Төлем тапсырмасының жазылған күні
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Кәсіпорынның қаржылық есеп стандарты бойынша ақшалай қаржылар 6
есебі, аудитінің теориялық маңызы
1.1 Ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудегі маңыздылығы 6
1.2 Кәсіпорында ақша қаражаттарын халықаралық стандартқа сай 15
операцияларының есебін ұйымдастыру
1.3 Қаржылық есептің халықаралық стандарты бойынша ақша 22
қаражаттарын түгендеудің негізі
2. Хлебокомбинат Восток ЖШС-дегі ақша қаражаттарын қаржылық есеп28
стандартына сай есебін жүргізу
2.1 Хлебокомбинат Восток ЖШС-дегі технико-экономикалық 28
көрсеткіштеріне сипаттама
2.2 Кәсіпорынның қаржы есептілігіндегі ақша қаражаттарының 32
бухгалтериядағы есебі
2.3 Шаруашылық субъектінің ақша қаражаттарымен қамтамасыз еетілуін 37
талдау
2.4 Үлестік құралдар негізіндегі ақша төлемдер есебін жүргізу 40
3. Хлебокомбинат Восток ЖШС-нің ақша қаражаттарының есебін 52
жетілдіру жолдары
3.1 Ақша қаражаттарымен негізгі құралдардың бастапқы құнын 52
айқындаудағы тәртібін салыстыру
3.2 Ақша қаражаттарының жалпы активтердің табыстылық деңгейіне 56
әсерін айқындау
Қорытынды 61
Пайланылған әдебиеттер тізімі 64
Қосымшалар
Кіріспе
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа
заңды және жеке тұлғалармен қарым қатынас жасайтындығы белгілі. Сол
уақыттардағы операциялардың барлығы дәрлік ақшамен есеп айырысу арқылы
жүргізіледі десек қателеспейміз
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер
арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі танктер
орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары
арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін
коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы
Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің
қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт
береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты
ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен
субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті
адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып
жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер
бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары – шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет пинистрлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар – жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге
олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық
қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар – Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі
мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар – корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және
олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды
қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды
толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау;
талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық
және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен
жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару
арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ
төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған
шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес
(бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басқалары) деп бөлуге болады.
Ақша қаражаттары қозғалысының есебінде операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызмет тұрғысынан алғандағы мағлұматтар мазмұндалуға тиіс, мұның
өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайына оның қызметі түрлерінің ықпалын
бағалауға мүмкіндік береді.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысын ашып
көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай
түсім қаражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не
жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында таза табыс пен зиянға
ағымдағы активтер мен міндеттемелер, ақша операциялары өзгерістеріне,
сондай-ақ инвестициялық немесе қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын
кірістерге немесе зияндарға қарай түзету енгізіледі.
Ал кәсіпорынның жеделдігін қамтамасыз етудегі ақша қаражаттары арқылы
есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің
елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу
операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде
мыналарды басшылыққа алу керек:
▪ ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер
кезінде есептеу;
▪ ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
▪ кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс
есептеу;
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Бәсеке қабілеттілігі
кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай, алдағы уақыттарда
дамуына қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар
мен оның баламаларын дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорың қызметінің
нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет. Кез-келген шаруашылық субъектілер ақша
қаражаты есебін жүргізу ол есептік саясаттың негізгі баптарының бірі болып
табылады.Сондықтан берілген тақырып бухгалтерлік есептің көкей кесті
проблемаларының бірі болып табылады. Ақша қаражаттарын сақтау үшін және
заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк
мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары-бұл банк мен клиенттер
арасындағы келісім шарттың қатынастарын көрсететін әдіс.Банк шоттары
теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық
және коореспонденттік болып бөлінеді.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол экономикалық
қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін
ашылады.Аккредитивтер, чек кітапшаларының шоттарын және басқаларын
субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады.Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
срттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше өзгертілмесе,
субъктінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Дипломдық жұмысмының негізгі мақсаты да – Хлебокомбинат Восток
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық есептің халықаралық
стандарты бойынша ақшалай қаржылар есебі мен аудитінің теориялық,
тәжірибелік және ұсыныс шараларының жүргізілуі қарастырылады.
1. кәсіпорынның қаржылық есеп стандарты бойынша ақшалай қаржылар есебі,
аудитінің теориялық маңызы
1.1 Ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудегі маңыздылығы
Барлық шаруашылық жүргізші субъектілер өз ақша қаражаттарын банктердің
тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер жөніндегі басқа
субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп айырысу тәртібімен
банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты ақшасыз есеп айырысу
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген нормативтік құжаттармен
белгіленген жағдайлар мен шегінен шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
Ұлттық Банк ақша-несие жүйесіне орталықтандырылған жоспарлы
басқаруды, бюджеттің кассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық валюта
жоспарын қалыптастыруға қатысады. Ол ақша эмиссиясын, ұйымдар мен
мекемелерге несиелендіруді, қаржыландыруды және есеп-айырысу қызметін
атқарады.
Прогрессивті несие саясатын жүзеге асыру, негізгі қызметті несиелендірудің
бүкіл жүйесінің тиімділігінарттыру, күрделі қаржыны қаржыландыру мен
несиелендіру, сондай-ақ қажетті есеп айырысуларды жүргізу төмендегі
мемлекеттік акционерлік банктерге жүктелген: Тұран Әлем банкі - өндірісте,
құрылыста, көлік пен байланыста, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
саласында, сыртқы экономикалық қызметте; Қазагроөнеркәсіпбанкі –
агроөнеркәсіп кешенінде; Казкредсобанк – тұрғын үй-коммуналдық
шаруашылықта, тұрмыстық қызмет көрсетуде және экономиканың басқа да
салаларында; Халықтық банк – елдегі жинақ ісін ұйымдастыруды қамтамасыз
етеді; Бюджеттік банк – бюджеттегі мекемелерге қызмет көрсетеді; Қазақстан
Эксимбанкі – экспорт-импорт операцияларын несиелеуді, сондай-ақ Үкімет
белгілейтін елдің экономикалық даму басымдықтарына сәйкес тиімді
инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асырады; Медетші
банк-қаржы жағдайын оңалтуы мен өндірісті көтеруі (қайта құруы) үшін
мемлекет қаржы бөлетін субъектілерді несиелендіреді. Бұған қоса
республикада коммерциялық және жекеменшік банктердің жүйесі құрылған, олар
елде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерге қызмет көрсетеді.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер
арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі танктер
орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары
арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін
коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы
Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің
қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт
береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты
ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен
субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті
адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып
жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер
бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары – шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет пинистрлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар – жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге
олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық
қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар – Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі
мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар – корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Өзі орналасқан жерден тысқары жерлерде жеке филиалдары мен
өкілдіктері (дүкендері, қоймалары және т.с.с.) бар заңды тұлғаларға табысты
нақты ақша түріндегі несие төлем тапсымалары бойынша есептеу үшін есеп
айырысу субшоттары ашылуы мүмкін.
Уақытша есеп айырысу шоты ішінара пайдалануға берілген (іске қосу
кешені, кезек, кезең және т.с.с), салынып жатқан кәсіпорынға арнап ашылуы
мүмкін. Мұндай шот жоғары тұрған органның өкімі бойынша кәсіпорын
пайдалануға толық берілгенге дейінгі мерзімге ашылады.
Субъектіге валюталық шот ашылуы мүмкін, ол шетел валютасындағы
қаражаттың нақты бары мен қозғалысын есепке алуға арналған. Ол сыртқы
экономикалық қызметті жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект
үшін ашылады. Аккредитивтер бойынша шоттарды, чек (аванс) кітапшаларының
шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін
және тиісті операцияларды жүргізу үшін ашады.
Есеп айырысулар толық және тұрақты болуға тиіс. Олардың негізінде мынадай
принциптер қаланған: субъектілер өз ақша қаражаттарын банкте сақтауға
міндетті; олардың арасындағы есеп айырысулар, әдете, қолма-қол ақшаны
пайдаланбай жүргізіледі; аудару арқылы есеп айырысулар жүргізуге негіз
болып табылатын барлық құжаттар банк, байланыс органдары мен Халықтық банк
мекемелері арқылы төлемдер жасау үшін пайдаланылады; банктік емес айналымда
айналыстың тек жалпымемлекеттік кредит құралдары (чектер, вексельдер, банк
билеттері және басқалар) ғана айнала алады. Есеп айырысудың мақсаты –
нарықтық қатынастарды нығайтуға, жиынтық қоғамдық өнімнің қозғалсына, есеп
айырысу қатынастарына қатысушыларды өзара ынталандыру мен бақылауға,
олардың кірістері мен шығыстарын өлшеуге жәрдемдесу.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз активтердің жеделдігін
қамтамасыз етудегі ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында
сақтап міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы
ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен
есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы
4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз
тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл мәмәлімет заңды тұлғалардың
арасындағы әрбір мәміле (контракт, келісімшарт)бойынша шартты түрде
пайдаланылады.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк
шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісімшарттың қатынастарын
көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де
жүргізіледі және ол ағымдық, жиынтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ағымдағы (есеп айырысу) және
жинақ шоттар – бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар
үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі шетелдік валютадағы қаражаттардың
қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп
айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге
асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер,
чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша
қаражаттарын сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашылады.
Субъект шоттарындағы ақша қаражаттары олардың иелерінің әмірі бойынша
есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы ақша қаражатты есептен
шығаруға тек қана соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және
қолданылып жүрген заңдардакөзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі
мүмкін.
Субъектінің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше көзделмесе,
субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазакстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістер пайдаланылады:
1. қолма – қол ақшаны аударуды;
2. төлем тапсырмасын ұсыну;
3. чектер беруді;
4. вексель немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді;
5. тапсырма – талап төлемдерін ұсынуды;
6. инкассалық жарлығын ұсыну.
Кәсіпорындар мен ұйымдар активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі
ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде
мыналарды басшылыққа алу керек:
- ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер
кезінде есептеу;
- кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және
олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
- есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының
кіріске алынуы мен шығындалуын дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі –
кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз
етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс
ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін
қажет.
Ақша баламалары (эквиваленті) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелетін активтер болып табылады. Олардың түрлері төмендегідей:
1. қазыналық вексельдер;
2. коммерциялық (саудалық) қағаздар;
3. депозиттік сертификаттар;
4. ақшалай құнды қағаздар;
5. корпаративтік құнды қағаздар.
Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына
жатқызылмайды. Сондықтан да ақша эквивалентін кассадағы ақшалар шотында
есептемейді. Ақша эквивалентін кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде
қарастырудың қажеттілігі жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді
инвестициялар шотында есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс – сапар шығындары үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқа да
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Овердрафт дегеніміз – кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған
кредиттік қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және
кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың
банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айырысу шотындағы
қалдық сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады. Егер овердрафт
үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кәсіпорынның балансында немесе
өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек көрсетілуі тиіс.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақшалай құнды қағаздар –
ақшаны қарызға алғандығын білдіреді. Құнды қағаздардың бұл түріне
вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады. Жалпы
ақшалай құнды қағаздардан табыс бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай
құнды қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт
аралығында қолданылады.
Саудалық құнды қағаздар – құнды қағаздардың бұл түрі белгілі бір
коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған.
Депозиттік сертификаттар дегеніміз – ірі атаулы құнға ие болатын
мерзімдік сертификаттар. Депозиттік сертификаттар құнды қағаздар болғанымен
оларды бір адамнан екінші адамға беруге болады. Депозиттік сертификаттар
клиентке банк мекемесінің берген борыштық сенімхатының рөлін атқарады. Бұл
сертификатта банкке белгілі бір мерзімге салынған салымдарының түрі
көрсетіледі. Сертификаттардың өзі атаулы және ұсынбалы болып екі түрге
бөлінеді.
Сонымен депозиттік сертификаттар дегеніміз – салымшының немесе оның
мұрагерінің белгіленген мерзімнің соңында депозит сомасы бойынша пайыз
түрінде табыс алу құқығын куәландыратын ақшалай салым туралы эмитент
банкінің берген жазбаша куәлігі болып табылады.
Корпаратавтік құнды қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардың заң күшіне
сүйене отырып өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық
қызметін жүзеге асыру үшін шығаратын құнды қағаздарын айтады. Құнды
қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және
олар эмитент ретінде тіркеледі.
Капиталды құнды қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардың қорын құруға
немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады.
Муниципалдық құнды қағаздар – бұл ақша қаражаттарының баламаларының
бір түрі. Жергілікті бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар
шешімімен шығарылады. Ақша қаражаттарының баламаларының бұл түрін
шығарудағы мақсаты – құрылыс, яғни ауруханалар салу үшін, бала-бақшалар мен
мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың жағдайын жақсарту және тағы да басқандай
аймақтық әлеуметтік мәселелерді шешу болып табылады.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және
олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды
қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды
толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау;
талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық
және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен
жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару
арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ
төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған
шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес
(бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басқалары) деп бөлуге болады.
Банк субъектілердің ақша қаражаттарын олардың шоттарында сақтайды, осы
шоттарға келіп түскен сомаларға есептеме жүргізеді, субъектілердің
шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта көзделген басқа
да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.
Ақша қаражаты субъектілердің шоттарынан олардың иелерінің өкімі бойынша
есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен
шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып
жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол беріледі.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау егер заңдарда өзгеше көзделмесе,
сібъектінің басшысы белгілейтін кезектілікпен жүзеге асырылады.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем
тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлікпен
және темір жолмен есеп айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының
арасындағы шартпен (келісіммен, жекелеген уағдаластықтармен) айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен
міндеттемелерді есептеу жүргізілуі мүмкін.
Ақшасыз есеп айырысу нысандарын қарастырайық.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмасы субъектінің қызмет
көрсетуші банкке өз шотынан белгілі бір соманы аударуы туралы тапсырмасы
болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілерде тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
банктің шолып қарауы үшін (кейін қайтаратын етіп) шарттарды, салықтық шот-
фактураларды және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттарды
тапсыруға міндетті. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10
күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем
тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады.
Бірқалыпты және тұрақты өнімдерді сатып-өткізу кезінде өнімді
өткізушілер мен сатып алушылар арасындағы есеп айырысулар жоспарлы төлемдер
тәртібімен шарттардың (келісімдердің) негізінде төлем тапсырмаларымен есеп
айырысуды пайдалана отырып жүзеге асырылуы мүмкін. Жоспарлы төлемдер
транзиттік жөнелтуде қолданылмайды. Бұл төлемдер күн сайын немесе өнім
беруші мен сатып алушы арасындағы келісілген, белгіленген мерзімдерде кезең-
кезеңімен жүргізілуі мүмкін. Ірілендірілген төлем мерзімін есепті кезеңнін
келесі жұмыс күніне белгілеу ұсынылады. Әрбір жоспарлы төлем сомасын
тараптар төлемдердің келісілген кезеңділігі мен өнім беру (сатып алу)
немесе қызмет көрсету көлеміне сүйене отырып, алдағы айға (тоқсанға)
белгілейді. Күнделікті жоспарлы төлем кезінде олардың мөлшерін бір айда
өнім берілуі сомасын осы айдағы жұмыс күнінің санына бөлу жолымен айқындау
ұсынылады. Өндіріс циклы мен өнім сату үздіксіз болғанда жоспарлы төлемдер
сомалары бір айдағы күнтізбелік күндердің санына сүйене отырып есептелуі
мүмкін. Әрбір жоспарлы төлем үшін банкке жеке төлем тапсырмасы беріледі.
Тараптар кезең сайын, бірақ кемінде айына бір рет өз есептерін өткен
кезеңдегі нақтылы тауар босату немесе қызмет көрсетудің негізінде нақтылап,
келісімде белгіленген тәртіппен қайта есептеу жүргізуге міндетті. Бұл ретте
пайда болған айырма жеке тапсырма бойынша аударылуы не кезекті төлем төлеу
кезінде есепке алынуы мүмкін.
Тапсырмалар банкке төлем мерзімі келген күні беріледі. Төлем жасаушының
шотындағы қаражат жеткіліксіз болғанда және төлем жасаушыға несие беру
мүмкін болмаған кезде банк төлем тапсырмасын қабылдамайды. Қаражат пайда
болған кезде жоспарлы төлемді төлем жасаушы ол бойынша бұрын пайда болған
берешекті есепке ала отырып аударады.
Үздіксіз өндіріс циклі бар субъектілер өндірілген өнім үшін аванстық
төлемдермен есеп айырысады. Аванстық төлемдер төлем тапсырмалары арқылы
жүргізіледі.
Аванстық төлемдермен есеп айырысу қаражатты шартта айтылғанмерзімдер
мен мөлшерлерде кезең-кезеңімен аудару арқылы жүзеге асырылады.
Тараптардың уағдаластығы бойынша төлем тапсырмалары жедел мерзімді,
мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырған болуы мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни, тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни,
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілер кезіндегі
ішінара төлемдер.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шаттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмей
жүргізілуі мүмкін.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іссапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына;
жалақы төлеуге арналған, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл
шаруашылығы өнімдерін дайындау жөніндегі шығыстарды субъектілерге қаражат
аударуды байланыс кәсіпорындары арқылы жүзеге асыра алады.
Өз шоттарынан байланыс кәсіпорындары арқылы аударым жасаған кезде
аударым жасаушы аударым бланкілерінде аударым алушының атын, оның нөмірін,
сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, осы орналасқан банктің
аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса
беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс
кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық
аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жасалатын келіп түскен
аударымдарды төлейді.
Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу.Төлем талап тапсырмасы
төлем жасаушының қызмет көрсететін банкіне жіберілген есеп айырысу және
тиеу құжаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жөнелтілген өнімнің,
орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің құнын төлеу туралы
жабдықтаушының сатып алушыға талабын білдіреді. Төлем талап тапсырмаларын
төлем жасаушы бланкке жазып, жабдықтаушының банкіне тізімдемемен бірге төрт
дана етіп береді. Жабдықтаушының банкі барлық реквизиттері толық
толтырылған тексеріп, талап-тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді,
екінші данасы жабдықтаушыға қайтарылады. Сатып алушының банкі талап-
тапсырманы алған соң, оны тіркейді, барлық даналарға алынған күнді қойып
шығады (жоғарыда оң жақта) және оны төлем жасаушыға келісімін алу үшін
береді.
Төлем талап тапсырмасын толық немесе ішінара төлеуге келіскенде төлем
жасаушы барлық даналарға шотқа билік жүргізуге уәкілеттігі бар адамдардың
қолын қойғызумен және мәр басумен рәсімдер, оны қызмет көрсетуші банкке
өткізеді, олардың:
Біріншісі төлем төлеушінің шотынан қаражатты есептен шығару үшін негіз
болады және операция жүргізілгеннен кейін банк құжаттарына тігіледі;
Екіншісі – жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке жіберіледі;
Үшіншісі- тиеу құжаттарымен бірге тауарларға, орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтерге ақы төлеуге және есепке қабылдауына болатындығын
растайтын қолхат ретінде төлем жасаушыға қайтарылады.
Банк акцептелген талап-тапсырмаларды қабылдауға және оларды №2
картотекаға орналастыруға құқылы.
Төлемдік талап-тапсырмаға толық немесе ішінара ақы төлеуден бас тарту
туралы төлем жасаушы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде
хабарлайды. Талап-тапсырмаға құжаттарымен қоса оған берілген тиеу
құжаттарын және төлемейтіні туралы хабарламасымен бірге тікелей
жабдықтаушыға (өнім берушіге) қайтарылады.
Жиынтық талаптар арқылы есеп айырысу.Көлік ұйымдарының тапсырыс
берушілермен (жүк жөнелтушілермен немесе жүк алушылармен) жүк тасымалдағаны
үшін, сондай-ақ көліктік-экпедициялық қызмет көрсетулері үшін
орталықтындырылған есеп айырысулары жиынтық талаптар арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін. Айыппұлдар жөніндегі сома жиынтық талапқа енгізілмеуге тиіс. Көлік
қызметіне тапсырыс жасаушыларға қызмет көрсетуші банк мекемесі тиісті
шоттан қаражаттың депонентелгенін, көлік ұйымдарының қызметіне ақы төлеу
тапсырыс берушінің тиісті шотынан бұл шотта уақытша қаражат болмаған кезде
банктің кепілдігінен жүзеге асырылғандығын куәландыратын кепілдікті
анықтама береді. Анықтаманың күшінде болу мерзімі тараптардың келісім-
шартымен айқындалады.
Өзара талаптар мен міндттемелерді есепке алу.Өзара талаптар мен
міндеттемелерге негізделген есеп айырысулар деп борышкерлер мен несие
берушілердің бір-біріне қойылған талаптары мен міндеттмелері тең сомада
өтелетін және осы талаптар мен міндеттемелердің арасындағы айырмаға ған
төлем жасалатын нақты ақшасыз есеп айырысулар жатады. Өзара талаптарды
есепке алу бойынша есеп айырысуларды банктер субъектілердің өтініші бойынша
нақты тиелген немесе босатылған тауарлы-материалдық құндылықтар және
негізгі қызметі бойынша көрсетілген қызметтер үшін жүргізеді.
Банктерге тапсырмалар, чектер, талап-тапсырмалар ұсынылады.
Бұл есеп айырысуларды банк тұрақты және біржолғы есепке алу арқылы
жүргізеді. Тұрақты есепке алу қатарына өзара талаптар мен міндеттемелердің
сальдосы бойынша мерзімдік есеп айырысулар жатады. Біржолғы есеп
айырысуларға екі субъект арасындағы қарама-қарсы талаптардың есепке алынды
және өзара талаптар мен міндеттемелердің сальдосы бойынша мерзімдік есепке
алу жатады.
Субъектілерге бір немесе әртүрлі қаладағы, не қаладан тысқары
жерлердегі банктер қызмет көрсетеді. Есеп айырысулардың мерзімі мен тәртібі
субъектілер арасындағы шарттармен белгіленеді және субъекті орналасқан
жердегі есептеме жүргізу жүктелген банкпен міндетті түрде келісуі керек.
Есеп айырысуды жүргізу жүктелген субъект есеп айырысу мерзімі аяқталғаннан
кейнгі күннен кешіктірмей қарама-қарсы талаптардың шоты бойынша есепті
мерзімге сальдо шығарып, шоттан алынған банк көшірмесін қоса бере отырып
оны екінші тарапқа хабарлауға міндетті. Есеп айырысу бойынша есепті кезең
аяқталғаннан кейінгі келесі күні сальдо шығаруды қиындататын жазулар саны
көп болған кезде, тараптардың келісімінде төлем құжатын жазып беру мерзімін
үш күнге дейін ұзарту көзделеді.
Сальдо бойынша есепке алу сальдо сомасы тауардың бір күндік босату
(қызмет көрсету) сомасына тең болғанда субъектілер жүргізеді. Егер есеп
айырысудан сальдо сомасы аз болса, ол келесі кезеңнің есеп айырысуына
жатқызады. Сальдо бойынша есеп айырысулар туралы келісім болғанда тауарлы-
көліктік жүк қағаздар банкіге өткізілмейді.
Вексельдермен есеп айырысу. Вексел – біржақты қатаң орындалатын ақша
міндеттемесін қамтитын қатаң бекітілген нысандағы құжат.
Жай және аударма вексельдер болады.
Жай вексель (соло) – талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде
келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель ұстаушыға төлейтіні туралы
вексель берушінің ешбір шартсыз міндеттемесін қамтитын вексель.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытқа , не ұсынған кезде вексельде
көрсетілген ақшаны туралы ешбір шартсыз міндеттемені қамтитын вексель.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде
толтырылса сол тілде вексель деп жазлған атауды, белгілі бір ақша сомасын
төлеуге ешнәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның
(төлеушінің) атауы – тек аударма вексельде, төлеу мерзімн, төлем жасалатын
орынды көрсетуді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатын
болса, сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орынды көрсетеді,
вексельді беретін тұлғаның (вексель берушінің) қолын қойдыруға тиіс.
Сатушы сатып алушыға ұсынатын төлемнің мерзімін кейінге қалдыру жөніндегі
берешекті рәсімдеу Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы
Заңда белгіленген талаптарға сәйкес вексель беру түрінде жүзеге асырылуы
мүмкін.
1.2 Кәсіпорында ақша қаражаттарын халықаралық стандартқа сай
операцияларының есебін ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының аумағындағы активтердің жеделдігін қамтамасыз
етудегі ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді: төлем
тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың
индоссатенттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей
дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма – талап төлемдерін ұсынуды;
кассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа
да әдістерін пайдаланады.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақшасыз есеп айырысудың
негізгі нысандары төлем тапсырма; чек; вексель; тапсырма – талап төлемдері;
кеден мен салық қызметінің органдарының инкассалық жарлықтары болып
табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісімшарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетка да жатқыза алады.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары мен онда
көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет
көрсететін банк – алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып
табылады. Қызмет пен жұмысты және және тауарлық – материалдық құндылықтарды
өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын – ала
төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын
пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
салынатын салықтың шот-фактуралары жєне төлемдердің мақсатын растайтын
басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген
күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады. Төлем тапсырмалары төлем
жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады. Төлем
құжаттарын электрондық түрде де, қағаз түрінде де ұсынуы мүмкін. Негізінен
алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте қалдырылады да, оның
электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғни
ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
- Төлем тапсырмасының нөмірі;
- Төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды (ЖТК
немесе ИТК);
- жіберуші мен бенефициардығ банкі шоттарынығ нөмірі;
- бенефициардығ коды (БК немесе Кбе) жєне жіберушілердіғ коды (ЖК немесе
КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі –
резиденттік белгісін, ал екіншісі – экономиканың секторын көрсетеді;
бенефициар – аудару жасалған кезде ақша қаражатын алушы;
банк – алушы – банк атауы, аударылѓан ақшада, оның мекен – жайы
көрсетіледі;
бенефициар банкісі – бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдаутын банк жіберушімен жасалған келісім –
шарттың негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген банктік коды;
- төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік – құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
- бюджеттік классификациясының коды – салықтарды кері қайтаруда
қолданылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың банктік шотына ақша
қаражаттарын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен анықталады.
Төлем құжатына кез – келген жондеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімнен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни
тауар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардыњ жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру толемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыѓа беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесі орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алу кезде
ғана болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Бұл кезде
чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның
ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк пен
чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім
шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім – шартта , банк өз клиенттеріне
чек берушіге (заңды және жеке тұлѓа) чегін төлеуді, яғни чек берушінің
міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген ережелерін
сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған
кезінен бастап пайда болады. Чектерге есеп айырысу шотының төлем
құжаттарына қол қою құқыѓына ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында
кітапша иесінің мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып
қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті
толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіршегінде
қиғашынан бүлінген деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша
иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылѓан күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаѓан күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден чекті қабылдамауына болады, егер де мынадай
жағдайлары анықталса:
- жазумен жазылан сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжатында жасанды жазулардың белгілері (немесе түзетулер) бар
болса;
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолмен
сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да деффектілері бар болса.
Деффектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектің деффектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай деффектісі бар чектерге акт жасалады, ол төрт данада болады:
біріншісі – банкте қалса; екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер
органдарына беріледі; үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі; төртіншісі –
чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексельдер арқылы есеп айырысу. Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын
ақша міндеттемесін қамтитын қатаң нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай
және аударма болып келеді.
Жай вексель – талап етуі бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте
вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға төленетіні туралы
вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен тұрады.
Аударма вексель – вексель берушініњ үшінші тұлғаға (трассатқа) бірінші
вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұрынғы бойынша келешекте
белгілі бір уақытта , не ұсынған кезде, вексельде көрсетілген ақшаны
төлейтіні туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша
бұйрыққа ұқсас болып келеді.
Вексель: құжат мәтініне енгізілген, құжат қай тілде толтырылса, онда
сол тілде вексель деп жазылѓан атауды, белгілі бір аµша сомасын төлеуге
еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның атауы – тек
аударма вексельде, төлеу мерзімін , төлеу жасалатын орнын көрсетеді; кімге
немесе кімнің бұйрығы бойынша жасалатындығын, сол тұлғаныњ атауын, вексель
жасалған күн мен орнын көрсетеді және онда вексельді берген тұлғаның қолы
қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талаптар құжатта толық сақталмаса, тек төмендегі
белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдіњ күші болмайды. Төлем мерзімі
көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап ету бойынша төленетін вексель ретінде
қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымен қатар белгілегген орны,
төлем жасау орны және сонымен қатар төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге жататын
вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлѓа тұрған
жерде немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа
орында төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме көрсетілуі тиіс, мұндай нұсқау болмаған
жағдайда шартқа қол қойылмаған деп саналады. Пайыздың есептелген күні
көрсетілмесе, аударма вексель жасалѓан күннен бастап есептелінеді.
Кез – келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде “Бұйрыққа емес” немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа да кез – келген адамның пайдасына вексельді
акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына
жасалуы мүмкін. Бұл тұлѓалар, өз кезегінде, вексельді табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісім – шарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған , яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған қосылған параққа қол қойылуы
тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды иелік етеді.
Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті өз атына
немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде вексельді банк
арқылы немесе басқа бір адамның атына табыстай алады; бланк толтырмай және
индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса индоссант акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлдғаның құқығы үздіксіз бір қатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік
болғанымен, заңды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса, соңғысына қол
қойған тұлға бланктік векселді сатып алған индоссамент болып есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе
қол қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз
келісімінің шарттарына сәйкес өз міндеттері орындаған болып саналады.
Аударма вексель бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір бөлігін
аваль арқылы қамтамаасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам
немесе типті вексельге қол қойған адамдардың бірі бере алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта беріледі. Аваль
берілген орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен де берілуі мүмкін. Ол Аваль
деп есептелсін деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгілі
мәтіндегі формуласымен білдірсе, онда оған аваль берген адам қол қояды.
Аваль үшін төлем жасаушы немесе вексель беруші қолын қоймаған болса,
аударма вексельдің бет жағынан авальшының қойған қолы жеткілікті. Авальда
ол кімнің есебінен берілгені көрсетіледі. Ол көрсетілмеген жағдайда аваль
вексель беруші үшін берілген деп есептеледі.
Авальшы ол үшін аваль берген адаммен бірдей жауап береді. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальшы кепілдік берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы вексельден туындайтын құқықтарды иеленеді.
Вексельдің бланкісін сатып алған кезде олар өзіні нақты құны бойынша
Дт 1210 Кт 1310
Д 3310 К 1010
Төлем карточкаларының есебі. Инкассациялау шығындарын қысқарту;
бухгалтерияның жұмысын жеңілдету, Қазақстан әлемнің кез – келген нүктесінен
тез автоматталған ақша аударымын жасау мақсатында төлем карточкаларын
пайдаланады.
Төлем карточкалары – ақша қаражатына электрондық терминал немесе басқа
джа қондырғылар арқылы қол жеткізу, ондағы ақпарраттар валютаны
айырбастауға, қолма – қол ақшаны жасауға мүмкіндік береді.
Төлем карточкалары: дебеттік, кредиттік және корпаративтік болып
бөлінеді.
Дебеттік карточкалар – қаржы шотындағы ақша сомасының шегінде оның
ұстаушысына төлем жасауына мүмкіндік береді және оны ұстаушылар, өздерінің
қарызын банк берген қаржы көлемінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Кәсіпорынның қаржылық есеп стандарты бойынша ақшалай қаржылар 6
есебі, аудитінің теориялық маңызы
1.1 Ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудегі маңыздылығы 6
1.2 Кәсіпорында ақша қаражаттарын халықаралық стандартқа сай 15
операцияларының есебін ұйымдастыру
1.3 Қаржылық есептің халықаралық стандарты бойынша ақша 22
қаражаттарын түгендеудің негізі
2. Хлебокомбинат Восток ЖШС-дегі ақша қаражаттарын қаржылық есеп28
стандартына сай есебін жүргізу
2.1 Хлебокомбинат Восток ЖШС-дегі технико-экономикалық 28
көрсеткіштеріне сипаттама
2.2 Кәсіпорынның қаржы есептілігіндегі ақша қаражаттарының 32
бухгалтериядағы есебі
2.3 Шаруашылық субъектінің ақша қаражаттарымен қамтамасыз еетілуін 37
талдау
2.4 Үлестік құралдар негізіндегі ақша төлемдер есебін жүргізу 40
3. Хлебокомбинат Восток ЖШС-нің ақша қаражаттарының есебін 52
жетілдіру жолдары
3.1 Ақша қаражаттарымен негізгі құралдардың бастапқы құнын 52
айқындаудағы тәртібін салыстыру
3.2 Ақша қаражаттарының жалпы активтердің табыстылық деңгейіне 56
әсерін айқындау
Қорытынды 61
Пайланылған әдебиеттер тізімі 64
Қосымшалар
Кіріспе
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа
заңды және жеке тұлғалармен қарым қатынас жасайтындығы белгілі. Сол
уақыттардағы операциялардың барлығы дәрлік ақшамен есеп айырысу арқылы
жүргізіледі десек қателеспейміз
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер
арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі танктер
орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары
арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін
коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы
Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің
қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт
береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты
ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен
субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті
адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып
жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер
бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары – шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет пинистрлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар – жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге
олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық
қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар – Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі
мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар – корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және
олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды
қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды
толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау;
талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық
және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен
жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару
арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ
төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған
шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес
(бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басқалары) деп бөлуге болады.
Ақша қаражаттары қозғалысының есебінде операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызмет тұрғысынан алғандағы мағлұматтар мазмұндалуға тиіс, мұның
өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайына оның қызметі түрлерінің ықпалын
бағалауға мүмкіндік береді.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысын ашып
көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай
түсім қаражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не
жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында таза табыс пен зиянға
ағымдағы активтер мен міндеттемелер, ақша операциялары өзгерістеріне,
сондай-ақ инвестициялық немесе қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын
кірістерге немесе зияндарға қарай түзету енгізіледі.
Ал кәсіпорынның жеделдігін қамтамасыз етудегі ақша қаражаттары арқылы
есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің
елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу
операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде
мыналарды басшылыққа алу керек:
▪ ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер
кезінде есептеу;
▪ ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
▪ кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс
есептеу;
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Бәсеке қабілеттілігі
кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай, алдағы уақыттарда
дамуына қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар
мен оның баламаларын дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорың қызметінің
нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет. Кез-келген шаруашылық субъектілер ақша
қаражаты есебін жүргізу ол есептік саясаттың негізгі баптарының бірі болып
табылады.Сондықтан берілген тақырып бухгалтерлік есептің көкей кесті
проблемаларының бірі болып табылады. Ақша қаражаттарын сақтау үшін және
заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк
мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары-бұл банк мен клиенттер
арасындағы келісім шарттың қатынастарын көрсететін әдіс.Банк шоттары
теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық
және коореспонденттік болып бөлінеді.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол экономикалық
қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін
ашылады.Аккредитивтер, чек кітапшаларының шоттарын және басқаларын
субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады.Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
срттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше өзгертілмесе,
субъктінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Дипломдық жұмысмының негізгі мақсаты да – Хлебокомбинат Восток
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық есептің халықаралық
стандарты бойынша ақшалай қаржылар есебі мен аудитінің теориялық,
тәжірибелік және ұсыныс шараларының жүргізілуі қарастырылады.
1. кәсіпорынның қаржылық есеп стандарты бойынша ақшалай қаржылар есебі,
аудитінің теориялық маңызы
1.1 Ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудегі маңыздылығы
Барлық шаруашылық жүргізші субъектілер өз ақша қаражаттарын банктердің
тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер жөніндегі басқа
субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп айырысу тәртібімен
банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты ақшасыз есеп айырысу
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген нормативтік құжаттармен
белгіленген жағдайлар мен шегінен шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
Ұлттық Банк ақша-несие жүйесіне орталықтандырылған жоспарлы
басқаруды, бюджеттің кассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық валюта
жоспарын қалыптастыруға қатысады. Ол ақша эмиссиясын, ұйымдар мен
мекемелерге несиелендіруді, қаржыландыруды және есеп-айырысу қызметін
атқарады.
Прогрессивті несие саясатын жүзеге асыру, негізгі қызметті несиелендірудің
бүкіл жүйесінің тиімділігінарттыру, күрделі қаржыны қаржыландыру мен
несиелендіру, сондай-ақ қажетті есеп айырысуларды жүргізу төмендегі
мемлекеттік акционерлік банктерге жүктелген: Тұран Әлем банкі - өндірісте,
құрылыста, көлік пен байланыста, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
саласында, сыртқы экономикалық қызметте; Қазагроөнеркәсіпбанкі –
агроөнеркәсіп кешенінде; Казкредсобанк – тұрғын үй-коммуналдық
шаруашылықта, тұрмыстық қызмет көрсетуде және экономиканың басқа да
салаларында; Халықтық банк – елдегі жинақ ісін ұйымдастыруды қамтамасыз
етеді; Бюджеттік банк – бюджеттегі мекемелерге қызмет көрсетеді; Қазақстан
Эксимбанкі – экспорт-импорт операцияларын несиелеуді, сондай-ақ Үкімет
белгілейтін елдің экономикалық даму басымдықтарына сәйкес тиімді
инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асырады; Медетші
банк-қаржы жағдайын оңалтуы мен өндірісті көтеруі (қайта құруы) үшін
мемлекет қаржы бөлетін субъектілерді несиелендіреді. Бұған қоса
республикада коммерциялық және жекеменшік банктердің жүйесі құрылған, олар
елде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерге қызмет көрсетеді.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер
арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі танктер
орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары
арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін
коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы
Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің
қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт
береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты
ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен
субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті
адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып
жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер
бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін
Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары – шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет пинистрлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар – жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге
олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық
қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар – Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі
мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар – корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Өзі орналасқан жерден тысқары жерлерде жеке филиалдары мен
өкілдіктері (дүкендері, қоймалары және т.с.с.) бар заңды тұлғаларға табысты
нақты ақша түріндегі несие төлем тапсымалары бойынша есептеу үшін есеп
айырысу субшоттары ашылуы мүмкін.
Уақытша есеп айырысу шоты ішінара пайдалануға берілген (іске қосу
кешені, кезек, кезең және т.с.с), салынып жатқан кәсіпорынға арнап ашылуы
мүмкін. Мұндай шот жоғары тұрған органның өкімі бойынша кәсіпорын
пайдалануға толық берілгенге дейінгі мерзімге ашылады.
Субъектіге валюталық шот ашылуы мүмкін, ол шетел валютасындағы
қаражаттың нақты бары мен қозғалысын есепке алуға арналған. Ол сыртқы
экономикалық қызметті жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект
үшін ашылады. Аккредитивтер бойынша шоттарды, чек (аванс) кітапшаларының
шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін
және тиісті операцияларды жүргізу үшін ашады.
Есеп айырысулар толық және тұрақты болуға тиіс. Олардың негізінде мынадай
принциптер қаланған: субъектілер өз ақша қаражаттарын банкте сақтауға
міндетті; олардың арасындағы есеп айырысулар, әдете, қолма-қол ақшаны
пайдаланбай жүргізіледі; аудару арқылы есеп айырысулар жүргізуге негіз
болып табылатын барлық құжаттар банк, байланыс органдары мен Халықтық банк
мекемелері арқылы төлемдер жасау үшін пайдаланылады; банктік емес айналымда
айналыстың тек жалпымемлекеттік кредит құралдары (чектер, вексельдер, банк
билеттері және басқалар) ғана айнала алады. Есеп айырысудың мақсаты –
нарықтық қатынастарды нығайтуға, жиынтық қоғамдық өнімнің қозғалсына, есеп
айырысу қатынастарына қатысушыларды өзара ынталандыру мен бақылауға,
олардың кірістері мен шығыстарын өлшеуге жәрдемдесу.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз активтердің жеделдігін
қамтамасыз етудегі ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында
сақтап міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы
ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен
есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы
4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз
тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл мәмәлімет заңды тұлғалардың
арасындағы әрбір мәміле (контракт, келісімшарт)бойынша шартты түрде
пайдаланылады.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк
шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісімшарттың қатынастарын
көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де
жүргізіледі және ол ағымдық, жиынтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ағымдағы (есеп айырысу) және
жинақ шоттар – бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар
үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі шетелдік валютадағы қаражаттардың
қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп
айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге
асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер,
чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша
қаражаттарын сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашылады.
Субъект шоттарындағы ақша қаражаттары олардың иелерінің әмірі бойынша
есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы ақша қаражатты есептен
шығаруға тек қана соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және
қолданылып жүрген заңдардакөзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі
мүмкін.
Субъектінің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше көзделмесе,
субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазакстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістер пайдаланылады:
1. қолма – қол ақшаны аударуды;
2. төлем тапсырмасын ұсыну;
3. чектер беруді;
4. вексель немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді;
5. тапсырма – талап төлемдерін ұсынуды;
6. инкассалық жарлығын ұсыну.
Кәсіпорындар мен ұйымдар активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі
ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде
мыналарды басшылыққа алу керек:
- ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер
кезінде есептеу;
- кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және
олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
- есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының
кіріске алынуы мен шығындалуын дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі –
кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз
етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс
ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін
қажет.
Ақша баламалары (эквиваленті) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелетін активтер болып табылады. Олардың түрлері төмендегідей:
1. қазыналық вексельдер;
2. коммерциялық (саудалық) қағаздар;
3. депозиттік сертификаттар;
4. ақшалай құнды қағаздар;
5. корпаративтік құнды қағаздар.
Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына
жатқызылмайды. Сондықтан да ақша эквивалентін кассадағы ақшалар шотында
есептемейді. Ақша эквивалентін кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде
қарастырудың қажеттілігі жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді
инвестициялар шотында есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс – сапар шығындары үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқа да
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Овердрафт дегеніміз – кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған
кредиттік қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және
кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың
банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айырысу шотындағы
қалдық сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады. Егер овердрафт
үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кәсіпорынның балансында немесе
өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек көрсетілуі тиіс.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақшалай құнды қағаздар –
ақшаны қарызға алғандығын білдіреді. Құнды қағаздардың бұл түріне
вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады. Жалпы
ақшалай құнды қағаздардан табыс бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай
құнды қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт
аралығында қолданылады.
Саудалық құнды қағаздар – құнды қағаздардың бұл түрі белгілі бір
коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған.
Депозиттік сертификаттар дегеніміз – ірі атаулы құнға ие болатын
мерзімдік сертификаттар. Депозиттік сертификаттар құнды қағаздар болғанымен
оларды бір адамнан екінші адамға беруге болады. Депозиттік сертификаттар
клиентке банк мекемесінің берген борыштық сенімхатының рөлін атқарады. Бұл
сертификатта банкке белгілі бір мерзімге салынған салымдарының түрі
көрсетіледі. Сертификаттардың өзі атаулы және ұсынбалы болып екі түрге
бөлінеді.
Сонымен депозиттік сертификаттар дегеніміз – салымшының немесе оның
мұрагерінің белгіленген мерзімнің соңында депозит сомасы бойынша пайыз
түрінде табыс алу құқығын куәландыратын ақшалай салым туралы эмитент
банкінің берген жазбаша куәлігі болып табылады.
Корпаратавтік құнды қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардың заң күшіне
сүйене отырып өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық
қызметін жүзеге асыру үшін шығаратын құнды қағаздарын айтады. Құнды
қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және
олар эмитент ретінде тіркеледі.
Капиталды құнды қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардың қорын құруға
немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады.
Муниципалдық құнды қағаздар – бұл ақша қаражаттарының баламаларының
бір түрі. Жергілікті бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар
шешімімен шығарылады. Ақша қаражаттарының баламаларының бұл түрін
шығарудағы мақсаты – құрылыс, яғни ауруханалар салу үшін, бала-бақшалар мен
мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың жағдайын жақсарту және тағы да басқандай
аймақтық әлеуметтік мәселелерді шешу болып табылады.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және
олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды
қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды
толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау;
талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық
және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен
жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару
арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ
төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған
шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес
(бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басқалары) деп бөлуге болады.
Банк субъектілердің ақша қаражаттарын олардың шоттарында сақтайды, осы
шоттарға келіп түскен сомаларға есептеме жүргізеді, субъектілердің
шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта көзделген басқа
да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.
Ақша қаражаты субъектілердің шоттарынан олардың иелерінің өкімі бойынша
есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен
шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып
жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол беріледі.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау егер заңдарда өзгеше көзделмесе,
сібъектінің басшысы белгілейтін кезектілікпен жүзеге асырылады.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем
тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлікпен
және темір жолмен есеп айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының
арасындағы шартпен (келісіммен, жекелеген уағдаластықтармен) айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен
міндеттемелерді есептеу жүргізілуі мүмкін.
Ақшасыз есеп айырысу нысандарын қарастырайық.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмасы субъектінің қызмет
көрсетуші банкке өз шотынан белгілі бір соманы аударуы туралы тапсырмасы
болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілерде тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
банктің шолып қарауы үшін (кейін қайтаратын етіп) шарттарды, салықтық шот-
фактураларды және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттарды
тапсыруға міндетті. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10
күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем
тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады.
Бірқалыпты және тұрақты өнімдерді сатып-өткізу кезінде өнімді
өткізушілер мен сатып алушылар арасындағы есеп айырысулар жоспарлы төлемдер
тәртібімен шарттардың (келісімдердің) негізінде төлем тапсырмаларымен есеп
айырысуды пайдалана отырып жүзеге асырылуы мүмкін. Жоспарлы төлемдер
транзиттік жөнелтуде қолданылмайды. Бұл төлемдер күн сайын немесе өнім
беруші мен сатып алушы арасындағы келісілген, белгіленген мерзімдерде кезең-
кезеңімен жүргізілуі мүмкін. Ірілендірілген төлем мерзімін есепті кезеңнін
келесі жұмыс күніне белгілеу ұсынылады. Әрбір жоспарлы төлем сомасын
тараптар төлемдердің келісілген кезеңділігі мен өнім беру (сатып алу)
немесе қызмет көрсету көлеміне сүйене отырып, алдағы айға (тоқсанға)
белгілейді. Күнделікті жоспарлы төлем кезінде олардың мөлшерін бір айда
өнім берілуі сомасын осы айдағы жұмыс күнінің санына бөлу жолымен айқындау
ұсынылады. Өндіріс циклы мен өнім сату үздіксіз болғанда жоспарлы төлемдер
сомалары бір айдағы күнтізбелік күндердің санына сүйене отырып есептелуі
мүмкін. Әрбір жоспарлы төлем үшін банкке жеке төлем тапсырмасы беріледі.
Тараптар кезең сайын, бірақ кемінде айына бір рет өз есептерін өткен
кезеңдегі нақтылы тауар босату немесе қызмет көрсетудің негізінде нақтылап,
келісімде белгіленген тәртіппен қайта есептеу жүргізуге міндетті. Бұл ретте
пайда болған айырма жеке тапсырма бойынша аударылуы не кезекті төлем төлеу
кезінде есепке алынуы мүмкін.
Тапсырмалар банкке төлем мерзімі келген күні беріледі. Төлем жасаушының
шотындағы қаражат жеткіліксіз болғанда және төлем жасаушыға несие беру
мүмкін болмаған кезде банк төлем тапсырмасын қабылдамайды. Қаражат пайда
болған кезде жоспарлы төлемді төлем жасаушы ол бойынша бұрын пайда болған
берешекті есепке ала отырып аударады.
Үздіксіз өндіріс циклі бар субъектілер өндірілген өнім үшін аванстық
төлемдермен есеп айырысады. Аванстық төлемдер төлем тапсырмалары арқылы
жүргізіледі.
Аванстық төлемдермен есеп айырысу қаражатты шартта айтылғанмерзімдер
мен мөлшерлерде кезең-кезеңімен аудару арқылы жүзеге асырылады.
Тараптардың уағдаластығы бойынша төлем тапсырмалары жедел мерзімді,
мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырған болуы мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни, тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни,
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілер кезіндегі
ішінара төлемдер.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шаттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмей
жүргізілуі мүмкін.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іссапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына;
жалақы төлеуге арналған, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл
шаруашылығы өнімдерін дайындау жөніндегі шығыстарды субъектілерге қаражат
аударуды байланыс кәсіпорындары арқылы жүзеге асыра алады.
Өз шоттарынан байланыс кәсіпорындары арқылы аударым жасаған кезде
аударым жасаушы аударым бланкілерінде аударым алушының атын, оның нөмірін,
сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, осы орналасқан банктің
аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса
беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс
кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық
аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жасалатын келіп түскен
аударымдарды төлейді.
Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу.Төлем талап тапсырмасы
төлем жасаушының қызмет көрсететін банкіне жіберілген есеп айырысу және
тиеу құжаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жөнелтілген өнімнің,
орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің құнын төлеу туралы
жабдықтаушының сатып алушыға талабын білдіреді. Төлем талап тапсырмаларын
төлем жасаушы бланкке жазып, жабдықтаушының банкіне тізімдемемен бірге төрт
дана етіп береді. Жабдықтаушының банкі барлық реквизиттері толық
толтырылған тексеріп, талап-тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді,
екінші данасы жабдықтаушыға қайтарылады. Сатып алушының банкі талап-
тапсырманы алған соң, оны тіркейді, барлық даналарға алынған күнді қойып
шығады (жоғарыда оң жақта) және оны төлем жасаушыға келісімін алу үшін
береді.
Төлем талап тапсырмасын толық немесе ішінара төлеуге келіскенде төлем
жасаушы барлық даналарға шотқа билік жүргізуге уәкілеттігі бар адамдардың
қолын қойғызумен және мәр басумен рәсімдер, оны қызмет көрсетуші банкке
өткізеді, олардың:
Біріншісі төлем төлеушінің шотынан қаражатты есептен шығару үшін негіз
болады және операция жүргізілгеннен кейін банк құжаттарына тігіледі;
Екіншісі – жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке жіберіледі;
Үшіншісі- тиеу құжаттарымен бірге тауарларға, орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтерге ақы төлеуге және есепке қабылдауына болатындығын
растайтын қолхат ретінде төлем жасаушыға қайтарылады.
Банк акцептелген талап-тапсырмаларды қабылдауға және оларды №2
картотекаға орналастыруға құқылы.
Төлемдік талап-тапсырмаға толық немесе ішінара ақы төлеуден бас тарту
туралы төлем жасаушы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде
хабарлайды. Талап-тапсырмаға құжаттарымен қоса оған берілген тиеу
құжаттарын және төлемейтіні туралы хабарламасымен бірге тікелей
жабдықтаушыға (өнім берушіге) қайтарылады.
Жиынтық талаптар арқылы есеп айырысу.Көлік ұйымдарының тапсырыс
берушілермен (жүк жөнелтушілермен немесе жүк алушылармен) жүк тасымалдағаны
үшін, сондай-ақ көліктік-экпедициялық қызмет көрсетулері үшін
орталықтындырылған есеп айырысулары жиынтық талаптар арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін. Айыппұлдар жөніндегі сома жиынтық талапқа енгізілмеуге тиіс. Көлік
қызметіне тапсырыс жасаушыларға қызмет көрсетуші банк мекемесі тиісті
шоттан қаражаттың депонентелгенін, көлік ұйымдарының қызметіне ақы төлеу
тапсырыс берушінің тиісті шотынан бұл шотта уақытша қаражат болмаған кезде
банктің кепілдігінен жүзеге асырылғандығын куәландыратын кепілдікті
анықтама береді. Анықтаманың күшінде болу мерзімі тараптардың келісім-
шартымен айқындалады.
Өзара талаптар мен міндттемелерді есепке алу.Өзара талаптар мен
міндеттемелерге негізделген есеп айырысулар деп борышкерлер мен несие
берушілердің бір-біріне қойылған талаптары мен міндеттмелері тең сомада
өтелетін және осы талаптар мен міндеттемелердің арасындағы айырмаға ған
төлем жасалатын нақты ақшасыз есеп айырысулар жатады. Өзара талаптарды
есепке алу бойынша есеп айырысуларды банктер субъектілердің өтініші бойынша
нақты тиелген немесе босатылған тауарлы-материалдық құндылықтар және
негізгі қызметі бойынша көрсетілген қызметтер үшін жүргізеді.
Банктерге тапсырмалар, чектер, талап-тапсырмалар ұсынылады.
Бұл есеп айырысуларды банк тұрақты және біржолғы есепке алу арқылы
жүргізеді. Тұрақты есепке алу қатарына өзара талаптар мен міндеттемелердің
сальдосы бойынша мерзімдік есеп айырысулар жатады. Біржолғы есеп
айырысуларға екі субъект арасындағы қарама-қарсы талаптардың есепке алынды
және өзара талаптар мен міндеттемелердің сальдосы бойынша мерзімдік есепке
алу жатады.
Субъектілерге бір немесе әртүрлі қаладағы, не қаладан тысқары
жерлердегі банктер қызмет көрсетеді. Есеп айырысулардың мерзімі мен тәртібі
субъектілер арасындағы шарттармен белгіленеді және субъекті орналасқан
жердегі есептеме жүргізу жүктелген банкпен міндетті түрде келісуі керек.
Есеп айырысуды жүргізу жүктелген субъект есеп айырысу мерзімі аяқталғаннан
кейнгі күннен кешіктірмей қарама-қарсы талаптардың шоты бойынша есепті
мерзімге сальдо шығарып, шоттан алынған банк көшірмесін қоса бере отырып
оны екінші тарапқа хабарлауға міндетті. Есеп айырысу бойынша есепті кезең
аяқталғаннан кейінгі келесі күні сальдо шығаруды қиындататын жазулар саны
көп болған кезде, тараптардың келісімінде төлем құжатын жазып беру мерзімін
үш күнге дейін ұзарту көзделеді.
Сальдо бойынша есепке алу сальдо сомасы тауардың бір күндік босату
(қызмет көрсету) сомасына тең болғанда субъектілер жүргізеді. Егер есеп
айырысудан сальдо сомасы аз болса, ол келесі кезеңнің есеп айырысуына
жатқызады. Сальдо бойынша есеп айырысулар туралы келісім болғанда тауарлы-
көліктік жүк қағаздар банкіге өткізілмейді.
Вексельдермен есеп айырысу. Вексел – біржақты қатаң орындалатын ақша
міндеттемесін қамтитын қатаң бекітілген нысандағы құжат.
Жай және аударма вексельдер болады.
Жай вексель (соло) – талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде
келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель ұстаушыға төлейтіні туралы
вексель берушінің ешбір шартсыз міндеттемесін қамтитын вексель.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытқа , не ұсынған кезде вексельде
көрсетілген ақшаны туралы ешбір шартсыз міндеттемені қамтитын вексель.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде
толтырылса сол тілде вексель деп жазлған атауды, белгілі бір ақша сомасын
төлеуге ешнәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның
(төлеушінің) атауы – тек аударма вексельде, төлеу мерзімн, төлем жасалатын
орынды көрсетуді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатын
болса, сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орынды көрсетеді,
вексельді беретін тұлғаның (вексель берушінің) қолын қойдыруға тиіс.
Сатушы сатып алушыға ұсынатын төлемнің мерзімін кейінге қалдыру жөніндегі
берешекті рәсімдеу Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы
Заңда белгіленген талаптарға сәйкес вексель беру түрінде жүзеге асырылуы
мүмкін.
1.2 Кәсіпорында ақша қаражаттарын халықаралық стандартқа сай
операцияларының есебін ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының аумағындағы активтердің жеделдігін қамтамасыз
етудегі ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді: төлем
тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың
индоссатенттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей
дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма – талап төлемдерін ұсынуды;
кассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа
да әдістерін пайдаланады.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақшасыз есеп айырысудың
негізгі нысандары төлем тапсырма; чек; вексель; тапсырма – талап төлемдері;
кеден мен салық қызметінің органдарының инкассалық жарлықтары болып
табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісімшарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетка да жатқыза алады.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары мен онда
көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет
көрсететін банк – алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып
табылады. Қызмет пен жұмысты және және тауарлық – материалдық құндылықтарды
өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын – ала
төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын
пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
салынатын салықтың шот-фактуралары жєне төлемдердің мақсатын растайтын
басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген
күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады. Төлем тапсырмалары төлем
жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады. Төлем
құжаттарын электрондық түрде де, қағаз түрінде де ұсынуы мүмкін. Негізінен
алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте қалдырылады да, оның
электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғни
ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
- Төлем тапсырмасының нөмірі;
- Төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды (ЖТК
немесе ИТК);
- жіберуші мен бенефициардығ банкі шоттарынығ нөмірі;
- бенефициардығ коды (БК немесе Кбе) жєне жіберушілердіғ коды (ЖК немесе
КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі –
резиденттік белгісін, ал екіншісі – экономиканың секторын көрсетеді;
бенефициар – аудару жасалған кезде ақша қаражатын алушы;
банк – алушы – банк атауы, аударылѓан ақшада, оның мекен – жайы
көрсетіледі;
бенефициар банкісі – бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдаутын банк жіберушімен жасалған келісім –
шарттың негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген банктік коды;
- төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік – құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
- бюджеттік классификациясының коды – салықтарды кері қайтаруда
қолданылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың банктік шотына ақша
қаражаттарын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен анықталады.
Төлем құжатына кез – келген жондеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімнен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни
тауар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардыњ жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру толемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыѓа беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесі орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алу кезде
ғана болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Бұл кезде
чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның
ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк пен
чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім
шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім – шартта , банк өз клиенттеріне
чек берушіге (заңды және жеке тұлѓа) чегін төлеуді, яғни чек берушінің
міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген ережелерін
сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған
кезінен бастап пайда болады. Чектерге есеп айырысу шотының төлем
құжаттарына қол қою құқыѓына ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында
кітапша иесінің мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып
қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті
толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіршегінде
қиғашынан бүлінген деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша
иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылѓан күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаѓан күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден чекті қабылдамауына болады, егер де мынадай
жағдайлары анықталса:
- жазумен жазылан сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжатында жасанды жазулардың белгілері (немесе түзетулер) бар
болса;
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолмен
сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да деффектілері бар болса.
Деффектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектің деффектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай деффектісі бар чектерге акт жасалады, ол төрт данада болады:
біріншісі – банкте қалса; екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер
органдарына беріледі; үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі; төртіншісі –
чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексельдер арқылы есеп айырысу. Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын
ақша міндеттемесін қамтитын қатаң нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай
және аударма болып келеді.
Жай вексель – талап етуі бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте
вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға төленетіні туралы
вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен тұрады.
Аударма вексель – вексель берушініњ үшінші тұлғаға (трассатқа) бірінші
вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұрынғы бойынша келешекте
белгілі бір уақытта , не ұсынған кезде, вексельде көрсетілген ақшаны
төлейтіні туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша
бұйрыққа ұқсас болып келеді.
Вексель: құжат мәтініне енгізілген, құжат қай тілде толтырылса, онда
сол тілде вексель деп жазылѓан атауды, белгілі бір аµша сомасын төлеуге
еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның атауы – тек
аударма вексельде, төлеу мерзімін , төлеу жасалатын орнын көрсетеді; кімге
немесе кімнің бұйрығы бойынша жасалатындығын, сол тұлғаныњ атауын, вексель
жасалған күн мен орнын көрсетеді және онда вексельді берген тұлғаның қолы
қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талаптар құжатта толық сақталмаса, тек төмендегі
белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдіњ күші болмайды. Төлем мерзімі
көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап ету бойынша төленетін вексель ретінде
қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымен қатар белгілегген орны,
төлем жасау орны және сонымен қатар төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге жататын
вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлѓа тұрған
жерде немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа
орында төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме көрсетілуі тиіс, мұндай нұсқау болмаған
жағдайда шартқа қол қойылмаған деп саналады. Пайыздың есептелген күні
көрсетілмесе, аударма вексель жасалѓан күннен бастап есептелінеді.
Кез – келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде “Бұйрыққа емес” немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа да кез – келген адамның пайдасына вексельді
акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына
жасалуы мүмкін. Бұл тұлѓалар, өз кезегінде, вексельді табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісім – шарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған , яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған қосылған параққа қол қойылуы
тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды иелік етеді.
Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті өз атына
немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде вексельді банк
арқылы немесе басқа бір адамның атына табыстай алады; бланк толтырмай және
индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса индоссант акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлдғаның құқығы үздіксіз бір қатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік
болғанымен, заңды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса, соңғысына қол
қойған тұлға бланктік векселді сатып алған индоссамент болып есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе
қол қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз
келісімінің шарттарына сәйкес өз міндеттері орындаған болып саналады.
Аударма вексель бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір бөлігін
аваль арқылы қамтамаасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам
немесе типті вексельге қол қойған адамдардың бірі бере алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта беріледі. Аваль
берілген орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен де берілуі мүмкін. Ол Аваль
деп есептелсін деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгілі
мәтіндегі формуласымен білдірсе, онда оған аваль берген адам қол қояды.
Аваль үшін төлем жасаушы немесе вексель беруші қолын қоймаған болса,
аударма вексельдің бет жағынан авальшының қойған қолы жеткілікті. Авальда
ол кімнің есебінен берілгені көрсетіледі. Ол көрсетілмеген жағдайда аваль
вексель беруші үшін берілген деп есептеледі.
Авальшы ол үшін аваль берген адаммен бірдей жауап береді. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальшы кепілдік берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы вексельден туындайтын құқықтарды иеленеді.
Вексельдің бланкісін сатып алған кезде олар өзіні нақты құны бойынша
Дт 1210 Кт 1310
Д 3310 К 1010
Төлем карточкаларының есебі. Инкассациялау шығындарын қысқарту;
бухгалтерияның жұмысын жеңілдету, Қазақстан әлемнің кез – келген нүктесінен
тез автоматталған ақша аударымын жасау мақсатында төлем карточкаларын
пайдаланады.
Төлем карточкалары – ақша қаражатына электрондық терминал немесе басқа
джа қондырғылар арқылы қол жеткізу, ондағы ақпарраттар валютаны
айырбастауға, қолма – қол ақшаны жасауға мүмкіндік береді.
Төлем карточкалары: дебеттік, кредиттік және корпаративтік болып
бөлінеді.
Дебеттік карточкалар – қаржы шотындағы ақша сомасының шегінде оның
ұстаушысына төлем жасауына мүмкіндік береді және оны ұстаушылар, өздерінің
қарызын банк берген қаржы көлемінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz