Қылмыс туралы оқиға болған жерді қарауда тергеушінің ұйымдастырушылық қызметі
Мазмұны
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7-8
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы бойынша
тергеулік қараудің ұғымы мен маңыздылығы
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі тергеулік қараудың түсінігі мен маңызы.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9-17
1.2 Алдын ала тергеу барысындағы тергеулік қараудің (тексерудің)
түрлері, қатысушылары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18-23
1.3 Қылмыстық іс бойынша оқиға болған жерді қараудың түсінігі, мәні
және жүргізудің процессуалдық тәртібі. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .23-32
2 Қылмыс туралы оқиға болған жерді қарауда тергеушінің
ұйымдастырушылық қызметі
2.1. Оқиға болған жерді қарауды жүргізуге байланысты тергеушінің
дайындық әрекеттері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33-41
2.2 Оқиға болған жерді қараудың әдістері мен тергеушінің ұйымдастыру
шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 41-61
2.3 Оқиға болған жерді қараудың қортындысын бекіту. . . . . . . . . .
.61-66
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 67-69
Қолданылған әдебиеттердің тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 70-72
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзінің құқықтық тәуелсіз және өркендеуші
мемлекет ретінде даму жолында құқықтық реформаларды жүзеге асыруға қоғамдық
қатынастарды жалпы жан - жақты кеңістікте дамытуға күш жұмсауда. Осы
дамудың негізгі бағыттарының бірі болып заң шығарушы базаны күшейту
табылады.
Осы негіздердің ерекше бір бағыты, қылмысқа қарсы күресті күшейту мен
болған қылмысты тез арада және толық ашу үшін қылмыстық қудалауды жүзеге
асырушы органдардың жұмысын ұтымды ұйымдастыру қажет. Ендеше, қылмысты ашу,
қылмыскерді әшкерелеу және оның кінәлі екендігін дәлелдеу үшін, қылмыстық
процессуалдық заң нормалары мен жүргізілетін тергеулік әрееттерді тергеуші
жетік меңгеруі тиіс.
Казіргі жағдайда дәлелдеу процесі кезінде қылмыстың болғандығы немесе
болмағандығы, егер қылмыс жасалған болса, кім және қалай
жасалғандығы, оқиға болған жерде оның қылмыс жасағандығы жөнінде қандай
іздер қалтырылды және басқа да мәселелерді міндетті түрде айқындалуы керек.
Осы мән – жайларды айқындау адамгершілік тұрғыдан ақиқатқа жетуге деген
талпынысты аңғартады.
Оқиға болған жерді қарау барысындағы тергеушінің ұйымдастыру қызметі
атты дипломдық жұмыста алдын- ала тергеу барысында тергеулік қараулардың
кейбір жағдайларына оның ішінде оқиға болған жерді қараудың кейбір
мәселелеріне ерекше тоқталып жан –жақты сипаттау көзделініп отыр. кетсек
деймін. Атап айтқанда алдын-ала тергеу барысында жіберілетін кейбір
кемшіліктер мен қателіктерге ерекше тоқталып тергеушінің оқиға болған жерді
қарау барысында жүргізілетін әдіс тәсілдері мен ұйымдастыру шараларын жан
жақты қарастыру. Қазіргі таңда алдын-ала тергеу сатысында тергеулік
қараулар көп жүргізілетін тергеу әрекеттерінің бірі болып табылады.
1997 жылы қабылданған Қылмыстық іс жүргізу кодексі Қазақстан
Республикасындағы қылмыстық сот өндірісін күшейтуге бағытталған. Осы
Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің шығуына байланысты оның әр тарауында
көрсетілген тергеулік әрекеттерге де олардың жүргізілуіне едәуір
өзгерістерге әкеп соқты. Алдын - ала тергеу барысында тергеулік
әрекеттердің маңызы зор. Сондықтан да олардың жүргізілуінің өзіндік
тәртібі бар. Осы белгілі бір белгіленген тәртіп арқылы тергеулік
әрекеттердің жүргізілуі арқылы тергеудің толық объективтілігі
айқындалады.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін отандық және халқаралық
заңдылықтар құрайды. Жұмысты жазу барысында криминалистика және қылмыстық
іс жүргізу, қылмыстық құқық бойынша және басқа да тергеулік қарауға
бағытталған қазақстандық әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер
қолданылды.
Осы жұмысты жазудағы негізгі мақсат – қылмыстық іс бойынша тергеулік
қарау әрекетін оның ішінде оқиға болған жерді қарау барысында тергеушінің
ұйымдастыру әрекеті жөнінде мәселелерді кеңінен қарастыра отырып қылмысты
тергеуге және ашуға бағытталған әдіс тәсілдер мен тәжрибенің құқықтық
базасын жетілдіру болып табылады.
Жұмыстың нормативтік-құқықтық және ғылыми негіздері. Қылмыстық-
процессуалдық дәлелдеу этикасының ұғымы мен пәні, дәлелдеу этикасына
байланысты сұрақтарды келесі ғалымдардың Аубакирова А., Азаров В.А.,
Арыстанбеков М. А., Белкин Р.С., Бычкова С. Ф., Быков В. М., Гинзбург
А.Я., Нургалиев Б. М., Шейфер С. Д. және т.б. авторлардың еңбектерінде
кездестіруге болады. Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста тергеулік қарауға
байланысты сұрақтарды қарастыра отырып ол қылмысты ашуға және әшкерлеуге
бағытталған әрекеттер жөнінде зерттеулер қарастырылған.
Тәжірибелік маңыздылығын қарастырып теориялық ережелерді тәжірибеде
үйлесімді қолдану үшін Қарағанды қаласының тергеу органдарының материалдары
қолданылды және зерттелінді. Құқық қорғау органдары қызметтерін одан
әрі жетілдіру - криминалистика ғылымының дәлелдемелер жинау, зерттеу,
баға беру және пайдалану заңдылықтарын оқып білу арқылы әдістер мен
құралдарды білуді, қылмыстың алдын - алу, тергеу және әшкерлеу
әрекеттерінің теориялық негіздерін талдаудан өткізуді талап етеді.
Мұндай мәселені шешу үшін үздік ғылыми және тәжіребиелік
жетістіктерді ескере отырып, ғалым - криминалистер оқу - әдістемелік
құралдар мен нұсқауларын тиімді пайдалану болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты ретінде, тергеулік қарауға
бағытталған қайнар көздерінің жалпы ұғымын жүйелі қарастырып, оның ішінде
оқиға болған жерді қараудың мәніне тереңірек үңіліп мазмұндау және қайсыбір
мәселелерді қондырмалы түрде қалыптасқан жүйенің негізінде шешу міндетті
тұрады.
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы бойынша
тергеулік қараудің ұғымы мен маңыздылығы
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі тергеулік қараудың түсінігі мен маңызы
Қазіргі қолданыстағы Қылмыстық іс жүргізу заңнамасында жеке тергеулік
әрекет ретінде қарау қарастырылған. Алдын – ала тергеу сатысында
дәлелдемелерді табу, тексеру, бекіту және баға беру кезінде анықтама
жүргізуші тұлға, тергеуші және прокурор тергеулік қарауларды жүргізуі
мүмкін және де бұл сатыны тергеулік саты деп атауға болады.
Тергеулік қарау түсінігі негізінен бірнеше түсініктер жиынтығынан
құрылады. Ол өзіне бірнеше қарау түрлерін біріктіреді. Олар: оқиға болған
жерді қарау, үй - жайларды, заттарды, құжаттарды, мәйітті қарау жатады.
Сондықтан тергеулік қарау туралы сөз болғанда жоғарыда көрсетілген
тергеулік қараудың бір түрін айтуға болады.
Қылмыс ізін, өзге материалдық объектілерді анықтау, сондай - ақ іс
үшін маңызы бар жағдайларды айқындау мақсатында тергеуші, ал ол болмаған
жағдайда анықтаушы немесе қылмыс туралы арыз немесе хабар түскен анықтау
органының лауазымы жағынан жоғары қызметкері оқиға болған жерді, үй -
жайларды, заттарды, құжаттарды, адамдарды, мәйітті тексереді (ҚІЖК - нің
221 бабы).
Ал енді тергеулік қарауға нақты түсінік беретін болсақ, тергеулік
қарау дегеніміз - ол қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізуде маңызы бар
объектілерді (олардың белгілері, қасиеттері, жағдайы, өзара орналасуы)
тергеуші немесе анықтаушының тікелей көру, бекіту, және зерттеуімен
айқындалатын процессуалдық іс - әрекет.
Жоғарыда айтып кеткендей тергеулік қарау объектілері ретінде оқиға
болған жер және оқиға болған орынға жатпайтын аула мен бөлмелер, сондай -
ақ бөлек заттар, құжаттар, адамдар, мәйіт жатады. Тергеулік қараудың
маңызы өте зор. Оның себебі қылмыстың жасалу жағдайын көрсететін көптеген
қажетті іздердің бөлігі осы әрекетті жүргізу барысында табылады және
зерттеледі.
Сонымен қоса, қарау (танушы әдіс ретінде) басқа тергеулік әрекеттердің
құрамды бөлігі ретінде болуы мүмкін. Оларға мысал ретінде мына
тергеулік әрекеттерді көрсетуге болады: ұстау, тінту және алу, мүлікке
тыйым салу, тергеулік эксперимент, жауапты оқиға болған жерде тексеру,
тағы басқалары жатады. Сезіктіні ұстаған кезде оның киімі қаралады, онда
болған заттар, сонымен қоса жеке тінту кезінде алынған заттар қаралады.
Тінту кезінде қарауға мыналар жатады: қылмыстың құралын табу, заттар мен
бағалы құндылықтар, қылмыстық жолмен табылған басқа да заттар табылады,
сонымен қатар іске маңызы бар басқа заттар мен құжаттар табылады. Ал алу
кезінде алынатын заттар қаралады. Оған: заттар, құжаттар, бағалы заттар
тағы басқа жатады. Ал енді мүлікке тыйым салынған кезде қарауға : мүлік,
тізімге сәйкес басқа да құндылықтар табылады.
Тергеулік қарау жеке өзіндік тергеулік әрекет ретінде қарасты-
рылғандықтан, өзіне тән келесідей негізгі белгілермен сипатталады. Олар:
Ол қарауларды жүргізу арнайы заңмен белгіленген өкілеттік берілген органдар
қызметкерлерімен, тергеушімен, анықтама жүргізуші тұлғамен және прокурормен
жүргізіледі.
Бұл тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде міндетті түрде екі куәгер қатысады.
Мәйітті қарау кезінде міндетті түрде соттық - медицина саласы шеңберіндегі
мамандар немесе басқа дәрігер маман шақырылады.
Тергеулік қарау өндірісінде тергеуші қатысушыларды қатыстырады, (мамандарды
қатыстыруы мүмкін, сонымен қоса сезіктіні, айыпталуышыны, жәбірленушіні,
куәгерлерді) қатыстыруы мүмкін.
Тергеулік қараудың мақсаты фактілік мәліметтерді анықтау, осы анықталған
мәліметтерді, дәлелдемелерді негізге ала отырып тергеуші қоғамға қауіпті
әрекеттің бар, жоғын анықтайды. Ал жеке жағдайда тұлғаның кінәлі не
кінәлі еместігін анықтап, кінәлі болған жағдайда тиісті шараларды
қолданып, процессуалдық шешім қабылдайды. Сонымен қоса іске маңызы бар
басқа да жағдайлар мен мәліметтерді анықтау болып табылады.
Тергеулік қарау барысында фактілік мәліметтер тергеушімен табылады, оған
тиісті зерттеу жүргізіліп, соңында тергеушінің өзімен оң немесе теріс баға
беріледі.
Осы аталған тергеулік әрекеттердің нәтижелері қылмыстық іс-жүргізу
кодексінде көрсетілген талаптарға сәйкес хаттамамен міндетті түрде
бекітілуі тиіс.
Қарау қылмыстық іс жүргізу заңнамасында көрсетілген басқа тергеулік
әрекеттер сияқты толық, жан - жақты және объективті болуы шарт. Сондықтан
бұл белгілерден шығатын қорытынды тергеулік қарауды былайша түсінуімізге
болады. Бұл тергеушімен жүргізілетін процессуалдық әрекет, оның барысында
заңда көрсітілген тұлғалардың қатысуымен іс бойынша шындықты анықтау үшін
материалдық объектілердің белгілерін және құрылымын зерттейді, баға береді
және оны бекітеді, фактілік мәліметтерді анықтау мақсатында дәлелдемелер
жинайды.
Көптеген әдебиеттерде тергеулік қараудың түсінігіне әртүрлі сипаттама
берілген. Мысалы алатын болсақ, Е. Ф. Коновалов тергеулік қарау деп, -
қылмысты ашу үшін, кінәліні анықтау мақсатында іске маңызы бар материалдық
мәліметтерді анықтауға бағытталған тергеу әрекеті"- деп көрсеткен [1, 10].
Бұл көрсетілген анықтамада біз мынаны айқын көруімізге болады. Мұнда
қараудың мақсаты қылмысты және кінәліні анықтау болып отыр. Мен бұл
ғалымның көзқарасымен толығымен келіспеймін. Келіспеуімнің себебі, өйткені
кез - келген тергеулік әрекеттің мақсаты қылмысты ашу мен кінәліні
анықтауға бағытталған, бірақ осы қылмысты ашу үшін тергеулік қарау арқылы
маңызы бар объектілерді, олардың белгілерін, қасиеттерін, жағдайын
зерттеуіміз керек емес пе, ал енді кінәліні анықтауға келсек, кінәліні
анықтау деген сөздің өзі кең мағынада айтылған деп ойлаймын. Кінәліні
анықтау үшін біріншіден тергеулік қарау арқылы, оның ішінде нақтырақ
айтсақ, затты қарау, оқиға болған жерді қарау барысында алынған іздер,
заттай дәлелдемелерді қарау арқылы, ол іздердің кімге жататындығын
тіркеулер арқылы табуымызға болады. Ал екіншіден, тергеулік қарау барысында
маңызы бар объектілерді зерттеп, оған баға беріп, оған қандай да бір нәтиже
шығару арқылы қылмыскерді анықтап, оны ұстап белгілі бір процессуалдық
шешім шығаруымыз керек деп ойлаймын.
Ал енді осы аталып кеткен түсінік пен белгілерге сәйкес тергеулік
қараудың өзіне тән қағидалары қалыптасады. Олар келесідей қағидалар:
Біріншіден: заңдылық қағидасы, яғни Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс - жүргізу кодексінің 10 - бабында көрсетіліп кеткендей
анықтама жүргізуші орган, прокурор, тергеуші тергеулік қарау кезінде
Қазақстан Республикасының Конституциясының, Қылмыстық іс -жүргізу
кодексінің және өзге де нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дәл,
қатаң сақтауға міндетті болып табылады. [ 2, 7 ]
Екінші қағида: шыңайылық, толықтылық және жан- жақтылық. Бұл қағиданы
біз ең басты қағидалардың бірі және оны жадымызда ұстаған жөн деп ойлаймын.
Тергеу әрекетін жүргізу кезінде жан-жақты, мұқият, толық жүргізсек қандайда
бір нәтижеге жетеріміз сөзсіз.
Үшінші қағида: ол мақсаттылық, тергеулік қараудың мақсаты іске маңызы
бар заттарды, құжаттарды, заттай дәлелдемелерді табу, оны зерттеу және де
оған сәйкес дұрыс, жеткілікті баға беру, қылмысты дер кезінде ашу болып
табылады.
Төртінші қағида: ғылыми - техникалық құралдар мен маман көмегін
пайдалану. Біз ғылыми - техникалық құралдардың көмегімен белгілі бір
нәтижеге қол жеткіземіз. Сонымен қоса маман көмегін пайдалану біздің
жұмысымызды жетілдіріп, шыңдата түседі.
Бесінші қағида: тергеулік қарауды басқару тергеушінің жеке басына
жүктеледі.
Алтыншы қағида: табылған және қараудағы объектілер мен жұмыс жасауда
криминалистикалық ережелерді сақтау. Осы криминалистикалық ережелердің
сақталмауы дәлелдемелердің жарамсыздығына әкеп соқтыруы мүмкін. Сондықтан
бұл қағиданы сақтау арқылы дәлелдемелердің жарамдығын қамтамасыз етеміз.
Осы қағидаларды тергеуші тергеулік қарауда сақтаса оның жинаған, зерттеген
заттарының, құжаттарының, іске маңызы бар материалдарының бір сөзбен
айтқанда дәлелдемелердің жарамсыздығынан сақтау кепілі деп айтуға болады.
Сонымен қоса жоғарыда айтылып кеткен тергеулік әрекеттің қағидалары,
басында тергеулік қарауға түсінік берген кезде бұл қағидалар түсінікте
қамтылмаған. Олар: шығайлылық, толықтылық және жан -жақтылық қағидалары
болып табылады.
Көптеген жол оқиғалары және автокөлікті тасымалдау кезінде болатын
жол апаттарына қатысты оқиға болған жерді қарау бұл оқиға да қылмыстың
құрамы бар не жоқ екендігін айқындайды. (мысалы: өзін-өзі өлтіру, кездейсоқ
жағдайдан қаза болу). Қарау басқа тергеулік әрекеттер сияқты шектелмеген.
Мысалы алу, тінту, сараптамалар және тағы басқасы.
Осы мәселеге байланысты П. И Тарасов және Л.Д Родиновтың айтуы бойынша
тергеулік қарау дәлелдемелердің ең маңыздысы болып табылады деген. Бұнда
қараудың нақты түсінігі берілмеген. Ал В.М Николайчиктің көзқарасы бойынша
қарау объектінің материалдық белгілерін зерттеу болып табылады деген.
Бұнда да қараудың нақты түсінігі берілмеген. [3, 8]
Сонымен қоса, криминалистика ғылымының негізін қалаушылардың бірі М.С.
Строгович тергеулік қарауға былайша өз көз қарасын береді. Қарау - бұл
процессуалдық әрекет, ол іс үшін маңызы бар жағдайды анықтау және де
әртүрлі заттардың қасиеттерін, белгілерін табу және бекіту деп атап өткен.
Бірақ бұл анықтамада да қараудың спецификалық шағылысуы жеткіліксіз және
басқа тергеулік әрекеттерден айырмашылығы көрсетілмеген. [4, 290]
Осыған байланысты Н. В. Терзиев деген ғалым былай деп неғұрлым нақты
тұжырым берген. Оның ойынша тергеулік қарау материалдық объектілермен
танысу және зерттеу тергеушімен жүргізіледі деген.[ 5, 44]
Тергеушінің өзінің материалдық объектілерді зерттеуі қараудың белсенді
танымдық тергеулік әрекет екендігін көрсетеді. Бірақта бұл қарау
түсінігінде объектіні анықтау және бекіту белгілері қамтылмай кеткен.
Қазіргі уақытта көптеген авторлардың ойлары бойынша қарау дегеніміз -
материалдық объектінің жағдайын, белгілеріне талдау және синтез жасау
делінген. Егерде қарауды тек ғана сырттай көру және тексеру деп түсінсек,
онда тергеулік қарау эмперикалық тану болады.
Қазіргі таңда тәжірибеде көптеген тергеушілер, анықтаушылар және
прокурорлар және басқа да тергеулік әрекетке қатысушылар тергеулік қарауды
тек ғана сырттай жүргізеді. Олар объектіні терең, жан -жақты, толық талдау
жасамайды, нақты жағдайды оқиға болған жерде бағаламайды. Объектінің
жағдайын және белгілерін зерттемейді, олардың арасындағы қарым - қатынасқа
көңіл бөлмейді. [6, 26]
Қазіргі таңда көптеген тергеушілер және басқа да тергеулік әрекетке
қатысушылар қарауға салақтық пен ұқыпсыздықпен қарағандықтан біріншіден,
көптеген қылмыстар ашылмай қалады, сонымен қатар кінәлі адамдар
жауапкершіліктен босатылып жатады. Ал екіншіден жиналған дәлелдемелердің
дәлелдемелік күші болмай, дәлелдемелік күшін жойып жарамсыз болып қала
береді.
Ал, енді тергеулік қараудың маңызына қысқаша тоқтала кететін болсақ,
тергеулік қарау дәлелдемелерді жинаудың қайнар көзі болып табылғандықтан
және де алдын -ала тергеу сатысында кідіртілмейтін тергеу әрекеттеріне
жататындықтан оның маңызы ерекше және алатын орны ұшаң теңіз деуге әбден
болады. Оның маңыздылығы соншалық, бұл тергеулік әрекет арқылы біз қылмыс
ізін суытпай алынған немесе табылған заттарды, құжаттарды қарау арқылы
оған баға беріп тиісті процессуалдық шешім қабылдаймыз.
Тергеулік қараудың маңызы қылмыстық істі ашуға бағытталған орны ерекше
болғандықтан, оның басқа тергеулік әрекеттерден де айырмашылығыда көптеп
кездеседі. Оның ерекшелітердің біріне мына төмендегі белгілерден көруге
болады:
1. Тергеулік қарау қылмыстық іс қозғалғанға дейінгі
жүргізілетін тергеулік әрекеттің біріне жатады.
2. Тергеулік қарау дәлелдемелерді жинаудың басты қайнар көзі
болып табылады.
3. Бұл тергеу әрекеті кідіртілмей жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің бірі болып саналады.
4. Алдын -ала тергеу сатысының бастапқы сатысы болып табылады
Соңғы жылдарда елімізде қылмыстың өршуі, оның ішінде аса қауіпті
қылмыстардың жасалуы жағынан саны өсіп кетті. Мысалы, статистикалық
мәліметтерге сүйенетін болсақ, кейінгі бес жыл ішінде Қарағанды облылысы
бойынша,адам өлтіру 54%, қарақшылық 58% , зорлау 45%, және тағы басқа
қылмыстар саны бірнеше пайызға өсіп кеткен. Бұл жай құқық қорғау органдары,
атап айтқанда тергеу органдарының жұмысын одан әрі жақсартылуын, олардың
қылмысты ашуда, тергеудің нәтижелі және тиімді тәсілдерді жан -жақты
пайдалануын талап етеді.
Жасалған қылмысты тез арада ашып, қылмыс жасаған адамдарға тиісті жаза
тағайындау, қылмысқа қарсы күресудің нәтижесін арттырады. Сондықтан
тергеулік қараудың ерекшелігі қарауды мұқият, жан -жақты, толық жүргізу
нәтижесінде ғана құқық қорғау органдары, оның ішінде анықтаушы немесе
тергеушінің нәтижесін көруімізге болады.
Бұл тармақшада ерекшелік туралы сөз болғанда әрине тергеулік қараудың
басқа тергеулік әрекеттермен айырмашылығын айтпасқа болмайды. Оған мынандай
тергеулік әрекеттерді алуымызға болады. Мысалы: оқиға болған жерді қарау
мен жауапты оқиға болған жерде тексеру. Оқиға болған жерді қарау кезінде
біз, яғни тергеуші не болмаса анықтаушы, біріншіден қылмыстық іс қозғалмай
тұрып жүргізе алады, екіншіден оқиға болған жерде қалған іздерді, оқиға
болған жерден табылған айғақ заттарды салыстырып талдау, тексеру арқылы
қылмыстың қалай жасалғанын анықтап, оның механизімін болжап біледі. Әрине
қай тергеуші болсада жасалған қылмысты өз көзімен көруі мүмкін емес. Бірақ
болған оқиғаны жан - жақты және объективті түрде анықтау үшін тергеуші
өткен оқиғаны дұрыс болжап, жасалған қылмыс әрекетінің механизмін оқиға
болған жерді қарау арқылы ол ойымен модельдеуі мүмкін.
Ал жасалған қылмыстың үлгісі тергеушінің ойында дұрыс қалыптасуына
қажет айғақ заттардың толық табылуы оларды терең талдауға үлкен әсер етеді.
Сонымен қоса бұл тергеулік қараудың тағы бір ерекшелігі осы тергеу
әрекеті арқылы алғашқы айғақ заттарды тауып, оларды зерттеп оған тиісті
баға беріледі.
Ал жауапты оқиға болған жерде тексеру, тергеу әрекетін жүргізу
барысында оның да тергеулік қараумен мақсаты бір болғанымен, яғни
мақсаттары дәлелдемелер жинау болса, бұл тергеу әрекетінде бірінші кезекте
жәбірленушіден, куәдан, сезіктіден, айыпталушыдан жауап алынады, содан
кейін барып ғана жауапты оқиға болған жерде тексеру кезінде тексеріс
жүргізіледі.
Бұл тергеу әрекетінде екі тергеу әрекетінің жиынтығын айқын көрумізге
болады. Ол тергеу әрекеттерінің біріншісі жауап алу болса, екіншісі осы
жауапты оқиға болған жерде тексереміз. Сонымен қатар, оқиға болған жерде
айғақтарды тексеру мен нақтылау бұрын жауап алынған адам зерттеліп отырған
оқиғаның жай - жапсары мен мән - жайларын оқиға болған жерде жаңғыртуы, іс
үшін маңызы бар заттарды құжаттарды, іздерді тауып көрсетуі белгілі бір іс
- қимылды белгілеп көрсетуі, оқиға болған орынның өзгеруіне назар аудартуы,
өзінің бұрынғы айғақтарын нақтылауы және айқындауы болып табылады [7, 105]
Тағы бір ерекшелік ретінде тергеулік қарауды, яғни оқиға болған жерді
қарау мен тергеу экспериментін салыстыру арқылы олардың ерекшеліктерін атап
айтсақ, тергеу эксперименті іс үшін маңызы бар мәліметтерді зерттеліп
отырған оқиғаның белгілі бір әрекеттерін, жай - жапсарын, мән - жайларын
қайта жаңғырту және тәжірибе жүргізу арқылы тексеру мен нақтылау
мақсатында жүргізіледі. Эксперимент жүргізу кезінде, атап айтқанда әлде бір
оқиғаның болу ықтималдығы тексеріледі. Сондай - ақ болған оқиғаның реті
және іздердің пайда болу тетігі анықталуы мүмкін.
Сондықтан тергеулік қараудың бұл тергеу әрекетінен де өзгеше бір
ерекшеліктері мен айырмашылықтарын айқын көруімізге болатындығын атап өтуге
болады. Ал мына бір тергеу әрекеті атап айтқанда Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 224- бабында көрсетілген, яғни адам мәйітін
қарау ерекшеліктерімен, мәйітті жерленген жерден қазып алу
айырмашылықтарына тоқталып кеткім келіп отыр.
Ал енді, осы аталған тергеу әрекеттеріне жеке -жеке тоқталатын болсақ
адам мәйітін қарау, ол табылған жерде сыртынан тексеру жүргізу арқылы оның
қалай өлгенін, өлу себептерін, оның денесіне қандай жарақаттар
келтірілгендігін анықтаймыз. Тағы да бір ерекшелігі бұл тергеу әрекетінде
сот - медицинасы саласындағы маман дәрігердің міндетті түрде қатысуы болып
табылады. [8, 17]
Міне бұл тергеулік қараудың түрлерінің әр қайсысының өзіне тән
ерекшеліктері бар. Енді бұл аталған тергеулік қарауды, яғни адам мәйітін
қарауды эксгумация нақты түсінікті болу үшін айтсақ, адам мәйітін жерленген
жерінен қазып алудан айырмашылығы мен ерекшеліктеріне назар аударайық.
(ҚІЖК- нің 225 бабы).
Адамның мәйітін жерленген жерінен қазып алу мынандай жағдайларда ғана
жүргізіледі :
Мәйітті қарау, оның ішінде қосымша немесе қайталап қарау үшін,
Тану үшін көрсету,
Сараптама жүргізу талап етілгенде жүргізіледі.
Бұның тағы бір ерекшелігі адам мәйітін қараудан оны жерленген жерден
қазып алу тергеушінің прокурор санкция берген дәлелді қаулысы бойынша ғана
жүргізіледі. Сонымен бірге бұл тергеу әрекетінде адам жерленген жердің
әкімшілігі және қайтыс болған адамның туыстары міндетті түрде қатысулары
тиіс. Міне, сондықтан да тергеулік қараудың қай түрін алмасақ та, қандай да
бір ерекшеліктермен, белгілі бір өзіндік қасиеттерге ие. Негізінен біз
қарауды екі түрге бөліп қарастырамыз Біріншісі соттық қарау болса, екіншісі
тергеулік қарау. Бұл жерде айтайын дегенім тергеулік қарау мен соттық
қараудың өзіндік қасиеттері мен ерекшеліктері бар.
Соттық қарауда жалпы іс бойынша сот алдын - ала тергеу сатысында
жиналған дәлелдемелерді, материалдарды жалпылай қарайды. Ал тергеулік
қарауда нақты бір тергеулік қарауды жүргізу барысында қарау жүргізіледі.
Міне сондықтан тергеулік қараудың ерекшелігі өзіндік бір ерекшеліктермен
сипатталады. Сонымен қатар тергеулік қараудың ерекшелігі бұл әрекетті түнде
жүргізуге болмайды, ерекше жағдайларда кідіртілмейтін тергеулік жағдайда
түнде жүргізілуі мүмкін. Ол туралы Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 201 - бабында көрсетілген.
Тергеулік қарау куәларды қатыстыра отырып жүргізіледі. Куәларды осы
тергеулік әрекетке, яғни қарауға қатысуының үлкен маңызы бар, олар осы
фактіні тергеулік қарау қандай нәтижеде өткенін куәландыруға міндетті.
Бірақ осы жерде тағы бір айта кететін жай қандайда болмасын тергеу
әрекетіне қатысқан қуәгерлер бұрын сотталмаған не болмаса іске тәуелсіз
адамдар тартылуы тиіс делініп кеткен қылмыстық іс жүргізу заңнамасында.
Бірақ мен мұндай заң талаптарының кейбіреулерімен келіспейміз. Оның себебі,
өйткені мысалы алатын болсақ тергеу іс - әрекетін жүргізу негізінде екі
куәгер қатысуы міндетті делінген [9, 13].
Тағы бір мысалға ой жүгіртсек, шалғай аумақтарында тергеу әрекетін
жүргізу қажет болып қалды делік. Сол уақытта куәгер іске тәуелді болса, не
тергеу әрекетін жүргізбеу керек пе. Ал жүргізілген жағдайда тәуелді
куәгерлердің қатысуымен жиналған дәлелдемелердің дәлелдемелік күші
болмайды. Айта берсек осындай заң талаптарының кемшіліктері бастан асып
жатыр. Сондықтан осындай заңдарға өзгертулер мен толықтырулар енгізілсе,
тергеу органдарының, соның ішінде тергеуші мен анықтаушының бірталай
жағдайларын жақсартып, тергеудің деңгейін көтеріп сотқа дейінгі сатыдағы
тергеу іс әрекеттері сапалы болар деп ойлаймын.
Алдын- ала тергеуде куәгердің тергеу әрекеттеріне қатысудың
процессуалдық жағдайына тоқталсақ. Мысалы: Қылмыстық іс жүргізу кодексінің
132 - бабында көрсетілген тергеу әрекеті, яғни сезіктіні ұстау, ол ұсталған
сезіктіні біз міндетті түрде жеке тінту жасаймыз, ал жеке тінту кезінде
міндетті түрде куәгерлердің қатысуы керек. Бұл жерде куәгердің қатысуының
қажеттігі, ұстаған адамның қалтасынан айналымға шектеулі заттарды не
есірткі заттарын алып шығатын болса, оны дәлелдеме ретінде танып іске
тіркемесек, бұл дәлелдемелердің заңды күші болмай, қажетсіз болып қалады.
Бұл жерде Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 132 -
бабы бойынша ұсталған адамды жеке тінту жүргізу кезінде куәгерлердің
қатысуымен жүргізілуі міндетті де, ал 135 -бап бойынша оған жеке тінту
кезінде куәгерлердің қатысуы міндетті емес.
Ал осы процессуалдық негізге, нақтырақ айтқанда алдын - ала тергеу
сатысындағы тергеулік қарауларды Қылмыстық Іс жүргізу кодексіне сәйкес
жүргізілетіндігін айтсақ, олар Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 221, 222, 223 , 224 , 226 - баптарында көрсетілген. Осы
кодексте көрсетілген заң талаптарының орындалуы тергеу әрекеттерінің , оның
ішінде тергеулік қараудың дұрыс, жан -жақты, объективті және заңдылығын
қамтамасыз етеді.
Біз бұл жұмысты криминалистика тұрғысынан талқылап, қарастырып
жатқандықтан бұл сала басқа да өзі тектес заң ғылымдарымен тығыз
байланысты, өйткені тергеулік қараудың көп тәсілдері мен әдістері осы
ғылымдардың қағидаларына негізделеді. Тергеулік қарау ең бірінші қылмыстық
іс жүргізу заңымен тығыз байланыста. Себебі тергеулік қараудағы зерттеп
дайындаған тәсілдері мен әдістері қылмысты ашуға, тергеу әрекеттерін тиімді
жүргізуге негізделсе, процессуалдық заң осы тергеу әрекеттердің жүргізілу
тәртібін заңды түрде қалыпқа келтіреді.
Атап айтқанда екі пәннің де зерттейтіні бір объект - тергеу әрекеті.
Бірақ олардың осы процессуалдық әрекеттерді оқып тексеру аспектісінің
мазмұны әр түрлі. Тергеу аспектісінің мазмұны әр түрлі. Тергеу
әрекеттерінің тәсілдері мен әдістері тергеулік қараудың тиімді және
нәтижелі жүруіне бағытталған. Сондықтан олар қылмысты процессуалдық заңда
көрсетілмеген, заң қалпының мазмұнымен қамтылмаған.
Бірақ тергеулік қарау ұсынған қандай әдіс, тәсіл не құрал болса да, ол
процессуалдық заңның шеңберінен шықпауға тиіс және заңға қайшы болмауы
керек. Тағы бір айтатын жай тергеулік қараудың процессуалдық негізі
қылмыстық заң ғылымымен де тығыз байланысы бар. Қылмыс заң ғылымында
қоғамға қауіпті қандай әрекеттердің қылмыс қатарына жататынын көрсетіп, әр
қылмыстың құрамындағы белгісін талдап баяндайды.
Бұл қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін негізге
ала отырып, оған талдау жүргізіп, қылмысты ашуға керекті белгілерді
нақтылап, қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге тиісті мән - жайларды, шешетін
сұрақтарды белгілеп және қылмыстарды тергеу тәсілерін ұсынады. [10,74-76 ]
Негізінен алғанда тергеулік қарауды жүргізу үшін келесідей негіздер
болуы қажет:
1) ол іс материалдарында деректі мәліметтердің болуы,
2) шынайлығын көрсететін немесе басқа белгілі бір объектілердің
маңыздылығын, мән - жайларын көрсетеді,
3) қарауды жүргізуді дұрыс түсіну, нақты заңдылықтарды сақтаудың
үлкен тәжірбиелік маңызы бар.
Осы тергеулік қарауды жүргізу ең алдымен тергеушінің дәлелді
қаулысының негізінде жүргізіледі. Онда тергеуші Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 202 - бабының талаптарына сәйкес шығарады.
Онда оның жасалған орны мен уақыты, тергеушінің аты - жөні мен лауазымы,
қабылданатын шешімнің мәнісі мен негіздері, қаулының осы кодекстің қай
бабына негізделіп шығарылғаны көрсетіледі. Қаулыға тергеуші қол қояды.
Егер де тергеуші қол қоймаған жағдайда қаулының заңды күші болмайды.
Осы шешімді шығару үшін негіз болып дәледемелердің, мәліметтердің
жеткілікті болуы, ол үшін басқа жолмен алынған мәліметтер негіз бола
алмайды.
Тек қана тергеушінің қаулысынсыз ғана бір тергеу әрекеті жүргізіле
алады, ол тергеулік қарау оқиға болған жерді қарау болып табылады. Бұл
алдын - ала тергеу сатысындағы кідіртілмейтін әрекеттің бірі болып
саналады. Бірақ бұл тергеу әрекеті жүргізілгенен кейін оның нәтижесі туралы
жиырма төрт сағат ішінде, яғни бір тәулікте тиісті қаулымен прокурорға
хабарлануы тиіс.
1.2 Алдын ала тергеу барысындағы тергеулік қараудің (тексерудің)
түрлері, қатысушылары.
Тұрғын үйдi тексеру ( ҚР ҚІКЖ 222 б. 12, 13, 14, 15 б. )
Тұрғын үйдi тексеру тек онда тұратын кәмелетке толған
адамдардың келiсiмiмен немесе прокурордың санкциясымен ғана жүргiзiледi.
Егер онда тұратын адамдар кәмелетке толмағандар болса немесе психикалық
немесе өзге ауыр науқастан зардап шегетiнi белгiлi болса немесе тексеруге
қарсы болса, тергеушi прокурордың санкциясы алынуға тиiс мәжбүрлеп тексеру
туралы қаулы шығарады. Прокурор санкция беруден бас тартқан жағдайда
тексеру жүргiзiлмейдi.
Егер оқиға тұрғын үйде болса және оны тексерудi кейiнге қалдыруға
болмаса, онда тұрғын үйдi тексеру тергеушiнiң қаулысы бойынша жүргiзiлуi
мүмкiн, бiрақ кейiн оның заңды екенiн тексеру үшiн жүргiзiлген тексеру
туралы бiр тәулiк мерзiмде прокурорға хабарланады. Аталған хабарды алғаннан
кейiн прокурор тексерудiң заңды екенiн тексередi және оның заңды немесе
заңсыз екенi туралы қаулы шығарады. Тексерудiң заңсыз екенi туралы шешiм
қабылданған жағдайда бұл iс-әрекет iс бойынша дәлел ретiнде жiберiле
алмайды.
Тұрғын үйдi тексеру кезiнде онда тұратын кәмелетке толған адамның
болуы қамтамасыз етiлуге тиiс. Оның қатысуы мүмкiн болмаған жағдайда
жергiлiктi атқарушы органның өкiлдерi шақырылады.
Ұйымның үй-жайлары мен аумағындағы тексеру олардың әкiмшiлiк
өкiлдерiнiң көзiнше жүргiзiледi.
Дипломатиялық өкiлдiктер орналасқан үй-жайлардағы, сондай-ақ
дипломатиялық өкiлдiктердiң мүшелерi мен олардың отбасылары тұратын үй-
жайларды тексеру тек дипломатиялық өкiлдiк басшысының немесе оның орнындағы
адамның өтiнiшi бойынша немесе олардың келiсiмiмен және олардың көзiнше
жүргiзiледi. Дипломатиялық өкiлдiң келiсiмiне Қазақстан Республикасының
Сыртқы iстер министрлiгi арқылы сұрау салынады. Тексеру жүргiзiлген кезде
прокурордың және Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi өкiлiнiң
қатысуы мiндеттi түрде қатысуы тиіс.
Заттарды тексеру ( ҚР ҚІКЖ 223 б. )
Біз заттар деп қылмысты іске қатысты материалдық объектілерді
түсінеміз. Оған бүрынғы қылмысты объектілерге қатысты әр түрлі заттар,
бағалы заттар қылмыс қүралдары, әр түрлі киімдер жэне іске анықтама беретін
басқа да заттар. Егер де тексерілген заттар дәлел заттары болса, онда олар
қылмыс ісінің материалына тіркеледі де оны дәлел заттары екені туралы қаулы
шығарылып қылмыс ісінің материалдарына тіркейді. Егер де заттар алу тексеру
қылмыс болған жерден табылса, онда сол тексеру кезінде қаралады. Заңның (ҚР
ҚІК 2226 186) бөлігінде заттарды қайтадан қарау
кезінде мынадай жағдайлар қаралған:
1. Алған заттарды тексерғен кезде жағдайдың дүрыс болмауы.
2. Алғаш тексерген кезден кейін жаңа мәліметтеуге болатын кезде.
3. Алғашқы тексерістің сапасыз болуы.
Міндетті түрде процеске қатысушылардың өз еркімен немесе көрсеткен
заттары тексеріледі. Мысалы: Н. Азамат бірнеше рет қылмыс істегеннен кейін
үрланған заттар тығылған жерді айтты, оның көрсетуімен заттар алынып,
тексерілді. Адамдар дәлел ретінде белгілі бір затты берсе, онда олар қандай
жағдайда бүл заттар онда болды және олар өзгеріске түскені немесе түспегені
жайында түсініктеме беруі керек.
Қүқықтық әдебиеттерде заттарды тергеу тексерісі дәлелді заттардың
тексерісімен жиі байланыстырылды, бірақ бүлардың түсінігі бірдей емес.
Заңдағы көрсетілген белгілерді жинақтап, мынадай қортынды шығаруға болады,
дәлелді заттар деп біріншіден, объективті себептердің күшімен тексеріліп
жатқан оқиғалар заңға қатысты маңызды жағдайлар, екіншіден арнайы дәлелді
қаулымен заттай дәлел ретінде іске тіркеледі.
Заттарды тексеру әрқашанда дәлелді зат ретінде тіркеледі. Тергеуші
қараған заттың біраз бөлігі дәлелді фактілермен бүл заттардың арасындағы
байланыстың жоқтығынан және тіркеудің қолайсыз болғандығынан іске тіпті де
мүмкін еместіктен тіркелмейді. Сондықтан заттарды тексеру дәлелді
заттарды тексеруден кеңірек. Дәлелді заттарды тексеру заттарды тексерудің
жеке оқиғасы болып табылады. Бүл объектілерді қосымша тексеру, дәлел
ретінде іске тіркелді.
Құжаттарды тексеру
Қүжаттарды қараған кезде тергеуші олардың бірлігіне, толықтығына және
сақталуына мән береді. Сонымен қатар, тергеуші берілген қүжаттардың
реквизитіне, оны кімнің жасағаны, куәландырушы қолтаңбаның барлығына, бар
болса, оны кімнің қойғандығы, жазулардағы түзетулер мен тазалауларға мән
береді. Тәжірибеде алғашқы істе заттарды тексеруді шұғыл қарауды қажет
етеді. Егер қылмысты іс қозғалғанда немесе іс болған жерде заттар қаралса,
яғни мұндай тексеріс іс қозғалғанға дейін заңмен рүқсат етіледі және шұғыл
тексеріс жасауға болады. Бірақ заттар іс болған жердің сыртында болса, ол
тез арада тексерілуі тиіс, өйткені олардың қасиеті өзгеруі немесе жоғалуы
мүмкін, ал тергеушіге қылмыстық істі қозғау үшін негіз жоқ. Істі қозғау
үшін заттарды зерделеудің қажеттілігі кезінде процессуалдық қиындық туғызу
қылмысты процессуалды заңның қажетті заңдар жетілдіру жолымен шектетіледі.
Жоғарыда айтылғандарды келтіре отырып, кейінге қалдыруға болмайтын
барлық жағдайда қылмысты істі қозғауға дейін тергеу тексерісін өткізуге
рүқсат туралы заңға өзгеріс енгізу үхынылады. Осындай жағдайда тергеуші
заңның процессуалдық формада жасалған қылмысты істі қозғауға дейін
тексерісті өткізуіне болады, ал мұндаалынған фактіге негізделген
мәліметтерді дәлелретінде ары қарай толық негізде пайдалануға болады.
Адамның мәйітін тексеру.
Адам мәйітін қараудың регламенті ҚР ҚІК 234бабта қарастырылған:
мәйітті тексеру міндетті түрде облыстық сот медицинасының маман
дәрігерімен, ал ол қатыспаған жағдайда басқа дәрігердің қатысуымен
өткізіледі деп көрсетілген.
Мәйіттерді қарау тергеуші келгенге дейін мәйітті басқа жерге
орналастыру (мыс, мәйітханаға алып кету, жүру жолынан алыну,
автомашиналардың қозғалысына кедергі келтірмеуүшін және т.б.). Басқа
жағдайларда адам мәйітін қарау, оқиға болған жерді қарау хаттаманың қосымша
бөлігіне кіреді. Тергеу ісін өткізу кезінде тергеуші киіміне, қалпына,
киімнің қалтасындағы қүжаттарға және басқа да заттарға, денесіндегі
жарақатқа немесе мәйіттің қатып қалуына мән береді. Мәйітті қарау
медициналық сот сараптамасын тағайындау және өткізуді жоққа шығармайды.
Мәйітті қазып алу қажетті жағдайда мәйітті қарау үшін жерленген жерден
қазып алынады. Соның ішінде қосымша немесе қайтадан сараптамаға және тануға
үсынылады. Тергеуші прокурордың санкциясымен қаулы шығарылады. Мұндай қаулы
жерленген жердің экімшілігі мен қайтыс болған адамның туыстарына міндетті
түрде қажет Қазып алу облыстық сот медицинасының мамандарының қатысуымен
болады.(ҚР ҚІК 2256 1,2,3,4 б)
Анықтау органы тергеушіге қазып алуды өткізуге көмек жасауы қажет.(ҚР
ҚІК 2256 96 ). Мәйітті қарау және тану, сараптама зерттеулердің үлгілерін
алу, тек қазып алу орнында ғана іске асады. Мүндай жағдайда тергеу
ісін жүргізгеннен алынған мәліметтер мәйітті қазып алу жалпы хаттамаға
кіргізіледі. Егер де бүл іс әрекет басқа жерде өтсе, онда басқа хаттама
жасалады. Қазып алудан кейін мәйіт басқа да зерттеулер жүргізу үшін
медициналық мекемеге жеткізіледі. Мәйітті қазып алғаннан кейін және басқа
да процесуалды іс эрекеттен кейін қайта жерлеу қазып алу қаулысымен
жерлейтін жердің әкімшілігінің өкілі немесе органның қатысуымен орындалады
(ҚР ҚІК 2256 5,6,7,8 бабтар).
Қараудың, қазып алу және куәландырудың нәтижесін әзірлеулердің
процессуалды тәртібі (ҚР ҚІК 2276) жағдайымен регламентталған. Бүл тергеу
ісін жүргізу ҚР ҚІК 203 бабына сәйкес талаппен хаттама жасалады. Хаттамада
тергеушінің барлық іс әрекеті жазылады, тексеру, қазып алу жэне
куәландыруда табылғанның бәрі ретімен тергеу ісінде көрсетілгендей
тексеріс, қазып алу, куәландыру кезінде табылған кездегідей жазылады.
Хаттамада тексеріс, қазып алу, куәландыру кезінде алынған барлық объектілер
реттеліп жазылады. Сондай ақ, хаттамада көрсетілуі қажет қай уақытта,
қандай ауа райында және жарықта тексеріс, қазып алу, куәландыру
жүргізіледі; қандай техникалық қүралдар қолданылады және қандай нәтижелер
алынды;
Көрсетілген тергеу істерін жүргізуге кімдер қамтылды жэне олар қандай
жағдайда болды; қандай объектілерге мөр басылды және қандай мөрмен;
тексерістен кейін іске қатысты мәйіт немесе зат қайда жіберілді.
Үсталынған пошта телеграфтың хабарламаларын тексеру
Пошта телеграфтық хабарламалар тексерісі олар түтқындалған жағ-
дайда қаралады. Пошта телеграфтық хабарламалар деп біз хаттарды,
телеграммаларды, бандерольдарды, посылканы және басқа да пошта телеграфтық
хабарламаларды түсінеміз. Тексеріс куәгерлердің қатысуымен өндірісте
қаралады, тергеушінің қалауымен қажетті жағдайда маман немесе тілмәш
шақырылады.
Фонограммаларды тексеру
Сөйлесулердің жазбасы бар жэне тыңдалған жағдайда ғана қаралады.
Тексерістің Регламентациясы ҚР ҚІК 2376 7 бабымен бекітілген. Фонограмма
жазбасын тексеру куәгердің қажетті жағдайда маманның қатысуымен
жүргізіледі. Тексеріс кезінде іске қатысы бар фонограммалардың бөлігі және
жазылған нәрселердің сапасы қаралады, соның ішінде тыңдауға қатысушылар мен
келіссөздің жазылғаны оларға белгілі болған хабарларды жария етуге
қылмыстық жуапкершілікпен жауап береді. Фонограмма хаттамаға тіркеледі іске
қатысы жоқ бөлігі қылмыстық іс тоқталған немесе заңның шешімі шыққаннан
кейін жойылады.
Тексеріске қатысушыларды үш топқа бөлуге болады.
1. Алдын ала тергеу жүмысын жүргізушілер тергеуші анықтаушы.(ҚР ҚІК 64
65 6)
2. Тексеріс жүргізілген кездегі қатысушылар куәгерлер. (ҚР ҚІК 806)
Тергеу ісіне қатысушылар.
а) тексеріске міндетті түрде қатысушылар.
б) тергеушінің қалауымен тексеріске қатысушылар: тергеуші (анықтаушы).
Процесуалдық заңға сүйеніп, тексерісті жеке өзі жүргізетін лауазымды
түлға. Олар тексерістің жан жақтылығына, толықтығына,
объектілігіне жауап береді, тексеріске қатысушыларға қатерсіз жағдай
жасайды, бағалы мате-риалдық заттарды сақтауға жауап береді.Тергеуші тергеу
ісін жүргізуде үйымдастырушылық роль атқарады да, оның нүсқаулары барлық
қатысушыларға міндетті болады. Тергеу бөлімінің бастығы немесе прокурордың
қатысуы тергеушінің процессуалды жекелігін жеке өзі шектеуге тиіс.
Куәгерлер: Куәгерлердің тергеу ісін өткізуде қатысуы міндетті. Заң
бойынша олар екеуден кем болмауға тиіс. ҚР ҚІК 86 бабы бойынша куәгерлер
болып азаматтардың іске қатысы жоқ кісілер қатысуы тиіс.
Куәгер ретінде жәбірленушілер, айыпталушылардың туыстары құқық қорғау
органдарының жұмыскерлері және де қылмыс болған жерге жұмыс істеушілерді
шақыруға болмайды, алайда олардың куәгер ретінде қатысуына болады.
Куәгерлерге: тексеріс өткізудің алдында міндеттері мен құқықтары
түсінді-ріледі, соған байланысты олар тергеушінің істерінің нэтижелері мен
мазмұны,
фактіні анықтаушыны тексеру кезінде ескерту жасауларына куә болады, оны хат-
тамаға кіргізу, тергеу ісінің хаттамасымен танысу қылмыстық қуғындау ор-
гандарының ісіне шағыммен келуіне болады. Кейбір жағдайларда куәгер ретінде
қатысушылар іске қатысты жауап алуына болады. Тергеушіге, анықтаушыға осы
себеппен куәгерлердің тексеріске белсенді қатысулары тиіс, тергеу
тексерісін өткізудегі детальдарына көңіл аудару кажет.
Жоғарыда айтылғандай, куәгерлерді басқа міндетті түрде тексеріс
кезінде мамандар қатыстырулары қажет, бүл мәйітті қарауға қатысты (ҚР ҚІК
2246), тергеу облыстық сот медициналық мамандарының қатысуымен болады. ҚР
ҚІК 222бабының 15 бөлігі бойынша мекемелерді және олардың аумағын тексеру
олардың әкімшілігінің қатысуымен болуы тиіс.
Дипломатиялық өкілеттіктің мекемелеріндегі және дипломатиялық
өкілеттіктің жанүяларының мүшелері түратын үйлердегі тексеріс тек қана
дипломатиялық өкілеттіктің басшысының немесе оның орнындағы адамның
келісімімен немесе сұрауымен және қатысуымен жүргізілуі керек.
Дипломатиялық өкілеттіктің келісімі Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі арқылы сүралады. Тексеріс кезінде ҚР Сыртқы істер министрлігі
мен прокурордың қатысуы міндетті. Басқа жағдайларда маман тергеуші
анықтаушының қарауымен шақырылады. Тексеріс жүргізілгенге дейін мамандар
ҚР ҚІК 352 бабына сәйкес жалғанқорытынды бергені үшін қылмыстық жауап
беретіні ескертіледі. ҚР ҚІК 84 бабында қаралғандай олардың қүқықтары мен
міндеттері түсіндіріледі. Үйымдар, мекеме өкілдерінің ролі сонда, олардың
тексеріс фактісі оның нәтижелеріне қажетті түсініктеме береді.
Куәгер, жәбірленуші, айыпталушы, сезіктілердің қатысы заң бойынша
тергеушінің қалауымен жүргізіледі. Соңғысы тексерудің объективтігі, жан
жақтылығы, толықтығынан шығады. Тәжірибеде тергеу тексерісіне айтылған
адамдардың қатысу қажеттілігі туралы куэландырады, өйткені қылмысты
толық және тез ашуға бейімдейді, іс бойынша шындықты анықтайды.
Осылайша, қылмыс болған жердегі көрсетпені тексеру кезінде айыпталушы
жәбірленушіні екі сағат бойы күткен жерді көрсетті, сол жерді тексерген
кезде: айыпталушының қолының іздері қалған, бөтелке, темекідегі сілекей
іздері табылды. Өз қалауы бойынша тергеуші қылмыс болған жерге басқа да
адамдарды қатыстыра алады. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7-8
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы бойынша
тергеулік қараудің ұғымы мен маңыздылығы
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі тергеулік қараудың түсінігі мен маңызы.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9-17
1.2 Алдын ала тергеу барысындағы тергеулік қараудің (тексерудің)
түрлері, қатысушылары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18-23
1.3 Қылмыстық іс бойынша оқиға болған жерді қараудың түсінігі, мәні
және жүргізудің процессуалдық тәртібі. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .23-32
2 Қылмыс туралы оқиға болған жерді қарауда тергеушінің
ұйымдастырушылық қызметі
2.1. Оқиға болған жерді қарауды жүргізуге байланысты тергеушінің
дайындық әрекеттері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33-41
2.2 Оқиға болған жерді қараудың әдістері мен тергеушінің ұйымдастыру
шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 41-61
2.3 Оқиға болған жерді қараудың қортындысын бекіту. . . . . . . . . .
.61-66
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 67-69
Қолданылған әдебиеттердің тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 70-72
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзінің құқықтық тәуелсіз және өркендеуші
мемлекет ретінде даму жолында құқықтық реформаларды жүзеге асыруға қоғамдық
қатынастарды жалпы жан - жақты кеңістікте дамытуға күш жұмсауда. Осы
дамудың негізгі бағыттарының бірі болып заң шығарушы базаны күшейту
табылады.
Осы негіздердің ерекше бір бағыты, қылмысқа қарсы күресті күшейту мен
болған қылмысты тез арада және толық ашу үшін қылмыстық қудалауды жүзеге
асырушы органдардың жұмысын ұтымды ұйымдастыру қажет. Ендеше, қылмысты ашу,
қылмыскерді әшкерелеу және оның кінәлі екендігін дәлелдеу үшін, қылмыстық
процессуалдық заң нормалары мен жүргізілетін тергеулік әрееттерді тергеуші
жетік меңгеруі тиіс.
Казіргі жағдайда дәлелдеу процесі кезінде қылмыстың болғандығы немесе
болмағандығы, егер қылмыс жасалған болса, кім және қалай
жасалғандығы, оқиға болған жерде оның қылмыс жасағандығы жөнінде қандай
іздер қалтырылды және басқа да мәселелерді міндетті түрде айқындалуы керек.
Осы мән – жайларды айқындау адамгершілік тұрғыдан ақиқатқа жетуге деген
талпынысты аңғартады.
Оқиға болған жерді қарау барысындағы тергеушінің ұйымдастыру қызметі
атты дипломдық жұмыста алдын- ала тергеу барысында тергеулік қараулардың
кейбір жағдайларына оның ішінде оқиға болған жерді қараудың кейбір
мәселелеріне ерекше тоқталып жан –жақты сипаттау көзделініп отыр. кетсек
деймін. Атап айтқанда алдын-ала тергеу барысында жіберілетін кейбір
кемшіліктер мен қателіктерге ерекше тоқталып тергеушінің оқиға болған жерді
қарау барысында жүргізілетін әдіс тәсілдері мен ұйымдастыру шараларын жан
жақты қарастыру. Қазіргі таңда алдын-ала тергеу сатысында тергеулік
қараулар көп жүргізілетін тергеу әрекеттерінің бірі болып табылады.
1997 жылы қабылданған Қылмыстық іс жүргізу кодексі Қазақстан
Республикасындағы қылмыстық сот өндірісін күшейтуге бағытталған. Осы
Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің шығуына байланысты оның әр тарауында
көрсетілген тергеулік әрекеттерге де олардың жүргізілуіне едәуір
өзгерістерге әкеп соқты. Алдын - ала тергеу барысында тергеулік
әрекеттердің маңызы зор. Сондықтан да олардың жүргізілуінің өзіндік
тәртібі бар. Осы белгілі бір белгіленген тәртіп арқылы тергеулік
әрекеттердің жүргізілуі арқылы тергеудің толық объективтілігі
айқындалады.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін отандық және халқаралық
заңдылықтар құрайды. Жұмысты жазу барысында криминалистика және қылмыстық
іс жүргізу, қылмыстық құқық бойынша және басқа да тергеулік қарауға
бағытталған қазақстандық әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілер
қолданылды.
Осы жұмысты жазудағы негізгі мақсат – қылмыстық іс бойынша тергеулік
қарау әрекетін оның ішінде оқиға болған жерді қарау барысында тергеушінің
ұйымдастыру әрекеті жөнінде мәселелерді кеңінен қарастыра отырып қылмысты
тергеуге және ашуға бағытталған әдіс тәсілдер мен тәжрибенің құқықтық
базасын жетілдіру болып табылады.
Жұмыстың нормативтік-құқықтық және ғылыми негіздері. Қылмыстық-
процессуалдық дәлелдеу этикасының ұғымы мен пәні, дәлелдеу этикасына
байланысты сұрақтарды келесі ғалымдардың Аубакирова А., Азаров В.А.,
Арыстанбеков М. А., Белкин Р.С., Бычкова С. Ф., Быков В. М., Гинзбург
А.Я., Нургалиев Б. М., Шейфер С. Д. және т.б. авторлардың еңбектерінде
кездестіруге болады. Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста тергеулік қарауға
байланысты сұрақтарды қарастыра отырып ол қылмысты ашуға және әшкерлеуге
бағытталған әрекеттер жөнінде зерттеулер қарастырылған.
Тәжірибелік маңыздылығын қарастырып теориялық ережелерді тәжірибеде
үйлесімді қолдану үшін Қарағанды қаласының тергеу органдарының материалдары
қолданылды және зерттелінді. Құқық қорғау органдары қызметтерін одан
әрі жетілдіру - криминалистика ғылымының дәлелдемелер жинау, зерттеу,
баға беру және пайдалану заңдылықтарын оқып білу арқылы әдістер мен
құралдарды білуді, қылмыстың алдын - алу, тергеу және әшкерлеу
әрекеттерінің теориялық негіздерін талдаудан өткізуді талап етеді.
Мұндай мәселені шешу үшін үздік ғылыми және тәжіребиелік
жетістіктерді ескере отырып, ғалым - криминалистер оқу - әдістемелік
құралдар мен нұсқауларын тиімді пайдалану болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты ретінде, тергеулік қарауға
бағытталған қайнар көздерінің жалпы ұғымын жүйелі қарастырып, оның ішінде
оқиға болған жерді қараудың мәніне тереңірек үңіліп мазмұндау және қайсыбір
мәселелерді қондырмалы түрде қалыптасқан жүйенің негізінде шешу міндетті
тұрады.
1 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы бойынша
тергеулік қараудің ұғымы мен маңыздылығы
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі тергеулік қараудың түсінігі мен маңызы
Қазіргі қолданыстағы Қылмыстық іс жүргізу заңнамасында жеке тергеулік
әрекет ретінде қарау қарастырылған. Алдын – ала тергеу сатысында
дәлелдемелерді табу, тексеру, бекіту және баға беру кезінде анықтама
жүргізуші тұлға, тергеуші және прокурор тергеулік қарауларды жүргізуі
мүмкін және де бұл сатыны тергеулік саты деп атауға болады.
Тергеулік қарау түсінігі негізінен бірнеше түсініктер жиынтығынан
құрылады. Ол өзіне бірнеше қарау түрлерін біріктіреді. Олар: оқиға болған
жерді қарау, үй - жайларды, заттарды, құжаттарды, мәйітті қарау жатады.
Сондықтан тергеулік қарау туралы сөз болғанда жоғарыда көрсетілген
тергеулік қараудың бір түрін айтуға болады.
Қылмыс ізін, өзге материалдық объектілерді анықтау, сондай - ақ іс
үшін маңызы бар жағдайларды айқындау мақсатында тергеуші, ал ол болмаған
жағдайда анықтаушы немесе қылмыс туралы арыз немесе хабар түскен анықтау
органының лауазымы жағынан жоғары қызметкері оқиға болған жерді, үй -
жайларды, заттарды, құжаттарды, адамдарды, мәйітті тексереді (ҚІЖК - нің
221 бабы).
Ал енді тергеулік қарауға нақты түсінік беретін болсақ, тергеулік
қарау дегеніміз - ол қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізуде маңызы бар
объектілерді (олардың белгілері, қасиеттері, жағдайы, өзара орналасуы)
тергеуші немесе анықтаушының тікелей көру, бекіту, және зерттеуімен
айқындалатын процессуалдық іс - әрекет.
Жоғарыда айтып кеткендей тергеулік қарау объектілері ретінде оқиға
болған жер және оқиға болған орынға жатпайтын аула мен бөлмелер, сондай -
ақ бөлек заттар, құжаттар, адамдар, мәйіт жатады. Тергеулік қараудың
маңызы өте зор. Оның себебі қылмыстың жасалу жағдайын көрсететін көптеген
қажетті іздердің бөлігі осы әрекетті жүргізу барысында табылады және
зерттеледі.
Сонымен қоса, қарау (танушы әдіс ретінде) басқа тергеулік әрекеттердің
құрамды бөлігі ретінде болуы мүмкін. Оларға мысал ретінде мына
тергеулік әрекеттерді көрсетуге болады: ұстау, тінту және алу, мүлікке
тыйым салу, тергеулік эксперимент, жауапты оқиға болған жерде тексеру,
тағы басқалары жатады. Сезіктіні ұстаған кезде оның киімі қаралады, онда
болған заттар, сонымен қоса жеке тінту кезінде алынған заттар қаралады.
Тінту кезінде қарауға мыналар жатады: қылмыстың құралын табу, заттар мен
бағалы құндылықтар, қылмыстық жолмен табылған басқа да заттар табылады,
сонымен қатар іске маңызы бар басқа заттар мен құжаттар табылады. Ал алу
кезінде алынатын заттар қаралады. Оған: заттар, құжаттар, бағалы заттар
тағы басқа жатады. Ал енді мүлікке тыйым салынған кезде қарауға : мүлік,
тізімге сәйкес басқа да құндылықтар табылады.
Тергеулік қарау жеке өзіндік тергеулік әрекет ретінде қарасты-
рылғандықтан, өзіне тән келесідей негізгі белгілермен сипатталады. Олар:
Ол қарауларды жүргізу арнайы заңмен белгіленген өкілеттік берілген органдар
қызметкерлерімен, тергеушімен, анықтама жүргізуші тұлғамен және прокурормен
жүргізіледі.
Бұл тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде міндетті түрде екі куәгер қатысады.
Мәйітті қарау кезінде міндетті түрде соттық - медицина саласы шеңберіндегі
мамандар немесе басқа дәрігер маман шақырылады.
Тергеулік қарау өндірісінде тергеуші қатысушыларды қатыстырады, (мамандарды
қатыстыруы мүмкін, сонымен қоса сезіктіні, айыпталуышыны, жәбірленушіні,
куәгерлерді) қатыстыруы мүмкін.
Тергеулік қараудың мақсаты фактілік мәліметтерді анықтау, осы анықталған
мәліметтерді, дәлелдемелерді негізге ала отырып тергеуші қоғамға қауіпті
әрекеттің бар, жоғын анықтайды. Ал жеке жағдайда тұлғаның кінәлі не
кінәлі еместігін анықтап, кінәлі болған жағдайда тиісті шараларды
қолданып, процессуалдық шешім қабылдайды. Сонымен қоса іске маңызы бар
басқа да жағдайлар мен мәліметтерді анықтау болып табылады.
Тергеулік қарау барысында фактілік мәліметтер тергеушімен табылады, оған
тиісті зерттеу жүргізіліп, соңында тергеушінің өзімен оң немесе теріс баға
беріледі.
Осы аталған тергеулік әрекеттердің нәтижелері қылмыстық іс-жүргізу
кодексінде көрсетілген талаптарға сәйкес хаттамамен міндетті түрде
бекітілуі тиіс.
Қарау қылмыстық іс жүргізу заңнамасында көрсетілген басқа тергеулік
әрекеттер сияқты толық, жан - жақты және объективті болуы шарт. Сондықтан
бұл белгілерден шығатын қорытынды тергеулік қарауды былайша түсінуімізге
болады. Бұл тергеушімен жүргізілетін процессуалдық әрекет, оның барысында
заңда көрсітілген тұлғалардың қатысуымен іс бойынша шындықты анықтау үшін
материалдық объектілердің белгілерін және құрылымын зерттейді, баға береді
және оны бекітеді, фактілік мәліметтерді анықтау мақсатында дәлелдемелер
жинайды.
Көптеген әдебиеттерде тергеулік қараудың түсінігіне әртүрлі сипаттама
берілген. Мысалы алатын болсақ, Е. Ф. Коновалов тергеулік қарау деп, -
қылмысты ашу үшін, кінәліні анықтау мақсатында іске маңызы бар материалдық
мәліметтерді анықтауға бағытталған тергеу әрекеті"- деп көрсеткен [1, 10].
Бұл көрсетілген анықтамада біз мынаны айқын көруімізге болады. Мұнда
қараудың мақсаты қылмысты және кінәліні анықтау болып отыр. Мен бұл
ғалымның көзқарасымен толығымен келіспеймін. Келіспеуімнің себебі, өйткені
кез - келген тергеулік әрекеттің мақсаты қылмысты ашу мен кінәліні
анықтауға бағытталған, бірақ осы қылмысты ашу үшін тергеулік қарау арқылы
маңызы бар объектілерді, олардың белгілерін, қасиеттерін, жағдайын
зерттеуіміз керек емес пе, ал енді кінәліні анықтауға келсек, кінәліні
анықтау деген сөздің өзі кең мағынада айтылған деп ойлаймын. Кінәліні
анықтау үшін біріншіден тергеулік қарау арқылы, оның ішінде нақтырақ
айтсақ, затты қарау, оқиға болған жерді қарау барысында алынған іздер,
заттай дәлелдемелерді қарау арқылы, ол іздердің кімге жататындығын
тіркеулер арқылы табуымызға болады. Ал екіншіден, тергеулік қарау барысында
маңызы бар объектілерді зерттеп, оған баға беріп, оған қандай да бір нәтиже
шығару арқылы қылмыскерді анықтап, оны ұстап белгілі бір процессуалдық
шешім шығаруымыз керек деп ойлаймын.
Ал енді осы аталып кеткен түсінік пен белгілерге сәйкес тергеулік
қараудың өзіне тән қағидалары қалыптасады. Олар келесідей қағидалар:
Біріншіден: заңдылық қағидасы, яғни Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс - жүргізу кодексінің 10 - бабында көрсетіліп кеткендей
анықтама жүргізуші орган, прокурор, тергеуші тергеулік қарау кезінде
Қазақстан Республикасының Конституциясының, Қылмыстық іс -жүргізу
кодексінің және өзге де нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дәл,
қатаң сақтауға міндетті болып табылады. [ 2, 7 ]
Екінші қағида: шыңайылық, толықтылық және жан- жақтылық. Бұл қағиданы
біз ең басты қағидалардың бірі және оны жадымызда ұстаған жөн деп ойлаймын.
Тергеу әрекетін жүргізу кезінде жан-жақты, мұқият, толық жүргізсек қандайда
бір нәтижеге жетеріміз сөзсіз.
Үшінші қағида: ол мақсаттылық, тергеулік қараудың мақсаты іске маңызы
бар заттарды, құжаттарды, заттай дәлелдемелерді табу, оны зерттеу және де
оған сәйкес дұрыс, жеткілікті баға беру, қылмысты дер кезінде ашу болып
табылады.
Төртінші қағида: ғылыми - техникалық құралдар мен маман көмегін
пайдалану. Біз ғылыми - техникалық құралдардың көмегімен белгілі бір
нәтижеге қол жеткіземіз. Сонымен қоса маман көмегін пайдалану біздің
жұмысымызды жетілдіріп, шыңдата түседі.
Бесінші қағида: тергеулік қарауды басқару тергеушінің жеке басына
жүктеледі.
Алтыншы қағида: табылған және қараудағы объектілер мен жұмыс жасауда
криминалистикалық ережелерді сақтау. Осы криминалистикалық ережелердің
сақталмауы дәлелдемелердің жарамсыздығына әкеп соқтыруы мүмкін. Сондықтан
бұл қағиданы сақтау арқылы дәлелдемелердің жарамдығын қамтамасыз етеміз.
Осы қағидаларды тергеуші тергеулік қарауда сақтаса оның жинаған, зерттеген
заттарының, құжаттарының, іске маңызы бар материалдарының бір сөзбен
айтқанда дәлелдемелердің жарамсыздығынан сақтау кепілі деп айтуға болады.
Сонымен қоса жоғарыда айтылып кеткен тергеулік әрекеттің қағидалары,
басында тергеулік қарауға түсінік берген кезде бұл қағидалар түсінікте
қамтылмаған. Олар: шығайлылық, толықтылық және жан -жақтылық қағидалары
болып табылады.
Көптеген жол оқиғалары және автокөлікті тасымалдау кезінде болатын
жол апаттарына қатысты оқиға болған жерді қарау бұл оқиға да қылмыстың
құрамы бар не жоқ екендігін айқындайды. (мысалы: өзін-өзі өлтіру, кездейсоқ
жағдайдан қаза болу). Қарау басқа тергеулік әрекеттер сияқты шектелмеген.
Мысалы алу, тінту, сараптамалар және тағы басқасы.
Осы мәселеге байланысты П. И Тарасов және Л.Д Родиновтың айтуы бойынша
тергеулік қарау дәлелдемелердің ең маңыздысы болып табылады деген. Бұнда
қараудың нақты түсінігі берілмеген. Ал В.М Николайчиктің көзқарасы бойынша
қарау объектінің материалдық белгілерін зерттеу болып табылады деген.
Бұнда да қараудың нақты түсінігі берілмеген. [3, 8]
Сонымен қоса, криминалистика ғылымының негізін қалаушылардың бірі М.С.
Строгович тергеулік қарауға былайша өз көз қарасын береді. Қарау - бұл
процессуалдық әрекет, ол іс үшін маңызы бар жағдайды анықтау және де
әртүрлі заттардың қасиеттерін, белгілерін табу және бекіту деп атап өткен.
Бірақ бұл анықтамада да қараудың спецификалық шағылысуы жеткіліксіз және
басқа тергеулік әрекеттерден айырмашылығы көрсетілмеген. [4, 290]
Осыған байланысты Н. В. Терзиев деген ғалым былай деп неғұрлым нақты
тұжырым берген. Оның ойынша тергеулік қарау материалдық объектілермен
танысу және зерттеу тергеушімен жүргізіледі деген.[ 5, 44]
Тергеушінің өзінің материалдық объектілерді зерттеуі қараудың белсенді
танымдық тергеулік әрекет екендігін көрсетеді. Бірақта бұл қарау
түсінігінде объектіні анықтау және бекіту белгілері қамтылмай кеткен.
Қазіргі уақытта көптеген авторлардың ойлары бойынша қарау дегеніміз -
материалдық объектінің жағдайын, белгілеріне талдау және синтез жасау
делінген. Егерде қарауды тек ғана сырттай көру және тексеру деп түсінсек,
онда тергеулік қарау эмперикалық тану болады.
Қазіргі таңда тәжірибеде көптеген тергеушілер, анықтаушылар және
прокурорлар және басқа да тергеулік әрекетке қатысушылар тергеулік қарауды
тек ғана сырттай жүргізеді. Олар объектіні терең, жан -жақты, толық талдау
жасамайды, нақты жағдайды оқиға болған жерде бағаламайды. Объектінің
жағдайын және белгілерін зерттемейді, олардың арасындағы қарым - қатынасқа
көңіл бөлмейді. [6, 26]
Қазіргі таңда көптеген тергеушілер және басқа да тергеулік әрекетке
қатысушылар қарауға салақтық пен ұқыпсыздықпен қарағандықтан біріншіден,
көптеген қылмыстар ашылмай қалады, сонымен қатар кінәлі адамдар
жауапкершіліктен босатылып жатады. Ал екіншіден жиналған дәлелдемелердің
дәлелдемелік күші болмай, дәлелдемелік күшін жойып жарамсыз болып қала
береді.
Ал, енді тергеулік қараудың маңызына қысқаша тоқтала кететін болсақ,
тергеулік қарау дәлелдемелерді жинаудың қайнар көзі болып табылғандықтан
және де алдын -ала тергеу сатысында кідіртілмейтін тергеу әрекеттеріне
жататындықтан оның маңызы ерекше және алатын орны ұшаң теңіз деуге әбден
болады. Оның маңыздылығы соншалық, бұл тергеулік әрекет арқылы біз қылмыс
ізін суытпай алынған немесе табылған заттарды, құжаттарды қарау арқылы
оған баға беріп тиісті процессуалдық шешім қабылдаймыз.
Тергеулік қараудың маңызы қылмыстық істі ашуға бағытталған орны ерекше
болғандықтан, оның басқа тергеулік әрекеттерден де айырмашылығыда көптеп
кездеседі. Оның ерекшелітердің біріне мына төмендегі белгілерден көруге
болады:
1. Тергеулік қарау қылмыстық іс қозғалғанға дейінгі
жүргізілетін тергеулік әрекеттің біріне жатады.
2. Тергеулік қарау дәлелдемелерді жинаудың басты қайнар көзі
болып табылады.
3. Бұл тергеу әрекеті кідіртілмей жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің бірі болып саналады.
4. Алдын -ала тергеу сатысының бастапқы сатысы болып табылады
Соңғы жылдарда елімізде қылмыстың өршуі, оның ішінде аса қауіпті
қылмыстардың жасалуы жағынан саны өсіп кетті. Мысалы, статистикалық
мәліметтерге сүйенетін болсақ, кейінгі бес жыл ішінде Қарағанды облылысы
бойынша,адам өлтіру 54%, қарақшылық 58% , зорлау 45%, және тағы басқа
қылмыстар саны бірнеше пайызға өсіп кеткен. Бұл жай құқық қорғау органдары,
атап айтқанда тергеу органдарының жұмысын одан әрі жақсартылуын, олардың
қылмысты ашуда, тергеудің нәтижелі және тиімді тәсілдерді жан -жақты
пайдалануын талап етеді.
Жасалған қылмысты тез арада ашып, қылмыс жасаған адамдарға тиісті жаза
тағайындау, қылмысқа қарсы күресудің нәтижесін арттырады. Сондықтан
тергеулік қараудың ерекшелігі қарауды мұқият, жан -жақты, толық жүргізу
нәтижесінде ғана құқық қорғау органдары, оның ішінде анықтаушы немесе
тергеушінің нәтижесін көруімізге болады.
Бұл тармақшада ерекшелік туралы сөз болғанда әрине тергеулік қараудың
басқа тергеулік әрекеттермен айырмашылығын айтпасқа болмайды. Оған мынандай
тергеулік әрекеттерді алуымызға болады. Мысалы: оқиға болған жерді қарау
мен жауапты оқиға болған жерде тексеру. Оқиға болған жерді қарау кезінде
біз, яғни тергеуші не болмаса анықтаушы, біріншіден қылмыстық іс қозғалмай
тұрып жүргізе алады, екіншіден оқиға болған жерде қалған іздерді, оқиға
болған жерден табылған айғақ заттарды салыстырып талдау, тексеру арқылы
қылмыстың қалай жасалғанын анықтап, оның механизімін болжап біледі. Әрине
қай тергеуші болсада жасалған қылмысты өз көзімен көруі мүмкін емес. Бірақ
болған оқиғаны жан - жақты және объективті түрде анықтау үшін тергеуші
өткен оқиғаны дұрыс болжап, жасалған қылмыс әрекетінің механизмін оқиға
болған жерді қарау арқылы ол ойымен модельдеуі мүмкін.
Ал жасалған қылмыстың үлгісі тергеушінің ойында дұрыс қалыптасуына
қажет айғақ заттардың толық табылуы оларды терең талдауға үлкен әсер етеді.
Сонымен қоса бұл тергеулік қараудың тағы бір ерекшелігі осы тергеу
әрекеті арқылы алғашқы айғақ заттарды тауып, оларды зерттеп оған тиісті
баға беріледі.
Ал жауапты оқиға болған жерде тексеру, тергеу әрекетін жүргізу
барысында оның да тергеулік қараумен мақсаты бір болғанымен, яғни
мақсаттары дәлелдемелер жинау болса, бұл тергеу әрекетінде бірінші кезекте
жәбірленушіден, куәдан, сезіктіден, айыпталушыдан жауап алынады, содан
кейін барып ғана жауапты оқиға болған жерде тексеру кезінде тексеріс
жүргізіледі.
Бұл тергеу әрекетінде екі тергеу әрекетінің жиынтығын айқын көрумізге
болады. Ол тергеу әрекеттерінің біріншісі жауап алу болса, екіншісі осы
жауапты оқиға болған жерде тексереміз. Сонымен қатар, оқиға болған жерде
айғақтарды тексеру мен нақтылау бұрын жауап алынған адам зерттеліп отырған
оқиғаның жай - жапсары мен мән - жайларын оқиға болған жерде жаңғыртуы, іс
үшін маңызы бар заттарды құжаттарды, іздерді тауып көрсетуі белгілі бір іс
- қимылды белгілеп көрсетуі, оқиға болған орынның өзгеруіне назар аудартуы,
өзінің бұрынғы айғақтарын нақтылауы және айқындауы болып табылады [7, 105]
Тағы бір ерекшелік ретінде тергеулік қарауды, яғни оқиға болған жерді
қарау мен тергеу экспериментін салыстыру арқылы олардың ерекшеліктерін атап
айтсақ, тергеу эксперименті іс үшін маңызы бар мәліметтерді зерттеліп
отырған оқиғаның белгілі бір әрекеттерін, жай - жапсарын, мән - жайларын
қайта жаңғырту және тәжірибе жүргізу арқылы тексеру мен нақтылау
мақсатында жүргізіледі. Эксперимент жүргізу кезінде, атап айтқанда әлде бір
оқиғаның болу ықтималдығы тексеріледі. Сондай - ақ болған оқиғаның реті
және іздердің пайда болу тетігі анықталуы мүмкін.
Сондықтан тергеулік қараудың бұл тергеу әрекетінен де өзгеше бір
ерекшеліктері мен айырмашылықтарын айқын көруімізге болатындығын атап өтуге
болады. Ал мына бір тергеу әрекеті атап айтқанда Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 224- бабында көрсетілген, яғни адам мәйітін
қарау ерекшеліктерімен, мәйітті жерленген жерден қазып алу
айырмашылықтарына тоқталып кеткім келіп отыр.
Ал енді, осы аталған тергеу әрекеттеріне жеке -жеке тоқталатын болсақ
адам мәйітін қарау, ол табылған жерде сыртынан тексеру жүргізу арқылы оның
қалай өлгенін, өлу себептерін, оның денесіне қандай жарақаттар
келтірілгендігін анықтаймыз. Тағы да бір ерекшелігі бұл тергеу әрекетінде
сот - медицинасы саласындағы маман дәрігердің міндетті түрде қатысуы болып
табылады. [8, 17]
Міне бұл тергеулік қараудың түрлерінің әр қайсысының өзіне тән
ерекшеліктері бар. Енді бұл аталған тергеулік қарауды, яғни адам мәйітін
қарауды эксгумация нақты түсінікті болу үшін айтсақ, адам мәйітін жерленген
жерінен қазып алудан айырмашылығы мен ерекшеліктеріне назар аударайық.
(ҚІЖК- нің 225 бабы).
Адамның мәйітін жерленген жерінен қазып алу мынандай жағдайларда ғана
жүргізіледі :
Мәйітті қарау, оның ішінде қосымша немесе қайталап қарау үшін,
Тану үшін көрсету,
Сараптама жүргізу талап етілгенде жүргізіледі.
Бұның тағы бір ерекшелігі адам мәйітін қараудан оны жерленген жерден
қазып алу тергеушінің прокурор санкция берген дәлелді қаулысы бойынша ғана
жүргізіледі. Сонымен бірге бұл тергеу әрекетінде адам жерленген жердің
әкімшілігі және қайтыс болған адамның туыстары міндетті түрде қатысулары
тиіс. Міне, сондықтан да тергеулік қараудың қай түрін алмасақ та, қандай да
бір ерекшеліктермен, белгілі бір өзіндік қасиеттерге ие. Негізінен біз
қарауды екі түрге бөліп қарастырамыз Біріншісі соттық қарау болса, екіншісі
тергеулік қарау. Бұл жерде айтайын дегенім тергеулік қарау мен соттық
қараудың өзіндік қасиеттері мен ерекшеліктері бар.
Соттық қарауда жалпы іс бойынша сот алдын - ала тергеу сатысында
жиналған дәлелдемелерді, материалдарды жалпылай қарайды. Ал тергеулік
қарауда нақты бір тергеулік қарауды жүргізу барысында қарау жүргізіледі.
Міне сондықтан тергеулік қараудың ерекшелігі өзіндік бір ерекшеліктермен
сипатталады. Сонымен қатар тергеулік қараудың ерекшелігі бұл әрекетті түнде
жүргізуге болмайды, ерекше жағдайларда кідіртілмейтін тергеулік жағдайда
түнде жүргізілуі мүмкін. Ол туралы Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 201 - бабында көрсетілген.
Тергеулік қарау куәларды қатыстыра отырып жүргізіледі. Куәларды осы
тергеулік әрекетке, яғни қарауға қатысуының үлкен маңызы бар, олар осы
фактіні тергеулік қарау қандай нәтижеде өткенін куәландыруға міндетті.
Бірақ осы жерде тағы бір айта кететін жай қандайда болмасын тергеу
әрекетіне қатысқан қуәгерлер бұрын сотталмаған не болмаса іске тәуелсіз
адамдар тартылуы тиіс делініп кеткен қылмыстық іс жүргізу заңнамасында.
Бірақ мен мұндай заң талаптарының кейбіреулерімен келіспейміз. Оның себебі,
өйткені мысалы алатын болсақ тергеу іс - әрекетін жүргізу негізінде екі
куәгер қатысуы міндетті делінген [9, 13].
Тағы бір мысалға ой жүгіртсек, шалғай аумақтарында тергеу әрекетін
жүргізу қажет болып қалды делік. Сол уақытта куәгер іске тәуелді болса, не
тергеу әрекетін жүргізбеу керек пе. Ал жүргізілген жағдайда тәуелді
куәгерлердің қатысуымен жиналған дәлелдемелердің дәлелдемелік күші
болмайды. Айта берсек осындай заң талаптарының кемшіліктері бастан асып
жатыр. Сондықтан осындай заңдарға өзгертулер мен толықтырулар енгізілсе,
тергеу органдарының, соның ішінде тергеуші мен анықтаушының бірталай
жағдайларын жақсартып, тергеудің деңгейін көтеріп сотқа дейінгі сатыдағы
тергеу іс әрекеттері сапалы болар деп ойлаймын.
Алдын- ала тергеуде куәгердің тергеу әрекеттеріне қатысудың
процессуалдық жағдайына тоқталсақ. Мысалы: Қылмыстық іс жүргізу кодексінің
132 - бабында көрсетілген тергеу әрекеті, яғни сезіктіні ұстау, ол ұсталған
сезіктіні біз міндетті түрде жеке тінту жасаймыз, ал жеке тінту кезінде
міндетті түрде куәгерлердің қатысуы керек. Бұл жерде куәгердің қатысуының
қажеттігі, ұстаған адамның қалтасынан айналымға шектеулі заттарды не
есірткі заттарын алып шығатын болса, оны дәлелдеме ретінде танып іске
тіркемесек, бұл дәлелдемелердің заңды күші болмай, қажетсіз болып қалады.
Бұл жерде Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 132 -
бабы бойынша ұсталған адамды жеке тінту жүргізу кезінде куәгерлердің
қатысуымен жүргізілуі міндетті де, ал 135 -бап бойынша оған жеке тінту
кезінде куәгерлердің қатысуы міндетті емес.
Ал осы процессуалдық негізге, нақтырақ айтқанда алдын - ала тергеу
сатысындағы тергеулік қарауларды Қылмыстық Іс жүргізу кодексіне сәйкес
жүргізілетіндігін айтсақ, олар Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 221, 222, 223 , 224 , 226 - баптарында көрсетілген. Осы
кодексте көрсетілген заң талаптарының орындалуы тергеу әрекеттерінің , оның
ішінде тергеулік қараудың дұрыс, жан -жақты, объективті және заңдылығын
қамтамасыз етеді.
Біз бұл жұмысты криминалистика тұрғысынан талқылап, қарастырып
жатқандықтан бұл сала басқа да өзі тектес заң ғылымдарымен тығыз
байланысты, өйткені тергеулік қараудың көп тәсілдері мен әдістері осы
ғылымдардың қағидаларына негізделеді. Тергеулік қарау ең бірінші қылмыстық
іс жүргізу заңымен тығыз байланыста. Себебі тергеулік қараудағы зерттеп
дайындаған тәсілдері мен әдістері қылмысты ашуға, тергеу әрекеттерін тиімді
жүргізуге негізделсе, процессуалдық заң осы тергеу әрекеттердің жүргізілу
тәртібін заңды түрде қалыпқа келтіреді.
Атап айтқанда екі пәннің де зерттейтіні бір объект - тергеу әрекеті.
Бірақ олардың осы процессуалдық әрекеттерді оқып тексеру аспектісінің
мазмұны әр түрлі. Тергеу аспектісінің мазмұны әр түрлі. Тергеу
әрекеттерінің тәсілдері мен әдістері тергеулік қараудың тиімді және
нәтижелі жүруіне бағытталған. Сондықтан олар қылмысты процессуалдық заңда
көрсетілмеген, заң қалпының мазмұнымен қамтылмаған.
Бірақ тергеулік қарау ұсынған қандай әдіс, тәсіл не құрал болса да, ол
процессуалдық заңның шеңберінен шықпауға тиіс және заңға қайшы болмауы
керек. Тағы бір айтатын жай тергеулік қараудың процессуалдық негізі
қылмыстық заң ғылымымен де тығыз байланысы бар. Қылмыс заң ғылымында
қоғамға қауіпті қандай әрекеттердің қылмыс қатарына жататынын көрсетіп, әр
қылмыстың құрамындағы белгісін талдап баяндайды.
Бұл қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін негізге
ала отырып, оған талдау жүргізіп, қылмысты ашуға керекті белгілерді
нақтылап, қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге тиісті мән - жайларды, шешетін
сұрақтарды белгілеп және қылмыстарды тергеу тәсілерін ұсынады. [10,74-76 ]
Негізінен алғанда тергеулік қарауды жүргізу үшін келесідей негіздер
болуы қажет:
1) ол іс материалдарында деректі мәліметтердің болуы,
2) шынайлығын көрсететін немесе басқа белгілі бір объектілердің
маңыздылығын, мән - жайларын көрсетеді,
3) қарауды жүргізуді дұрыс түсіну, нақты заңдылықтарды сақтаудың
үлкен тәжірбиелік маңызы бар.
Осы тергеулік қарауды жүргізу ең алдымен тергеушінің дәлелді
қаулысының негізінде жүргізіледі. Онда тергеуші Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 202 - бабының талаптарына сәйкес шығарады.
Онда оның жасалған орны мен уақыты, тергеушінің аты - жөні мен лауазымы,
қабылданатын шешімнің мәнісі мен негіздері, қаулының осы кодекстің қай
бабына негізделіп шығарылғаны көрсетіледі. Қаулыға тергеуші қол қояды.
Егер де тергеуші қол қоймаған жағдайда қаулының заңды күші болмайды.
Осы шешімді шығару үшін негіз болып дәледемелердің, мәліметтердің
жеткілікті болуы, ол үшін басқа жолмен алынған мәліметтер негіз бола
алмайды.
Тек қана тергеушінің қаулысынсыз ғана бір тергеу әрекеті жүргізіле
алады, ол тергеулік қарау оқиға болған жерді қарау болып табылады. Бұл
алдын - ала тергеу сатысындағы кідіртілмейтін әрекеттің бірі болып
саналады. Бірақ бұл тергеу әрекеті жүргізілгенен кейін оның нәтижесі туралы
жиырма төрт сағат ішінде, яғни бір тәулікте тиісті қаулымен прокурорға
хабарлануы тиіс.
1.2 Алдын ала тергеу барысындағы тергеулік қараудің (тексерудің)
түрлері, қатысушылары.
Тұрғын үйдi тексеру ( ҚР ҚІКЖ 222 б. 12, 13, 14, 15 б. )
Тұрғын үйдi тексеру тек онда тұратын кәмелетке толған
адамдардың келiсiмiмен немесе прокурордың санкциясымен ғана жүргiзiледi.
Егер онда тұратын адамдар кәмелетке толмағандар болса немесе психикалық
немесе өзге ауыр науқастан зардап шегетiнi белгiлi болса немесе тексеруге
қарсы болса, тергеушi прокурордың санкциясы алынуға тиiс мәжбүрлеп тексеру
туралы қаулы шығарады. Прокурор санкция беруден бас тартқан жағдайда
тексеру жүргiзiлмейдi.
Егер оқиға тұрғын үйде болса және оны тексерудi кейiнге қалдыруға
болмаса, онда тұрғын үйдi тексеру тергеушiнiң қаулысы бойынша жүргiзiлуi
мүмкiн, бiрақ кейiн оның заңды екенiн тексеру үшiн жүргiзiлген тексеру
туралы бiр тәулiк мерзiмде прокурорға хабарланады. Аталған хабарды алғаннан
кейiн прокурор тексерудiң заңды екенiн тексередi және оның заңды немесе
заңсыз екенi туралы қаулы шығарады. Тексерудiң заңсыз екенi туралы шешiм
қабылданған жағдайда бұл iс-әрекет iс бойынша дәлел ретiнде жiберiле
алмайды.
Тұрғын үйдi тексеру кезiнде онда тұратын кәмелетке толған адамның
болуы қамтамасыз етiлуге тиiс. Оның қатысуы мүмкiн болмаған жағдайда
жергiлiктi атқарушы органның өкiлдерi шақырылады.
Ұйымның үй-жайлары мен аумағындағы тексеру олардың әкiмшiлiк
өкiлдерiнiң көзiнше жүргiзiледi.
Дипломатиялық өкiлдiктер орналасқан үй-жайлардағы, сондай-ақ
дипломатиялық өкiлдiктердiң мүшелерi мен олардың отбасылары тұратын үй-
жайларды тексеру тек дипломатиялық өкiлдiк басшысының немесе оның орнындағы
адамның өтiнiшi бойынша немесе олардың келiсiмiмен және олардың көзiнше
жүргiзiледi. Дипломатиялық өкiлдiң келiсiмiне Қазақстан Республикасының
Сыртқы iстер министрлiгi арқылы сұрау салынады. Тексеру жүргiзiлген кезде
прокурордың және Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi өкiлiнiң
қатысуы мiндеттi түрде қатысуы тиіс.
Заттарды тексеру ( ҚР ҚІКЖ 223 б. )
Біз заттар деп қылмысты іске қатысты материалдық объектілерді
түсінеміз. Оған бүрынғы қылмысты объектілерге қатысты әр түрлі заттар,
бағалы заттар қылмыс қүралдары, әр түрлі киімдер жэне іске анықтама беретін
басқа да заттар. Егер де тексерілген заттар дәлел заттары болса, онда олар
қылмыс ісінің материалына тіркеледі де оны дәлел заттары екені туралы қаулы
шығарылып қылмыс ісінің материалдарына тіркейді. Егер де заттар алу тексеру
қылмыс болған жерден табылса, онда сол тексеру кезінде қаралады. Заңның (ҚР
ҚІК 2226 186) бөлігінде заттарды қайтадан қарау
кезінде мынадай жағдайлар қаралған:
1. Алған заттарды тексерғен кезде жағдайдың дүрыс болмауы.
2. Алғаш тексерген кезден кейін жаңа мәліметтеуге болатын кезде.
3. Алғашқы тексерістің сапасыз болуы.
Міндетті түрде процеске қатысушылардың өз еркімен немесе көрсеткен
заттары тексеріледі. Мысалы: Н. Азамат бірнеше рет қылмыс істегеннен кейін
үрланған заттар тығылған жерді айтты, оның көрсетуімен заттар алынып,
тексерілді. Адамдар дәлел ретінде белгілі бір затты берсе, онда олар қандай
жағдайда бүл заттар онда болды және олар өзгеріске түскені немесе түспегені
жайында түсініктеме беруі керек.
Қүқықтық әдебиеттерде заттарды тергеу тексерісі дәлелді заттардың
тексерісімен жиі байланыстырылды, бірақ бүлардың түсінігі бірдей емес.
Заңдағы көрсетілген белгілерді жинақтап, мынадай қортынды шығаруға болады,
дәлелді заттар деп біріншіден, объективті себептердің күшімен тексеріліп
жатқан оқиғалар заңға қатысты маңызды жағдайлар, екіншіден арнайы дәлелді
қаулымен заттай дәлел ретінде іске тіркеледі.
Заттарды тексеру әрқашанда дәлелді зат ретінде тіркеледі. Тергеуші
қараған заттың біраз бөлігі дәлелді фактілермен бүл заттардың арасындағы
байланыстың жоқтығынан және тіркеудің қолайсыз болғандығынан іске тіпті де
мүмкін еместіктен тіркелмейді. Сондықтан заттарды тексеру дәлелді
заттарды тексеруден кеңірек. Дәлелді заттарды тексеру заттарды тексерудің
жеке оқиғасы болып табылады. Бүл объектілерді қосымша тексеру, дәлел
ретінде іске тіркелді.
Құжаттарды тексеру
Қүжаттарды қараған кезде тергеуші олардың бірлігіне, толықтығына және
сақталуына мән береді. Сонымен қатар, тергеуші берілген қүжаттардың
реквизитіне, оны кімнің жасағаны, куәландырушы қолтаңбаның барлығына, бар
болса, оны кімнің қойғандығы, жазулардағы түзетулер мен тазалауларға мән
береді. Тәжірибеде алғашқы істе заттарды тексеруді шұғыл қарауды қажет
етеді. Егер қылмысты іс қозғалғанда немесе іс болған жерде заттар қаралса,
яғни мұндай тексеріс іс қозғалғанға дейін заңмен рүқсат етіледі және шұғыл
тексеріс жасауға болады. Бірақ заттар іс болған жердің сыртында болса, ол
тез арада тексерілуі тиіс, өйткені олардың қасиеті өзгеруі немесе жоғалуы
мүмкін, ал тергеушіге қылмыстық істі қозғау үшін негіз жоқ. Істі қозғау
үшін заттарды зерделеудің қажеттілігі кезінде процессуалдық қиындық туғызу
қылмысты процессуалды заңның қажетті заңдар жетілдіру жолымен шектетіледі.
Жоғарыда айтылғандарды келтіре отырып, кейінге қалдыруға болмайтын
барлық жағдайда қылмысты істі қозғауға дейін тергеу тексерісін өткізуге
рүқсат туралы заңға өзгеріс енгізу үхынылады. Осындай жағдайда тергеуші
заңның процессуалдық формада жасалған қылмысты істі қозғауға дейін
тексерісті өткізуіне болады, ал мұндаалынған фактіге негізделген
мәліметтерді дәлелретінде ары қарай толық негізде пайдалануға болады.
Адамның мәйітін тексеру.
Адам мәйітін қараудың регламенті ҚР ҚІК 234бабта қарастырылған:
мәйітті тексеру міндетті түрде облыстық сот медицинасының маман
дәрігерімен, ал ол қатыспаған жағдайда басқа дәрігердің қатысуымен
өткізіледі деп көрсетілген.
Мәйіттерді қарау тергеуші келгенге дейін мәйітті басқа жерге
орналастыру (мыс, мәйітханаға алып кету, жүру жолынан алыну,
автомашиналардың қозғалысына кедергі келтірмеуүшін және т.б.). Басқа
жағдайларда адам мәйітін қарау, оқиға болған жерді қарау хаттаманың қосымша
бөлігіне кіреді. Тергеу ісін өткізу кезінде тергеуші киіміне, қалпына,
киімнің қалтасындағы қүжаттарға және басқа да заттарға, денесіндегі
жарақатқа немесе мәйіттің қатып қалуына мән береді. Мәйітті қарау
медициналық сот сараптамасын тағайындау және өткізуді жоққа шығармайды.
Мәйітті қазып алу қажетті жағдайда мәйітті қарау үшін жерленген жерден
қазып алынады. Соның ішінде қосымша немесе қайтадан сараптамаға және тануға
үсынылады. Тергеуші прокурордың санкциясымен қаулы шығарылады. Мұндай қаулы
жерленген жердің экімшілігі мен қайтыс болған адамның туыстарына міндетті
түрде қажет Қазып алу облыстық сот медицинасының мамандарының қатысуымен
болады.(ҚР ҚІК 2256 1,2,3,4 б)
Анықтау органы тергеушіге қазып алуды өткізуге көмек жасауы қажет.(ҚР
ҚІК 2256 96 ). Мәйітті қарау және тану, сараптама зерттеулердің үлгілерін
алу, тек қазып алу орнында ғана іске асады. Мүндай жағдайда тергеу
ісін жүргізгеннен алынған мәліметтер мәйітті қазып алу жалпы хаттамаға
кіргізіледі. Егер де бүл іс әрекет басқа жерде өтсе, онда басқа хаттама
жасалады. Қазып алудан кейін мәйіт басқа да зерттеулер жүргізу үшін
медициналық мекемеге жеткізіледі. Мәйітті қазып алғаннан кейін және басқа
да процесуалды іс эрекеттен кейін қайта жерлеу қазып алу қаулысымен
жерлейтін жердің әкімшілігінің өкілі немесе органның қатысуымен орындалады
(ҚР ҚІК 2256 5,6,7,8 бабтар).
Қараудың, қазып алу және куәландырудың нәтижесін әзірлеулердің
процессуалды тәртібі (ҚР ҚІК 2276) жағдайымен регламентталған. Бүл тергеу
ісін жүргізу ҚР ҚІК 203 бабына сәйкес талаппен хаттама жасалады. Хаттамада
тергеушінің барлық іс әрекеті жазылады, тексеру, қазып алу жэне
куәландыруда табылғанның бәрі ретімен тергеу ісінде көрсетілгендей
тексеріс, қазып алу, куәландыру кезінде табылған кездегідей жазылады.
Хаттамада тексеріс, қазып алу, куәландыру кезінде алынған барлық объектілер
реттеліп жазылады. Сондай ақ, хаттамада көрсетілуі қажет қай уақытта,
қандай ауа райында және жарықта тексеріс, қазып алу, куәландыру
жүргізіледі; қандай техникалық қүралдар қолданылады және қандай нәтижелер
алынды;
Көрсетілген тергеу істерін жүргізуге кімдер қамтылды жэне олар қандай
жағдайда болды; қандай объектілерге мөр басылды және қандай мөрмен;
тексерістен кейін іске қатысты мәйіт немесе зат қайда жіберілді.
Үсталынған пошта телеграфтың хабарламаларын тексеру
Пошта телеграфтық хабарламалар тексерісі олар түтқындалған жағ-
дайда қаралады. Пошта телеграфтық хабарламалар деп біз хаттарды,
телеграммаларды, бандерольдарды, посылканы және басқа да пошта телеграфтық
хабарламаларды түсінеміз. Тексеріс куәгерлердің қатысуымен өндірісте
қаралады, тергеушінің қалауымен қажетті жағдайда маман немесе тілмәш
шақырылады.
Фонограммаларды тексеру
Сөйлесулердің жазбасы бар жэне тыңдалған жағдайда ғана қаралады.
Тексерістің Регламентациясы ҚР ҚІК 2376 7 бабымен бекітілген. Фонограмма
жазбасын тексеру куәгердің қажетті жағдайда маманның қатысуымен
жүргізіледі. Тексеріс кезінде іске қатысы бар фонограммалардың бөлігі және
жазылған нәрселердің сапасы қаралады, соның ішінде тыңдауға қатысушылар мен
келіссөздің жазылғаны оларға белгілі болған хабарларды жария етуге
қылмыстық жуапкершілікпен жауап береді. Фонограмма хаттамаға тіркеледі іске
қатысы жоқ бөлігі қылмыстық іс тоқталған немесе заңның шешімі шыққаннан
кейін жойылады.
Тексеріске қатысушыларды үш топқа бөлуге болады.
1. Алдын ала тергеу жүмысын жүргізушілер тергеуші анықтаушы.(ҚР ҚІК 64
65 6)
2. Тексеріс жүргізілген кездегі қатысушылар куәгерлер. (ҚР ҚІК 806)
Тергеу ісіне қатысушылар.
а) тексеріске міндетті түрде қатысушылар.
б) тергеушінің қалауымен тексеріске қатысушылар: тергеуші (анықтаушы).
Процесуалдық заңға сүйеніп, тексерісті жеке өзі жүргізетін лауазымды
түлға. Олар тексерістің жан жақтылығына, толықтығына,
объектілігіне жауап береді, тексеріске қатысушыларға қатерсіз жағдай
жасайды, бағалы мате-риалдық заттарды сақтауға жауап береді.Тергеуші тергеу
ісін жүргізуде үйымдастырушылық роль атқарады да, оның нүсқаулары барлық
қатысушыларға міндетті болады. Тергеу бөлімінің бастығы немесе прокурордың
қатысуы тергеушінің процессуалды жекелігін жеке өзі шектеуге тиіс.
Куәгерлер: Куәгерлердің тергеу ісін өткізуде қатысуы міндетті. Заң
бойынша олар екеуден кем болмауға тиіс. ҚР ҚІК 86 бабы бойынша куәгерлер
болып азаматтардың іске қатысы жоқ кісілер қатысуы тиіс.
Куәгер ретінде жәбірленушілер, айыпталушылардың туыстары құқық қорғау
органдарының жұмыскерлері және де қылмыс болған жерге жұмыс істеушілерді
шақыруға болмайды, алайда олардың куәгер ретінде қатысуына болады.
Куәгерлерге: тексеріс өткізудің алдында міндеттері мен құқықтары
түсінді-ріледі, соған байланысты олар тергеушінің істерінің нэтижелері мен
мазмұны,
фактіні анықтаушыны тексеру кезінде ескерту жасауларына куә болады, оны хат-
тамаға кіргізу, тергеу ісінің хаттамасымен танысу қылмыстық қуғындау ор-
гандарының ісіне шағыммен келуіне болады. Кейбір жағдайларда куәгер ретінде
қатысушылар іске қатысты жауап алуына болады. Тергеушіге, анықтаушыға осы
себеппен куәгерлердің тексеріске белсенді қатысулары тиіс, тергеу
тексерісін өткізудегі детальдарына көңіл аудару кажет.
Жоғарыда айтылғандай, куәгерлерді басқа міндетті түрде тексеріс
кезінде мамандар қатыстырулары қажет, бүл мәйітті қарауға қатысты (ҚР ҚІК
2246), тергеу облыстық сот медициналық мамандарының қатысуымен болады. ҚР
ҚІК 222бабының 15 бөлігі бойынша мекемелерді және олардың аумағын тексеру
олардың әкімшілігінің қатысуымен болуы тиіс.
Дипломатиялық өкілеттіктің мекемелеріндегі және дипломатиялық
өкілеттіктің жанүяларының мүшелері түратын үйлердегі тексеріс тек қана
дипломатиялық өкілеттіктің басшысының немесе оның орнындағы адамның
келісімімен немесе сұрауымен және қатысуымен жүргізілуі керек.
Дипломатиялық өкілеттіктің келісімі Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі арқылы сүралады. Тексеріс кезінде ҚР Сыртқы істер министрлігі
мен прокурордың қатысуы міндетті. Басқа жағдайларда маман тергеуші
анықтаушының қарауымен шақырылады. Тексеріс жүргізілгенге дейін мамандар
ҚР ҚІК 352 бабына сәйкес жалғанқорытынды бергені үшін қылмыстық жауап
беретіні ескертіледі. ҚР ҚІК 84 бабында қаралғандай олардың қүқықтары мен
міндеттері түсіндіріледі. Үйымдар, мекеме өкілдерінің ролі сонда, олардың
тексеріс фактісі оның нәтижелеріне қажетті түсініктеме береді.
Куәгер, жәбірленуші, айыпталушы, сезіктілердің қатысы заң бойынша
тергеушінің қалауымен жүргізіледі. Соңғысы тексерудің объективтігі, жан
жақтылығы, толықтығынан шығады. Тәжірибеде тергеу тексерісіне айтылған
адамдардың қатысу қажеттілігі туралы куэландырады, өйткені қылмысты
толық және тез ашуға бейімдейді, іс бойынша шындықты анықтайды.
Осылайша, қылмыс болған жердегі көрсетпені тексеру кезінде айыпталушы
жәбірленушіні екі сағат бойы күткен жерді көрсетті, сол жерді тексерген
кезде: айыпталушының қолының іздері қалған, бөтелке, темекідегі сілекей
іздері табылды. Өз қалауы бойынша тергеуші қылмыс болған жерге басқа да
адамдарды қатыстыра алады. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz