Жергілікті бюджетті басқару тиімділігін арттыру жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 АУДАН ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ РӨЛІ ЖӘНЕ
БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қаржы жүйесі құрамындағы мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Жергілікті қаржылар және оны басқару мәселелері 14
... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстарының теориялық
аспектілері 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2 ЖІРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙДЕ АРАЛ АУДАНЫ БЮДЖЕТІНІҢ АТҚАРЫЛУЫН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
... ... ..
2.1 Арал ауданы бюджетінің түсімдерін талдау 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Арал ауданы бюджетінің шығыстарын талдау 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3 АУДАН ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУ МАҚСАТЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ ҚАРЖЫЛАРДЫ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... . 48
3.1 Бюджеттің кіріс бөлігі қалыптасуының өзекті мәселелері және оларды
шешу жолдары 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Жергілікті бюджетті басқару тиімділігін арттыру жолдары 49
... ... ... ... ... ..
3.3 Жергілікті бюджеттерді оңтайландырудағы бюджетаралық қатынастарды
жүзеге асырудың шетел тәжірибесі 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 62
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ - 2010 жылға арналған Арал ауданы бюджетінің атқарылуы
туралы жылдық есебіне түсіндірме 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ – 2009 жылға арналған Арал ауданы бюджетінің атқарылуы
туралы жылдық есебіне түсіндірме 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Б ҚОСЫМШАСЫ - 2008 жылға арналған Арал ауданы бюджетінің атқарылуы
туралы жылдық есебіне түсіндірме 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан-2030 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет ықшам, әрі
кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы
тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды
орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан
арылуды ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс
екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық
қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-
қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып отырғандықтан, оларды шешу
жолдарын ғылыми негіздеу керектігі – уақыт талабы.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейде жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Олай болса,
жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі
болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық
қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді
мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
Тақырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Қазақстанда қоғамдық-саяси
және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі басқару
жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда
елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды
қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған
бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А. Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин
Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева,
Е.Б. Жатканбаев, Ж.И. Ихданов, К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарақұсова, К.С.
Мухтарова, Б.М. Мухамедиев С.С. Оспанов,
С.М. Өмірзақов, К.А. Сағадиев, Г.Н. Сансызбаева, А.Н. Тулембаева,
Ө.Қ. Шеденов және басқа да отандық, шет елдік экономист
ғалымдар еңбектерінде жан-жақтылы баяндалған. Олардың ғылыми еңбектерінде
аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу, аймақтардың дамуын басқарудағы
қаржы ресурстарының алатын орны жүйелендіріліп, олардың теориялық және
тәжірибелік жақтары зерделенген. Дегенмен, жергілікті бюджетті басқаруды
жетілдіру мәселесі арнайы ғылыми зерттеу объектісі ретінде әлі де болса
зерттеуді талап етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстағы
зерттеудің негізгі мақсаты – аймақтың тұрақты экономикалық дамуын
қамтамасыз ету үшін Арал ауданының әлеуметтік- экономикалық даму
үдерісіндегі жергілікті бюджетті басқарудың ұйымдастырушылық-әдіснамалық
негіздері мен тәжірибесін зерттей отырып, оның тиімділігін арттыруға
бағытталған теориялық қағидаларды және тәжірибелік ұсыныстарды жасау болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- аудан экономикасын дамытудағы жергілікті бюджеттердің рөлі және
басқару мәселелерін қарастыру;
- жергілікті қаржылар және оны басқару мәселелерін зерттеу;
- жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстарының теориялық
аспектілерін зерделеу;
- Арал ауданы бюджетінің түсімдері мен шығыстарына талдау жасау;
- аудан экономикасын дамыту мақсатында жергілікті қаржыларды
басқаруды жетілдіру жолдарын қарастыру;
- бюджеттің кіріс бөлігі қалыптасуының өзекті мәселелері және
оларды шешу жолдары және жергілікті бюджетті басқару тиімділігін
арттыру жолдарын іздестіру;
- жергілікті бюджеттерді оңтайландырудағы бюджетаралық қатынастарды
жүзеге асырудың шетел тәжірибесін зерделеу.
Зерттеу пәні болып аудан экономикасын дамытудағы жергілікті бюджетті
жоспарлау үдерісі мен оны басқару барысында қалыптасатын қатынастар
жиынтығы табылады.
Зерттеу нысаны ретінде Арал ауданының жергілікті бюджет қаражаттарын
қалыптастыру және пайдалану барысындағы қатынастар алынды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі танымал экономист-
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған жергілікті бюджетті жоспарлау , басқару
мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және монографиялық
зерттеулерге сүйенеді. Зерттеу жұмысына, сонымен қатар, жергілікті бюджетті
жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының нормативті және
заң актілері, Үкіметтің, Арал ауданының экономикалық мәселелер жөніндегі
қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық құжаттары,
әдістемелік, анықтамалық мәліметтер тартылды.
Жұмыста ақпарат көзі ретінде Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі, Қаржы
министрлігінің статистикалық бюллетеньдерінің мәліметтері, Арал ауданы
бюджетінің атқарылуы туралы есебі пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 АУДАН ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ РӨЛІ ЖӘНЕ
БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Қаржы жүйесі құрамындағы мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
Қаржы жүйесінің ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана
түсуі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын
қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың
жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің ұғымы кейде тар мағынада, тек
мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл
жеткіліксіз.
Сонымен бірге жалпы институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
екенін естен шығармаған жөн.
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен – мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың көптеген елдерінің, соның ішінде бұрынғы КСРО-ның қаржы
жүйесі екі негізгі буын – мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар
құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың
көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап
отырды [1, 235б.].
Мемлекеттің қаржысы – қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір
бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің қаржысы өзіне
мемлекеттік бюдлжетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
несиені кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет – экономиканы, әлеуметтік-мәдени мұқтаждарды,
қорғаныс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын қаржыландыруға арналған
елдің орталықтандырылған қорын жасаумене және пайдаланумен байланысты
ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңды және жеке
тұлғаларымен пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық
категория. Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттерді
кіріктіреді.
Өзінің ортақ қағмдалы біртұтастығына қарамастан, қаржы қатынастарын
ұйымдастырудың нысандары мен олардың сыртқы көрінісі әртүрлі. Бұл мағынада
қаржы құрамы туралы айтуға болады. Қаржы қатынастарының сфералары мен
буындары өзара тығыз байланыста болады және елдің біртұтас қаржы жүйесінің
құрамын құрайды. Сонымен бірге қаржы құрамын мемлекеттің қаржы саясатын
жүзеге асыруға қызмет ететін нақтылы қаржы оргнадарын болып табылатын қаржы
жүйесінен ажырата білген жөн.
Қазақстан Республикасында макро және микроэкономиканың қаржы жүйесін
реттеліп отыратын қаржы қатынастары мен ақша ресурстарының жиынтығы және
оларды жұмылдыруды, ұлттық шаруашылықты қаржыландыру мен несиелендіруге
байланысты бөлуді жүзеге асыратын қаржы мекемелері құрайды [2,172б.].
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қатынастарының
быршама дербес мына сфераларынан тұрады:
- мемлекеттің бюджет жүйесі;
- арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
- мемлекеттік несие;
- жергілікті қаржы;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
- халықтың қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпымемлекеттік, яғни
орталықтандырылған қаржыларға жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған, қаржыларға жатады және
микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып
табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік рөлі, оның құрамы мен құрылымы
бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-
ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-экономикалық
бағыттылығымен анықталады.
Жалпы қаржылардың бүкіл құрамы екі ірілендірілген бөлікке
біріктіріледі:
- мемлекеттік және муниципалдық қаржы;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы.
Мемлекеттің қаржысы қаржы ресурстарының орталықтандырылған қорын
жасаудың экономикалық нысаны мен мемлекеттің негізгі қаржы жоспары
ретіндегі мемлекеттік бюджетте, қоғамдық құжаттарды мақсатты
қаржыландырудың қосымша көзі ретіндегі бюджеттен тыс арнаулы қорларда,
мемлекеттік несиеде көрінетін қаржы қатынастарын қамтиды.
Бюджет (ағылшынның budget – ақша сөмкесі) – мемлекеттің, мекеменің,
жанұяның белгілі мерзімге кірістері мен шығыстарының жазбасы. Бір жағынан,
бюджет – ол мемлекет, аумақ, кәсіпорын немесе отбасы болсын, кез келген
экономикалық субьектіде болатын қаржы ресурстарының жиынтығы. Екінші
жағынан, бұл экономикалық субьектінің белгілі бір кезең аралығындағы,
көбінесе бір жылдағы кірістері мен шығыстарының арақатынасы, олардың осы
уақыттағы түсуі мен жұмсалуын бейнелейтін ақша құралдарының балансы.
Басқаша айтқанда, бюджет бұл ақша сөмкесінің ішіндегі ақша құралдарының
барлығын немесе тапшылығын, оның толтырылу мен босатылу қарқынын, ақшаның
келу мен жұмсалу бағыттарын, кірістер мен шығыстар арақатынасын анықтайды.
Жоғарыда келтірілген анықтама классикалық мәнде екендігін айта кеткен
жөн. Бюджет түсінігінің анықтамасы Бюджеттік жүйе туралы Қазақстан
Республикасының заңында былайша айтылады:
Бюджет – бұл салықтар, жиналымдар, басқа да міндетті төлемдерден,
капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін табыс, салықтық емес және
заңда көрсетілген басқа да түсімдер есебінен құралатын және мемлекеттің өз
қызметтерін орындауын қамтамасыз етуге арналған, заңмен бекітілген,
жергілікті өкілетті органдардың шешімдерімен бекітілген мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты екендігі белгілі қағида. Осы қаржы жүйесін тиімді басқару және
жоспарлау мәселесі кез-келген мемлекет үшін өзекті әрі күрделі мәселелер
қатарына жатқызылады.
Институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл қаржы мекемелерінің
жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-
бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы. Жалпы алғанда
қаржылар жүйесінің басты буыны мемлекеттік бюджет болып табылады. Елдің
бюджет қорын жасау мен пайдалану жөніндегі бюджеттік қатынастардың жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымын құрайды. Экономикалық мәні жағынан мемлекеттік
бюджет – бұл жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға арналған
бюджет қорын жасау мен пайдалануға байланысты ұлттық табысты қайта бөлу
жөніндегі мемлекеттік заңды және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша
қатынастары. Бюджеттің арқасында мемлекет қаржы ресурстарын экономикалық
және әлеуметтік дамудың шешуші тұстарына шоғырландыра алады [3,17б.].
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті сипатта болады. Оның экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің
мәні мен оның атқаратын функцияларына байланысты. Объективті бөлу
қатынастарының экономикалық нысаны бола отырып, қоғамдық айрықша арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрінеді.
Оны бөлудің дербес саласы ретінде болуы қоғамдық өндірістің дамуымен тиісті
орталықтандырылған ресурстар қажеттілігімен обьективті түрде анықталады.
Ақша құралдарын орталықтандыру жалпы экономиканың қызметін қамтамасыз ету
үшін бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы айналымын
ұйымдастыру үшін қажет. Құндық бөлудің арнайы бюджеттік саласының болуы
мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады. Мемлекет басыңқы
салаларды, бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік- мәдени шараларды жүргізуді,
қорғаныстық нышандағы міндеттерді шешуді, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жабуды қаржыландыру үшін орталықтандырылған қаржыны талап етеді.
Осылайша, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субъективті еркінің
нәтижесі емес, кеңейтілген ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, мемлекеттің
табиғаты және қызметтерімен анықталған обьективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категорияларына тән қызметтерді атқарады – бөлушілік және бақылаушылық. Бұл
қызметтердің әрекеті қарастырылған бюджеттік қатынастардың ерекшелігімен
анықталады. Сонымен бірге, мемлекеттік қаржының негізгі буыны ретінде
бөлушілік қызмет шеңберінде мемлекеттік бюджет қосалқы қызметтерді
атқарады, орналастыру (ресурстарды), қайта бөлу және тұрақтандыру.
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады Кең мағынада бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны
белгілі: біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және
жергілікті буын) қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш
деңгейлі (орталық, федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар
федералды мемлекет. Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды
нормаларға негізделген, билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін
бюджет жүйесі құрылады (1-сурет) [4, 5б.].
Біздің мемлекетіміздегі Конституциялық құрылымның негіздеріне және 2005
жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік кодекстің
6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі ұйымдастырушылық
түрде республикалық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді.
Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
арасындағы өзаратөлем операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып
табылады.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық
мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі[1]
Аймақтық (облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана) бюджет –
арнайы заңмен бекітілген салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптасатын және облыстық деңгейдің, республикалық маңызы бар қала,
астананың жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры [5, 125б.].
Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Кез келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
- экономикалық тиімділік;
- әлеуметтік әділеттілік;
- саяси тұрақтылық;
- заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы
Бюджетті басқарудағы маңыздысы, бюджеттік шығыстарды оның кірістеріне
теңестіру жолымен бюджеттік реттеу үдерісі, бюджеттік деңгейлер бойынша
шығыстар мен кірістердің құрылымдық тепе-теңдігін қамсыздандыру, құрылымдық
тепе-теңдік болмаған жағдайда төмен тұрған бюджеттерді жоғары тұрған
бюджеттер есебінен теңестіру болып табылады.
2. Жергілікті қаржылар және оны басқару мәселелері
Жергілікті қаржы – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің бір бөлігін
жергілікті басқару органдары өздеріне артылған функцияларға сәйкес жасау,
бөлу, пайдалану процесіндегі қаржы қатынастарының жүйесі. Жергілікті қаржы
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол
жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тысқорларды және басқарудың
жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын кіріктіреді.
Жергілікті қаржы отандық экономика үшін біршама жаңа ұғым. Бүкіл
жергілікті бюджеттер елдің мемлекеттік бюджетінің бірыңғай жүйесіне
енгізілген 1938 жылдан бастап, жергілікті қаржы дербес категория ретінде
өзінің өмір сүруін тоқтатқан болатын.
Бүгінде, жұртқа мәлім, қоғамда экономикалық қатынастарды
орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын жүзеге асыруды
аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып отыр.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында жергілікті органдар
қызметінің аясы кеңейе түсуде, олар әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
демографиялық сипаттағы проблемаларды шешуде едәуір дербестікке ие бола
бастады.
Басқарудың жергілікті органдарына мемлекеттің әлеуметтік
бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер жүктелінген. Халыққа
қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы
ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымның
салалары халыққа қызметтер көрсетуді бюджет қаражаттарынан қалыптасатын
қорлар есебінен көрсетеді. Бұл, тиесінше, жергілікті қаржының рөлу мен
маңызын арттырып отыр. Оның қызметінің тиімділігі бірқатар жағдайларға –
жергілікті қаржының бүкіл теориялық аспектілерін анық етіп шешіп алуға,
елдің бюджет құрылысының жалпымемлекеттік құрылысқа нақты сәйкестігіне
байланысты болып келеді.
Жергілікті қаржының әлеуметтік-экономикалық мәні жалпымемлекеттік
қаржыға ұқсас.
Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүгінде билік пен
басқарудың жергілікті органдарына жүктелінген функциялардың сипатымен,
сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы
экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әлеуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының
құқықтары мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік
заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының
дәрежесіне байланысты болады.
Өркениетті батыс елдерінде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану процесінде едәуір рөл атқарады. Оның
үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс
елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық
сақтау салаларындағы бағдарламаларға, қамсыздандыру жөніндегі іс-шаралардың
және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың ең көбі оларды
қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр.
Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездері бюджеттік бөлініс және әлеуметтік
жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты жаңа ұғымдар өзінің
көрінісін тапқан.
Бюджеттік бөлініс салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі
бюджеттерге түсуін нақты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтқанда,
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер,
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық жергілікті
бюжетке қалдырылды. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны толтыруға,
әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін тигізері
сөзсіз. Сонымен қатар, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем, табиғатты
қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және
жергілікті бюджеттер арасында тепе-тең бөлінетін болды.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдары өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі
тиістілігінде көрінеді. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс [6,123б.].
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған еді; 1994
жылдан басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға байланысты 2500
жергілікті бюджеттер – селолық, поселкелік, ауылдық бюджеттер жойылды.
Осының нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды орталықтандырудың
дәрежесі едәуір бәсеңсіді.
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті
бюджеттердің өзара қатынастарының проблемасына, жергілікті бюджеттердің
мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру нысандарындағы
қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы бюджеттік
құқықтарды айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік мүдделерін
теңестіру туралы мәселе айрықша мәнділікке ие болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың жүйесі
қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы механизмі іздестірілуді.
Қазақстан басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік басқару мен бекітіліп
берілген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті бюджет дербестігі
арасында шығыстар бойынша жауаптылықты неғұрлым байыпты бөлуді қажет етеді.
Жергілікті қаржыларды басқару бойынша өкілеттік негізінен Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігіне жүктелген.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 3 қыркүйектегі № 962
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі туралы
қағидаға сәйкес Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басшылықты,
сондай-ақ заңнамада көзделген шекте бюджеттің атқарылуын бақылау бойынша
Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады [7,78б.].
3. Жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстарының теориялық
аспектілері
Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан
қырлы қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге
маңызды рөл беріледі.
Жергілікті бюджет – бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге
мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы
базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен айырбасқа
қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекете
арасындағы, меншіктің барлық нысандарындағы макроэкономиканың өндірістік
және өндірістік емес салаларының кәсіпорындар, ұйымдары мен мекемелері
арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында
көрсетіледі:
- билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын
қалыптастыру;
- бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салаларын мен
халықтың арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан
қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дерббестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомоствоға
қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық
әлеуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып пайдалануға
мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық және
әлеуметтік міндеттерді жүзеге асыруда елеулі рөл атқарады. Бұл тұтынудың
қоғамдық қорларын бөлген кезде көрінеді. Жергілікті бюджет арқылы
мемлекеттік бюджет қаражаттарының басым бөлігі әлеуметтік инфрақұрылымға
жұмсалады [8,158б.].
Дүниежүзілік және отандық тарих жергілікті шаруашылықты дамытудағы,
әкімшілік-аумақтық бөліністерді абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын
жақсартудағы, сондай-ақ әлеуметтік сала мекемелерін ұстаудағы жергілікті
қаржының маңызын дәлелдеп отыр. Осылай әрқашан болған және бұл тенденциялар
жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде биліктің жергілікті
органдарының бюджеттері мемлекеттің бүкіл қаржы ресурстарының 30-60 пайызын
қайта бөледі (Англия, АҚШ, Жапония, Германия және т.б.) және аймақтың
өндіргіш күштерін, бүкіл әлеуметтік саласын дамытуда, нарықтық инфрақұрылым
құрып, кеңейтуде маңызды рөл атқарады:
- олар арқылы өндірістік ортаны қаржыландыруға жұмсалатын
шығындардың үлкен бөлігі өтеді (жергілікті өнеркәсіпті, ауыл
шаруашылығын, су шаруашылығын, көлікті және басқаларын
қаржыландыруға жұмсалады.);
- жергілікті бюджет арқылы өндірістік емес ортаның дамуы
қаржыландырылады, сөйтіп қоғамдық өндіріске жанама ықпал
жасалады;
- тұтынудың қоғамдық қорларын бөле отырып, жергілікті бюджеттер
жұмыс күшін ұдайы молайтып отыруға мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің құрамы облыстық
бюджеттерді, қалалардың(аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және
аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерін қамтиды.
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстары
бойынша мемлекеттік бюджеттің қаражаттары көлемінің 50 пайыз аралығын
құрайды. Олар мемлекеттік бюджеттің құрамды бөлігі болып есептелмейді,
республикалық бюджетпен бірге қоғамның мемлекеттің бюджетінің жиынтығын
құрайды [9,52б.].
Қаржы қатынастарын ұйымдастырудың бюджет түрінде екі тенденциясы қатар
өмір сүреді:
1) дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы
басқаруда орталықтандырылған негіздерді дамытудың анағұрлым
ортақ процесінің қамтып көрсетілуі ретінде қаржы ресурстары
қозғалысын басқарудың нысандары мен әдістерінің жүйесін
орталықтандыру;
2) қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда билік пен басқарудың
жергілікті органдарының функцияларын күшейте отырып, қаржыны
орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті жағдайларға
жақындығымен дәлелденеді.
Қаржы қатынастарының әкімшілігін жүргізудің қағидаты қаржының бақылау
функциясын жүзеге асыру мүмкіндігі болып табылады; неғұрлым аз дәрежеде
белгілі бір қаржы қатынасы немқұрайлы бақылауға берілсе, соғұрлым оны
орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған дұрыс.
Дүниежүзілік қаржы теориясы мен практикасы жергілікті бюджеттер бюджет
жүйесінің дербес бөлігі ретінде жұмыс істейтіндігін айқындайды. Бюджеттің
дербестігі деп аймақтық басқару органы бекітіліп берілген кіріс базасының
негізінде бюджеттің көлемін, баптар бойынша кірістер мен шығыстардың
нақтылы құрылымы мен мөлшерін өзі анықтайтын қағида ұғынылады. Оның
атқарылуы басқарудың аймақтық органдарының бұл саласындағы құқықты
анықтайтын республикалық заңнаманың негізінде жүзеге асырылады.
Басқа жағынан аймақтар белгілі бір жақындықта болатын бірыңғай
шаруашылық кешеннің бір бөлігі болып саналады және одан тыс өмір сүре
алмайды. Аймақтық ұдайы өндірістің мазмұны мен сипаты бүкіл қоғамдық ұдайы
өндіріс дамуының негізгі заңдылықтарымен анықталады.
Сондықтан басқарудағы цетрализмнің қажеттігін орынды, өндірістің
нақтылы жай-күйімен шарттасылған шектерде қажет етеді. Аймақтардың
экономикалық дербестігі абсолюттык бола алмайды. Ол әрдайым салыстырмалы
және аймақ неғұрлым кіші болса, бұл дербестіктің көріну шегі де аз болады,
яғни шешімдер қабылдауда орталыққа тәуелсіз еркін болады. Оның үстіне
аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі деңгейі, бюджеттік
өзара қатынастардың қалыптасқан сипаты, нарықтық экономикаға көшу кезеңінің
күрделілігі республика жергілікті бюджеттерінің көпшілігінің нақтылы
дербестігі туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан әлеуметтік
инфрақұрылымды халықты әлеуметтік игіліктердің кепілдікті минимумымен
қамтамасыз еиеиін мөлшерде қаржыландыру үшін қаражаттардың жеткіліктілігі
қағидаты жүзеге асырылуы тиіс. Әрбір әкімшілік-шаруашылық бірлігі
дербестігінің бір оңтайлы деңгейі болуы тиіс, бұл деңгейдің критерийі осы
аймақтық экономикалық мүдделерінің ең жоғары мүмкіндікте іске асыруда болып
келеді [10, 26б.].
Аймақтардың экономикалық дербестігінің маңызды шарттарының бірі оларда
аймақтық ресурстарды жаңғырту табиғатты қорғау жөніндегі шараларды
қаржыландыруға қажет қаражаттардың кепілдікті көздерін жасау болып
табылады.
Аймақтың экономикасын басқарудағы орталықтандырылған және жергілікті
негіздердің оңтайлы үйлесуін анықтаудың ортақ қағидаты былайша
тұжырымдалады: экономикалық дамудың стратегиясын анықтаудағы централизм,
оны іске асырудағы дербестік.
Оперативтік-шаруашылық дербестігі жергілікті буында шығыстардың 50
пайыздан кем емесін жабатын кірістердің оқшауланған, бекітіліп берілген
жүйесін жасауды, бюджетке ұзақ мерзімге кірістердің қатаң бекітіліп
берілуін қажет етеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде ұлттық табысты бюджет арқылы
қайта бөлу фискалдық федерализм теориясы негізінде жүзеге асырылады.
Теорияның мәні мынада: бүкіл мемлекеттік шаруашылық жалпы (экономиканың
мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер және әкімшілік
құрылымдар) көп деңгейлі жүйе болып келеді, онда басқарудың функцияларын
деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша заңды бағынышы болады.
Осыған байланысты назар аударылатын мәселелер мыналар:
1) мемлекеттік секторды басқару деңгейлерінің оңтайлы саны;
2) басқару деңгейлерінің арасынеда өкілеттіктерді оңтайлы бөлу;
3) әлеуметтік шығыстарды неғұрлым тиімді қаржыландыру деңгейі;
4) биліктің жергілікті органдарын басқаруға және қаржыландыруға орталық
үкіметтің араласу дәрежесі;
5) билік пен басқарудың жергілікті органдарының шығыстарын
қаржыландырудағы меншікті қаражаттардың үлесі;
6) мемлекеттік экономиканың барлық деңгейлерінде қаражаттарды жұмсауға
бақылау жасаудың нысаны.
Фискалдық федерализм саясаты басқарудың жергілікті органдарының
орталыққа қаржылық тәуелділігін азайтуға бағытталған. Бұл жергілікті
бюджеттердің ғана емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік бюджеттің де
тапшылығын төмендетудің жолы, жергілікті әлеуметтік проблемаларды шешудегі
нақты дербестікке апаратын жол. Бұған аймақтардың салықтық автономиясын
дамыту, жалпымемлекеттік салықтарға үстемелер өндіріп алу немесе меншікті
салықтарды белгілеу жөніндегі оларға құқық беру есебінен жетеді. Бұл орайда
жергілікті органдарды қаражаттарды тиімді пайдалануға ынталандырмайтын,
оларды қаржылық дербестігінен айыратын орталық бюджеттен жүргізілетін
трансферттік қаржыландыру қысқарады.
Басқа елдердегі аумақтық басқаруды дамытудың тәжірибесі басқаруды
орталықсыздандырудың, ведомостволық бағыныштағы аумақтарды дамытудың
әлеуметтік және экономикалық проблемаларын шешуде биліктің жергілікті
органдарына кең құқықтар берудің қажеттігін қолдайды. Унитарлық мемлекеттің
жағдайына Қазақстанға сәйкес фискалдық федерализм ұғымның мәні сақталған
кезде фискалдық регионализм ауыстырылуы мүмкін [11,87б].
Бюджеттік реттеу аумақтық деңгейге өздеріне жүктелген функцияларды
толық орындауы үшін меншікті кіріс көздеріжетіспеген кезде жалпымемлекеттік
салықтар мен кірістерден түсетін түсімдердің бір бөлігін беру жолымен
жүргізіледі. Қазақстанда салықтарды жалпымемлекеттік және жергілікті
салықтарға бөлудің күші жойылуына байланысты бекітілген және реттеуші
кірістер мен салықтар терминдері пайдаланылмайды дей тұрсақта,
субвенциялар, бюджеттік алынымдар, есеп айырысу бойынша берілетін
қаражаттар мен басқа трансферттер нысанындағы бюджеттік реттеу процесі
сияқты іс жүзінде кірістерді бекітіп беру сақталынған.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналдық тұлғаларға
бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-аумақтық бөліністің меншігіндегі өзге
де мүлікпен бірге әкімшілік-аумақтық, экономикалық және қаржылық негізін
құрайды; түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру есебінен қалыптасатын,
Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің және
Үкіметінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті
атқарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-
аумақтық бөліністердің ақша қорлары болып табылады.
Нарықтық қатынастар, басқарудың жергілікті органдарын реформалау
жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің қалыптасуына әсер етіп отыр.
Жалпы жеке аумақтар мен аймақтар бюджеттеріне қаражаттардың түсу көлемі
мен құрылымына елдегі экономикалық ситуация: қаржы-бюджет саясаты, өндіріс
дамуыныңі аймақтық деңгейі, оның құрылымы, инфляция қарқыны, бағаның өсуі
және т.с.с. сан алуан факторлар әсер етеді.
Қазақстан Республикасы бюджет кодексіне, Қазақстан Республикасының
жергілікті мемлекеттік басқару туралы Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес жалпы жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер республикалық
бюджеттің түсімдеріне ұқсас мыналарды кіріктіреді:
1) салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсімдері;
2) салықтық емес түсімдер (коммуналдық меншіктен түсетін түсімдер;
облыстық бюджеттен, республикаылық маңызы бар қаланың, астананың,
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттерінен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің тауарлар (жұмыстар,
көрсетілетін қызметтер) өткізуінен түсетін түсімдер; жергілікті
бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер
ұйымдастыратынмемлекеттік сатып алулар өткізуден түсетін ақша
түсімдері; осы мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар,
өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар; жергілікті бюджеттерге
түсетін салықтық емес басқа да түсімдер);
3) жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер (жергілікті бюджеттерден
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелрге бекітіліп берілген
мемлекеттік мүлікті сатудан түсетін түсімдер);
4) жергілікті бюджеттерге түсетін ресми трансферттердің түсімдері
[12].
Жергілікті бюджеттердің шығыстары республикалық бюджеттің шығыстары
сияқты негізінен мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады: жалпы сипаттағы
мемлекеттік қызметтер көрсету; қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік;
білім беру, денсаулық сақтау; әлеуметтік көмек және әлеуметтік
қамсыздандыру; тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы; мәдениет, спорт, туризм
және ақпараттық кеңістік; ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған
ортаны қорғау; өнеркәсіп және құрылыс; көлік және байланыс; экономикалық
қызметті реттеу; басқа да бағыттар: аудандар бюджеттеріне берілетін ресми
трансферттер, республикалық бюджетке берілетін ресми трансферттер,
жергілікті атқарушы органдардың борышына қызмет көресту.
Кесте 1
Жергілікті бюджеттерге түсетін салықтардың, алымдардың және басқа да
міндетті төлемдердің түсімдері
Облыстық бюджетке түсетін түсімдер Республикалық маңызы бар қала,
астана, аудан (облыстық маңызы бар
қала) бюджеттеріне түсетін түсімдер
Салықтар
Жеке табыс салығы Жеке табыс салығы
Әлеуметтік салық әлеуметтік салық
Жеке тұлғалар, жеке кәсіпкерлер мен
заңды тұлғалардың мүлкіне салынатын
салық
Жер салығы
Бірыңғай жер салығы
Жеке және заңды тұлғалардың көлік
құралдарына салынатын салық
Акциздер (республикалық бюджетке
түсетін газ конденсатын қоса
алғанда, шикі мұнайға акциздерден
басқасы)
Төлемдер, алымдар
Облыстық маңызы бар ақылы
мемлекеттік автомобиль жолдары
арқылы жүріп өткені үшін алым және
бұл жолдардың бөлінген белдеуіне
сыртқы (көрнекі) жарнама
орналастырғаны үшін төлем
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем
Жер үсті су көздерінің ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем
Орманды пайдаланғаны үшін төлем
Жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны
үшін төлем
Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін
төлем
Жеке кәсіпкерлерді және заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркегені
үшін төлем
Қызметтік жекелеген түрлерімен
айналысу құқығы үшін лицензщиялық
алым
Аукциондардан алынатын алым және
басқа да төлемдер мен алымдар
Е С К Е Р Т У - [2, 339б.] әдебиеттен алынған
Жергілікті бюджеттерден кадрларды қайта даярлауды және мемлекеттік
мекемелер қызметкерлерінің біліктілігін арттыруды қоса алғанда, қызмет
түрлерін орындайтын мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз етуге,
бюджеттік инвестициялық жобаларға, жергілікті басқару органдарының
заңдарында көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да
қаржыландырылады.
Жергілікті деңгейдегі қаражат түсімдері мен жұмсалымының құрамы мен
құрылымы әкімшілік аумақтық бөліністердің әлеуметтік-экономикалық даму
дәрежесін анықтайтын мынадай факторларға байланысты: өндірістік
объектілердің болуы, табиғи ресурстар, әлеуметтік және тұрмыстық
инфрақұрылым объектілері, бөлініс мәртебесі, халықтың жиілігі, табиғат-
климат жағдайлары және т.с.с.
1. ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙДЕ АРАЛ АУДАНЫ БЮДЖЕТІНІҢ АТҚАРЫЛУЫН ТАЛДАУ
1. Арал ауданы бюджетінің түсімдерін талдау
Жергілікті бюджеттер жүйесі мемлекеттік құрылымдық пен тиісті әкімшілік-
аумақтық бөлімге негізделеді. Жергілікті бюджеттер республиканың бюджеттік
жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республика маңындағы қала, астана,
аудан, облыс маңындағы қала бюджеттерін құрайды. Бұлардың барлығы тиісті
әкімшілік аумақтық бірлік бойынша биліктің жергілікті органдары өз
функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Бюджетті атқару маңында бюджеттік құралдарды жұмылдыру мен оларды
пайдалану бойынша Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың іс-
әрекеттері түсініледі.
Бюджетке салықтар мен басқа да төлемдердің жалпы және әрбір көздері
бойынша толық және уақытында түсуін, белгіленген сомалар көлемінде барлық
шараларды сол бюджет бекітілген қаржы жылында қаржыландыруын қамтамасыз ету
бюджетті атқарудың ең маңызды мақсаты.
Бюджет және Салық кодексіне сәйкес бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті
органдар бюджетті түсімдер бойынша атқаруды іске асырады. Бюджетке түсетін
ұлттық валютадағы түсімдердің барлығы бірыңғай бюджеттік жіктеудің кірістер
жіктеуінің бекітілген кодтарына сәйкес Бірыңғай қазынашылық шотқа есепке
алынады [13,10б.].
Бекітілген кірістер толығымен немесе мығым бекітілген бөлігімен тұрақты
немесе ұзақ мерзімді негізде белгіленген тәртіппен тиісті бюджетке түседі.
Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы №95-ІV ҚРЗ Қазақстан
Республикасының Бюджет Кодексіне және 2001 жылғы 23 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы Жергілікті мемлекеттік басқару
туралы Заңына сәйкес 2010 жылдарға арналған Арал ауданының бюджеті 2009
жылғы 23 желтоқсандағы аудандық мәслихаттың кезекті жиырмасыншы сессиясының
2010-2012 жылдарға арналған аудан бюджеті туралы №126 шешімімен кірістер
бөлігі – 5608,1 млн. теңге, шығыстары – 5608,1 млн. теңге көлемінде
бекітілген. 2010 жылғы ауданның бекітілген бюджетіне 8 рет (оның ішінде 6
рет кезектен тыс) аудандық мәслихат сессиясының шешімдерімен өзгерістер мен
толықтырулар еңгізіліп, республикалық, облыстық бюджеттің қаражаты есебінен
628,5 млн. теңге ағымдағы нысаналы трансферттерге, 288,0 млн. теңге
нысаналы даму трансферттерге және 200,9 млн. теңге жергілікті кірістер
есебінен, 184,3 млн. теңге қаржы жылының басындағы бюджет қаражаттарының
есебінен, барлығы 1301,8 млн. теңгеге көбейіп, кірістер бөлігі – 6725,6
млн. теңге, шығыстары – 6986,2 млн. теңге көлемінде нақтыланды.
Жыл басында пайда болған 184,3 млн. теңге бос қалдық, аудандық
мәслихаттың 2010 жылғы 5 наурыздағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясының
№143 шешімімен, 2009 жылы республикалық және облыстық бюджеттен бөлінген
толық пайдаланылмаған нысаналы трансферттерді облыстық бюджетке қайтаруға –
107,8 млн. теңге және Аудан әкімі аппаратына, автокөліктерге қосалқы
бөлшектер алуға 326,0 мың теңге, Электрондық әкімдік шығындарына 500,0
мың теңге, құқықтық оқу ұйымдастыру шығындарына 232,0 мың теңге, аудан
әкімдігі ғимаратын күрделі жөндеуге және жоба-сметалық құжаттарын жасау
мен экспертизадан өткізу шығындарын қоса 28,0 млн. теңге, Аудандық жұмыспен
қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміне, көптарифті электр қуаты
есептегішін алуға 43,0 мың теңге, мүгедектердің республикалық дерек қорына
қосылу, системаға ену үшін оргтехникаларды жаңалауға - 400,0 мың теңге,
әкімшілік ғимаратын тіркеуден өткізуге 75,0 мың теңге, Жеңістің 65
жылдығына орай Ұлы Отан соғысына қатысушыларына, мүгедектеріне, Ұлы Отан
соғысында қаза тапқан жауынгерлердің қайтадан некеге тұрмаған жесірлеріне,
Ұлы Отан соғысының қатысушыларына теңестірілгендеріне, Ауған соғысының,
Чернобыль апатына қатысушыларына, Семей ядролық полигонда тікелей сынаққа
қатысқан азаматтарға, Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы жан қиярлық еңбегі
үшін және қалтқысыз әскери міндеті үшін КСРО ордендері мен медальдарымен
марапатталған тыл еңбеккерлеріне коммуналдық төлемдер жасауға банктік
қызмет шығындарын қоса есептегенде 6080,0 мың теңге, жоғарыда атап өткен
жекелеген санаттағы азаматтардың өткен жылғы телефон байланысы шығындарына
қосымша 73,0 мың теңге, Аудандық қаржы бөліміне жаңа бағдарламаларға сәйкес
келетін соңғы үлгідегі компьютер алуға 200,0 мың теңге, Мегалайн интернет
жүйесін орнату мен тарифтік төлеміне 120,0 мың теңге, Білім бөліміне, аудан
мектептерін күрделі, жай жөндеу жұмыстарына 26843,0 мың теңге, №21 Қамбаш
орта мектебінің бу қазандығын жаңалауға 3315,0 мың теңге, спорттық құрал-
жабдықтар алуға 400,0 мың теңге, №83 орта мектебіне 2 дана биотуалет алуға
400,0 мың теңге, электр жарығына төлем тарифтерінің өзгертуіне байланысты
3350,0 мың теңге, №69 Сапақ орта мектебіне спорттық құрал-жабдықтар алуға
446,0 мың теңге, №81 Қызылжар орта мектебіндегі ДТ-75 тракторына қосалқы
бөлшектер алуға 619,0 мың теңге, Арал қаласындағы №260 мектептің мәжіліс
залы мен фойесінің және спорт залының шатырын шифрлауға 5100,0 мың теңге,
бөлінді.
2010 жылға аудан бюджетінің кірістер болжамы 6854250,6 мың теңгеге
(болжам 6725618,0 мың теңге) немесе 101,9 пайызға орындалды. Оның ішінде
салық түсімдері 859097,3 мың теңгеге (болжам 735306,0 мың теңге) 116,8
пайызға, салықтан тыс түсімдер 5574,1 мың теңгеге (болжам 1664,0 мың
теңге) 335,0 пайызға, негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер 9381,2 мың
теңгеге (болжам 8440,0 мың теңге) 111,2 пайызға, ал республикалық және
облыстық бюджеттен түскен ағымдағы нысаналы трансферттер 836695,0 мың
теңгеге (болжам 836705,0 мың теңге) 100,0 пайызға орындалса, нысаналы даму
трансферттері 1857481,0 мың теңгеге, субвенция 3286022 мың теңгеге 100,0
пайызға орындалып толықтай алынды.
Келесі суретте Арал ауданы бюджеті кірістерінің түзетілген көлемінің
2008-2010 жылдрдағы динамикасы берілген (2-сурет).
Сурет 2. Арал ауданынының түзетілген бюджетінің кіріс бөлігінің 2008-
2010 жж. өзгеру динмамикасы, млн. теңге[2]
2-суретте бейнеленгендей, 2008 жылы түзетілген бюджет бойынша кірістер
көлемі 3600,5 млн. теңге болса, 2009 жылы 1476,7 млн. теңгеге артып, 5077,2
млн. теңгені құраса, 2010 жылы 1648,4 млн. тңгеге ұлғайып, 6725,6 млн.
теңгені құраған. Келесі кестеде 2008-2010 жылдардағы Арал ауданы бюджеті
кірістері құрылымы бойынша түзетілген бюджет көлемі көрініс тапқан (2-
кесте).
Кесте 2
Арал ауданы бюджеті кірістері құрылымы бойынша түзетілген бюджет
көлемі
млн. теңге
Атауы 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл Өзгерісі
20102009
%-бен
Сомасы Үлесі,Сомасы Үлесі,Сомасы Үлесі,
% % %
Салық түсімдері 494,6 13,74 485,5 9,56 735,3 10,93 51,5
Салықтан тыс 1,8 0,05 1,1 0,02 1,7 0,03 54,5
түсімдер
Негізгі капиталды 4,7 0,13 8,4 0,17 8,4 0,12 -
сатудан түскен
түсім
Трансферттердің 3099,4 86,08 4582,1 90,25 5980,2 88,92 30,5
түсімдері
Жиынтығы: 3600,5 100,005077,2 100,006725,6 100,0032,5
Е С К Е Р Т У - Арал ауданы бюджетінің атқарылуы туралы 2008-2010 жж. жылдық
есептеріне түсініктеме (А,Ә,Б ҚОСЫМШАЛАРЫ)
Кестеде көрініс тауып отырғандай, бюджеттің кіріс бөлігінің түзетілген
жоспары бойынша талданып отырған кезеңдерде тарнсферттердің түсімдері басым
үлеске ие болып отыр. Атап көрсететін болсақ, 2008 жылы 86,08%, 2009 жылы
90,25% және 2010 жылы 88,92% болған. Жалпы түзетілген бюджет жоспары
бойынша 2010 жылы кірістер көлемін 32,5%-ға арттыру көзделген.
Келесі суретте бюджет кірістерінің атқарылуы көрініс тапқан (2-кесте).
Сурет 3. Арал ауданы бюджетінің кіріс бөлігінің жалпы атқарылу
динамикасы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 АУДАН ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ РӨЛІ ЖӘНЕ
БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қаржы жүйесі құрамындағы мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Жергілікті қаржылар және оны басқару мәселелері 14
... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстарының теориялық
аспектілері 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2 ЖІРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙДЕ АРАЛ АУДАНЫ БЮДЖЕТІНІҢ АТҚАРЫЛУЫН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
... ... ..
2.1 Арал ауданы бюджетінің түсімдерін талдау 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Арал ауданы бюджетінің шығыстарын талдау 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3 АУДАН ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУ МАҚСАТЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ ҚАРЖЫЛАРДЫ БАСҚАРУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... . 48
3.1 Бюджеттің кіріс бөлігі қалыптасуының өзекті мәселелері және оларды
шешу жолдары 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Жергілікті бюджетті басқару тиімділігін арттыру жолдары 49
... ... ... ... ... ..
3.3 Жергілікті бюджеттерді оңтайландырудағы бюджетаралық қатынастарды
жүзеге асырудың шетел тәжірибесі 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 62
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ - 2010 жылға арналған Арал ауданы бюджетінің атқарылуы
туралы жылдық есебіне түсіндірме 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ – 2009 жылға арналған Арал ауданы бюджетінің атқарылуы
туралы жылдық есебіне түсіндірме 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Б ҚОСЫМШАСЫ - 2008 жылға арналған Арал ауданы бюджетінің атқарылуы
туралы жылдық есебіне түсіндірме 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан-2030 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет ықшам, әрі
кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы
тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды
орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан
арылуды ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс
екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық
қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-
қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып отырғандықтан, оларды шешу
жолдарын ғылыми негіздеу керектігі – уақыт талабы.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейде жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Олай болса,
жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі
болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық
қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді
мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
Тақырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Қазақстанда қоғамдық-саяси
және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі басқару
жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда
елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды
қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған
бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А. Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин
Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева,
Е.Б. Жатканбаев, Ж.И. Ихданов, К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарақұсова, К.С.
Мухтарова, Б.М. Мухамедиев С.С. Оспанов,
С.М. Өмірзақов, К.А. Сағадиев, Г.Н. Сансызбаева, А.Н. Тулембаева,
Ө.Қ. Шеденов және басқа да отандық, шет елдік экономист
ғалымдар еңбектерінде жан-жақтылы баяндалған. Олардың ғылыми еңбектерінде
аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу, аймақтардың дамуын басқарудағы
қаржы ресурстарының алатын орны жүйелендіріліп, олардың теориялық және
тәжірибелік жақтары зерделенген. Дегенмен, жергілікті бюджетті басқаруды
жетілдіру мәселесі арнайы ғылыми зерттеу объектісі ретінде әлі де болса
зерттеуді талап етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстағы
зерттеудің негізгі мақсаты – аймақтың тұрақты экономикалық дамуын
қамтамасыз ету үшін Арал ауданының әлеуметтік- экономикалық даму
үдерісіндегі жергілікті бюджетті басқарудың ұйымдастырушылық-әдіснамалық
негіздері мен тәжірибесін зерттей отырып, оның тиімділігін арттыруға
бағытталған теориялық қағидаларды және тәжірибелік ұсыныстарды жасау болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- аудан экономикасын дамытудағы жергілікті бюджеттердің рөлі және
басқару мәселелерін қарастыру;
- жергілікті қаржылар және оны басқару мәселелерін зерттеу;
- жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстарының теориялық
аспектілерін зерделеу;
- Арал ауданы бюджетінің түсімдері мен шығыстарына талдау жасау;
- аудан экономикасын дамыту мақсатында жергілікті қаржыларды
басқаруды жетілдіру жолдарын қарастыру;
- бюджеттің кіріс бөлігі қалыптасуының өзекті мәселелері және
оларды шешу жолдары және жергілікті бюджетті басқару тиімділігін
арттыру жолдарын іздестіру;
- жергілікті бюджеттерді оңтайландырудағы бюджетаралық қатынастарды
жүзеге асырудың шетел тәжірибесін зерделеу.
Зерттеу пәні болып аудан экономикасын дамытудағы жергілікті бюджетті
жоспарлау үдерісі мен оны басқару барысында қалыптасатын қатынастар
жиынтығы табылады.
Зерттеу нысаны ретінде Арал ауданының жергілікті бюджет қаражаттарын
қалыптастыру және пайдалану барысындағы қатынастар алынды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі танымал экономист-
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған жергілікті бюджетті жоспарлау , басқару
мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және монографиялық
зерттеулерге сүйенеді. Зерттеу жұмысына, сонымен қатар, жергілікті бюджетті
жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының нормативті және
заң актілері, Үкіметтің, Арал ауданының экономикалық мәселелер жөніндегі
қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық құжаттары,
әдістемелік, анықтамалық мәліметтер тартылды.
Жұмыста ақпарат көзі ретінде Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі, Қаржы
министрлігінің статистикалық бюллетеньдерінің мәліметтері, Арал ауданы
бюджетінің атқарылуы туралы есебі пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 АУДАН ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІҢ РӨЛІ ЖӘНЕ
БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Қаржы жүйесі құрамындағы мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
Қаржы жүйесінің ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана
түсуі болып табылады.
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын
қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың
жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің ұғымы кейде тар мағынада, тек
мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл
жеткіліксіз.
Сонымен бірге жалпы институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл
қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-
әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы
екенін естен шығармаған жөн.
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті. Қаржы
қатынастарының пайда болуы кезінде қаржы жүйесі, жалпыға мәлім, әдетте, тек
бір ғана буынмен – мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалық капитализм
жағдайында батыстың көптеген елдерінің, соның ішінде бұрынғы КСРО-ның қаржы
жүйесі екі негізгі буын – мемлекеттік бюджет пен жергілікті қаржылар
құрады. Олар ақша қорларын қалыптастыруға мүмкіндік берді, бұл буындардың
көмегімен мемлекет өзінің саяси және экономикалық функцияларын орындап
отырды [1, 235б.].
Мемлекеттің қаржысы – қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір
бөлігін бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекет пен оның шаруашылық
субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және
мемлекеттің қаражаттарын олардың жұмыс істеуімен байланысты шығындарға
жұмсаумен байланысты ақша қатынастары. Мемлекеттің қаржысы өзіне
мемлекеттік бюдлжетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік
несиені кіріктіреді.
Мемлекеттік бюджет – экономиканы, әлеуметтік-мәдени мұқтаждарды,
қорғаныс пен мемлекеттік басқарудың мұқтаждарын қаржыландыруға арналған
елдің орталықтандырылған қорын жасаумене және пайдаланумен байланысты
ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу туралы мемлекеттің заңды және жеке
тұлғаларымен пайда болатын ақша қатынастарымен көрінетін экономикалық
категория. Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттерді
кіріктіреді.
Өзінің ортақ қағмдалы біртұтастығына қарамастан, қаржы қатынастарын
ұйымдастырудың нысандары мен олардың сыртқы көрінісі әртүрлі. Бұл мағынада
қаржы құрамы туралы айтуға болады. Қаржы қатынастарының сфералары мен
буындары өзара тығыз байланыста болады және елдің біртұтас қаржы жүйесінің
құрамын құрайды. Сонымен бірге қаржы құрамын мемлекеттің қаржы саясатын
жүзеге асыруға қызмет ететін нақтылы қаржы оргнадарын болып табылатын қаржы
жүйесінен ажырата білген жөн.
Қазақстан Республикасында макро және микроэкономиканың қаржы жүйесін
реттеліп отыратын қаржы қатынастары мен ақша ресурстарының жиынтығы және
оларды жұмылдыруды, ұлттық шаруашылықты қаржыландыру мен несиелендіруге
байланысты бөлуді жүзеге асыратын қаржы мекемелері құрайды [2,172б.].
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы қаржы қатынастарының
быршама дербес мына сфераларынан тұрады:
- мемлекеттің бюджет жүйесі;
- арнаулы бюджеттен тыс қорлар;
- мемлекеттік несие;
- жергілікті қаржы;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
- халықтың қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпымемлекеттік, яғни
орталықтандырылған қаржыларға жатады және макродеңгейдегі экономика мен
әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған, қаржыларға жатады және
микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.
Жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамы болып
табылады. Жергілікті қаржының әлеуметтік рөлі, оның құрамы мен құрылымы
бүтіндей жергілікті органдарға жүктелінген функциялардың сипатымен, сондай-
ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-экономикалық
бағыттылығымен анықталады.
Жалпы қаржылардың бүкіл құрамы екі ірілендірілген бөлікке
біріктіріледі:
- мемлекеттік және муниципалдық қаржы;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы.
Мемлекеттің қаржысы қаржы ресурстарының орталықтандырылған қорын
жасаудың экономикалық нысаны мен мемлекеттің негізгі қаржы жоспары
ретіндегі мемлекеттік бюджетте, қоғамдық құжаттарды мақсатты
қаржыландырудың қосымша көзі ретіндегі бюджеттен тыс арнаулы қорларда,
мемлекеттік несиеде көрінетін қаржы қатынастарын қамтиды.
Бюджет (ағылшынның budget – ақша сөмкесі) – мемлекеттің, мекеменің,
жанұяның белгілі мерзімге кірістері мен шығыстарының жазбасы. Бір жағынан,
бюджет – ол мемлекет, аумақ, кәсіпорын немесе отбасы болсын, кез келген
экономикалық субьектіде болатын қаржы ресурстарының жиынтығы. Екінші
жағынан, бұл экономикалық субьектінің белгілі бір кезең аралығындағы,
көбінесе бір жылдағы кірістері мен шығыстарының арақатынасы, олардың осы
уақыттағы түсуі мен жұмсалуын бейнелейтін ақша құралдарының балансы.
Басқаша айтқанда, бюджет бұл ақша сөмкесінің ішіндегі ақша құралдарының
барлығын немесе тапшылығын, оның толтырылу мен босатылу қарқынын, ақшаның
келу мен жұмсалу бағыттарын, кірістер мен шығыстар арақатынасын анықтайды.
Жоғарыда келтірілген анықтама классикалық мәнде екендігін айта кеткен
жөн. Бюджет түсінігінің анықтамасы Бюджеттік жүйе туралы Қазақстан
Республикасының заңында былайша айтылады:
Бюджет – бұл салықтар, жиналымдар, басқа да міндетті төлемдерден,
капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін табыс, салықтық емес және
заңда көрсетілген басқа да түсімдер есебінен құралатын және мемлекеттің өз
қызметтерін орындауын қамтамасыз етуге арналған, заңмен бекітілген,
жергілікті өкілетті органдардың шешімдерімен бекітілген мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты екендігі белгілі қағида. Осы қаржы жүйесін тиімді басқару және
жоспарлау мәселесі кез-келген мемлекет үшін өзекті әрі күрделі мәселелер
қатарына жатқызылады.
Институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл қаржы мекемелерінің
жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-
бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы. Жалпы алғанда
қаржылар жүйесінің басты буыны мемлекеттік бюджет болып табылады. Елдің
бюджет қорын жасау мен пайдалану жөніндегі бюджеттік қатынастардың жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымын құрайды. Экономикалық мәні жағынан мемлекеттік
бюджет – бұл жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға арналған
бюджет қорын жасау мен пайдалануға байланысты ұлттық табысты қайта бөлу
жөніндегі мемлекеттік заңды және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша
қатынастары. Бюджеттің арқасында мемлекет қаржы ресурстарын экономикалық
және әлеуметтік дамудың шешуші тұстарына шоғырландыра алады [3,17б.].
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті сипатта болады. Оның экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің
мәні мен оның атқаратын функцияларына байланысты. Объективті бөлу
қатынастарының экономикалық нысаны бола отырып, қоғамдық айрықша арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрінеді.
Оны бөлудің дербес саласы ретінде болуы қоғамдық өндірістің дамуымен тиісті
орталықтандырылған ресурстар қажеттілігімен обьективті түрде анықталады.
Ақша құралдарын орталықтандыру жалпы экономиканың қызметін қамтамасыз ету
үшін бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы айналымын
ұйымдастыру үшін қажет. Құндық бөлудің арнайы бюджеттік саласының болуы
мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады. Мемлекет басыңқы
салаларды, бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік- мәдени шараларды жүргізуді,
қорғаныстық нышандағы міндеттерді шешуді, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жабуды қаржыландыру үшін орталықтандырылған қаржыны талап етеді.
Осылайша, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субъективті еркінің
нәтижесі емес, кеңейтілген ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, мемлекеттің
табиғаты және қызметтерімен анықталған обьективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категорияларына тән қызметтерді атқарады – бөлушілік және бақылаушылық. Бұл
қызметтердің әрекеті қарастырылған бюджеттік қатынастардың ерекшелігімен
анықталады. Сонымен бірге, мемлекеттік қаржының негізгі буыны ретінде
бөлушілік қызмет шеңберінде мемлекеттік бюджет қосалқы қызметтерді
атқарады, орналастыру (ресурстарды), қайта бөлу және тұрақтандыру.
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады Кең мағынада бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны
белгілі: біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және
жергілікті буын) қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш
деңгейлі (орталық, федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар
федералды мемлекет. Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды
нормаларға негізделген, билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін
бюджет жүйесі құрылады (1-сурет) [4, 5б.].
Біздің мемлекетіміздегі Конституциялық құрылымның негіздеріне және 2005
жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік кодекстің
6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі ұйымдастырушылық
түрде республикалық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді.
Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
арасындағы өзаратөлем операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып
табылады.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық
мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі[1]
Аймақтық (облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана) бюджет –
арнайы заңмен бекітілген салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптасатын және облыстық деңгейдің, республикалық маңызы бар қала,
астананың жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры [5, 125б.].
Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Кез келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
- экономикалық тиімділік;
- әлеуметтік әділеттілік;
- саяси тұрақтылық;
- заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы
Бюджетті басқарудағы маңыздысы, бюджеттік шығыстарды оның кірістеріне
теңестіру жолымен бюджеттік реттеу үдерісі, бюджеттік деңгейлер бойынша
шығыстар мен кірістердің құрылымдық тепе-теңдігін қамсыздандыру, құрылымдық
тепе-теңдік болмаған жағдайда төмен тұрған бюджеттерді жоғары тұрған
бюджеттер есебінен теңестіру болып табылады.
2. Жергілікті қаржылар және оны басқару мәселелері
Жергілікті қаржы – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің бір бөлігін
жергілікті басқару органдары өздеріне артылған функцияларға сәйкес жасау,
бөлу, пайдалану процесіндегі қаржы қатынастарының жүйесі. Жергілікті қаржы
мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Ол
жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тысқорларды және басқарудың
жергілікті органдарының қарамағындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын кіріктіреді.
Жергілікті қаржы отандық экономика үшін біршама жаңа ұғым. Бүкіл
жергілікті бюджеттер елдің мемлекеттік бюджетінің бірыңғай жүйесіне
енгізілген 1938 жылдан бастап, жергілікті қаржы дербес категория ретінде
өзінің өмір сүруін тоқтатқан болатын.
Бүгінде, жұртқа мәлім, қоғамда экономикалық қатынастарды
орталықсыздандыру мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын жүзеге асыруды
аймақтардың дербестігі мен рөлін арттырып отыр.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында жергілікті органдар
қызметінің аясы кеңейе түсуде, олар әлеуметтік, экономикалық, экологиялық,
демографиялық сипаттағы проблемаларды шешуде едәуір дербестікке ие бола
бастады.
Басқарудың жергілікті органдарына мемлекеттің әлеуметтік
бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер жүктелінген. Халыққа
қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы
ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымның
салалары халыққа қызметтер көрсетуді бюджет қаражаттарынан қалыптасатын
қорлар есебінен көрсетеді. Бұл, тиесінше, жергілікті қаржының рөлу мен
маңызын арттырып отыр. Оның қызметінің тиімділігі бірқатар жағдайларға –
жергілікті қаржының бүкіл теориялық аспектілерін анық етіп шешіп алуға,
елдің бюджет құрылысының жалпымемлекеттік құрылысқа нақты сәйкестігіне
байланысты болып келеді.
Жергілікті қаржының әлеуметтік-экономикалық мәні жалпымемлекеттік
қаржыға ұқсас.
Жергілікті қаржының рөлі, оның құрылымы мен бағыты бүгінде билік пен
басқарудың жергілікті органдарына жүктелінген функциялардың сипатымен,
сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және оның саяси-
экономикалық бағыттылығымен анықталады.
Жалпы жергілікті қаржының жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы
экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әлеуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының
құқықтары мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік
заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының
дәрежесіне байланысты болады.
Өркениетті батыс елдерінде жергілікті қаржы мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану процесінде едәуір рөл атқарады. Оның
үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс
елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып отыр, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Білім беру мен денсаулық
сақтау салаларындағы бағдарламаларға, қамсыздандыру жөніндегі іс-шаралардың
және атаулы әлеуметтік көмекке жұмсалынатын шығындардың ең көбі оларды
қаржыландырудың жаңа тәртібіне сәйкес жергілікті бюджеттерге жүктеліп отыр.
Сонымен бірге бюджеттерде соңғы кездері бюджеттік бөлініс және әлеуметтік
жеңілдіктердің орнына қаржылай жәрдемақы сияқты жаңа ұғымдар өзінің
көрінісін тапқан.
Бюджеттік бөлініс салықтар мен алымдардың әртүрлі деңгейдегі
бюджеттерге түсуін нақты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтқанда,
корпорациялық табыс салығы түгелдей республикалық бюджетке, ал акциздер,
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық жергілікті
бюжетке қалдырылды. Бұл әкімдердің жергілікті қазынаны толтыруға,
әлеуметтік мәселелерді шешуге деген ынтасын арттыруға септігін тигізері
сөзсіз. Сонымен қатар, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем, табиғатты
қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін алынатын айыппұлдар республикалық және
жергілікті бюджеттер арасында тепе-тең бөлінетін болды.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдары өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі
тиістілігінде көрінеді. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс [6,123б.].
1994 жылға дейін Қазақстанда 3045 жергілікті бюджеттер болған еді; 1994
жылдан басынан жүргізілген бюджет жүйесін орталықтандыруға байланысты 2500
жергілікті бюджеттер – селолық, поселкелік, ауылдық бюджеттер жойылды.
Осының нәтижесінде бюджет жүйесіне түсетін қаражаттарды орталықтандырудың
дәрежесі едәуір бәсеңсіді.
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті
бюджеттердің өзара қатынастарының проблемасына, жергілікті бюджеттердің
мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру нысандарындағы
қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы бюджеттік
құқықтарды айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік мүдделерін
теңестіру туралы мәселе айрықша мәнділікке ие болып отыр.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттер арасындағы қатынастардың жүйесі
қалыптасу мен даму стадиясында тұр, оның оңтайлы механизмі іздестірілуді.
Қазақстан басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік басқару мен бекітіліп
берілген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті бюджет дербестігі
арасында шығыстар бойынша жауаптылықты неғұрлым байыпты бөлуді қажет етеді.
Жергілікті қаржыларды басқару бойынша өкілеттік негізінен Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігіне жүктелген.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 3 қыркүйектегі № 962
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі туралы
қағидаға сәйкес Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басшылықты,
сондай-ақ заңнамада көзделген шекте бюджеттің атқарылуын бақылау бойынша
Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады [7,78б.].
3. Жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстарының теориялық
аспектілері
Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан
қырлы қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге
маңызды рөл беріледі.
Жергілікті бюджет – бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге
мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы
базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен айырбасқа
қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекете
арасындағы, меншіктің барлық нысандарындағы макроэкономиканың өндірістік
және өндірістік емес салаларының кәсіпорындар, ұйымдары мен мекемелері
арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында
көрсетіледі:
- билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын
қалыптастыру;
- бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салаларын мен
халықтың арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан
қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дерббестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомоствоға
қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық
әлеуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып пайдалануға
мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық және
әлеуметтік міндеттерді жүзеге асыруда елеулі рөл атқарады. Бұл тұтынудың
қоғамдық қорларын бөлген кезде көрінеді. Жергілікті бюджет арқылы
мемлекеттік бюджет қаражаттарының басым бөлігі әлеуметтік инфрақұрылымға
жұмсалады [8,158б.].
Дүниежүзілік және отандық тарих жергілікті шаруашылықты дамытудағы,
әкімшілік-аумақтық бөліністерді абаттандыру мен олардың санитарлық жағдайын
жақсартудағы, сондай-ақ әлеуметтік сала мекемелерін ұстаудағы жергілікті
қаржының маңызын дәлелдеп отыр. Осылай әрқашан болған және бұл тенденциялар
жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде биліктің жергілікті
органдарының бюджеттері мемлекеттің бүкіл қаржы ресурстарының 30-60 пайызын
қайта бөледі (Англия, АҚШ, Жапония, Германия және т.б.) және аймақтың
өндіргіш күштерін, бүкіл әлеуметтік саласын дамытуда, нарықтық инфрақұрылым
құрып, кеңейтуде маңызды рөл атқарады:
- олар арқылы өндірістік ортаны қаржыландыруға жұмсалатын
шығындардың үлкен бөлігі өтеді (жергілікті өнеркәсіпті, ауыл
шаруашылығын, су шаруашылығын, көлікті және басқаларын
қаржыландыруға жұмсалады.);
- жергілікті бюджет арқылы өндірістік емес ортаның дамуы
қаржыландырылады, сөйтіп қоғамдық өндіріске жанама ықпал
жасалады;
- тұтынудың қоғамдық қорларын бөле отырып, жергілікті бюджеттер
жұмыс күшін ұдайы молайтып отыруға мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің құрамы облыстық
бюджеттерді, қалалардың(аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және
аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерін қамтиды.
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстары
бойынша мемлекеттік бюджеттің қаражаттары көлемінің 50 пайыз аралығын
құрайды. Олар мемлекеттік бюджеттің құрамды бөлігі болып есептелмейді,
республикалық бюджетпен бірге қоғамның мемлекеттің бюджетінің жиынтығын
құрайды [9,52б.].
Қаржы қатынастарын ұйымдастырудың бюджет түрінде екі тенденциясы қатар
өмір сүреді:
1) дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы
басқаруда орталықтандырылған негіздерді дамытудың анағұрлым
ортақ процесінің қамтып көрсетілуі ретінде қаржы ресурстары
қозғалысын басқарудың нысандары мен әдістерінің жүйесін
орталықтандыру;
2) қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда билік пен басқарудың
жергілікті органдарының функцияларын күшейте отырып, қаржыны
орталықсыздандыру.
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті жағдайларға
жақындығымен дәлелденеді.
Қаржы қатынастарының әкімшілігін жүргізудің қағидаты қаржының бақылау
функциясын жүзеге асыру мүмкіндігі болып табылады; неғұрлым аз дәрежеде
белгілі бір қаржы қатынасы немқұрайлы бақылауға берілсе, соғұрлым оны
орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған дұрыс.
Дүниежүзілік қаржы теориясы мен практикасы жергілікті бюджеттер бюджет
жүйесінің дербес бөлігі ретінде жұмыс істейтіндігін айқындайды. Бюджеттің
дербестігі деп аймақтық басқару органы бекітіліп берілген кіріс базасының
негізінде бюджеттің көлемін, баптар бойынша кірістер мен шығыстардың
нақтылы құрылымы мен мөлшерін өзі анықтайтын қағида ұғынылады. Оның
атқарылуы басқарудың аймақтық органдарының бұл саласындағы құқықты
анықтайтын республикалық заңнаманың негізінде жүзеге асырылады.
Басқа жағынан аймақтар белгілі бір жақындықта болатын бірыңғай
шаруашылық кешеннің бір бөлігі болып саналады және одан тыс өмір сүре
алмайды. Аймақтық ұдайы өндірістің мазмұны мен сипаты бүкіл қоғамдық ұдайы
өндіріс дамуының негізгі заңдылықтарымен анықталады.
Сондықтан басқарудағы цетрализмнің қажеттігін орынды, өндірістің
нақтылы жай-күйімен шарттасылған шектерде қажет етеді. Аймақтардың
экономикалық дербестігі абсолюттык бола алмайды. Ол әрдайым салыстырмалы
және аймақ неғұрлым кіші болса, бұл дербестіктің көріну шегі де аз болады,
яғни шешімдер қабылдауда орталыққа тәуелсіз еркін болады. Оның үстіне
аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі деңгейі, бюджеттік
өзара қатынастардың қалыптасқан сипаты, нарықтық экономикаға көшу кезеңінің
күрделілігі республика жергілікті бюджеттерінің көпшілігінің нақтылы
дербестігі туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан әлеуметтік
инфрақұрылымды халықты әлеуметтік игіліктердің кепілдікті минимумымен
қамтамасыз еиеиін мөлшерде қаржыландыру үшін қаражаттардың жеткіліктілігі
қағидаты жүзеге асырылуы тиіс. Әрбір әкімшілік-шаруашылық бірлігі
дербестігінің бір оңтайлы деңгейі болуы тиіс, бұл деңгейдің критерийі осы
аймақтық экономикалық мүдделерінің ең жоғары мүмкіндікте іске асыруда болып
келеді [10, 26б.].
Аймақтардың экономикалық дербестігінің маңызды шарттарының бірі оларда
аймақтық ресурстарды жаңғырту табиғатты қорғау жөніндегі шараларды
қаржыландыруға қажет қаражаттардың кепілдікті көздерін жасау болып
табылады.
Аймақтың экономикасын басқарудағы орталықтандырылған және жергілікті
негіздердің оңтайлы үйлесуін анықтаудың ортақ қағидаты былайша
тұжырымдалады: экономикалық дамудың стратегиясын анықтаудағы централизм,
оны іске асырудағы дербестік.
Оперативтік-шаруашылық дербестігі жергілікті буында шығыстардың 50
пайыздан кем емесін жабатын кірістердің оқшауланған, бекітіліп берілген
жүйесін жасауды, бюджетке ұзақ мерзімге кірістердің қатаң бекітіліп
берілуін қажет етеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде ұлттық табысты бюджет арқылы
қайта бөлу фискалдық федерализм теориясы негізінде жүзеге асырылады.
Теорияның мәні мынада: бүкіл мемлекеттік шаруашылық жалпы (экономиканың
мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер және әкімшілік
құрылымдар) көп деңгейлі жүйе болып келеді, онда басқарудың функцияларын
деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша заңды бағынышы болады.
Осыған байланысты назар аударылатын мәселелер мыналар:
1) мемлекеттік секторды басқару деңгейлерінің оңтайлы саны;
2) басқару деңгейлерінің арасынеда өкілеттіктерді оңтайлы бөлу;
3) әлеуметтік шығыстарды неғұрлым тиімді қаржыландыру деңгейі;
4) биліктің жергілікті органдарын басқаруға және қаржыландыруға орталық
үкіметтің араласу дәрежесі;
5) билік пен басқарудың жергілікті органдарының шығыстарын
қаржыландырудағы меншікті қаражаттардың үлесі;
6) мемлекеттік экономиканың барлық деңгейлерінде қаражаттарды жұмсауға
бақылау жасаудың нысаны.
Фискалдық федерализм саясаты басқарудың жергілікті органдарының
орталыққа қаржылық тәуелділігін азайтуға бағытталған. Бұл жергілікті
бюджеттердің ғана емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік бюджеттің де
тапшылығын төмендетудің жолы, жергілікті әлеуметтік проблемаларды шешудегі
нақты дербестікке апаратын жол. Бұған аймақтардың салықтық автономиясын
дамыту, жалпымемлекеттік салықтарға үстемелер өндіріп алу немесе меншікті
салықтарды белгілеу жөніндегі оларға құқық беру есебінен жетеді. Бұл орайда
жергілікті органдарды қаражаттарды тиімді пайдалануға ынталандырмайтын,
оларды қаржылық дербестігінен айыратын орталық бюджеттен жүргізілетін
трансферттік қаржыландыру қысқарады.
Басқа елдердегі аумақтық басқаруды дамытудың тәжірибесі басқаруды
орталықсыздандырудың, ведомостволық бағыныштағы аумақтарды дамытудың
әлеуметтік және экономикалық проблемаларын шешуде биліктің жергілікті
органдарына кең құқықтар берудің қажеттігін қолдайды. Унитарлық мемлекеттің
жағдайына Қазақстанға сәйкес фискалдық федерализм ұғымның мәні сақталған
кезде фискалдық регионализм ауыстырылуы мүмкін [11,87б].
Бюджеттік реттеу аумақтық деңгейге өздеріне жүктелген функцияларды
толық орындауы үшін меншікті кіріс көздеріжетіспеген кезде жалпымемлекеттік
салықтар мен кірістерден түсетін түсімдердің бір бөлігін беру жолымен
жүргізіледі. Қазақстанда салықтарды жалпымемлекеттік және жергілікті
салықтарға бөлудің күші жойылуына байланысты бекітілген және реттеуші
кірістер мен салықтар терминдері пайдаланылмайды дей тұрсақта,
субвенциялар, бюджеттік алынымдар, есеп айырысу бойынша берілетін
қаражаттар мен басқа трансферттер нысанындағы бюджеттік реттеу процесі
сияқты іс жүзінде кірістерді бекітіп беру сақталынған.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналдық тұлғаларға
бекітілген; мүлікпен және әкімшілік-аумақтық бөліністің меншігіндегі өзге
де мүлікпен бірге әкімшілік-аумақтық, экономикалық және қаржылық негізін
құрайды; түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру есебінен қалыптасатын,
Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің және
Үкіметінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті
атқарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік-
аумақтық бөліністердің ақша қорлары болып табылады.
Нарықтық қатынастар, басқарудың жергілікті органдарын реформалау
жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің қалыптасуына әсер етіп отыр.
Жалпы жеке аумақтар мен аймақтар бюджеттеріне қаражаттардың түсу көлемі
мен құрылымына елдегі экономикалық ситуация: қаржы-бюджет саясаты, өндіріс
дамуыныңі аймақтық деңгейі, оның құрылымы, инфляция қарқыны, бағаның өсуі
және т.с.с. сан алуан факторлар әсер етеді.
Қазақстан Республикасы бюджет кодексіне, Қазақстан Республикасының
жергілікті мемлекеттік басқару туралы Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес жалпы жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер республикалық
бюджеттің түсімдеріне ұқсас мыналарды кіріктіреді:
1) салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсімдері;
2) салықтық емес түсімдер (коммуналдық меншіктен түсетін түсімдер;
облыстық бюджеттен, республикаылық маңызы бар қаланың, астананың,
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттерінен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің тауарлар (жұмыстар,
көрсетілетін қызметтер) өткізуінен түсетін түсімдер; жергілікті
бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер
ұйымдастыратынмемлекеттік сатып алулар өткізуден түсетін ақша
түсімдері; осы мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар,
өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар; жергілікті бюджеттерге
түсетін салықтық емес басқа да түсімдер);
3) жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер (жергілікті бюджеттерден
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелрге бекітіліп берілген
мемлекеттік мүлікті сатудан түсетін түсімдер);
4) жергілікті бюджеттерге түсетін ресми трансферттердің түсімдері
[12].
Жергілікті бюджеттердің шығыстары республикалық бюджеттің шығыстары
сияқты негізінен мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады: жалпы сипаттағы
мемлекеттік қызметтер көрсету; қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік;
білім беру, денсаулық сақтау; әлеуметтік көмек және әлеуметтік
қамсыздандыру; тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы; мәдениет, спорт, туризм
және ақпараттық кеңістік; ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған
ортаны қорғау; өнеркәсіп және құрылыс; көлік және байланыс; экономикалық
қызметті реттеу; басқа да бағыттар: аудандар бюджеттеріне берілетін ресми
трансферттер, республикалық бюджетке берілетін ресми трансферттер,
жергілікті атқарушы органдардың борышына қызмет көресту.
Кесте 1
Жергілікті бюджеттерге түсетін салықтардың, алымдардың және басқа да
міндетті төлемдердің түсімдері
Облыстық бюджетке түсетін түсімдер Республикалық маңызы бар қала,
астана, аудан (облыстық маңызы бар
қала) бюджеттеріне түсетін түсімдер
Салықтар
Жеке табыс салығы Жеке табыс салығы
Әлеуметтік салық әлеуметтік салық
Жеке тұлғалар, жеке кәсіпкерлер мен
заңды тұлғалардың мүлкіне салынатын
салық
Жер салығы
Бірыңғай жер салығы
Жеке және заңды тұлғалардың көлік
құралдарына салынатын салық
Акциздер (республикалық бюджетке
түсетін газ конденсатын қоса
алғанда, шикі мұнайға акциздерден
басқасы)
Төлемдер, алымдар
Облыстық маңызы бар ақылы
мемлекеттік автомобиль жолдары
арқылы жүріп өткені үшін алым және
бұл жолдардың бөлінген белдеуіне
сыртқы (көрнекі) жарнама
орналастырғаны үшін төлем
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем
Жер үсті су көздерінің ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем
Орманды пайдаланғаны үшін төлем
Жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны
үшін төлем
Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін
төлем
Жеке кәсіпкерлерді және заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркегені
үшін төлем
Қызметтік жекелеген түрлерімен
айналысу құқығы үшін лицензщиялық
алым
Аукциондардан алынатын алым және
басқа да төлемдер мен алымдар
Е С К Е Р Т У - [2, 339б.] әдебиеттен алынған
Жергілікті бюджеттерден кадрларды қайта даярлауды және мемлекеттік
мекемелер қызметкерлерінің біліктілігін арттыруды қоса алғанда, қызмет
түрлерін орындайтын мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз етуге,
бюджеттік инвестициялық жобаларға, жергілікті басқару органдарының
заңдарында көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да
қаржыландырылады.
Жергілікті деңгейдегі қаражат түсімдері мен жұмсалымының құрамы мен
құрылымы әкімшілік аумақтық бөліністердің әлеуметтік-экономикалық даму
дәрежесін анықтайтын мынадай факторларға байланысты: өндірістік
объектілердің болуы, табиғи ресурстар, әлеуметтік және тұрмыстық
инфрақұрылым объектілері, бөлініс мәртебесі, халықтың жиілігі, табиғат-
климат жағдайлары және т.с.с.
1. ЖЕРГІЛІКТІ ДЕҢГЕЙДЕ АРАЛ АУДАНЫ БЮДЖЕТІНІҢ АТҚАРЫЛУЫН ТАЛДАУ
1. Арал ауданы бюджетінің түсімдерін талдау
Жергілікті бюджеттер жүйесі мемлекеттік құрылымдық пен тиісті әкімшілік-
аумақтық бөлімге негізделеді. Жергілікті бюджеттер республиканың бюджеттік
жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республика маңындағы қала, астана,
аудан, облыс маңындағы қала бюджеттерін құрайды. Бұлардың барлығы тиісті
әкімшілік аумақтық бірлік бойынша биліктің жергілікті органдары өз
функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Бюджетті атқару маңында бюджеттік құралдарды жұмылдыру мен оларды
пайдалану бойынша Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың іс-
әрекеттері түсініледі.
Бюджетке салықтар мен басқа да төлемдердің жалпы және әрбір көздері
бойынша толық және уақытында түсуін, белгіленген сомалар көлемінде барлық
шараларды сол бюджет бекітілген қаржы жылында қаржыландыруын қамтамасыз ету
бюджетті атқарудың ең маңызды мақсаты.
Бюджет және Салық кодексіне сәйкес бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті
органдар бюджетті түсімдер бойынша атқаруды іске асырады. Бюджетке түсетін
ұлттық валютадағы түсімдердің барлығы бірыңғай бюджеттік жіктеудің кірістер
жіктеуінің бекітілген кодтарына сәйкес Бірыңғай қазынашылық шотқа есепке
алынады [13,10б.].
Бекітілген кірістер толығымен немесе мығым бекітілген бөлігімен тұрақты
немесе ұзақ мерзімді негізде белгіленген тәртіппен тиісті бюджетке түседі.
Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы №95-ІV ҚРЗ Қазақстан
Республикасының Бюджет Кодексіне және 2001 жылғы 23 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы Жергілікті мемлекеттік басқару
туралы Заңына сәйкес 2010 жылдарға арналған Арал ауданының бюджеті 2009
жылғы 23 желтоқсандағы аудандық мәслихаттың кезекті жиырмасыншы сессиясының
2010-2012 жылдарға арналған аудан бюджеті туралы №126 шешімімен кірістер
бөлігі – 5608,1 млн. теңге, шығыстары – 5608,1 млн. теңге көлемінде
бекітілген. 2010 жылғы ауданның бекітілген бюджетіне 8 рет (оның ішінде 6
рет кезектен тыс) аудандық мәслихат сессиясының шешімдерімен өзгерістер мен
толықтырулар еңгізіліп, республикалық, облыстық бюджеттің қаражаты есебінен
628,5 млн. теңге ағымдағы нысаналы трансферттерге, 288,0 млн. теңге
нысаналы даму трансферттерге және 200,9 млн. теңге жергілікті кірістер
есебінен, 184,3 млн. теңге қаржы жылының басындағы бюджет қаражаттарының
есебінен, барлығы 1301,8 млн. теңгеге көбейіп, кірістер бөлігі – 6725,6
млн. теңге, шығыстары – 6986,2 млн. теңге көлемінде нақтыланды.
Жыл басында пайда болған 184,3 млн. теңге бос қалдық, аудандық
мәслихаттың 2010 жылғы 5 наурыздағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясының
№143 шешімімен, 2009 жылы республикалық және облыстық бюджеттен бөлінген
толық пайдаланылмаған нысаналы трансферттерді облыстық бюджетке қайтаруға –
107,8 млн. теңге және Аудан әкімі аппаратына, автокөліктерге қосалқы
бөлшектер алуға 326,0 мың теңге, Электрондық әкімдік шығындарына 500,0
мың теңге, құқықтық оқу ұйымдастыру шығындарына 232,0 мың теңге, аудан
әкімдігі ғимаратын күрделі жөндеуге және жоба-сметалық құжаттарын жасау
мен экспертизадан өткізу шығындарын қоса 28,0 млн. теңге, Аудандық жұмыспен
қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөліміне, көптарифті электр қуаты
есептегішін алуға 43,0 мың теңге, мүгедектердің республикалық дерек қорына
қосылу, системаға ену үшін оргтехникаларды жаңалауға - 400,0 мың теңге,
әкімшілік ғимаратын тіркеуден өткізуге 75,0 мың теңге, Жеңістің 65
жылдығына орай Ұлы Отан соғысына қатысушыларына, мүгедектеріне, Ұлы Отан
соғысында қаза тапқан жауынгерлердің қайтадан некеге тұрмаған жесірлеріне,
Ұлы Отан соғысының қатысушыларына теңестірілгендеріне, Ауған соғысының,
Чернобыль апатына қатысушыларына, Семей ядролық полигонда тікелей сынаққа
қатысқан азаматтарға, Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы жан қиярлық еңбегі
үшін және қалтқысыз әскери міндеті үшін КСРО ордендері мен медальдарымен
марапатталған тыл еңбеккерлеріне коммуналдық төлемдер жасауға банктік
қызмет шығындарын қоса есептегенде 6080,0 мың теңге, жоғарыда атап өткен
жекелеген санаттағы азаматтардың өткен жылғы телефон байланысы шығындарына
қосымша 73,0 мың теңге, Аудандық қаржы бөліміне жаңа бағдарламаларға сәйкес
келетін соңғы үлгідегі компьютер алуға 200,0 мың теңге, Мегалайн интернет
жүйесін орнату мен тарифтік төлеміне 120,0 мың теңге, Білім бөліміне, аудан
мектептерін күрделі, жай жөндеу жұмыстарына 26843,0 мың теңге, №21 Қамбаш
орта мектебінің бу қазандығын жаңалауға 3315,0 мың теңге, спорттық құрал-
жабдықтар алуға 400,0 мың теңге, №83 орта мектебіне 2 дана биотуалет алуға
400,0 мың теңге, электр жарығына төлем тарифтерінің өзгертуіне байланысты
3350,0 мың теңге, №69 Сапақ орта мектебіне спорттық құрал-жабдықтар алуға
446,0 мың теңге, №81 Қызылжар орта мектебіндегі ДТ-75 тракторына қосалқы
бөлшектер алуға 619,0 мың теңге, Арал қаласындағы №260 мектептің мәжіліс
залы мен фойесінің және спорт залының шатырын шифрлауға 5100,0 мың теңге,
бөлінді.
2010 жылға аудан бюджетінің кірістер болжамы 6854250,6 мың теңгеге
(болжам 6725618,0 мың теңге) немесе 101,9 пайызға орындалды. Оның ішінде
салық түсімдері 859097,3 мың теңгеге (болжам 735306,0 мың теңге) 116,8
пайызға, салықтан тыс түсімдер 5574,1 мың теңгеге (болжам 1664,0 мың
теңге) 335,0 пайызға, негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер 9381,2 мың
теңгеге (болжам 8440,0 мың теңге) 111,2 пайызға, ал республикалық және
облыстық бюджеттен түскен ағымдағы нысаналы трансферттер 836695,0 мың
теңгеге (болжам 836705,0 мың теңге) 100,0 пайызға орындалса, нысаналы даму
трансферттері 1857481,0 мың теңгеге, субвенция 3286022 мың теңгеге 100,0
пайызға орындалып толықтай алынды.
Келесі суретте Арал ауданы бюджеті кірістерінің түзетілген көлемінің
2008-2010 жылдрдағы динамикасы берілген (2-сурет).
Сурет 2. Арал ауданынының түзетілген бюджетінің кіріс бөлігінің 2008-
2010 жж. өзгеру динмамикасы, млн. теңге[2]
2-суретте бейнеленгендей, 2008 жылы түзетілген бюджет бойынша кірістер
көлемі 3600,5 млн. теңге болса, 2009 жылы 1476,7 млн. теңгеге артып, 5077,2
млн. теңгені құраса, 2010 жылы 1648,4 млн. тңгеге ұлғайып, 6725,6 млн.
теңгені құраған. Келесі кестеде 2008-2010 жылдардағы Арал ауданы бюджеті
кірістері құрылымы бойынша түзетілген бюджет көлемі көрініс тапқан (2-
кесте).
Кесте 2
Арал ауданы бюджеті кірістері құрылымы бойынша түзетілген бюджет
көлемі
млн. теңге
Атауы 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл Өзгерісі
20102009
%-бен
Сомасы Үлесі,Сомасы Үлесі,Сомасы Үлесі,
% % %
Салық түсімдері 494,6 13,74 485,5 9,56 735,3 10,93 51,5
Салықтан тыс 1,8 0,05 1,1 0,02 1,7 0,03 54,5
түсімдер
Негізгі капиталды 4,7 0,13 8,4 0,17 8,4 0,12 -
сатудан түскен
түсім
Трансферттердің 3099,4 86,08 4582,1 90,25 5980,2 88,92 30,5
түсімдері
Жиынтығы: 3600,5 100,005077,2 100,006725,6 100,0032,5
Е С К Е Р Т У - Арал ауданы бюджетінің атқарылуы туралы 2008-2010 жж. жылдық
есептеріне түсініктеме (А,Ә,Б ҚОСЫМШАЛАРЫ)
Кестеде көрініс тауып отырғандай, бюджеттің кіріс бөлігінің түзетілген
жоспары бойынша талданып отырған кезеңдерде тарнсферттердің түсімдері басым
үлеске ие болып отыр. Атап көрсететін болсақ, 2008 жылы 86,08%, 2009 жылы
90,25% және 2010 жылы 88,92% болған. Жалпы түзетілген бюджет жоспары
бойынша 2010 жылы кірістер көлемін 32,5%-ға арттыру көзделген.
Келесі суретте бюджет кірістерінің атқарылуы көрініс тапқан (2-кесте).
Сурет 3. Арал ауданы бюджетінің кіріс бөлігінің жалпы атқарылу
динамикасы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz