріс өрісінен тұтыну өрісіне
ауысады. Мүліктің өндіріс өрісінен айналым және тұтыну өрісіне ауысуымен
байланысты барлық қатынастар міндеттемелік қатынастар болып табылады.
Осыдан барьп міндеттемелік қатынастардың ерекшеліктері және олардың
басқалардан айырмашылығы туындайды:
Міндеттеме — мүліктік емес азаматтық құқықтық қатынастармен
салыстырғанда мүліктік құқық қатынастары болып табылады.
Егер заттық құқық қатынастары үшін материалдық игіліктердің
берілгеңдігін бекіту керек болса, міндеттемелік үшін — иеленіп қойған
материалдық игіліктердің ауысуын бекіту керек, сондықтан заттық
құқық қатынастарда тұрақтылық, ал міндеттемелік қатынастарда —
жылжымалық сипат бар;
Бұдан заттық құқық қатынастарындағы міндетті тұлғалардың
мінез-құлқы (заттық құқықтарды бұзбау міндеті) және міндетте-
мелік құқық қатынастарындағы міңдетті тұлғалардың белсенді мінез-
құлқы (борышкердің несие берушінің пайдасына нақты әрекеттер жасау
міндеті) туындайды;
Міндеттемеде құқық берілген адамға нақты міндетті адам қарсы
тұрады (құқық қатынастарының салыстырмалы сипаты), ал заттық
құқық қатынастарыңца құқық берілген адамға анықталмаған міндетті
адамдар қарсы тұрады (құқық қатынастарының абсолюттік сипаты);
Міндеттемеге заттық құқықтармен, бәрінен бұрын меншік құқы-
ғымен, тығыз байланыста болу тен. Міндеттемелік құқық қатынастар
заттық құқықтық қатынастардың туындысы және олармен өзара
байланысты. Міңдеттемелік затгық құқықтық қатынас, туындаған кезде
заттық қатынастардың болуын, көздейді, ал ол өз тарапынан міндетте-
мелік құқық қатынастарының дамуының зандық нәтижесі болып
табылады. Сатып алу-сату меншік құқығының болғаңдығын көздейді
(шаруашылық жүргізу, оралымды басқару), сонымен қатар, сатып алу-
сату нәтижесінде меншік құқығы пайда болады. Яғни, міндеттеменің
көмегімен меншік құқығының немесе басқа заттық құқықтардың
ауысуы болады. [21, 587-б ]
Тиісінше, міңдеттемелік құқыққа мүлікті берумен, жұмыс орындаумен,
қызмет көрсетумен байланысты туындайтын міндеттемелік қатынастарды
реттейтін азаматтық-құқықтық нормалардың (азаматтық құқық саласы) жиынтығы
деп анықтама беруге болады. Сол берілетін заттар мен мүліктік құқықтардың,
жұмыстың, қызметтің өздері материалдық объект немесе міндеттеме заты болып
табылады.
Құқықтар мен міндеттердің ара қатынастары бойынша міндеттемелер былайша
бөлінеді:
біржақты — міндеттеменің бір тарапында тек құқық болады, ал
екінші жағында — тек міндеттер (заем, зиян келтіру);
* өзара немесе екіжақты — міндеттеменің әрбір қатысушысында
құқық та, міндеттеме де бар, яғни олар борышкердің де, несие берушінің
де рөлінде болады (АК-ның 269-бабының 3-тармағы). Мысалы, сатып
алу-сату шартында сатушы тауарды беру міндеттемесі бойынша
борышкер және тауарға ақша төлеу міндеттемесі бойынша несие беруші;
ал, сатып алушы — керісінше.
Орындау нысанының анықтылығы тұрғысынан міндеттемелер былайша
бөлінеді: белгілі бір мазмұндағы міндеттемелер — дағдылы және көп таралған;
Балама міндеттемелер — борышкер өзі жасауға тиісті бірнеше
әрекеттердің ішінен біреуін таңдауға құқылы. Мысалы, өсиет қалдырушы
мұрагерге бас тартылғанды пәтермен қамтамасыз ету, немесе оның жалдаған
пәтері үшін белгілі бір уақыт бойы ақы төлеп тұру құқығын береді. Зиян
келтірудегі міндеттемеде борышкер зиянның орнын заттай толтыруға, немесе
келген шығынды толық төлеуге міндетгі;
Факультативтік міндеттемелер — борышкер белгілі бір әрекет жасауға
міндетті, ал ол мүмкін болмаса — басқа әрекет жасайды. Мысалы, борышкер
несие берушіге автомобиль беруге міндетті, бірақ ол оны қандай да бір
себептермен жасай алмаса, автомобильдің құнын төлеуге немесе сондай мүлік
беруге тиіс.
Кейде альтернативтік және факультатавтік міндеттемелер арасындағы
айырмашылық байқалмайды, дегенмен ол бар. Көбіне, ол, орындау нысаны
кездейсоқ жойылғанда пайда болады. Мысалы, автомобиль кездейсоқ жойылса
оның салдары әртүрлі болады: альтернативтік міндеттемеде (не автомобиль, не
ақша) ақша телеу міндеті қалады; факультативтік міндеттемеде (автомобиль,
егер ол болмаса — ақша) міндеттеме тоқтайды, себебі факультативтік орындау
нысанының тағдыры түгелдей негізгі заттың тағдырына байланысты.
Бір-бірімен өзара байланысының сипатына қарай міндеттемелер басты және
қосымша (акцессорлық) болып бөлінеді. Мысалы, тұрақсыздық айыбын төлеу
міндеті негізгімен салыстырғавда акцессорлық міндеттемеге жатады.
Акцессорлық міңдеттеме негізгімен тығыз байланысты, негізгі міндеттеме
тоқтағанда ол да тоқтайды. [21, 588-б ]
1.3 Міндеттеменің қатысушылары. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы
Әдебиетте, әдетте, міндеттеменің субъектілері ретінде міндеттеменің
тараптарын (борышкер мен несие берушіні) қарастырады. Бірақ, қазіргі
қоғамда азаматтық-құқықтық қатынастардың өзара шытырман байланыстылығынан
үшінші жақтың бұл қатынастардағы рөлі артуда. Көбіне олар міндеттеменің
мазмұнына әсер етеді, оның құқықтық мәнін анықтайды.
Соған байланысты ҚР Азаматтық кодексінде ТМД-ның басқа елдерінің
Азаматтық кодекстерінде жоқ жаңа термин — "міндеттеменің қатысушылары"
енгізілді. АК-ның 270-бабының 1-тарауында "тараптар (борышкер мен несие
беруші) және үшінші жақ міндеттеменің қатысушылары болып табылады" —
делінген. [50, 590-б ]
Сондықтан, "міндеттеменің қатысушысы" ұғымы өзіне субъектілердің екі
санатын қамтиды:
- міндеттеменің тараптары (борышкер және несие беруші);
- үшінші жақ.
"Міндеттеме тараптары" ұғымына талдау жасағанда, бәрінен бұрын,
міндеттемедегі тұлғалардың көптігі проблемасы кездеседі. АК-ның 286-бабында
былай делінген: "Егер міндеттемеге бірнеше несие беруші немесе бірнеше
борышкер қатысса (адамдар көп болған міндеттеме), несие берушілердің
әрқайсысы міндеттемені орындауды талап етуге құқылы, ал борышкерлердің
әрқайсысы заңдардан немесе міндеттеме шарттарынан өзгеше
туыңдамайтындықтан, басқалармен тең үлесте орыңдауға міндетгі (үлесті
міндеттеме)".
Азаматтық-құқықтық міндеттемелердегі тараптар, олар — борышкер мен
несие беруші. Бірақ, әрбір жақта бір емес, екі немесе одан көп тұлғалар
болуы мүмкін. Мұндайда міндеттемедегі тұлғалардың көптігі жайында сөз
болады. Міндеттемеге бірнеше несие беруші жөне бір борышкер, онда әңгіме
белсенді көптік міндеттемелері жайында болады. Ал, міндеттемеде бірнеше
борышкер және бір несие беруші қатысса,онда пәс көптік міндеттеме орын
алады (мысалы, бірнеше адам үйді бір сатып алушыға сатады). Міндеттеме
аралас көптікпен болуы мүмкін (мысалы, бірнеше сатушы үйді бірнеше сатып
алушыға сатады).
Адамдар көпгігі болғанда міндеттеме үлесті және ортақтасқан болып
бөлінеді. Жалпы ереже ретінде үлесті міндет пен үлесті талап белгіленеді,ол
тендей үлес принципінен шығады. Мысалы, белсенді көптік міндеттемелерінде
(бірнеше несие беруші — бір борышкер), жалпы ереже бойынша әрбір несие
беруші борышкерден бірдей үлесте орындауды талап етуге құқылы. Өз орындау
бөлігін алған несие беруші (жоғарыдағы мысалда — үйдің өз болігіне
қоныстанған) міндеттемеден шығын қалады, ал борышкер басқа несие бергендер
алдындағы міндетін орындауды жалғастырады (үйдің басқа бөліктеріне
қоныстандыру үшін босату). Пәс көптіктің міндеттемелерінде (бір несие
беруші – бірнеше борышкер) міндеттемедегі өз бөлігін орындаған борышкер де
(ортақ үйдің өзі түрған бөлігін босатқан) міндеттемеден шығып қалады. Бірақ
соңғысы басқа борышкерлердің міндеттерін орындауы тұрғысынан сақталады
(үйдің олар тұратын бөліктерін босату). Сонымен, несие беруші борышкерге
басқа борышкерлердің орындамағандығына байланысты қандай да бір талап қоюға
құқылы емес, бір несие берушіге міндеттеменің бөлігін орындаған борышкер
қалған несие берушілерге неге орындау жасалмағаны жайында есеп беруге тиіс
емес.
Егер, арнайы басқадай айтылмаған болса, барлық үлестер теңдей деп
ойлау керек (бұл жағдайда — үйдің барлық бөліктері және олар үшін төленетін
ақы бірдей).
Заңнамада немесе шартта белгіленуі мүмкін басқа тәртіп екі кезге
қатысты болуы мүмкін: ортақтасқан принципгі қолдану (АК-ның 287-бабы) және
теңдей емес үлестерде бекіту (мысалы, меншік иелері сататын үйде олардың
үлестері бірдей емес).
Үлесті міндеттемелерге тән бірнеше мысалдар келтіруге болады: шығынның
орнын толтыру жөніндегі міндеттемелер бірлескен қызмет туралы шарттағы
мүліктегі үлестерге бара-бар (231-бап);
коммандиттік серіктестіктегі салымшылардың, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктің, қосымша жауапкершілікті серіктестіктің, акционерлік
қоғамның қатысушыларының жауапкершілігі (АК-ның 72, 77, 84, 85-баптары).
Адамдары көп, сондықтан әрбір несие беруші талап етуге құқылы, ал
әрбір борышкер міндеттемені толықтай орындауға міндетті міндеттеме
ортақтасқан міндеттеме деп танылады.
Ортақтасқан міндет немесе ортақтасқан талап, егер ол шартта көзделсе
немесе заң актісінде белгіленсе ғана туындайды, мысалы, міндеттеме нысаны
бөлінбейтін болса. [22, 544-б ]
Ортақтасқан міндеттемеде әрбір несие беруші кез келген борышкерден
толық көлемде орындауды талап етуге құқылы.
Белсенді көптік бар міндеттемелерде әңгіме ортақтасқан талаптар
жайында болады, ал пәс көптік міндеттемелерде — ортақтасқан міндеттер
туралы, аралас көптікте — екі жағы да тиісті мөлшерде сөз болады.
Ортақтасқан міндеттеме шартта көзделген (мысалы, "шартта көрсетілген
сатып алу-сату сомасын ортақтасып төлеуте міндеттенеміз") немесе заң
актілерінде белгіленген жағдайларда ғана туындайды. Міндеттеме нысанының АК-
ның 287-бабында айтылған бөлінбейтіндігінің мысалы ретінде ұйымның немесе
азаматтың тапсырысы бойынша екі немесе одан көп суретшінің бір сурет салу
міндеттемесін немесе ерлі-зайыптылардың автомашинаны сату міндеттемесін
алуға болады.
Ортақтас міндеттеме заң актілерінде белгіленгендігіне, бірқатар
мысалдар келтіруге болады: заңды тұлға қайта ұйымдасқанда жаңа құрылған
заңды тұлға, егер бөлу балансы қайта құрылған заңды тұлғаның құқықты
мирасқорын анықтауға мүмкіндік бермесе, қайта құрылған заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша несие беруші алдында ортақтас жауаптылық көтереді
[22, 545-б ];
толық серіктестіктің қатысушылары және коммандиттік серіктестіктің
толық серіктесі серіктестіктің борышы үшін серіктестік мүлкінің жетпейтін
бөлігіне өзінің барлық мүлігімен ортақтас жауаптылық көтереді (АК-ның 70,
72-баптары);
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрылтайшылары жарғылық қорға
салымның төленбеген бөлігі шегінде салымдар толықтай төленбеген жағдайда
серіктестіктің міндеттемелері бойынша ортақтас жауаптылық көтереді (77-
баптың 1-тармағы);
кепілші басқа жақтың (борышқордың) несие берушісі алдында осы жақтың
міндеттемесінің орындалуына толық немесе борышқормен ортақтасын ішінара
жауап беруге міндеттенеді (329-баптың 1-тармағы);
бірлесіп зиян келтірген тұлғалар жәбірленушінің алдында ортақтасып
жауап береді (932-бап);
кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттемелерде жалпы ереже ретінде
үлесті емес, ортақтас жауапкершілік қолданылады (АК-ның 287-бабының 2-
тармағы).
Борышкерлер ортақтасып міндеттенгенде несие беруші олардың барлығынан
бірдей немесе әрқайсысынан жекелей міндеттің толық немесе бөлшектеп
орындалуын талап етуге құқылы. Ортақтас борышкерлердің біреуінен толық
қанағат алмаған несие беруші, ала алмағанын ортақтас борышкерлердің
басқасынан талап етуге құқылы.
Ортақтас борышкерлер міндеттеме толық орындалмайынша міндетгі болын
қалады.
Ортақтас міндетті борышкерлердің біреуінің толық орындауы қалған
борышкерлерді орындаудан босатады (287-баптың 3-тармағы).
Бұл жерде әңгіме пәс ортақтастық жайында (тұлғалардың көптігі борышкер
жағында). Мұндай міндеттеменің мақсаты — орындай алатын борышқордан талап
етуіне мүмкіндік тудыру үшін несие беруші мүддесін мүмкіндігінше толық
қамтамасыз ету. Мысалы, бірлесіп келгірген зиянның орнын толтырғанда
(бірнеше қылмыскер азаматгың автомобилін қуып кетіп сатып жібереді)
жәбірленуші олардың әрқайсынан белгілі бір соманы талап етпейді, барлық
соманы біреуінің төлегенін талап етеді (мысалы, қылмыскерердің біреуі
ересек адам, басқалары — кәмелетке жетпегендер). Егер бір борышкерден
өндіртіп алынған сома шығынды жабуға жеткіліксіз болса, онда несие беруші
(жәбірленуші) келген шығынды өтеуді басқа борышкерлерден талап етуі мүмкін
(жасөспірімдердің біреуінен немесе барлығынан). Міндеттеме толық
орындалғанға дейін (зиян толық өтелгенге дейін) борышкерлердің ешқайсы
(борыштың көпшілігін төлеген де, төлеуге ешбір қатыспаған да) ортақтас
жауапкершіліктен босатылмайды.
Міндеттеме орындалғаннан кейін, оны борышкерлердің біреуі немесе
барлығы орындағанына қарамастан, міндеттеме толық тоқтайды. Бірақ бүрынғы
(борышкер мен несие беруші арасындағы) міндеттеменің орнына жаңа
(міндеттемені орындаған борышкер мен басқа борышкерлер арасыңда) міндеттеме
— регрестік міндеттеме туындайды (АК-ның 289-бабы).
Несие беруші жағында ортақтастық, практикада, көбіне міндеттеменің
бөлінбейтін нысанына қатысты туындайды. Заем шартынан туындайтын міндеттеме
басқа мысал бола алады (мысалы, ағайынды үшеу 10000 теңге қарыз береді,
ортақтасып талап қоюға келіседі).
Міндеттемені ортақтас несие берушілердің біреуінің алдында толық
орындау онымен басқа ортақтас несие берушілер арасында үлесті регресгік
міндеттеме тудырады.
Борышкердің міндеті немесе несие берушінің талабы тек ортақтас
міндеттемемен байланысты болуға тиіс. Сондықтан да, несие берушіде (несие
берушілерде) борышкерге (борышкерлерге) туындауы мүмкін басқа талаптар
назарға алынбайды. Мысалы, кепілдік шарты бойынша борышкер мен кепілші
екеуі несие беруші аддында ортақтас жауаптылық көтереді. Егер несие беруші
негізгі міндеттемені орындау туралы кепілшіге талап қойса, онда ол несие
берушінің борышкер алдындағы басқа міндеттеме бойынша нақты бар борышына
сілтеме жасауға құқылы емес.
Егер борышкер бірнеше несие берушіге қарыз болын, несие берушілердің
біреуінен орындауды кейінге қалдыруға рұқсат алса, ол басқа несие берушілер
қойған талапқа қарсы сол рұқсатты тілге тиек ете алмайды.
Адамдары көп міндеттемелердің өзінше бір түрі — субсидиялық
міндеттеме. "Негізгі борышқор несие берушінің міндеттемені орындау туралы
талабын қанағаттандырмаған жағдайда, бұл талап орындалмаған бөлігінде басқа
борышқорға (субсидиялық борышқорға) мәлімделуі мүмкін екендігі заң
қүжаттарында немесе несие беруші мен борышқордың арасындағы міндеттеме
ережелерінде көзделуі мүмкін" (АК-ның 288-бабы).
Субсидиялық міндеттеменің тегін дәл анықтау үшін оны пәс көптігі бар
ортақтас міндеттемемен салыстыру керек. Олардың ортақтығы сол —
міндеттеменің бір жағында бірлесіп жауаптылық көтеретін екі немесе одан көп
борышкер болады. Ал, айырмашылығы сонда, егер ортақтас міндеттемеде
борышкерлердің кез келгенін несие беруші толық көлемде орындауға тарта
алса, субсидиялық міндеттемеде біреуі (негізгі борыш-кер) толық көлемде
жауап береді, ал екіншісі тек қосымша жауап береді (негізгі борышкер
орындамаған бөлікке). [50, 102-б ]
Ортақтас міндеттемеде несие беруші орыңцауды өз қалауы бойынша кез
келген борышкерден талап етуі мүмкін. Субсидиялық міндеттемеде субсидиялық
борышкерге талап мұндай талап негізгі борышкерге қойылғаннан кейін қойылуы
мүмкін, егер негізгі борышкер талапты толықтай немесе жарым жартылай
қанағаттандырмаған болса. Бұл айырмашылықтар кепіл болушылық және кепілдік
ұғымдарының арасын ашқанда анық байқалады, себебі олардың негізіне
жауапкершіліктердің сипаты алынады. Кепіл болушы субсидиялық, ал кепілші -
ортақтас жауап береді [22, 586-б ].
Субсидиялың міндеттеменің басқа мысалдары:
- қосымша жауапкершілікті серіктестіктің қатысушыларының серіктестіктің
жарғылық капиталына салымдары жеткіліксіз болғандағы жауапкершілігі (АК-ның
84-бабы);
- еншілес ұйымдарға олар үшін міндетті болып табылатын нұсқаулар беруге
құқылы, олардың мұндай нұсқауларды орындау мақсатында жасаған мәмілелері
бойынша, сондай-ақ еншілес ұйымдардың негізгі ұйымның кінәсінен банкрот
болған жағдайында негізгі ұйымның жауапкершілігі (АК-ның 94-бабының 2-
тармағы);
- өндірістік кооператив мүшелерінің кооператив міндеттемелері бойынша
жауапкершілігі (96-бап);
-14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың келтірген зияны үшін
ата-ананың немесе қамқоршының жауапкершілігі.
Үшінші жақтың міндеттемеде алатын орыны ерекше. Үшінші жақты
міндеттеме шеңберіне кіргізу олардың міндеттемелердің туындау, орындалу
және тоқтау процесіндегі алатын ерекше рөлімен байланысты. Үшінші жақтың
маңыздылығының арқасында азаматтық құқықта үшінші жақ қатысатын
міндеттемелер көзделген.
Міндеттеме тараптарының біреуіне міндеттемелер немесе өзге де құқық
қатынастары арқылы байланысты жақтар үшінші жақтар деп саналады (АК-ның 270-
бабының 2-тармағы).
Үшінші жақтың бірінші белгісі сол, ол міндеттеменің тараптарының
біреуімен қандай да бір құқықтық қатынаста болуы тиіс. Ондай құқықтық
қатынас жеткізу бойынша міндеттеме (мысалы, үшінші жақ өзі жеткізуші болып
табылатын адаммен жеткізу шарты бойынша байланысты, немесе үшінші жаққа
өнімді тікелей сатын алушыға жеткізуді тапсырады), меншіктік құқықтық
қатынас (үшінші жақ - ортақ меншікке қатысушы), авторлық құқықтық қатынас
(үшінші жақ — ортақ автор), мұрагерлік құқықтық қатынас (өсиеттік бас
тарту), әкімшілік құқықтық қатынас (міндеттемені орындауды борышкердің
әкімшілік бағыныштылығындағы ұйымға жүктеу) және т.б. болуы мүмкін.
Үшінші жақтың екінші белгісі сол, оның міндеттеме тараптарының
біреуімен ғана (не борышкермен, не несие берушімен) байланысты болуы.
Сонымен үшінші жақ тараптан міндеттемедегі адамдар көптігімен ерекшеленеді,
мысалы, субсидиялық міндеттемеде субсидиялық жауапкершіліктегі адам
борышкермен де, алдында өзі жауап беретін несие берушімен де байланыста
болады. Сондықтан бұл адам үшінші жақ емес, борышкер. Үшінші жақ
қатынастарымен не тек борышкермен, немесе тек несие берушімен байланысты.
Былайша алғанда, үшінші жақтың тұлғасы кез келген міндеттемеде пайда болуы
мүмкін. Бірақ практика міндеттеменің кейбір түрлерін қалыптастырды, оларға
үшінші жақтың қатысуы міндеттеменің нысанын анықтауда шешуші рөл атқарады.
Үшінші жақ қатысатын міндеттемелердің кемінде үш түрін бөліп алуға
болады:
- регрестік (АК-ның 289-бабы);
- үшінші жақтың пайдасына міндеттемелер (270-баптың 3-тармағы);
- үшінші жақ орындайтын немесе үшінші жаққа орындайтын міндеттемелер, яғни
орындауды қайта жолдау немесе қайта тапсыру .
Міндеттеме үшінші жақ үшін міндеттер туғызбайды. Заңнамада немесе
тараптардың келісімінде көзделген жағдайларда міндеттеме үшінші жақтар үшін
міндеттеменің бір немесе екі тарапына қатысты құқық тудыруы мүмкін. (270-
баптың 3-тармағы).
Бұл жерде біз үшінші жақтың пайдасындағы шартты айтып отырмыз.
Борышкер мен несие беруші арасындағы міндеттеме жөнінде оның келісімі
болмай үпіінші жаққа міндет жүктеуге болмайды. Мұны үшінші жақпен шарт
жасасу жолымен немесе мұндай мүмкіндік занда көзделген ретте жасауға
болады.
Міндеттеме арқылы үшінші жаққа тек құқық беруге болады. Мұндай
міндеттеменің туындауының негізі әдетте, үшінші жақтың пайдасына жасалған
шарт болады (АК-ның 391-бабын қараңыз).
Үшінші жақтың пайдасына міндеттемені үшінші жақтың пайдасына шарт
туралы мәселені сөз еткенде қараймыз. Қазір регрестік міндеттемені және
орындауды қайта жолдауды және қайта тапсыруды қарайық.
Регрестік міңдеттеме. Басқа адамның міндеттемесін орындаған борышкер
орындалған міндеттеменің мөлшерінде сол адамға кері талап (регресс) қоюға
құқылы. [29, 201-б ]
Үшінші жақтың әрекеттері салдарынан міндеттемені орындамаған борышкер
сол жақтың шығынды төлеуін талап етуге құқылы (АК-ның 289-бабының 1-
тармағы).
Регрестік міндеттеме үшінші жақтар қатысатын міндеттемелердің бір түрі
болып табылады.
Регрестік құқықты, тағы да, кері талап құқығы, ал регрестік
міндеттемені — кері міндеттеме деп атайды.
Үшінші жақтың міндеттемесін орындаған немесе үшінші жақтың кінәсінен
міндеттемені орындамаған борышкер регреслік міндеттемеде несие берушіге
(регредиентке) айналады, ал сол кері талапты қойған үшінші жақ борышкер
(регрессат) болады. Мысалы, ортақтас міндеттемедегі міндеттеме орындаған
адам негізгі міндеттеме бойынша борышкер, ал регрестік міндеттеме бойынша
несие беруші болып табылады.
289-баптың 1-тармағында көзделген жағдайдың мысалы ретінде бас
мердігердің күрделі қүрылысқа мердігер шарты бойынша объектіні тапсырыс
берушіге өткізу міндеттемесін әрлеу жүмыстарын бітіре алмаған қосалқы
мердігердің әрекетінен орындай алмауын айтуға болады. Тапсырыс берушіге
айыппұл төлегендіктен және оның шығынын жапқандықтан бас мердігер өзі
тартқан шығынды регресс тәртібінде қосалқы мердігерге жүктеуі мүмкін.
Регрестік міндеттеме, жалпы ереже бойынша ортақтас емес, үлесті және
АК-ның 286-бабының ережесіне бағынады. Ортақтас талапты орындаған борышкер
барлық соманы қалған борышкерлердің біреуінен өндіріп ала алмайды. Өндіріп
алу ортақтас борышкерлердің әрқайсысына теңдей үлесте және ортақтас
міндетті орындағанның өзіне тиісгі үлес келетіндігі ескеріліп жүргізіледі.
Мысалы, үш азамат ортақтасып 3000 теңге төлуге міндеттенеді. Міндеттеменің
орындалу мерзімі өткеннен кейін несие беруші ол 3000 теңгені түгелдей бір
борышкерден өндіріп алады. Сондықтан, 3000 теңге төлеген борышкер қалған
екеуінен 1000 теңгеден өндіріп алуға құқылы (3000 теңгені үш адамға
шаққанда 1000 теңгеден келеді).
Регрестік міндеттемедегі үлестердің бірдейлігі принципінен, занда
белгіленген жағдайларда, АК-ның 286-бабына сәйкес шегініс жасауға болады.
Мысалы, АК-ның 70-бабының 2-тармағына сәйкес "серіктестік мүлкіндегі өз
үлесінен астам бөлігіндегі толық серіктестіктің борыштарын өтеген қатысушы
өзінің алдында серіктестік мүлкіндегі өз үлесінің мөлшеріне тең үлестік
жауапкершілікті мойнына алатын өзге де қатысушыларға тиісті бөлігінде кері
талап қоюға құқылы". Кепілдік шарты бойынша қатынастарда борышкер мен
кепілші несие беруші алдында ортақтас борышкерлер ретінде жауап береді (АК-
ның 329-бабы), бірақ, міндеттемені АК-ның 334-бабына сәйкес орындаған
кепілші борышкерден борыштың барлық сомасын өндіртіп алу құқығына ие
болады, ал несие берушіге өз борышын төлеген борышкер кепілшіден ешнәрсе
өндіріп ала алмайды. Бұл кепілдік шартының ішкі мәнінен туындайды.
Регрестік міндеттемелердегі үлестердің ортақтастықтан туындайтын
теңсіздігі шартта белгіленуі мүмкін. Мысалы, борышкерлер өздерінің
біреуінің материалдық жағдайының нашарлығына байланысты оның төлейтін
сомасының мөлшерін азайтуға келісуі мүмкін.
Борышкерден орындау алған несие берушінің басқа ортақтас несие
берушілерге төлеуі, әдетте, тендей үлестерде болады. Теңдей емес үлестерде
төлеу міндеттеменің мәнінен туындайды. Мысалы, егер ортақ меншіктің
қатысушылары өздерінің тұрғын үйін ұзақ мерзімге жалға өткізсе, олардың
біреуі жалдаушыдан алған төлем меншік иелері арасында тендей емес
үлестерде, олардың ортақ мүліктегі үлестеріне сәйкес бөлінеді. Сол сияқты,
сақтауға өткізілген затты үшінші жақ қасақана жойғанда (ұрлағанда) сақтаушы
да, меншік иесі де ортақтас несие берушілер ретінде шығынды төлеуді талап
етуге құқылы. Бірақ, төлеуді алған сақтаушы оны толық көлемде меншік иесіне
беруге тиіс, ол төлеуді меншік иесі алса, ол оны түгелдей өзінде қалдырады.
[2, 251-б ]
АК-ның 276-бабына сәйкес, міндеттемені орындау үшінші жаққа толықтай
немесе жартылай жүктелуі мүмкін, егер ол заңнамада немесе шартта көзделген
болса, немесе үшінші жақ тараптардың біреуімен тиісті шартпен байланысты
болса.
Борышкердің міндеттемені орындауды үшінші жаққа жүктеуін, әдетте,
борышкердің орындауды үшінші жаққа қайта тапсыруы деп атайды. Несие иесінің
борышкерге орындауды үшінші адамға беру міндетін жүктеуі орындауды қайта
жолдау деп аталады.
Бір қатынастың өзінде қайта тапсырудың да, қайта жолдаудың да болуы
әбден мүмкін. Мысалы, орындауды үшінші жаққа жүктеу транзиттік жеткізу
бойынша қатынастарда кең таралған. Көтерме база, сатып алушылармен шарт
жасасып жеткізуші болады (яғни, тауарлар жеткізу міндеттемесі бойынша
борышкер), ол дайындаушы ұйыммен жеткізу шартын жасасып сатып алушы болады
(яғни, несие беруші). Дайындаушы ұйымға тауарларды тұтынушы ұйымға тікелей
жеткізу міндетін жүктеп көтерме база қайта тапсыруды да (база мен
тұтынушылар арасындағы шартқа қатысты) және қайта жолдауды да (база мен
дайындаушы арасындағы шартқа қатысты) жасайды.
Қайта тапсыруды және қайта жолдауды талаптан қайтудан және борышты
аударудан ажырату қажет, соңғы жағдайларда орындау субъектілері толықтай
ауыстырылады, жаңа несие берушілер мен борышкерлер пайда болады. Ал, үшінші
жаққа орындауды жүктегенде, бастапқы борышкер мен несие беруші
міндеттемелік құқықтық қатынастардан шығып қалмайды. Сондықтан,
міндеттеменің орындалғаны үшін жауаптылықты үшінші жақ емес, міндеттемеге
іікелей қатысушы көтереді. Мысалы, міндеттемені орындауды үшінші жакқа —
дайындаушы ұйымға жүктеген көтерме база, ұйым міндеттемені орындамаған
жағдайда, сатып алушыға мұндай жағдайда көзделген айыппұл санкциясын
төлейді, сонан соң бұл санкциялардың сомасын кінәлі дайындаушы ұйымнан
регрестік талап тәртібінде өндіріп ала алады. [21, 587-б ]
Тікелей дайындаушыны жауапқа тарту заңда тікелей белгіленген
жағдайларда ғана мүмкін болады (мысалы, жеткізу немесе франшиза шарты
бойынша сапасыз өнімдер немесе тауарлар жеткізгені үшін дайындаушының
жауапкершілігі).
АК-ның 276-бабында міндеттемені орындауды үшінші жаққа жүктеудің нақты
негіздері айтылады:
а) заңнама (мысалы, жүкті тіке аралас қатынаста тасымалдағанда шартты
жөнелту пунктінің көлік көсіпорыны жасайды, ал орындайтындар, көлік
заңнамасына сәйкес, жүктің жүретін жолындағы басқа көлік көсіпорындары);
б) шарт (мысалы, мердігерлік шартында мердігер мен тапсырыс беруші
орындауды қосалқы мердігер жүргізеді деп болжайды);
в) үшінші жақтың шарттың тараптарының біреуімен басқа шарт арқылы
байланысының болуы (мысалы, транзиттік жеткізуде шарт бойынша борышкер
тарап (көтерме база) міндеттеме орындаушы үшінші жақпен (дайындаушы
ұйыммен) тағы бір жеткізу шарты арқылы байланысты).
Егер заңнамадан, міндеттеме шарттарынан немесе оның мәнінен
борышқордың міндеттемені жеке өзі орындау міндеті туындамаса, несие беруші
борышкер үшін үшінші жақ үсынған орындау ісін қабылдауға міндетті (АК-ның
276-бабы).
Үшінші жақ үсынған орындауды несие берушінің қабылдауын оған жүктеу
несие беруші үшін ең бастысы орындауды алу, ал оның кімнен екенінің маңызы
жоқ деген түсініктен туындайды. Әрине, орындау ойдағыдай болуы керек.
Орындауды несие берушінің келісімінсіз, тек "жеке" міндеттемелер деп
аталатындарда ғана қайта тапсыруға жол берілмейді. Мұндай тыйымдар
заңнамамен (мысалы, сенімхатпен уәкілеттік берілген әрекетті сенім
білдірілген адам өзі жасауы тиіс — 169-бап) немесе шартпен (тапсырыс беруші
түрғын үй соғуға немесе автомашинаны жөндеуге мердігерлік шартын жасасқанда
қосалқы мердігерлерді тартуға жол берілмейтіндігін көрсетеді) салынуы
мүмкін. Тіптен, егер шартга міндеттемені тікелей өзі орындау міндеті
айтылмаса да, қайта тапсыруға жол берілмейтіндігі міндеттеменің мәнінен
туындайды (егер тапсырыс беруші әйгілі суретшіге өз суретін салып беруді
тапсырса, ал суретші оны орындауды өз шәкіртіне тапсырса не болады?).
АК-ның 276-бабының 3-тармағында несие беруші борышкердің мүлкіне
төлеттіріп алуды аударған жағдайда сол мүлікке құқықтан (пайдалану құқығы,
иелену құқығы, кепілге салу және т.б.) айырылып қалу қаупіне ұшырайтын
үшінші жақ несие берушінің талабын борышкердің келісімінсіз-ақ өз есебінен
қанағаттандыра алады. Бұл жағдайда несие берушінің міндеттеме бойынша
құқығы үшінші жаққа өтеді және АК-ның талаптан қайту туралы ережесі
қолданылады.
Мұнда орындауды қайта тапсыру жоқ. Үшінші жақтың өзі, борышкердің
келісімінсіз оның міндеттемесін орындайды, бұл борышкер мүлкін жоғалтып алу
қаупінен туындайды, ал оны үшінші жақ қалайда сақтауы керек. Мысалы, үшінші
жақ борышкерден ұзақ уақытқа тұрғын үй жалдаған, және осы үйге кепіл
ретінде борышкерге ірі сома берген. Егер несие беруші борышкердің
міндеттемесінің орнын толтыру үшін бұл үйді төлеттіріп алуға аударса, онда
үшінші жақ несие берушінің талабын қанағаттандыруға құқылы. Бұл норманы
қолданудың міндетті шарты — борышкердің мүлкіне нақты құқықтың болуы. Егер
жалдаушы борышкерден жалға алған үйде көп жылдар бойы тұрса, ал борышкер
банкрот болса және несие беруші үйді төлеттіріп алуға аударса, онда үйдің
саудада сатылып кетпеуі үшін жалдаушының ол борышты төлегені тиімді. Бірақ
бұл ретте жалдаушы талаптан қайту ережесі бойынша несие берушіні
алмастырады, яғни бұдан былай оның өзі сол үйді төлеттіріп алуға аудара
алады.
Үшінші жақтың міндеттемені орындауын несие берушінің тапсырмасы
бойынша үшінші жақтардың міндеттеме орындауынан ажырата алу керек (АК-ның
356-бабы). Бұлардың ортақтығы сол, олардың екеуінде де міндеттемені үшінші
жақтың орындауы бар. Ал, ең басты айырмашылық сонда, 276-бапқа сәйкес
орындауды үшінші жаққа борышкер жүктейді, ал ол үшінші жақтың әрекеті үшін
несие беруші алдында жауап береді. 356-баптың негізінде үшінші жаққа
орындауды жүктеуді несие беруші борышқор өз міндетін орындамаған жағдайда
және соның есебінен жүргізеді, ал үшінші жақ борышкермен ешқандай
қатынастармен байланысты емес, несие берушінің тапсырмасын өзінше келісім
бойынша орындайды.
Міндеттемеде тұлғалардың өзгеруі. Қайта тапсырудан және қайта
жолдаудан несие беруші құқығының басқа адамға ауысуын және борышты аударуды
(міндеттемедегі тұлғалардың өзгеруінен) айыра білу керек.
Қайта тапсырғанда борышкер қайта жолдағандағы несие беруші сияқты
міндеттеме субъектісі болып қалады. Несие беруші құқығы ауысқанда және
борыш аударылғанда міндеттеменің бүрынғы қатысушылары шығып қалады.
Талаптан қайтқанда несие беруші алмасады немесе борышты аударғанда борышкер
алмасады.
АК-ның 339-бабының 1-тармағына сәйкес, несие беруші өзіне міндеттеме
негізінде тиесілі құқықты (талап) басқа адамға мәміле бойынша бере алады
(талаптан қайту) немесе құқық басқа адамға заң актісі негізінде өтеді. [54,
265-б ]
Бұл тармақта міндеттеме негізінде несие берушіге тиесілі құқықты
басқаға беру жайында айтылады. Бірақ мұндай құқық басқа құқықтық
қатынастарға да негізделуі мүмкін, мысалы, интеллектуалдық меншік
қатынастарына. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі Патент
заңының1 11-бабының 6-тармағына сәйкес патент иеленуші өзінің алған қорғау
құжатын кез келген жеке және занды тұлғаға еркімен бере алады.
1999 жылғы 26 шілдедегі Тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері және
тауарлардың шыққан орындарының атаулары туралы ҚР Заңының 21-бабының 1-
тармағына сәйкес, куәлікте көрсетілген барлық тауарлар мен қызметке не
олардың бөліктеріне ерекше құқықты оның иесі шарт бойынша басқаға еркімен
бере алады. Несие берушінің алмасуы несие берушінің құқығының басқа адамға
ауысуы арқылы жүзеге асырылады. АК-ның 197-бабында және Азаматтық
заңнаманың негіздерінде (69-бап) талаптан қайту жайында ғана айтылған, ол
дәл емес, себебі "несие беруші қүқығының басқаға өтуі ұғымы" "талаптан
қайту" ұғымынан әлде қайда кең. Несие беруші құқығының басқа адамға өтуі
оған тиесілі құқықты мәміле бойынша беру (талаптан қайту); заң актісі
негізінде өту жолымен жүзеге асырылуы мүмкін.
"Талаптан қайту" терминімен қатар заңнамада және әдебиетте рим
құқығынан алынған "цессия" — (лат. сеззіо) термині қолданылады.
Талаптан қайту (цессия) — алғашқы несие беруші (цедент) мен жаңа несие
беруші (цессионарий) арасындағы шарт. Ал бұл шарт кез келген құқықтық
формада және ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін: сатып алу-сату (мысалы,
алғашқы несие беруші затты танысына сақтауға береді, сонан соң оны жаңа
несие берушіге сатады), сыйға тарту (ол затты сыйлайды) және т.б.
Талаптан қайтудың бір мысалы АК-ның 325-бабында бекімін тапқан, ол
бойынша кепіл ұстаушы кепіл туралы шарт бойынша өз құқығын, несие берушінің
құқықтарын талаптан қайту жолымен беру туралы ережені сақтай отырып, басқа
адамға беруге құқылы. Тура осындай ереже Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы
Жарлықта бекімін тапқан (16-бап). Регрестік талаптарда талаптан қайтуға жол
берілмейді (АК-ның 339-бабының 1-тармағы). Мысалы, міндеттемеде борышқорлар
көп болып, олардың біреуі несие берушіге міндеттемесін орындаса және басқа
борышкерлерге регрестік құқық талабын иеленсе, ол бұл құқықты үшінші жаққа
бере алмайды.
Құқықтан қайтуға борышкердің келісімі керек емес, себебі борышкерге,
жалпы ереже бойынша, кімге орындау жасаса да бәрі бір. Бұл ережеден өзгеше
жағдай заң актілерінде немесе шартта белгіленуі мүмкін. Мысалы, АК-ның 345-
бабының 2-тармағында борышкердің келісімінсіз міндеттеме бойынша талаптан
қайтуға жол берілмейтіндігі белгіленген, себебі борышкер үшін несие
берушінің жеке басы елеулі рөл атқарады.
Кейбір құқықтар басқа адамға өтпейді. Әңгіме бұл жерде "жеке құқықтар"
жайында, олар несие берушінің жеке басымен соншалықты тығыз байланыста, бұл
құқықтарды несие берушіден алу олардың күшінің жойылғандығын білдіреді. АК-
ның 340-бабында мұндай құқықтардың екі мысалы келтірілген: алимент туралы
талаптар және өмірге және денсаулыққа келтірген зиянды төлеу туралы
талаптар. Бірақ, басқа да құқықтарды атауға болады, мысалы, жеке
сақтандыруды шарт бойынша төлетуге, зейнетақымен қамсыздандыру шарты
бойынша қосымша зейнетақыға құқықты.
Берілмейтін құқықтар тобына жеке мүліктік емес құқықтар да, атап
айтқанда, интеллектуалдық меншікпен байланысты тек өзіндік құқықтар жатады.
Несие берушінің басқа адамға өтетін құқығының көлеміне қатысты АК-да
азаматтық құқықтың жалпы принципі бекімін тапқан: құқық толық көлемде,
барлық ауыртпалығымен және өту кезінде болған жағдайларда ауысады (341-
бап). Атап айтқанда, бұл міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін
құқықтар, яғни міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің АК-да көзделген
де, көзделмеген де тәсілдері.
Талаппен байланысты басқа құқықтар заңнамада (атап айтқанда, 341-бапта
айтынған алынбаған сыйақыға (мүддеге) құқық) немесе борышкер мен алғашқы
несие беруші арасындағы шартта (мысалы, шарттың күшінде болу мерзімін
ұзартуға немесе оны мерзімінен бұрын тоқтатуға құқық) белгіленуі мүмкін.
Талаптан қайту борышкердің келісімінсіз болатындықтан онда, жағдайын
нашарлатып алмауы үшін, өз қүқығын қорғайтындай мүмкіндік болуы тиіс.
Борышкер, мысалы, міндеттеменің толықтай немесе жарым жартылай
орындалғанын, талаптың көнелігі мерзімінің өтуін тілге тиек ете алады, кері
талаптың есепке алынуын талап етеді (АК-ның 370-бабы).
Борышкердің талаптан қайту туралы хабар алған кезге дейінгі
қарсылықтары ғана ескеріледі. Сондықтан, егер алғашқы несие берушіге қарсы
кері талапты есепке алу қүқығы борышкерде хабар алғаннан кейін туындаса,
онда жаңа несие берушіге қарсы есепке алу туралы талап жасауға борышкердің
құқығы болмайды. [16, 103-б ]
Борышкер міндеттеме жөніндегі құқықтардың жаңа несие берушіге ауысқаны
туралы хабарды алып, кезінде бастапқы несие берушіге қоймақшы болған
қарсылықтарын жаңа несие берушінің талаптарына қарсы қоюға құқылы (АК-ның
343-бабы).
АК-ның 344-бабында құқық басқа адамға заң актілері негізінде ауысатын
жағдайлар келтірілген. Заң актілерінен тікелей ешқандай құқық қатынастары
туындауы мүмкін емес, бірақ қандай да бір заңдық фактылар болуы шарт. АК-
ның 344-бабында келтірілген мән-жайлар сол фактыларға жатады: әмбебап құқық
мирасқорлық мұраға алғанда және занды тұлға қайта құрылғанда туындайды (АК-
ның 45-және 46-баптары);несие берушінің құқығын басқа адамға аудару
жөніндегі сот шешімі қабылдануы мүмкін, мысалы екі немесе одан көп талап
қоюшылар қатысқан дауларды шешкенде, мысалы, қарсы талапта, шешім олардың
біреуінің пайдасына шығарылады, басқа талап қоюшылардың құқығын сот
мойындамайды; міндеттемені оның бұл міндеттеме бойынша борышкер емес
кепілшісінің, кепілдік берушісінің немесе кепіл ұстаушысының орындауы.
Несие беруші құқығының борышкердің міндеттемесін орындаған кепілдік
берушіге ауысу тәртібі АК-ның 334-бабында анықталған. 334-бапты кепіл
берушінің құқықтарына қолдану кепіл беруші борышкер емес, үшінші жақ болса
ғана мүмкін болады. Төлеттіріп алуды кепіл затына аударғанда несие
берушінің құқығының кепіл берушіге ауысу механизмі АК-да анықталмаған,
сондықтан бұл жерде құқықтың несие берушіге ауысуының жалпы ережесі
қолданылады; сақтандырушы сақтандыратын жағдайдың басталуына жауапты
борышқорға несие берушінің құқықтарын суброгация жасағанда.
"Суброгация" термині (ауыстыру, беру) міндеттеменің өзін өзгертпей
оның қатысушыларының біреуін ауыстыруды білдіреді. Суброгацияның цессиямен
ұқсастығын байқау қиын емес, ол түсінікті де, себебі екеуінде де әңгіме
несие беруші құқығының ауысуы жайында болып отыр. Суброгацияны цессиядан
бөліп алу олардың арасындағы кейбір айырмашылықтарға байланысты. Цессияда
құқықтан қайту туралы шарт жасалады. Суброгацияда құқық шарт бойынша емес,
жаңа несие берушінің алғашқы несие берушіге төлем жасауы бойынша ауысады,
мысалы, сақтандыратын жағдай басталғанда сақтандыру төлемін төлеу. Көптеген
елде танылған "суброгация принципі" ұғымының мәні мынада — сақтандырушының
сақтандыру төлемінен басқа, келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz