Азаматтық әрекет қабілеттілік ұғымының құқық қабілеттіліктен айырмашылығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І. Азаматтық құқық бойынша әрекетқабілеттілік ұғымы
1.1.Азаматтық әрекет қабілеттілік ұғымының құқық қабілеттіліктен 56
айырмашылығы
1.2.Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінен айыруға және
оларды шектеуге жол бермеу 16
1.3.14 жас пен 18 жасқа дейінгілер кәмелетке толмағандардың әрекет
Қабілеттілігі 22
1.4.Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі 25
ІІ. Азаматтық құқықтық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің басқа
құқық салаларындағы құқықтық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттіліктен айырмашылығы
2.1.Азаматтық іс жүргізу бойынша құқықтық қабілеттілік пен әрекет
Қабілеттілік 38
2.2.Еңбек құқығы бойынша азаматтардың әрекет қабілеттілігі 41
ІІІ.Жеке тұлға ретінде азаматтардың құқық және әрекет қабілеттілігі
3.1.Азаматтық құқықтың субъектісі ретінде жеке тұлғаның ұғымы 44
3.2.Қазақстан Республикасында тұлғаның құқықтық мәртебесінің негіздері
46
3.3.Шетел азаматтарының жеке тұлға ретінде әрекетқабілеттіктерінің
Ерекшеліктері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
КІРІСПЕ
Құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілік құқықтың, ажырамас бөлігі.
Сондықтан да азаматтар мен заңды тұлғалардың әр құқық саласы бойынша әрекет
қабілеттіліктері мен құқықтық қабілеттіліктерін зерделей қараудың еліміздің
құқықтық жүйесі үшін маңызы зор. Мемлекетіміздің нарықтық экономика
кезеңінде құқықтық жүйесінің дами түсуіне орай субъективті құқықтар мен
міндеттенбұрын әрекетқабілеттілікті білудің әрбір заңгер үшін, оның ішінде
цивилистер үшін мәні ерекше.
Маман-цивилист тек азаматтық құқықтағы әрекетқабілеттілікті ғана емес
бүкіл құқық саласындағы, оның ішіндегі шетел азаматтық құқығымен қоса
халықаралық жеке құқықты да оқып үйреніп білуі керек. өйткені азаматтық
құқық қатынастары тек азаматтық емес, өзімізге аян, еңбек, неке және
отбасы, тұрғын үй, айнала ортаны қорғау, жер, т.б. қатынастарын реттейді.
Сондықтан Азаматтық құқықтағы әрекетқабілеттілік ұғымының аясын
зерттеуді Қазақстандағы басқа құқық салаларындағы әрекетқабілеттіліктен
бөліп қарауға болмайды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: ҚР заңдары бойынша Азаматтық әрекет
қабілеттілік ұғымының құқық қабілеттіліктен айырмашылығы, оның заң бойынша
жетістіктері мен кемшіліктерін айқындау, ережелерін жетілдіруге
бағытталған теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттей отырып,өз
ұсыныстарын нақты келтіріп кету.
Ғылыми зерттеудің қайсысы болмасын, ұқсастықтар мен айырмашылықтарды
саралап, жинақтауды талап етеді. Зерттелетін объект белгілі бір уақыт
аралығын қамтитын болса оны топтастыру да белгілі бір кезеңге сай
жүргізіледі. Біздің зерттеп отырған әрекет қабілеттілік ұғымы азаматтық
құқықпен қатар басқа құқық салаларында қандай көрінеді соны айтпақшымыз.
Диплом жұмысының объектiсi – құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілік
табылса, зерттеу пәнi – оларға нұқсан келтiру себептерi мен жағдайларын,
азаматтық-құқықтық қорғау және реттейтiн заңнамаларды жетілдіруді зерттеу
азаматтық-құқықтық қорғау аспектiлерi болып табылады.
Диплом жұмысының өзектілігі практикалық мысалдарға негiзделген
теориялық мағлұматтарды құрайды. Азаматтық-құқықтағы құқықабілеттілік пен
әрекетқабілеттілік ерекшелiгi мен осыған байланысты заңнаманы қолданудың
ерекшелiктерi, сот практикасында қарастырылып, шешiм шығарылған азаматтық
iстермен толықтырылып зерттеледi.
Адамдар арасындағы қоғамдық байланыс, олардың мінез-құлқына әсер
ететіндіктен, азаматтық құқық қатынастарының объектісі ретінде оның
субъектілерінің мінез-құлқы, іс-әрекеті жатады. Материалдық игіліктерге
бағытталған азаматтық мүліктік құқық қатынастары да оның объектісін
құрайды. Мысалы тапсырыс берушінің тапсырмасы және мердігер шарты бойынша
іс-әрекет етсе, ол да құқық қатынасының объектісін құрайды. Яғни, азаматтық
мүліктік құқық қатынасы іс-әрекет механизмі: тиісті тұлға өз іс-әрекетімен
міндетті тұлғаға әсер етеді, дәлірек айтқанда, соның материалдық игілігіне
жұмыс істейді. Мүліктік қатынастардың мүліктік емес құқық қатынастарынан
ерекшелігі – объекті ретіндегі тұлғалардың мінез-құлықтары болады. олар
әртүрлі жеке материалдық емес игіліктерге бағытталған: ар мен абырой,
іскерлік атақ, адамның аты-жөні, заңды тұлғаның атауы, т.б. Бұдан біз
азаматтық құқық қатынастарының объектісі ретінде, субъектілердің
материалдық емес игіліктеріне құрылған мінез-құлық бағыты жататынын
көреміз.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалар олардың субъектілері
болып табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің ауқымы АК-ның
2-тарауында айқындалған.[1] Құқық, оның ішінде азаматтық құқық реттеп
отыратын қатынастар қоғамдық қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар
болып табылады. Жекелеген индивидтер, сондай-ақ олар құрайтын ұжымдық
түзілімдер осындай қатынастардың қатысушылары бола алады. Заң актілерінде
және өзге де нормативтік құқықтық актілерде азаматтық құқық субъектілерін
белгілеу үшін әдетте "тұлғалар" деген жинақтаушы термин пайдаланылады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға құқық берілген немесе міндетті адам ретінде
қатысу мүмкіндігі құқық субъектіліктің болуын талап етеді, ал ол құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін қамтиды. Азаматтық құқықтарды
иеленіп, міндеттер атқару қабілетін құқық қабілеттілігі деп түсінеміз. өз
әрекеттерімен құқықтарды иеленіп, оларды жүзеге асыру, сондай-ақ
міндеттерді белгілеп, орындау қабілеті әрекет қабілеттілігі болады.
Жеке индивидтердің жеке адамдар деп атайды. "Жеке адамдар" ұғымы
Қазақстан Республикасының азаматтарын, шетеліктерді және азаматтығы жоқ
адамдарды қамтиды. Басым көпшілік жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастардың
субъектілері Қазақстан Республикасының азаматтары болады, сондықтан
құқықтық нормаларда, әдетте, азаматтар жөнінде сөз болады. бұл осындай
нормалардың қағидалары тек Қазақстан Республикасының азаматтарына таралады
дегенді білдірмейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабына
сәйкес, Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар
үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ
міндеттерді атқарады.[2]
Егер олардың заңды тұлға мәртебесі болса, адамдар құратын ұжымдық
құрылымдар (ұйымдар) азаматтық құқық субъектілері болып танылады.
Ұйымдардың филиалдары мен өкілдіктері азаматтық құқықтың субъектілері бола
алмайды, өйткені олар заңды тұлғалар болып танылмайды.
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым заңды тұлға деп танылады. Қызметінің мақсаттарына қарай заңды тұлғалар
коммерциялық және коммерциялық емес заңды тұлғаларға бөлінеді. Өз
қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін заңды тұлғалар
коммерциялық ұйымдарға жатады. коммерциялық емес ұйымдар табыс табудан өзге
мақсаттар бірлесіп ғибадат ету және тиісті дінді тарату болып табылады. Заң
актілерінде көзделген ұйымдық-құқықтық нысандарда ғана заңды тұлғалар
құруға болады. коммерциялық ұйымдар үшін мұндай нысандардың жеткілікті
тізбесі заңда анық көрсетілген.
Жеке және заңды тұлғалармен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастардың
қатысушылары мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер (облыстар,
аудандар, қалалар және т.б.) болуы мүмкін, бұлар азаматтық-құқықтық
қатынастарда осы қатынастардың өзге де қатысушылармен тең негіздерде әрекет
етеді. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер заңды тұлғалар болып
табылмайды, алайда заңды тұлғалардың азаматтық-құқықтық қатынастарға
қатысуын анықтайтын нормалар бұларға да қолданылады (заң актілерінде
көзделген жағдайлардан басқа реттерде).
Осыған орай, жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары,
шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, Қазақстан
Республикасы және әкімшілік-аумақтық бөліністер азаматтық-құқықтық
қатынастардың субъектілері бола алады. Сондай-ақ құқыққабілеттілігі мен
әрекетқабілеттілігінің бөлінбес бірлігі түрінде өмір сүретін заңды
тұлғалардың азаматтық құқық субъектілігі құқыққабілеттілігі мен
әрекетқабілеттілігіне бөлінеді.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілерінің құқыққабілеттіліктері
мен әрекетқабілеттіктері жөнінде заң әдебиеттерінде әртүрлі көзқарастар
бар. бір авторлардың пікірінше, оның субъектілерінің мінез-құлқы ғана
құқықтық қатынастардың субъективті құқығы бола алады. Ал оның
субъектілерінің материалдық немесе материалдық емес игілігіне бағытталған
мінез-құлқы, тиісінше, азаматтық-құқықтық қатынастардың субъективтік құқығы
болып табылады.[3] Цивилистердің көпшілігі қуаттайтын пікір бойынша,
құқықтық қатынастардың субъектілерінің субъективтік құқықтары азаматтық-
құқықтық қатынастардың қатысушыларының да субъективтік құқықтары болады.
Тақырыптың өзектілігі сонда, құқыққабілеттілік пен әрекет қабілеттілік
жайлы қазақша материалдар түгілі, керек десеңіз орыс тіліндегі
цивилистердің еңбегінде де көлемді толық материалдар жоқтың қасы. Сондықтан
ұлттық азаматтық құқықтың ғылыми тұрғыдан дамуына сәл болса да өз үлесімді
қосуды өзіме парыз санадым.
І. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША
ӘРЕКЕТҚАБІЛЕТТІЛІК ҰҒЫМЫ
1. Азаматтық әрекет қабілеттілік ұғымының құқық қабілеттіліктен
айырмашылығы
Жазғалы отырған дипломдық жұмысымның тақырыбы – " Қазақстан
Республикасының заңдары бойынша құқық және әрекет қабілеттілік" – демек осы
тақырып төңірегінде сөз қозғамастан бұрын жалпы азаматтық құқық деген пән,
ғылым, құқықтық салаға анықтама яки алғы сөз айтып, айтқалы отырған
мәселелерге бастама салып кетсем.
Жалпы азаматтық құқық өте кең әрі көлемді ұғым, оны жоғарыда аталғандай
сан қилы жағынан қарастыруымыз мүмкін. Азаматтық құқық негізі қалағалы көп
уақыт, ғасырлар өтті деуге болады. баршаға мәлім осы негіз ретінде "Рим
жеке құқығы" қарастырылады. Осыдан сан ғасырлар бұрын өркениеттік даму
жағынан алдынғы орындардан көрініп келе жатқан мемлекеттердің бірі Рим
империясы. Рим империясында осындай ұлы бастама яғни, азаматтық құқыққа
негіз болған. "Рим жеке құқығы" пайда болып, қалыптасып дамуы өте маңызды
тарихи оқиға ретінде белгілі. Рим құқығы шамамен мың жыл, б.з.д. 450-ші
жылдан б.з. кейін 350-ші жыл аралығында дамыған. Corpusjuris Civilis,
ремжерден, кодекс және новеллалардан тұрды.
Азаматтық құқық қазіргі кезеңде барлық салаларда өзінің қолдану аясын
белгілейді. Оны біз маңызы жағынан жоғары орындарға қойыпқарастырғанымыз
жөн. КСРО кезінде толық заңды – Азаматтық құқық институты болды, - деуге
дәтім бара алмайды. Осы сөзіме дәлел ретінде, әр саланың субъектілері,
қарастыратын қатынас түрлері бар, ал ол кезде көптеген қазіргі қолдануда
бар ұғымдар болған емес (кәсіпкер, жеке меншік т.б.) және ол уақыттың
реттеу тәсілі сол уақыттың тән қасиеті, императивті яғни "вертикальды"
жоғарыдан төмен жүзеге асырылатын. Осы секілді мысалдар көптеп орын алғаны
сөзсіз. Әрине осының бәрі азаматтық құқықтың даму дәрежесін жоғарылатпады.
Қуанышқа орай тәуелсіздік алғаны, азаматтық құқық саласында айтарлықтай
жетістіктер көп, оны өзіміздің бауырлас ТМД елдерімен салыстыра отырып
айқын түсінеміз. Алғаш бастаған сөзімнен ауытқулар болғанымен, осының бәрін
неге жазбасқа?
Азаматтық құқық заң ғылымдарының ішіндегі ең универсалды әрі ең кең
тарағаны, деп ойлауыма негіз бар деп ойлаймын. Мұның айғағы әр іс-әрекет
істеу барысындағы туындайтын қатынастың көбін Азаматтық құқық реттейді.
Оған біз күнделікті өмірдегі мысалдар арқылы көз жеткізе аламыз. Осымен
кіріспе бөлімді тәмамдап, азаматтық құқықты жүйелі, әрі дұрыс анықтап,
басқа құқықтық салалар жүйесіндегі орны туралы айтамын. Келесі кезекте
азаматтық құқықтың ұғымын айқындауға тура келеді.
Азаматтық құқық – ауқымы жағынан ең үлкен құқық саласы, ол азаматтардың
арасындағы жеке қатынастарды: мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың,
азаматтардың арасындағы мүлік туралы, сондай-ақ мүліктік емес те
қатынастарды реттейтін нормаларды қамтиды. Құқықтың басқа салаларынан
азаматтық құқық өзінің тақырыбымен ерекшеленеді.
Азаматтық құқық – құқықтың саласы, оның нормалары тауар-ақша
қатынастарын және соларға байланысты жеке мүліктік емес қатынастарды
реттейді. Заңдарда қаралған жағдайларда азаматтық құқық өзге де жеке
мүліктік емес, мысалы, ар-намыс пен абыройды қорғау сияқты, қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық меншік құқығының мазмұнын бекітеді, сатып алу мен
сатуды, басқа мәмілелерді, жеткізіп беру, құрылыс мердігерлік қатынастарын,
әртүрлі міндеттемелерге байланысты тараптардың арақатынастарын, авторлық,
мұрагерлік және өнертапқыштық қатынастарды тәртіптейді. Осы қатынастарды
реттеуде азаматтық құқықтағы мерзімнің алар орны ерекше. өйткені азаматтық
нормативтік-құқықтық актілердің әрекеттілік шегін белгілеу, құқық
нормаларын дұрыс іске асыруға қажет. Себебі, қандай нормативті актілер
болмасын, белгілі уақытта белгілі кеңістікте, белгілі адамдардың тәртібін
реттеуге шығарылады. Бұл мәселенің үлкен маңызы барлығы құқық қорғау
органдарының құзыретті органдарының қызметіне байланысты.
Нормативтік-құқытық актілер өз әрекетін күшіне кірген мезгілден
бастайды. Көптеген елдерде, нормативтік актілердің күшіне кіруіне арналған
тәртіптері бар.
1. Актіні өз күшіне кіруі, құқықтық-шығармашылық органның қабылдаған
уақытынан басталады.
2. Акт өзінің күшіне жарияланғаннан кейін, белгілі уақыт өткеннен кейін
кіреді. Мысалы, біздің мемлекетте заңды актілер өз кеңістігімізде, оларды
баспада жарияланғаннан кейін 10 күн өткеннен кейін ғана күшіне кіреді.
3. Нормативтік-құқықтық актінің өз күшіне кіруі, сол қабылданған
актінің өзінде қоса көрсетіледі, не болмаса оны күшіне келтіру туралы
арнайы акт жарияланады.
Нормативтік-құқықтық актілердің күшіне кіруінің маңыздылығын сонда, сол
кезден бастап олардың ұйғарымдары орындалуы қажет. Жаңа нормативтік-
құқықтық актілер өзінің әрекетін тек өзінің күшіне кіргеннен кейінгі
қатынастарға таратады. Оның кері күші жоқ. Бұл принциптің ерекшелігі,
нормативті актілердің ұйғарымдары, оны басып шыққанға дейінгі пайда болған
қатынастарға таралмайды деген мағынаны береді. Мұндай жағдай, азаматтардың
құқықтарымен, міндеттерін қамтамасыз етуге ең сенімді кепіл болады.[4]
Қорыта айтқанда, азаматтық құқықтағы құқыққабілеттілік пен
әрекетқабілеттілікті қолдану жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың мүліктік
және мүліктік емес, өзіндік қатынастарын жүзеге асыруда үлкен маңызға ие.
Бұл тақырып бойынша әдебиеттер жоқтың қасы, сондықтан бітіру жұмысымызды
азаматтық құқықтағы құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілікті теориялық
жағынан ғана емес практикалық жағынан қалай қолданылатынын қарастырдық.
Яғни әрекетқабілеттілігі басталғаннан азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтық қатынастарына түсетін ескере отырып азаматтық құқықтағы
әрекетқабілеттілікпен қатар азаматтық іс жүргізу және еңбек
қатынастарындағы әрекетқабілеттіліктерді салыстыра қарадық.
Бұл қазіргі нарықтық экономикалық замандағы ең өзекті актуальды
тақырыптардың бірі деп есептеймін. өйткені бұл кезең шарттық қатынастармен
жүзеге асатын елеулі кезең болып саналады. Сондықтан жасалынған шарттардың
қатысушыларының әрекетқабілеттіліктерінің заң бойынша реттелуі ең басты
міндет.
Азаматтардың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны
жүзеге асыруға оларды орындауға қабілеттілігі (азаматтың әрекет
қабілеттілігі) кәмелетке толғанда яғни он сегіз жасқа толғаннан кейін толық
көлемінде пайда болады.
Заң құжаттарында он сегіз жасқа жеткенге дейін некелесуге рұқсат
етілетін жағдайда, он сегіз жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден
бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады.
Егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе, барлық азаматтардың әрекет
қабілеттілігі тең болады.
Әрекет қабілеттілік құқық қабілеттілік сияқты құқық субъективтілігінің
құрамды бөлігі болып саналады. Азаматтық кодексте "құқық субъективтілігі"
деген термин қолданылмайды. Бірақ құқық ғылымында құқық субъективтілігінің
астарында құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттіліктің бірлескен құрамы
деген ұғым жатыр. Сондықтан екеуін бөле жара қарауға болмайды. Құқық
қабілеттілік дегеніміз – азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті
(азаматтық құқық қабілеттілігі) барлық азамттарға бідей деп танылады.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған
соң тоқтатылады.
Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де
мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып,
мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты
жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның
аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған
кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым,
әдебиет және өнер шығармаларына; интеллектуалдық қызметтің өзге де
туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және
моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да
мүліктік және жеке құқықтары болады.
Егер заң құжаттары мен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе ҚР
азаматтары мен бірге шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар да бірдей
құқықтық қабілетке ие болады. Шетел азаматтарының құқық қабілеттілігін
шектеу саны онша көп емес. Мысалы: Жер туралы ҚР Заңы бойынша олар ҚР
азаматтарымен бірге жер учаскелеріне ие бола алмайды.
Басқа субъективтік құқықтарға қарағанда құқық қабілеттілік барлық
азаматтарға тән, яғни қазақшалап айтқанда еңбектеген баладан еңкейген шалға
дейін барлығы құқық қабілеттілікке ие, яғни заң барлық азаматтар үшін тең,
ол азаматтардың шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдылық және мүліктік
жағдайларына қарамайды. Жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дініне,
ұғымына, тұрғылықты жеріне, біліміне, ақылына және басқа жағдайларына қарап
құқықтық қабілеттікте артықшылық ала алмайды.
Құқық қабілеттілік пен оны жүзеге асыруды айыра білу.
Жалпы құқық қабілеттілікті жүзеге асыру шарты азаматтардың әрекет
қабілеттілігімен тығыз байланысты. Оны жүзеге асыру құқық қабілеттілікті
әрекет қабілеттілігі жоқ адамдарға заңды өкілдер асырады. Олардың атынан,
яғни әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтардың атынан мәмілелерді олардың заңды
өкілдері – ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасайды.
Заң бойынша азаматтардың құқық қабілеттілігін жүзеге асыру туралы жалпы
ережелерден басқа ерекше шарттары болуы мүмкін. Мысалы: арнайы мамандығы
мен біліктілігі немесе заңдарда көрсетілген ықзмет көрсетуге рұқсат беретін
лицензиялар немесе арнайы рұқсат талап етілуі мүмкін.
Құқық қабілеттілігі жүзеге асыруда ерекше шарттардың пайда болуы
сақталмаса, азамат не өзі не өкілі арқылы да іске кірсі алмайды. Мысалы,
өндірістік кооперативке жасы он алтыға толған, кооператив мүшесі болуға
тілек білдірген және оның қызметіне қатысуға қабілетті кез келген жеке
тұлға бола алады делінген.
Берілуге рұқсат етілмейтін заттардың түрлері яғни айналымнан алынып
тасталынған заттар белгілі бір қатысушыға ғана тиесілі болуы керек.
Көбінесе қаруларды рұқсаты жоқ тұлғалар алып жүре алмайды.
Азаматтың құқық қабілеттілігін адамның пайда болу фактісінен бөліп
қарауға болмайды. Адам туғаннан бастап қайтыс болғанға дейін азаматтық
құқықтың субъектісі болып есептеледі. Азаматтың қайтыс болуы, оның өлу
фактісімен ғана есептелмейді, азаматтық заң бойынша азаматты өлді деп
жариялау арқылы да оның өлім фактісі есебінде кетеді.
Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер
болмаса, ал егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты
деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз
жоғалып кетсе, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны өлді деп жариялауы
мүмкін.
Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери
қызметші немесе өзге адам соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап кемінде
екі жыл өткеннен кейін өлді деп жариялануы мүмкін.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген күн өлді деп
жарияланған адамның өлген күні болып есептеледі. өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда
хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адам өлді деп жарияланған реттерде, сот бұл
адамның шамамен қаза тапқан күнін оның өлген күні деп тануы мүмкін.
Адамды өлді деп жариялау туралы заңды күшіне енген сот шешімінің
негізінде азаматтық хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы жазба
жасалады. Бұл жазбаның нәтижелері де нақты өлім туралы жазбаның нәтижелері
сияқты болады.
Неке және отбасы құқығының 172 және 195 бабының баптары бойынша
азаматтың туу және қайтыс болу фактілер Азаматтық хал актілерін тіркейтін
мемлекеттік тіркеуге алынады. Ол тіркеу азаматтардың мүдделі мен мүліктік
құқықтарын қорғау үшін және мемлекет үшін дәлелдемелік маңызды роль
атқарады. Азаматтық хал актілерін тіркеу тәртібі, өзгертілуі, қалпына келуі
және жоққа шығарылуы неке және отбасы заңдарымен реттеледі.[5]
Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де
мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып,
мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты
жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның
аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған
кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым,
әдебиет және өнер шығармаларына; интеллектуалдық қызметтің өзге де
туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және
моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да
мүліктік және жеке құқықтары болады.
Азаматтық құқық қабілеттілік – бұл абстрактілі бірақ мазмұнсыз емес
нақты субъективті құқықтарға ие болып міндеттер атқару. Сондықтан құқық
қабілеттіліктің мазмұны – заң бойынша субъектісі азаматтар болып, олардың
бүкіл мүліктік және жеке азаматтық құқықтары мен міндеттерінің құрамы.
Жоғарыда көрсетілген бапта азаматтардың құқық қабілеттілігінің негізгі
мазмұны ғана көрсетілген. Сондықтан бапта көрсетілген құқық қабілеттілік
түрлері соңы болып саналмайды.
Азаматтардың құқық қабілеттілігінің толық көлемі азаматтық заңдармен
және басқа да азаматтық нормалардан тұратын заңдарда ашып көрсетілген.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары, Кодекстен, Қазақстан
Республикасының оған сәйкес қабылданған өзге де заңдарынан, Қазақстан
Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің
қаулыларынан, Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң
актілерінен), сондай-ақ АК-нің 1-бабының 1, 2-тармақтарында аталған
қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарынан,
Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулыларынан тұрады.
АК-нің 1-бабының 3-тармағында аталғандарды қоспағанда, азаматтық
құқықтың Қазақстан Республикасының заң актілерінде қамтылған нормалары АК-
нің ережелеріне қайшы келген жағдайда АК-нің ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының заңдарында қамтылған және АК-нің нормаларына
қайшы келетін азаматтық құқық нормалары заңға тиісті өзгерістер
енгізігеннен кейін ғана қолданылады.[6]
Банктерді құруға, қайта ұйымдастыруға, олардың банкроттығына және
таратылуына, банк қызметін бақылауға және оны аудиторлық тексеруге, банк
операцияларының жекелеген түрлерін лицензиялауға байланысты қатынастар банк
қызметін реттейтін заң актілеріне қайшы келмейтін бөлігінде заңмен
реттеледі.
Банктер мен олардың клиенттері арасындағы қатынастар, сондай-ақ
клиенттер арасындағы банк арқылы қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі.
Азаматтық қатынастар, егер әдеттегі құқықтар, соның ішінде іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар Қазақстан Республикасы аумағында
қолданылып жүрген азаматтық заңдарға қайшы келмесе, солармен реттелуі
мүмкін.
Министрліктер және өзге де орталық атқарушы органдар, жергілікті
өкілді және атқарушы органдар, заңда және өзге де азаматтық заң актілерінде
көзделген жағдайлар мен шектерге азаматтық қатынастарды реттейтін актілер
шығара алады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың заңда және Қазақстан Республикасының
өзге де заң құжаттарында белгіленген құқықтарын мемлекеттік басқару
органдары мен жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құжаттары шектей
алмайды. Мұндай құжаттар қабылданған кезден бастап жарамсыз болып табылады
және қолданылмауға тиіс.
Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке жәнге заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда Қазақстан
Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қандай құқықтар мен
міндеттер көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға қақылы және сондай
міндеттерді орындауға міндетті.
Егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық
шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер
белгілеген болса, аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық
шарттар оны қолдану үшін республика ішінде құжат шығару талап етілгеннен
басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан Республикасы қатысушысы
болып табылатын халықаралық шарттар тікелей қолданылады.[7]
Сондай-ақ ҚР Жер туралы Заңы бойынша мысалы, әрбір ҚР азаматы өзінің
шаруашылығын жүргізу үшін, бау-бақша, саяжай құрылыстары, басқа да құрылыс
салу үшін жеке меншігіне жер учаскелері беріледі.[8]
Азаматтардың құқық қабілеттілігі оның негізгі құқықтарға ие болуын
көрсетсе, мазмұны оған міндеттердің де кіретінін көрсетеді. Заңда ол
міндеттер тікелей көрсетілмейді. Тек басқа азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтарына нұқсан келтірмейтіндей міндеттер қояды.
Құқық қабілеттіліктің көлеміне кіретін міндеттер қатарын заңда тікелей
көрсетілген.
1. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды,
соның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады.
2. Азаматтар мен заңды тұлғалардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге
асырудан бас тартуы, заң құжаттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл
құқықтардың тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды.
3.Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъектілерінің
құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы ортаға
зиян келтірмеуге тиіс.
4. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген құқықтарды жүзеге
асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасап, заңдардағы
талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер бұған қоса
іскерлік әдептілік ережелерін сақтауға тиіс.
Бұл міндетті шарт арқылы алып тастауға немесе шектеуге болмайды.
Азаматтық құқық қатынастарына қатысушылардың адал, парасатты және әділ
әрекет жасауы көзделеді.
5. Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа жаққа зиян келтіруге, құқықты
басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына
қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол
берілмейді.
Заңда көзделген талаптарды орындамаған жағдайда, сот ол адамның тиісті
құқығын қорғаудан бас тарта алады.
ҚР азаматтарының құқық қабілеттіліктерін шетелдерде жүзеге асыру.
Мысалы, шетелде меншік құқығында мүлік болуы және шетелдерге еркін шығып
тұруы сол шетелдердің ұлттық заңдылық нормалары мен халықаралық жеке
құқықпен реттеледі.
Әрекет қабілеттіліктің ұғымы оның құқық қабілеттіліктен айырмашылығы.
Азаматтық заңдар бойынша азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық
құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер
жасап, оларды орындауға қабілеттілігі.
Құқық қабілеттіліктен әрекет қабілеттіліктің басты айырмашылығы –
адамның юридикалық қасиеті бола тұра құқық қабілеттілік адамның психикалық
жағдайымен байланысты болмайды.[9] Ал әрекет қабілеттілік – адамда дамыған
сана және еркі болуды және өзінің әрекетін түсініп, сол әрекеттері үшін
есеп бере алуын көздейді. Сондықтан әрекет қабілеттілік азаматтарда толық
кәмелетке келгенде, яғни 18 жасқа келгенде өз басына саналы түрде немесе
ойлы жауап беруге шамасы келгенде басталады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі өзінің құрамына өз әрекеттерімен
азаматтық құқықтарға ие болып оларды жүзеге асырумен қатар, өздеріне
азаматтық міндеттер алып оны орындауды кіргізеді. Енгізі әрекет
қабілеттілік ұғымына мәмілелер және басқа да құқықтық әрекеттер жасау,
сондай-ақ азаматтық құқық бұзушылық үшін жауап беру болып саналады.
Осыған сай әрекет қабілеттілік – әрекет жасаудың заңды әрекетін
көрсетеді, яғни юридикалық маңызы бар заңдық фактілер болып саналатын
әрекеттерді жасауды айтмпайды.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі 18 жаста ғана толық болады деп
айтылған заң ережесі бірақатар шектеулер жасайды. өйткені сол заңдағы
баптың 2 тармағында 18 жасқа толмаған азамат егер некеге отырса толық
әрекет қабілеттілігі басталады делінген.
Неке және отбасы заңының 2-бап, 3 тармағы брйынша тек заңды негізде
ғана некеге отырған азаматтардың ғана әрекет қабілеттілігі толық деп
саналады да, фактілік некелер, яғни бірге тұрған кәмелетке толмағандардың
некелері заңсыз болғандықтан, өздерінің әрекет қабілеттілігі толық деп заң
бойынша саналмайды.
Жоғарыда заң бойынша некеге отырып әрекет қабілеттіліктері толық деп
танылған тұлғалардың егер некеден ажырасқан жағдайда қандай жағдайда
қалатыны заңда көрсетілмеген, сондықтан олар некеден ажырасқан күннің
өзінде жастары әлі 18-ге келмесе де сол толық әрекет қабілеттіліккеие
күйінде қалады.
Барлық азаматтар тең әрекет қабілеттілікке ие, егер заңда өзгеше
көрсетілмесе елінген, яғни заң бойынша 18-ге дейінгі азаматардың әрекет
қабілеттіліктері әр қалай жүзеге асады. Мысалы:
1. Заң құжаттарында көзделген реттеп мен тәртіп бойынша болмаса,
ешкімінің де қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды.
2. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеудің
заң құжаттарында белгіленген шарттары мен тәртібінің немесе олардың
кәсіпкерлік не өзге де қызметпен айналысу құқығының сақталмауы тиісті
шектеуді белгілеген мемлекеттік немесе өзге де органның құжатын жарамсыз
деп тануға әкеліп соқтырады.
3. Азаматтың құқық қабілеттілігін немесе әрекет қабілеттілігінен толық
немесе ішінара бас тартуы және құқық қабілеттілігін немесе әрекет
қабілеттілігін шектеуге бағытталған басқа да мәмілелер жарамсыз болады,
бұған мұндай мәмілелерге заң құжаттарында рұқсат берілген реттер
қосылмайды.
1. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
мәмілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының
келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке
толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс.
2. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
өздерінің табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-
ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасауға құқылы.
3. Жеткілікті негіздер болған жағдайда қорғаншылық және қамқоршылық
органы кәмелетке толмаған адамның өз табысына, стипендиясына, өзге де
кірістеріне және өзі жасаған интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз
бетінше билік ету құқығын шектеуі немесе ол құқықтан айыруы мүмкін.
4. Он төрт жасына он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар заңның
ережелеріне сәйкес өздері жасаған мәмілелер бойынша дербес жауапты болады
және өздерінің әрекеттерінен келтірілген зиян үшін заңның ережелері бойынша
жауап береді.[10]
Заң бұданда өзге әрекет қабілеттілікке толық ие болғанға дейін басқа да
бірқатар шектеулер қояды.
Құқық қабілеттілігі сияқты әрекет қабілеттілікте заң бойынша бірқатар
әрекеттерді жасауға тыйым салуы мүмкін.
Мысалы:
1. Заңды бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар
алуға, тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қысым жасауға
бағытталған монополистік және қандай болса да басқа қызметке жол
берілмейді.
2. Заң құжаттарында көзделген реттерді қоспағанда, кәсіпкерлердің
азаматтық құқықтарды бәсекелестікті шектеу мақсатында пайдалануына, соның
ішінде:
1) кәсіпкерлердің рыноктағы өздерінің үстем жағдайын пайдаланып, атап
айтқанда, тауар тапшылығын жасау немесе бағаны көтеру үшін тауар
арқылы қиянат жасауына;
2) ұқсас кәсіпкерлік қызмет жүргізуші адамдардың баға, рыноктарды
бөлісу, басқа кәсіпкерлерді аластау туралы және бәсекелестікті
едәуір шектейтін өзге де жағдайлар туралы келісімдер жасасуына және
оларды орындауына;
3) ұқсас кәсіпкерлік қызмет жүргізуші адамның және тұтынушылардың заңды
мүдделеріне қысым көрсетуге бағытталған теріс пиғылды әрекеттер
жасауына (теріс пиғылды бәсекелестік), атап айтқанда, тұтынушыларды
басқа кәсіпкердің тауар дайындаушысы, дайындау мақсаты, әдісі мен
орны, сапасы және өзге де қасиеттері жөнінен шатастыру арқылы,
тауарларды жарнамалық және өзге де ақпаратта әдепсіздікпен
салыстыру, бөтен тауардың сыртқы безендірілуін көшіріп алу арқылы
және басқа да әдістермен шатастыруына жол берілмейді.[11]
Теріс пиғылды бәсекелестікке қарсы күрес жөніндегі шаралар заң
құжаттарымен белгіленеді.
Сондай-ақ, заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе басқа қалған барлық
жағдайларда азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады.
1.2. Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінен айыруға және
оларды шектеуге жол бермеу
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық
құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамың құқықтары мен бостандықтарын,
халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында қажетті шамада ғана
және тек заңмен шектелуі мүмкін.
Ұлтаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп
танылады. Саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді. Конституцияның 10; 11; 13-15-
баптарында; 16-бабының 1-тармағында; 17-бабында; 19-бабында; 22-бабында; 26-
бабының 2-тармағында көзделген құқықтар мен бостандықтар ешбір жағдайда да
шектелмеуге тиіс.[12]
Адамдардың құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу Конституцияның алтын
арқауы. Сонымен бірге кез келген мемлекет осындай құқықтар мен
бостандықтарды шектеу шегін белгілейді, өйткені олар шексіз болмайды. "Адам
бостандығы басқа адамның бостандығы басталған жерде аяқталады" – құқықтың
басты принципінде осылай делінген. Осы принципке сәйкес адамдардың
құқықтары мен бостандықтарының шектелетін шегі белгіленген. Бұл –
конституциялық құрылысты сақтау, қоғамдық тәртіпті, адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау.[13]
Теория мен практикада бостандық саласында мемлекеттік билік пен жеке
адамдар арасындағы қатынастар тек заңмен реттелуі тиіс. Заң дегеніміз –
адам құқығының формуласы.
Бұл ретте заң деп белгілі бір қатаң тәртіппен мемлекеттік биліктің
жоғары органдары (Парламент, Президент) қабылдаған, жоғары заңдық күші бар
нормативтік құқықтық акт ұғынылады.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында
шектелуі мүмкін құндылықтар тізбесі шексіз созыла бермейді, яғни
тиянақталған, шекті түрде белгіленген болып табылады.[14]
Конституциялық құрылыстың, қоғамдық тәртіптің, адамның құқықтары мен
бостандықтарының негіздері Конституцияның өзінде берілген. "Денсаулық" және
"имандылық" санаттарына толығырақ тоқталуға болады.
Жеке адамның да, қоғамның да денсаулығы мен мұраттарын айқындау қырлары
ежелден шамдағай келеді және жаңа құндылықтар қоғамның тұрақты
құндылытарымен сабақтасып жатады.
"Денсаулық" ұғымы халықтың тәни де, рухани да саулығын білдіреді.
Демократиялық мемлекетте балалар мен жасөспірімдердің рухани денсаулығына
айрықша назар аударылады. Айталық, ересектерге арналған арнаулы эротикалық
басылымдар белгілі бір жерлерде және жас ерекшеліктері ескеріліп сатылуы
қажет. Сондай-ақ теледидардан зорлық-зомбылыққа, қара жүрек қарақшылыққа,
ақ төсекті арамдаушылыққа (секске) толы бағадарламалар да шектеліп
көрсетілуі тиіс.[15]
Имандылық – ықылым заманнан бері адам баласының бойында мысқылдап
қалыптасқан құндылықтар және өз еріктерімен қабылдаған және табиғи түрде
орындайтын талаптар, нормалар мен міндеттер. Имандылықтың негізгі
санаттарына мораль, табиғи еріктілік, парыз, махаббат, құрмет және тағы
басқа санаттар жатады. Сонымен бірге имандылыққа діни мұраттар, сондай-ақ
адамзаттың қадір-қасиетін кемсітпейтін әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер де
жатады.
Азаматтардың мүмкін іс-әрекеттеріне тек заң ғана қажетті шектеу қоюы
мүмкін. "Төтенше жағдайлардың құқықтық режимі туралы" 1993 жылғы 15
қазандағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес азаматтардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету және конституциялық құрылысты қорғау
мүддесінде Республиканың бүкіл аумағында немесе оның бір бөлігінде төтенше
жағдай енгізілуі мүмкін.[16]
Төтенше жағдай кезінде мемлекеттік өкімет, басқару органдары,
кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар қызметінің ерекше құқықтық режимін
білдіреді.
Төтенше жағдай кезінде азаматтардың, шет ел азаматтарының және
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтарына, заңды тұлғалар мен ұйымдардың
құқықтарына жекелеген шектеушілік қойылады, оларға қосымша міндеттер
жүктеледі.
Төтенше жағдай енгізілген кезде мынадай шаралар: келу мен кетудің
ерекше режимі, сондай-ақ төтенше жағдай енгізілген аумақта еркін жүріп-
тұруға шектеу қойылуы; жиналыстар, митингілер өткізуге, көше шерулеріне
және демонстрацияға шығуға, сондай-ақ көпшілік қатысатын шараларға тыйым
салынуы; ереуілдер ұйымдастыруға тыйым салынуы; көлік құралдары
қозғалысының шектелуі және оларға тексеріс жүргізілуі; қоғамдық тәртіпті
және халықтың өмірлік қызметін қамтамасыз ететін объектілерді қорғауды
күшейту шаралары белгіленуі мүмкін; сонымен бірге коменданттық сағат, яғни
тәуліктің белгіленген уақытында басын куәландыратын құжаттарсыз көшелерде
және өзге де қоғамдық орындарда жүргуге тыйым салынуы; баспасөз және басқа
бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігіне шектеу қойылуы және басқа
шаралар белгіленуі мүмкін.
Төтенше жағдай уақытша шара болып табылады және жағдайды тездетіп ретке
келтіру, заңдылық пен құқық тәртібін қалыптастыру, азаматтардың
қауіпсіздігіне төнген қатерді жою және оларға қажетті көмек көрсету үшін
енгізіледі.
Ұлт – көптеген факторлардың жиынтығын, ең алдымен нақты халықтың тілін,
психологиялық болмысының ерекшеліктерін, дәстүрі мен мәдениетін айқындайтын
құбылыс.
Қазақстан Республикасы халықының көп ұлтты құрамымен, халықаралық
қатынастарының тұрақтылығымен және дамуымен ерекшеленеді. Халықаралық
келісім, яғни ұлттардың, халықтардың бейбіт, тең құқылыөмір сүру және
ұлттық мәдениеттердің даму факторлары қоғамды демократияландыру мен
құқықтық мемлекет құру кепілінің бірі болып табылады. Мемлекет ұлтаралық
келісімге айрықша назар аударады және осы келісімді бұзуға бағытталған кез
келген іс-әрекетті конституцияық емес, яғни заңсыз деп таниды.
Айталық, мемлекет тілдік белгілеріне қарап шектеу мен артықшылықтар
беруге тыйым салады. Адамды оның еркінен тыс не ана не мына тілді пайдалан
деп күштеуге ешкімнің де құқығы жоқ. Халықтардың және жеке адамның тілге
деген құқығын бұзу заң бойынша жауаптылыққа тартылады. Айталық, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 164-бабында әлеуметтік, ұлттық,
туыстық, нәсілдік немесе діни алауыздықты қоздырушыларға қылмыстық
жауаптылық белгіленген. Тілді білмеу тілге деген құқығы шектеуге негіз бола
алмайды. Ұлтаралық келісім Қазақстанның біртұтас халқын құрайтын әртүрлі
ұлт-кілдерінің өзара құрмет, өзара түсінісу және өзара келісім жағдайын
білдіреді.
Конституцияда саяси себептер бойынша қандай түрде болсын адам құқықтары
мен бостандықтарын шектеуге тыйым салынған. Конституцияға сәйкес адамға
(азаматқа) адамның болып жатқан саяси құбылыстарға, процестерге қатысты
пайдаланатын кең құқықтары мен бостандықтары берілген. Саяси және
идеологиялық көпқырлылық саяси режимге, мемлекет жүргізіп отырған саясатқа
өз көзқарасын білдіру үшін, саяси партияларға кіру, саяси қозғалыстарға
қосылу және басқалары үшін заңдық негіз болып табылады. Азаматтың мұндай
тәртібі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге негіз болып
табылмайды. өзінің саяси көзқарасын, идеясын, пікірін білдіре отырып,
азамат заңды бұзбауы тиіс.
39-баптың 3-бөлігінде қандай ретте болсын, тіпті төтенше жағдай
енгізілген кезде де, қолданысы тоқтатыла тұрмайтын құқытар мен бостандықтар
аталған. Айталық, мынадай негіздер бойынша: азаматтық алу; азаматты шет
мемлекетке берген ретте; Республикадан тыс жердегі азаматтарды қорғау және
оларға қамқоршы болу; құқықтық субъектілігін тануға қатысты; құқықтар мен
бостандықтарды сот арқылы қорғау; білікті заңгерлік көмек алуға қатысты;
заңмен сот алдында әр адамның теңдігі; шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
қатысына, наным-сеніміне, тұратын жеріне немесе өзге кез келген мән-жайлар
бойынша кемсітуге қатысты; өмір сүру құқығы, жеке басының еркіндік құқығы;
адамның қадір-қасиетіне және қай дінге жататындығын айқындауға және
көрсетуге, ана тілі мен мәдениетін пайдалануға қатысты; қатынас, тәрбие,
білім алу және шығармашылық тілін таңдау; ар-намыс еркіндігіне қатысты;
меншіктілікке, оның ішінде, мұрагерлік құқығына қатысты құқықтар мен
бостандықтарды шектеуге жол берілмейді.
1. Заң құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса,
ешкімнің де құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге
болмайды.
2. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеудің
заң құжаттарында белгіленген шарттары мен тәртібінің немесе олардың
кәсіпкерлік не өзге де қызметпен айналысу құқығының сақталмауы тиісті
шектеуді белгілеген мемлекеттік немесе өзге де органның құжатын жарамсыз
деп тануға әкеліп соқтырады.
3. Азаматтың құқық қабілеттілігінен немесе әрекет қабілеттілігінен
толық немесе ішінара бас тартуы және құқық қабілеттілігін немесе әрекет
қабілеттілігін шектеуге бағытталған басқа да мәмілелер жарамсыз болады,
бұған мұндай мәмілелерге заң құжаттарында рұқсат берілген реттер
қосылмайды. Жоғарыда көрсетілгендер бойынша құқық қабілеттілікпен қатар
әрекет қабілеттілікті заңда көрсетілгендей жалпы ереже бойынша айыруға не
шектеуге болмайтынын көрдік. Басқа нормативтік-құқықтық актілермен ешқандай
шектеу қойылмайды тек заңда көрсетілген жағдайлар болмаса. Заңда
көрсетілген азаматтардың әрекет қабілеттілігін тек сот қана шектей лады. Ал
азаматтық құқықтық актермен басқа заң актілері құққық қабілеттілік пен
әрекет қабілеттілікті шектеудің маңызды айырмашылығын көрсетеді.
Құқық қабілеттілік негізінен азаматтың пайда болу фактісімен тығыз
байланысты, яғни олардың жеке қасиеттеріне қарамай, азамат қалай туылды,
құқық қабілеттілік солай пайда болды деп саналады. Сондықтан заңмен толық
құқық қабілеттіліктен айыру қарастырылмайды. Тек белгілі бір жағдайларда,
белгілі бір әрекет жасауға және белгілі бір мерзімге ғана. Мысалы:
қылмыстық заң бойынша, істеген қылмыстары бойынша құқық қабілеттіліктің
белгілі бір түріне шек қойылады. Ол шектеу жаза тағайындаумен анықталады.
Мысалы, бас бостандығынан айыру, қамауға алу. Құқық қабілеттілікті шектеу
өзімен бірге әрекет қабілеттілікті шектеуге алып келеді. Құқық
қабілеттілікке қарағанда әрекет қабілеттіліктің айырмашылығы азаматтың өз
әрекетінің маңызын біліп оны басқара алуында. Сондықтан көрсетілген ақыл-ой
адамда болмағанда, немесе белгілі себептермен төмендегенде заң ол
азаматтардың әрекет қабілеттілігін шектейді.
1. Жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің
мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот әрекет
қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін, соған байланысты оған қорғаншылық
белгіленеді.
2. Әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азаматтың атынан мәмілелерді
оның қорғаншысы жасайды.
3. Әрекет қабілеттігі жоқ адам сауығып кеткен немесе денсаулығы едәуір
жақсарған жағдайда сот оны әрекет қабілеттілігі бар деп таниды, бұдан кейін
одан қорғаншылық алынады.
1. Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз берінше жасауға құқылы. Басқа
мәмілелер жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін
алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге
асыра алады.
2. Азамат спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға және нашақорлыққа
салынуды тоқтатқан жағдайда сот оның әрекет қабілеттілігіне қойылған
шектеудің күшін жояды. Сот шешімінің негізінде азаматқа белгіленген
қамқоршылықтың күші жойылады.
Жоғарыда көрсетілгендей азаматтың әрекет қабілеттілігін жоқ деп тану
мен шектеуден басқа заң оларды жастарына арай белгіленген әрекет
қабілеттіліктерді бөледі.[17]
1. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
мәмілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының
келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке
толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс.
2. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
өздерінің табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-
ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасауға құқылы.
3. Жеткілікті негіздер болған жағдайда қорғаншылық және қамқоршылық
органы кәмелетке толмаған адамның өз табысына, стипендиясына, өзге де
кірістеріне және өзі жасаған интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз
бетінше билік ету құқығын шектеуі немесе ол құқықтан айыруы мүмкін.
4. Он төрт жасына он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар заңның
ережелеріне сәйкес өздері жасаған мәмілелер бойынша дербес жауапты болады
және өздерінің әрекеттерінен келтірілген зиян үшін заңның ережелері бойынша
жауап береді.
1. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер
заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың атынан ата-анасы, асырап
алушылары немесе қорғаншылары жасайды.
2. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар өздерінің жасына лайықты
жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға
құқылы.
Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеудің
заң құжаттарында белгіленген шарттары мен тәртібінің немесе олардың
кәсіпкерлік не өзге де қызметпен айналысу құқығының сақталмауы тиісті
шектеуді белгілеген мемлекеттік немесе өзге де органның құжатын жарамсыз
деп тануға әкеліп соқтырады.
Бұл бап заң актілері белгілеген құқық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттілікті шектеудің тәртібін сақтамау болып саналады. Мысалы, облыс
және аудан әкімдер кейде тауарларды, ауылшаруашылық өнімдерін облыс, аудан
көлемінен кіргізуіне не шығаруға тыйым салады. Бірақ бұл ешқандай заңдарда
бұлай көрсетілмеген негізсіз болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І. Азаматтық құқық бойынша әрекетқабілеттілік ұғымы
1.1.Азаматтық әрекет қабілеттілік ұғымының құқық қабілеттіліктен 56
айырмашылығы
1.2.Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінен айыруға және
оларды шектеуге жол бермеу 16
1.3.14 жас пен 18 жасқа дейінгілер кәмелетке толмағандардың әрекет
Қабілеттілігі 22
1.4.Заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі 25
ІІ. Азаматтық құқықтық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің басқа
құқық салаларындағы құқықтық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттіліктен айырмашылығы
2.1.Азаматтық іс жүргізу бойынша құқықтық қабілеттілік пен әрекет
Қабілеттілік 38
2.2.Еңбек құқығы бойынша азаматтардың әрекет қабілеттілігі 41
ІІІ.Жеке тұлға ретінде азаматтардың құқық және әрекет қабілеттілігі
3.1.Азаматтық құқықтың субъектісі ретінде жеке тұлғаның ұғымы 44
3.2.Қазақстан Республикасында тұлғаның құқықтық мәртебесінің негіздері
46
3.3.Шетел азаматтарының жеке тұлға ретінде әрекетқабілеттіктерінің
Ерекшеліктері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
КІРІСПЕ
Құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілік құқықтың, ажырамас бөлігі.
Сондықтан да азаматтар мен заңды тұлғалардың әр құқық саласы бойынша әрекет
қабілеттіліктері мен құқықтық қабілеттіліктерін зерделей қараудың еліміздің
құқықтық жүйесі үшін маңызы зор. Мемлекетіміздің нарықтық экономика
кезеңінде құқықтық жүйесінің дами түсуіне орай субъективті құқықтар мен
міндеттенбұрын әрекетқабілеттілікті білудің әрбір заңгер үшін, оның ішінде
цивилистер үшін мәні ерекше.
Маман-цивилист тек азаматтық құқықтағы әрекетқабілеттілікті ғана емес
бүкіл құқық саласындағы, оның ішіндегі шетел азаматтық құқығымен қоса
халықаралық жеке құқықты да оқып үйреніп білуі керек. өйткені азаматтық
құқық қатынастары тек азаматтық емес, өзімізге аян, еңбек, неке және
отбасы, тұрғын үй, айнала ортаны қорғау, жер, т.б. қатынастарын реттейді.
Сондықтан Азаматтық құқықтағы әрекетқабілеттілік ұғымының аясын
зерттеуді Қазақстандағы басқа құқық салаларындағы әрекетқабілеттіліктен
бөліп қарауға болмайды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: ҚР заңдары бойынша Азаматтық әрекет
қабілеттілік ұғымының құқық қабілеттіліктен айырмашылығы, оның заң бойынша
жетістіктері мен кемшіліктерін айқындау, ережелерін жетілдіруге
бағытталған теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттей отырып,өз
ұсыныстарын нақты келтіріп кету.
Ғылыми зерттеудің қайсысы болмасын, ұқсастықтар мен айырмашылықтарды
саралап, жинақтауды талап етеді. Зерттелетін объект белгілі бір уақыт
аралығын қамтитын болса оны топтастыру да белгілі бір кезеңге сай
жүргізіледі. Біздің зерттеп отырған әрекет қабілеттілік ұғымы азаматтық
құқықпен қатар басқа құқық салаларында қандай көрінеді соны айтпақшымыз.
Диплом жұмысының объектiсi – құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілік
табылса, зерттеу пәнi – оларға нұқсан келтiру себептерi мен жағдайларын,
азаматтық-құқықтық қорғау және реттейтiн заңнамаларды жетілдіруді зерттеу
азаматтық-құқықтық қорғау аспектiлерi болып табылады.
Диплом жұмысының өзектілігі практикалық мысалдарға негiзделген
теориялық мағлұматтарды құрайды. Азаматтық-құқықтағы құқықабілеттілік пен
әрекетқабілеттілік ерекшелiгi мен осыған байланысты заңнаманы қолданудың
ерекшелiктерi, сот практикасында қарастырылып, шешiм шығарылған азаматтық
iстермен толықтырылып зерттеледi.
Адамдар арасындағы қоғамдық байланыс, олардың мінез-құлқына әсер
ететіндіктен, азаматтық құқық қатынастарының объектісі ретінде оның
субъектілерінің мінез-құлқы, іс-әрекеті жатады. Материалдық игіліктерге
бағытталған азаматтық мүліктік құқық қатынастары да оның объектісін
құрайды. Мысалы тапсырыс берушінің тапсырмасы және мердігер шарты бойынша
іс-әрекет етсе, ол да құқық қатынасының объектісін құрайды. Яғни, азаматтық
мүліктік құқық қатынасы іс-әрекет механизмі: тиісті тұлға өз іс-әрекетімен
міндетті тұлғаға әсер етеді, дәлірек айтқанда, соның материалдық игілігіне
жұмыс істейді. Мүліктік қатынастардың мүліктік емес құқық қатынастарынан
ерекшелігі – объекті ретіндегі тұлғалардың мінез-құлықтары болады. олар
әртүрлі жеке материалдық емес игіліктерге бағытталған: ар мен абырой,
іскерлік атақ, адамның аты-жөні, заңды тұлғаның атауы, т.б. Бұдан біз
азаматтық құқық қатынастарының объектісі ретінде, субъектілердің
материалдық емес игіліктеріне құрылған мінез-құлық бағыты жататынын
көреміз.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалар олардың субъектілері
болып табылады. Азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің ауқымы АК-ның
2-тарауында айқындалған.[1] Құқық, оның ішінде азаматтық құқық реттеп
отыратын қатынастар қоғамдық қатынастар, яғни адамдар арасындағы қатынастар
болып табылады. Жекелеген индивидтер, сондай-ақ олар құрайтын ұжымдық
түзілімдер осындай қатынастардың қатысушылары бола алады. Заң актілерінде
және өзге де нормативтік құқықтық актілерде азаматтық құқық субъектілерін
белгілеу үшін әдетте "тұлғалар" деген жинақтаушы термин пайдаланылады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға құқық берілген немесе міндетті адам ретінде
қатысу мүмкіндігі құқық субъектіліктің болуын талап етеді, ал ол құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін қамтиды. Азаматтық құқықтарды
иеленіп, міндеттер атқару қабілетін құқық қабілеттілігі деп түсінеміз. өз
әрекеттерімен құқықтарды иеленіп, оларды жүзеге асыру, сондай-ақ
міндеттерді белгілеп, орындау қабілеті әрекет қабілеттілігі болады.
Жеке индивидтердің жеке адамдар деп атайды. "Жеке адамдар" ұғымы
Қазақстан Республикасының азаматтарын, шетеліктерді және азаматтығы жоқ
адамдарды қамтиды. Басым көпшілік жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастардың
субъектілері Қазақстан Республикасының азаматтары болады, сондықтан
құқықтық нормаларда, әдетте, азаматтар жөнінде сөз болады. бұл осындай
нормалардың қағидалары тек Қазақстан Республикасының азаматтарына таралады
дегенді білдірмейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабына
сәйкес, Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар
үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ
міндеттерді атқарады.[2]
Егер олардың заңды тұлға мәртебесі болса, адамдар құратын ұжымдық
құрылымдар (ұйымдар) азаматтық құқық субъектілері болып танылады.
Ұйымдардың филиалдары мен өкілдіктері азаматтық құқықтың субъектілері бола
алмайды, өйткені олар заңды тұлғалар болып танылмайды.
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығындағы оқшау
мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес өзіндік құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйым заңды тұлға деп танылады. Қызметінің мақсаттарына қарай заңды тұлғалар
коммерциялық және коммерциялық емес заңды тұлғаларға бөлінеді. Өз
қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін заңды тұлғалар
коммерциялық ұйымдарға жатады. коммерциялық емес ұйымдар табыс табудан өзге
мақсаттар бірлесіп ғибадат ету және тиісті дінді тарату болып табылады. Заң
актілерінде көзделген ұйымдық-құқықтық нысандарда ғана заңды тұлғалар
құруға болады. коммерциялық ұйымдар үшін мұндай нысандардың жеткілікті
тізбесі заңда анық көрсетілген.
Жеке және заңды тұлғалармен қатар, азаматтық-құқықтық қатынастардың
қатысушылары мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер (облыстар,
аудандар, қалалар және т.б.) болуы мүмкін, бұлар азаматтық-құқықтық
қатынастарда осы қатынастардың өзге де қатысушылармен тең негіздерде әрекет
етеді. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер заңды тұлғалар болып
табылмайды, алайда заңды тұлғалардың азаматтық-құқықтық қатынастарға
қатысуын анықтайтын нормалар бұларға да қолданылады (заң актілерінде
көзделген жағдайлардан басқа реттерде).
Осыған орай, жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары,
шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, Қазақстан
Республикасы және әкімшілік-аумақтық бөліністер азаматтық-құқықтық
қатынастардың субъектілері бола алады. Сондай-ақ құқыққабілеттілігі мен
әрекетқабілеттілігінің бөлінбес бірлігі түрінде өмір сүретін заңды
тұлғалардың азаматтық құқық субъектілігі құқыққабілеттілігі мен
әрекетқабілеттілігіне бөлінеді.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілерінің құқыққабілеттіліктері
мен әрекетқабілеттіктері жөнінде заң әдебиеттерінде әртүрлі көзқарастар
бар. бір авторлардың пікірінше, оның субъектілерінің мінез-құлқы ғана
құқықтық қатынастардың субъективті құқығы бола алады. Ал оның
субъектілерінің материалдық немесе материалдық емес игілігіне бағытталған
мінез-құлқы, тиісінше, азаматтық-құқықтық қатынастардың субъективтік құқығы
болып табылады.[3] Цивилистердің көпшілігі қуаттайтын пікір бойынша,
құқықтық қатынастардың субъектілерінің субъективтік құқықтары азаматтық-
құқықтық қатынастардың қатысушыларының да субъективтік құқықтары болады.
Тақырыптың өзектілігі сонда, құқыққабілеттілік пен әрекет қабілеттілік
жайлы қазақша материалдар түгілі, керек десеңіз орыс тіліндегі
цивилистердің еңбегінде де көлемді толық материалдар жоқтың қасы. Сондықтан
ұлттық азаматтық құқықтың ғылыми тұрғыдан дамуына сәл болса да өз үлесімді
қосуды өзіме парыз санадым.
І. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША
ӘРЕКЕТҚАБІЛЕТТІЛІК ҰҒЫМЫ
1. Азаматтық әрекет қабілеттілік ұғымының құқық қабілеттіліктен
айырмашылығы
Жазғалы отырған дипломдық жұмысымның тақырыбы – " Қазақстан
Республикасының заңдары бойынша құқық және әрекет қабілеттілік" – демек осы
тақырып төңірегінде сөз қозғамастан бұрын жалпы азаматтық құқық деген пән,
ғылым, құқықтық салаға анықтама яки алғы сөз айтып, айтқалы отырған
мәселелерге бастама салып кетсем.
Жалпы азаматтық құқық өте кең әрі көлемді ұғым, оны жоғарыда аталғандай
сан қилы жағынан қарастыруымыз мүмкін. Азаматтық құқық негізі қалағалы көп
уақыт, ғасырлар өтті деуге болады. баршаға мәлім осы негіз ретінде "Рим
жеке құқығы" қарастырылады. Осыдан сан ғасырлар бұрын өркениеттік даму
жағынан алдынғы орындардан көрініп келе жатқан мемлекеттердің бірі Рим
империясы. Рим империясында осындай ұлы бастама яғни, азаматтық құқыққа
негіз болған. "Рим жеке құқығы" пайда болып, қалыптасып дамуы өте маңызды
тарихи оқиға ретінде белгілі. Рим құқығы шамамен мың жыл, б.з.д. 450-ші
жылдан б.з. кейін 350-ші жыл аралығында дамыған. Corpusjuris Civilis,
ремжерден, кодекс және новеллалардан тұрды.
Азаматтық құқық қазіргі кезеңде барлық салаларда өзінің қолдану аясын
белгілейді. Оны біз маңызы жағынан жоғары орындарға қойыпқарастырғанымыз
жөн. КСРО кезінде толық заңды – Азаматтық құқық институты болды, - деуге
дәтім бара алмайды. Осы сөзіме дәлел ретінде, әр саланың субъектілері,
қарастыратын қатынас түрлері бар, ал ол кезде көптеген қазіргі қолдануда
бар ұғымдар болған емес (кәсіпкер, жеке меншік т.б.) және ол уақыттың
реттеу тәсілі сол уақыттың тән қасиеті, императивті яғни "вертикальды"
жоғарыдан төмен жүзеге асырылатын. Осы секілді мысалдар көптеп орын алғаны
сөзсіз. Әрине осының бәрі азаматтық құқықтың даму дәрежесін жоғарылатпады.
Қуанышқа орай тәуелсіздік алғаны, азаматтық құқық саласында айтарлықтай
жетістіктер көп, оны өзіміздің бауырлас ТМД елдерімен салыстыра отырып
айқын түсінеміз. Алғаш бастаған сөзімнен ауытқулар болғанымен, осының бәрін
неге жазбасқа?
Азаматтық құқық заң ғылымдарының ішіндегі ең универсалды әрі ең кең
тарағаны, деп ойлауыма негіз бар деп ойлаймын. Мұның айғағы әр іс-әрекет
істеу барысындағы туындайтын қатынастың көбін Азаматтық құқық реттейді.
Оған біз күнделікті өмірдегі мысалдар арқылы көз жеткізе аламыз. Осымен
кіріспе бөлімді тәмамдап, азаматтық құқықты жүйелі, әрі дұрыс анықтап,
басқа құқықтық салалар жүйесіндегі орны туралы айтамын. Келесі кезекте
азаматтық құқықтың ұғымын айқындауға тура келеді.
Азаматтық құқық – ауқымы жағынан ең үлкен құқық саласы, ол азаматтардың
арасындағы жеке қатынастарды: мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың,
азаматтардың арасындағы мүлік туралы, сондай-ақ мүліктік емес те
қатынастарды реттейтін нормаларды қамтиды. Құқықтың басқа салаларынан
азаматтық құқық өзінің тақырыбымен ерекшеленеді.
Азаматтық құқық – құқықтың саласы, оның нормалары тауар-ақша
қатынастарын және соларға байланысты жеке мүліктік емес қатынастарды
реттейді. Заңдарда қаралған жағдайларда азаматтық құқық өзге де жеке
мүліктік емес, мысалы, ар-намыс пен абыройды қорғау сияқты, қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық меншік құқығының мазмұнын бекітеді, сатып алу мен
сатуды, басқа мәмілелерді, жеткізіп беру, құрылыс мердігерлік қатынастарын,
әртүрлі міндеттемелерге байланысты тараптардың арақатынастарын, авторлық,
мұрагерлік және өнертапқыштық қатынастарды тәртіптейді. Осы қатынастарды
реттеуде азаматтық құқықтағы мерзімнің алар орны ерекше. өйткені азаматтық
нормативтік-құқықтық актілердің әрекеттілік шегін белгілеу, құқық
нормаларын дұрыс іске асыруға қажет. Себебі, қандай нормативті актілер
болмасын, белгілі уақытта белгілі кеңістікте, белгілі адамдардың тәртібін
реттеуге шығарылады. Бұл мәселенің үлкен маңызы барлығы құқық қорғау
органдарының құзыретті органдарының қызметіне байланысты.
Нормативтік-құқытық актілер өз әрекетін күшіне кірген мезгілден
бастайды. Көптеген елдерде, нормативтік актілердің күшіне кіруіне арналған
тәртіптері бар.
1. Актіні өз күшіне кіруі, құқықтық-шығармашылық органның қабылдаған
уақытынан басталады.
2. Акт өзінің күшіне жарияланғаннан кейін, белгілі уақыт өткеннен кейін
кіреді. Мысалы, біздің мемлекетте заңды актілер өз кеңістігімізде, оларды
баспада жарияланғаннан кейін 10 күн өткеннен кейін ғана күшіне кіреді.
3. Нормативтік-құқықтық актінің өз күшіне кіруі, сол қабылданған
актінің өзінде қоса көрсетіледі, не болмаса оны күшіне келтіру туралы
арнайы акт жарияланады.
Нормативтік-құқықтық актілердің күшіне кіруінің маңыздылығын сонда, сол
кезден бастап олардың ұйғарымдары орындалуы қажет. Жаңа нормативтік-
құқықтық актілер өзінің әрекетін тек өзінің күшіне кіргеннен кейінгі
қатынастарға таратады. Оның кері күші жоқ. Бұл принциптің ерекшелігі,
нормативті актілердің ұйғарымдары, оны басып шыққанға дейінгі пайда болған
қатынастарға таралмайды деген мағынаны береді. Мұндай жағдай, азаматтардың
құқықтарымен, міндеттерін қамтамасыз етуге ең сенімді кепіл болады.[4]
Қорыта айтқанда, азаматтық құқықтағы құқыққабілеттілік пен
әрекетқабілеттілікті қолдану жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың мүліктік
және мүліктік емес, өзіндік қатынастарын жүзеге асыруда үлкен маңызға ие.
Бұл тақырып бойынша әдебиеттер жоқтың қасы, сондықтан бітіру жұмысымызды
азаматтық құқықтағы құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілікті теориялық
жағынан ғана емес практикалық жағынан қалай қолданылатынын қарастырдық.
Яғни әрекетқабілеттілігі басталғаннан азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтық қатынастарына түсетін ескере отырып азаматтық құқықтағы
әрекетқабілеттілікпен қатар азаматтық іс жүргізу және еңбек
қатынастарындағы әрекетқабілеттіліктерді салыстыра қарадық.
Бұл қазіргі нарықтық экономикалық замандағы ең өзекті актуальды
тақырыптардың бірі деп есептеймін. өйткені бұл кезең шарттық қатынастармен
жүзеге асатын елеулі кезең болып саналады. Сондықтан жасалынған шарттардың
қатысушыларының әрекетқабілеттіліктерінің заң бойынша реттелуі ең басты
міндет.
Азаматтардың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны
жүзеге асыруға оларды орындауға қабілеттілігі (азаматтың әрекет
қабілеттілігі) кәмелетке толғанда яғни он сегіз жасқа толғаннан кейін толық
көлемінде пайда болады.
Заң құжаттарында он сегіз жасқа жеткенге дейін некелесуге рұқсат
етілетін жағдайда, он сегіз жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден
бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады.
Егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе, барлық азаматтардың әрекет
қабілеттілігі тең болады.
Әрекет қабілеттілік құқық қабілеттілік сияқты құқық субъективтілігінің
құрамды бөлігі болып саналады. Азаматтық кодексте "құқық субъективтілігі"
деген термин қолданылмайды. Бірақ құқық ғылымында құқық субъективтілігінің
астарында құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттіліктің бірлескен құрамы
деген ұғым жатыр. Сондықтан екеуін бөле жара қарауға болмайды. Құқық
қабілеттілік дегеніміз – азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті
(азаматтық құқық қабілеттілігі) барлық азамттарға бідей деп танылады.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған
соң тоқтатылады.
Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де
мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып,
мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты
жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның
аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған
кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым,
әдебиет және өнер шығармаларына; интеллектуалдық қызметтің өзге де
туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және
моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да
мүліктік және жеке құқықтары болады.
Егер заң құжаттары мен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе ҚР
азаматтары мен бірге шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар да бірдей
құқықтық қабілетке ие болады. Шетел азаматтарының құқық қабілеттілігін
шектеу саны онша көп емес. Мысалы: Жер туралы ҚР Заңы бойынша олар ҚР
азаматтарымен бірге жер учаскелеріне ие бола алмайды.
Басқа субъективтік құқықтарға қарағанда құқық қабілеттілік барлық
азаматтарға тән, яғни қазақшалап айтқанда еңбектеген баладан еңкейген шалға
дейін барлығы құқық қабілеттілікке ие, яғни заң барлық азаматтар үшін тең,
ол азаматтардың шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдылық және мүліктік
жағдайларына қарамайды. Жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дініне,
ұғымына, тұрғылықты жеріне, біліміне, ақылына және басқа жағдайларына қарап
құқықтық қабілеттікте артықшылық ала алмайды.
Құқық қабілеттілік пен оны жүзеге асыруды айыра білу.
Жалпы құқық қабілеттілікті жүзеге асыру шарты азаматтардың әрекет
қабілеттілігімен тығыз байланысты. Оны жүзеге асыру құқық қабілеттілікті
әрекет қабілеттілігі жоқ адамдарға заңды өкілдер асырады. Олардың атынан,
яғни әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтардың атынан мәмілелерді олардың заңды
өкілдері – ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасайды.
Заң бойынша азаматтардың құқық қабілеттілігін жүзеге асыру туралы жалпы
ережелерден басқа ерекше шарттары болуы мүмкін. Мысалы: арнайы мамандығы
мен біліктілігі немесе заңдарда көрсетілген ықзмет көрсетуге рұқсат беретін
лицензиялар немесе арнайы рұқсат талап етілуі мүмкін.
Құқық қабілеттілігі жүзеге асыруда ерекше шарттардың пайда болуы
сақталмаса, азамат не өзі не өкілі арқылы да іске кірсі алмайды. Мысалы,
өндірістік кооперативке жасы он алтыға толған, кооператив мүшесі болуға
тілек білдірген және оның қызметіне қатысуға қабілетті кез келген жеке
тұлға бола алады делінген.
Берілуге рұқсат етілмейтін заттардың түрлері яғни айналымнан алынып
тасталынған заттар белгілі бір қатысушыға ғана тиесілі болуы керек.
Көбінесе қаруларды рұқсаты жоқ тұлғалар алып жүре алмайды.
Азаматтың құқық қабілеттілігін адамның пайда болу фактісінен бөліп
қарауға болмайды. Адам туғаннан бастап қайтыс болғанға дейін азаматтық
құқықтың субъектісі болып есептеледі. Азаматтың қайтыс болуы, оның өлу
фактісімен ғана есептелмейді, азаматтық заң бойынша азаматты өлді деп
жариялау арқылы да оның өлім фактісі есебінде кетеді.
Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер
болмаса, ал егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты
деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз
жоғалып кетсе, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны өлді деп жариялауы
мүмкін.
Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери
қызметші немесе өзге адам соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап кемінде
екі жыл өткеннен кейін өлді деп жариялануы мүмкін.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген күн өлді деп
жарияланған адамның өлген күні болып есептеледі. өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда
хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адам өлді деп жарияланған реттерде, сот бұл
адамның шамамен қаза тапқан күнін оның өлген күні деп тануы мүмкін.
Адамды өлді деп жариялау туралы заңды күшіне енген сот шешімінің
негізінде азаматтық хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы жазба
жасалады. Бұл жазбаның нәтижелері де нақты өлім туралы жазбаның нәтижелері
сияқты болады.
Неке және отбасы құқығының 172 және 195 бабының баптары бойынша
азаматтың туу және қайтыс болу фактілер Азаматтық хал актілерін тіркейтін
мемлекеттік тіркеуге алынады. Ол тіркеу азаматтардың мүдделі мен мүліктік
құқықтарын қорғау үшін және мемлекет үшін дәлелдемелік маңызды роль
атқарады. Азаматтық хал актілерін тіркеу тәртібі, өзгертілуі, қалпына келуі
және жоққа шығарылуы неке және отбасы заңдарымен реттеледі.[5]
Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де
мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып,
мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты
жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның
аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған
кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым,
әдебиет және өнер шығармаларына; интеллектуалдық қызметтің өзге де
туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және
моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да
мүліктік және жеке құқықтары болады.
Азаматтық құқық қабілеттілік – бұл абстрактілі бірақ мазмұнсыз емес
нақты субъективті құқықтарға ие болып міндеттер атқару. Сондықтан құқық
қабілеттіліктің мазмұны – заң бойынша субъектісі азаматтар болып, олардың
бүкіл мүліктік және жеке азаматтық құқықтары мен міндеттерінің құрамы.
Жоғарыда көрсетілген бапта азаматтардың құқық қабілеттілігінің негізгі
мазмұны ғана көрсетілген. Сондықтан бапта көрсетілген құқық қабілеттілік
түрлері соңы болып саналмайды.
Азаматтардың құқық қабілеттілігінің толық көлемі азаматтық заңдармен
және басқа да азаматтық нормалардан тұратын заңдарда ашып көрсетілген.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары, Кодекстен, Қазақстан
Республикасының оған сәйкес қабылданған өзге де заңдарынан, Қазақстан
Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің
қаулыларынан, Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң
актілерінен), сондай-ақ АК-нің 1-бабының 1, 2-тармақтарында аталған
қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарынан,
Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулыларынан тұрады.
АК-нің 1-бабының 3-тармағында аталғандарды қоспағанда, азаматтық
құқықтың Қазақстан Республикасының заң актілерінде қамтылған нормалары АК-
нің ережелеріне қайшы келген жағдайда АК-нің ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының заңдарында қамтылған және АК-нің нормаларына
қайшы келетін азаматтық құқық нормалары заңға тиісті өзгерістер
енгізігеннен кейін ғана қолданылады.[6]
Банктерді құруға, қайта ұйымдастыруға, олардың банкроттығына және
таратылуына, банк қызметін бақылауға және оны аудиторлық тексеруге, банк
операцияларының жекелеген түрлерін лицензиялауға байланысты қатынастар банк
қызметін реттейтін заң актілеріне қайшы келмейтін бөлігінде заңмен
реттеледі.
Банктер мен олардың клиенттері арасындағы қатынастар, сондай-ақ
клиенттер арасындағы банк арқылы қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі.
Азаматтық қатынастар, егер әдеттегі құқықтар, соның ішінде іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар Қазақстан Республикасы аумағында
қолданылып жүрген азаматтық заңдарға қайшы келмесе, солармен реттелуі
мүмкін.
Министрліктер және өзге де орталық атқарушы органдар, жергілікті
өкілді және атқарушы органдар, заңда және өзге де азаматтық заң актілерінде
көзделген жағдайлар мен шектерге азаматтық қатынастарды реттейтін актілер
шығара алады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың заңда және Қазақстан Республикасының
өзге де заң құжаттарында белгіленген құқықтарын мемлекеттік басқару
органдары мен жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құжаттары шектей
алмайды. Мұндай құжаттар қабылданған кезден бастап жарамсыз болып табылады
және қолданылмауға тиіс.
Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке жәнге заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар азаматтық заңдарда Қазақстан
Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары үшін қандай құқықтар мен
міндеттер көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға қақылы және сондай
міндеттерді орындауға міндетті.
Егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық
шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер
белгілеген болса, аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық
шарттар оны қолдану үшін республика ішінде құжат шығару талап етілгеннен
басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан Республикасы қатысушысы
болып табылатын халықаралық шарттар тікелей қолданылады.[7]
Сондай-ақ ҚР Жер туралы Заңы бойынша мысалы, әрбір ҚР азаматы өзінің
шаруашылығын жүргізу үшін, бау-бақша, саяжай құрылыстары, басқа да құрылыс
салу үшін жеке меншігіне жер учаскелері беріледі.[8]
Азаматтардың құқық қабілеттілігі оның негізгі құқықтарға ие болуын
көрсетсе, мазмұны оған міндеттердің де кіретінін көрсетеді. Заңда ол
міндеттер тікелей көрсетілмейді. Тек басқа азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтарына нұқсан келтірмейтіндей міндеттер қояды.
Құқық қабілеттіліктің көлеміне кіретін міндеттер қатарын заңда тікелей
көрсетілген.
1. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды,
соның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады.
2. Азаматтар мен заңды тұлғалардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге
асырудан бас тартуы, заң құжаттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл
құқықтардың тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды.
3.Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъектілерінің
құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы ортаға
зиян келтірмеуге тиіс.
4. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген құқықтарды жүзеге
асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасап, заңдардағы
талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер бұған қоса
іскерлік әдептілік ережелерін сақтауға тиіс.
Бұл міндетті шарт арқылы алып тастауға немесе шектеуге болмайды.
Азаматтық құқық қатынастарына қатысушылардың адал, парасатты және әділ
әрекет жасауы көзделеді.
5. Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа жаққа зиян келтіруге, құқықты
басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына
қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол
берілмейді.
Заңда көзделген талаптарды орындамаған жағдайда, сот ол адамның тиісті
құқығын қорғаудан бас тарта алады.
ҚР азаматтарының құқық қабілеттіліктерін шетелдерде жүзеге асыру.
Мысалы, шетелде меншік құқығында мүлік болуы және шетелдерге еркін шығып
тұруы сол шетелдердің ұлттық заңдылық нормалары мен халықаралық жеке
құқықпен реттеледі.
Әрекет қабілеттіліктің ұғымы оның құқық қабілеттіліктен айырмашылығы.
Азаматтық заңдар бойынша азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық
құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер
жасап, оларды орындауға қабілеттілігі.
Құқық қабілеттіліктен әрекет қабілеттіліктің басты айырмашылығы –
адамның юридикалық қасиеті бола тұра құқық қабілеттілік адамның психикалық
жағдайымен байланысты болмайды.[9] Ал әрекет қабілеттілік – адамда дамыған
сана және еркі болуды және өзінің әрекетін түсініп, сол әрекеттері үшін
есеп бере алуын көздейді. Сондықтан әрекет қабілеттілік азаматтарда толық
кәмелетке келгенде, яғни 18 жасқа келгенде өз басына саналы түрде немесе
ойлы жауап беруге шамасы келгенде басталады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі өзінің құрамына өз әрекеттерімен
азаматтық құқықтарға ие болып оларды жүзеге асырумен қатар, өздеріне
азаматтық міндеттер алып оны орындауды кіргізеді. Енгізі әрекет
қабілеттілік ұғымына мәмілелер және басқа да құқықтық әрекеттер жасау,
сондай-ақ азаматтық құқық бұзушылық үшін жауап беру болып саналады.
Осыған сай әрекет қабілеттілік – әрекет жасаудың заңды әрекетін
көрсетеді, яғни юридикалық маңызы бар заңдық фактілер болып саналатын
әрекеттерді жасауды айтмпайды.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі 18 жаста ғана толық болады деп
айтылған заң ережесі бірақатар шектеулер жасайды. өйткені сол заңдағы
баптың 2 тармағында 18 жасқа толмаған азамат егер некеге отырса толық
әрекет қабілеттілігі басталады делінген.
Неке және отбасы заңының 2-бап, 3 тармағы брйынша тек заңды негізде
ғана некеге отырған азаматтардың ғана әрекет қабілеттілігі толық деп
саналады да, фактілік некелер, яғни бірге тұрған кәмелетке толмағандардың
некелері заңсыз болғандықтан, өздерінің әрекет қабілеттілігі толық деп заң
бойынша саналмайды.
Жоғарыда заң бойынша некеге отырып әрекет қабілеттіліктері толық деп
танылған тұлғалардың егер некеден ажырасқан жағдайда қандай жағдайда
қалатыны заңда көрсетілмеген, сондықтан олар некеден ажырасқан күннің
өзінде жастары әлі 18-ге келмесе де сол толық әрекет қабілеттіліккеие
күйінде қалады.
Барлық азаматтар тең әрекет қабілеттілікке ие, егер заңда өзгеше
көрсетілмесе елінген, яғни заң бойынша 18-ге дейінгі азаматардың әрекет
қабілеттіліктері әр қалай жүзеге асады. Мысалы:
1. Заң құжаттарында көзделген реттеп мен тәртіп бойынша болмаса,
ешкімінің де қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды.
2. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеудің
заң құжаттарында белгіленген шарттары мен тәртібінің немесе олардың
кәсіпкерлік не өзге де қызметпен айналысу құқығының сақталмауы тиісті
шектеуді белгілеген мемлекеттік немесе өзге де органның құжатын жарамсыз
деп тануға әкеліп соқтырады.
3. Азаматтың құқық қабілеттілігін немесе әрекет қабілеттілігінен толық
немесе ішінара бас тартуы және құқық қабілеттілігін немесе әрекет
қабілеттілігін шектеуге бағытталған басқа да мәмілелер жарамсыз болады,
бұған мұндай мәмілелерге заң құжаттарында рұқсат берілген реттер
қосылмайды.
1. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
мәмілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының
келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке
толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс.
2. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
өздерінің табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-
ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасауға құқылы.
3. Жеткілікті негіздер болған жағдайда қорғаншылық және қамқоршылық
органы кәмелетке толмаған адамның өз табысына, стипендиясына, өзге де
кірістеріне және өзі жасаған интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз
бетінше билік ету құқығын шектеуі немесе ол құқықтан айыруы мүмкін.
4. Он төрт жасына он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар заңның
ережелеріне сәйкес өздері жасаған мәмілелер бойынша дербес жауапты болады
және өздерінің әрекеттерінен келтірілген зиян үшін заңның ережелері бойынша
жауап береді.[10]
Заң бұданда өзге әрекет қабілеттілікке толық ие болғанға дейін басқа да
бірқатар шектеулер қояды.
Құқық қабілеттілігі сияқты әрекет қабілеттілікте заң бойынша бірқатар
әрекеттерді жасауға тыйым салуы мүмкін.
Мысалы:
1. Заңды бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар
алуға, тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қысым жасауға
бағытталған монополистік және қандай болса да басқа қызметке жол
берілмейді.
2. Заң құжаттарында көзделген реттерді қоспағанда, кәсіпкерлердің
азаматтық құқықтарды бәсекелестікті шектеу мақсатында пайдалануына, соның
ішінде:
1) кәсіпкерлердің рыноктағы өздерінің үстем жағдайын пайдаланып, атап
айтқанда, тауар тапшылығын жасау немесе бағаны көтеру үшін тауар
арқылы қиянат жасауына;
2) ұқсас кәсіпкерлік қызмет жүргізуші адамдардың баға, рыноктарды
бөлісу, басқа кәсіпкерлерді аластау туралы және бәсекелестікті
едәуір шектейтін өзге де жағдайлар туралы келісімдер жасасуына және
оларды орындауына;
3) ұқсас кәсіпкерлік қызмет жүргізуші адамның және тұтынушылардың заңды
мүдделеріне қысым көрсетуге бағытталған теріс пиғылды әрекеттер
жасауына (теріс пиғылды бәсекелестік), атап айтқанда, тұтынушыларды
басқа кәсіпкердің тауар дайындаушысы, дайындау мақсаты, әдісі мен
орны, сапасы және өзге де қасиеттері жөнінен шатастыру арқылы,
тауарларды жарнамалық және өзге де ақпаратта әдепсіздікпен
салыстыру, бөтен тауардың сыртқы безендірілуін көшіріп алу арқылы
және басқа да әдістермен шатастыруына жол берілмейді.[11]
Теріс пиғылды бәсекелестікке қарсы күрес жөніндегі шаралар заң
құжаттарымен белгіленеді.
Сондай-ақ, заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе басқа қалған барлық
жағдайларда азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады.
1.2. Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінен айыруға және
оларды шектеуге жол бермеу
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық
құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамың құқықтары мен бостандықтарын,
халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында қажетті шамада ғана
және тек заңмен шектелуі мүмкін.
Ұлтаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп
танылады. Саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді. Конституцияның 10; 11; 13-15-
баптарында; 16-бабының 1-тармағында; 17-бабында; 19-бабында; 22-бабында; 26-
бабының 2-тармағында көзделген құқықтар мен бостандықтар ешбір жағдайда да
шектелмеуге тиіс.[12]
Адамдардың құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу Конституцияның алтын
арқауы. Сонымен бірге кез келген мемлекет осындай құқықтар мен
бостандықтарды шектеу шегін белгілейді, өйткені олар шексіз болмайды. "Адам
бостандығы басқа адамның бостандығы басталған жерде аяқталады" – құқықтың
басты принципінде осылай делінген. Осы принципке сәйкес адамдардың
құқықтары мен бостандықтарының шектелетін шегі белгіленген. Бұл –
конституциялық құрылысты сақтау, қоғамдық тәртіпті, адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау.[13]
Теория мен практикада бостандық саласында мемлекеттік билік пен жеке
адамдар арасындағы қатынастар тек заңмен реттелуі тиіс. Заң дегеніміз –
адам құқығының формуласы.
Бұл ретте заң деп белгілі бір қатаң тәртіппен мемлекеттік биліктің
жоғары органдары (Парламент, Президент) қабылдаған, жоғары заңдық күші бар
нормативтік құқықтық акт ұғынылады.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында
шектелуі мүмкін құндылықтар тізбесі шексіз созыла бермейді, яғни
тиянақталған, шекті түрде белгіленген болып табылады.[14]
Конституциялық құрылыстың, қоғамдық тәртіптің, адамның құқықтары мен
бостандықтарының негіздері Конституцияның өзінде берілген. "Денсаулық" және
"имандылық" санаттарына толығырақ тоқталуға болады.
Жеке адамның да, қоғамның да денсаулығы мен мұраттарын айқындау қырлары
ежелден шамдағай келеді және жаңа құндылықтар қоғамның тұрақты
құндылытарымен сабақтасып жатады.
"Денсаулық" ұғымы халықтың тәни де, рухани да саулығын білдіреді.
Демократиялық мемлекетте балалар мен жасөспірімдердің рухани денсаулығына
айрықша назар аударылады. Айталық, ересектерге арналған арнаулы эротикалық
басылымдар белгілі бір жерлерде және жас ерекшеліктері ескеріліп сатылуы
қажет. Сондай-ақ теледидардан зорлық-зомбылыққа, қара жүрек қарақшылыққа,
ақ төсекті арамдаушылыққа (секске) толы бағадарламалар да шектеліп
көрсетілуі тиіс.[15]
Имандылық – ықылым заманнан бері адам баласының бойында мысқылдап
қалыптасқан құндылықтар және өз еріктерімен қабылдаған және табиғи түрде
орындайтын талаптар, нормалар мен міндеттер. Имандылықтың негізгі
санаттарына мораль, табиғи еріктілік, парыз, махаббат, құрмет және тағы
басқа санаттар жатады. Сонымен бірге имандылыққа діни мұраттар, сондай-ақ
адамзаттың қадір-қасиетін кемсітпейтін әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер де
жатады.
Азаматтардың мүмкін іс-әрекеттеріне тек заң ғана қажетті шектеу қоюы
мүмкін. "Төтенше жағдайлардың құқықтық режимі туралы" 1993 жылғы 15
қазандағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес азаматтардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету және конституциялық құрылысты қорғау
мүддесінде Республиканың бүкіл аумағында немесе оның бір бөлігінде төтенше
жағдай енгізілуі мүмкін.[16]
Төтенше жағдай кезінде мемлекеттік өкімет, басқару органдары,
кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар қызметінің ерекше құқықтық режимін
білдіреді.
Төтенше жағдай кезінде азаматтардың, шет ел азаматтарының және
азаматтығы жоқ адамдардың құқықтарына, заңды тұлғалар мен ұйымдардың
құқықтарына жекелеген шектеушілік қойылады, оларға қосымша міндеттер
жүктеледі.
Төтенше жағдай енгізілген кезде мынадай шаралар: келу мен кетудің
ерекше режимі, сондай-ақ төтенше жағдай енгізілген аумақта еркін жүріп-
тұруға шектеу қойылуы; жиналыстар, митингілер өткізуге, көше шерулеріне
және демонстрацияға шығуға, сондай-ақ көпшілік қатысатын шараларға тыйым
салынуы; ереуілдер ұйымдастыруға тыйым салынуы; көлік құралдары
қозғалысының шектелуі және оларға тексеріс жүргізілуі; қоғамдық тәртіпті
және халықтың өмірлік қызметін қамтамасыз ететін объектілерді қорғауды
күшейту шаралары белгіленуі мүмкін; сонымен бірге коменданттық сағат, яғни
тәуліктің белгіленген уақытында басын куәландыратын құжаттарсыз көшелерде
және өзге де қоғамдық орындарда жүргуге тыйым салынуы; баспасөз және басқа
бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігіне шектеу қойылуы және басқа
шаралар белгіленуі мүмкін.
Төтенше жағдай уақытша шара болып табылады және жағдайды тездетіп ретке
келтіру, заңдылық пен құқық тәртібін қалыптастыру, азаматтардың
қауіпсіздігіне төнген қатерді жою және оларға қажетті көмек көрсету үшін
енгізіледі.
Ұлт – көптеген факторлардың жиынтығын, ең алдымен нақты халықтың тілін,
психологиялық болмысының ерекшеліктерін, дәстүрі мен мәдениетін айқындайтын
құбылыс.
Қазақстан Республикасы халықының көп ұлтты құрамымен, халықаралық
қатынастарының тұрақтылығымен және дамуымен ерекшеленеді. Халықаралық
келісім, яғни ұлттардың, халықтардың бейбіт, тең құқылыөмір сүру және
ұлттық мәдениеттердің даму факторлары қоғамды демократияландыру мен
құқықтық мемлекет құру кепілінің бірі болып табылады. Мемлекет ұлтаралық
келісімге айрықша назар аударады және осы келісімді бұзуға бағытталған кез
келген іс-әрекетті конституцияық емес, яғни заңсыз деп таниды.
Айталық, мемлекет тілдік белгілеріне қарап шектеу мен артықшылықтар
беруге тыйым салады. Адамды оның еркінен тыс не ана не мына тілді пайдалан
деп күштеуге ешкімнің де құқығы жоқ. Халықтардың және жеке адамның тілге
деген құқығын бұзу заң бойынша жауаптылыққа тартылады. Айталық, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 164-бабында әлеуметтік, ұлттық,
туыстық, нәсілдік немесе діни алауыздықты қоздырушыларға қылмыстық
жауаптылық белгіленген. Тілді білмеу тілге деген құқығы шектеуге негіз бола
алмайды. Ұлтаралық келісім Қазақстанның біртұтас халқын құрайтын әртүрлі
ұлт-кілдерінің өзара құрмет, өзара түсінісу және өзара келісім жағдайын
білдіреді.
Конституцияда саяси себептер бойынша қандай түрде болсын адам құқықтары
мен бостандықтарын шектеуге тыйым салынған. Конституцияға сәйкес адамға
(азаматқа) адамның болып жатқан саяси құбылыстарға, процестерге қатысты
пайдаланатын кең құқықтары мен бостандықтары берілген. Саяси және
идеологиялық көпқырлылық саяси режимге, мемлекет жүргізіп отырған саясатқа
өз көзқарасын білдіру үшін, саяси партияларға кіру, саяси қозғалыстарға
қосылу және басқалары үшін заңдық негіз болып табылады. Азаматтың мұндай
тәртібі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге негіз болып
табылмайды. өзінің саяси көзқарасын, идеясын, пікірін білдіре отырып,
азамат заңды бұзбауы тиіс.
39-баптың 3-бөлігінде қандай ретте болсын, тіпті төтенше жағдай
енгізілген кезде де, қолданысы тоқтатыла тұрмайтын құқытар мен бостандықтар
аталған. Айталық, мынадай негіздер бойынша: азаматтық алу; азаматты шет
мемлекетке берген ретте; Республикадан тыс жердегі азаматтарды қорғау және
оларға қамқоршы болу; құқықтық субъектілігін тануға қатысты; құқықтар мен
бостандықтарды сот арқылы қорғау; білікті заңгерлік көмек алуға қатысты;
заңмен сот алдында әр адамның теңдігі; шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
қатысына, наным-сеніміне, тұратын жеріне немесе өзге кез келген мән-жайлар
бойынша кемсітуге қатысты; өмір сүру құқығы, жеке басының еркіндік құқығы;
адамның қадір-қасиетіне және қай дінге жататындығын айқындауға және
көрсетуге, ана тілі мен мәдениетін пайдалануға қатысты; қатынас, тәрбие,
білім алу және шығармашылық тілін таңдау; ар-намыс еркіндігіне қатысты;
меншіктілікке, оның ішінде, мұрагерлік құқығына қатысты құқықтар мен
бостандықтарды шектеуге жол берілмейді.
1. Заң құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса,
ешкімнің де құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге
болмайды.
2. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеудің
заң құжаттарында белгіленген шарттары мен тәртібінің немесе олардың
кәсіпкерлік не өзге де қызметпен айналысу құқығының сақталмауы тиісті
шектеуді белгілеген мемлекеттік немесе өзге де органның құжатын жарамсыз
деп тануға әкеліп соқтырады.
3. Азаматтың құқық қабілеттілігінен немесе әрекет қабілеттілігінен
толық немесе ішінара бас тартуы және құқық қабілеттілігін немесе әрекет
қабілеттілігін шектеуге бағытталған басқа да мәмілелер жарамсыз болады,
бұған мұндай мәмілелерге заң құжаттарында рұқсат берілген реттер
қосылмайды. Жоғарыда көрсетілгендер бойынша құқық қабілеттілікпен қатар
әрекет қабілеттілікті заңда көрсетілгендей жалпы ереже бойынша айыруға не
шектеуге болмайтынын көрдік. Басқа нормативтік-құқықтық актілермен ешқандай
шектеу қойылмайды тек заңда көрсетілген жағдайлар болмаса. Заңда
көрсетілген азаматтардың әрекет қабілеттілігін тек сот қана шектей лады. Ал
азаматтық құқықтық актермен басқа заң актілері құққық қабілеттілік пен
әрекет қабілеттілікті шектеудің маңызды айырмашылығын көрсетеді.
Құқық қабілеттілік негізінен азаматтың пайда болу фактісімен тығыз
байланысты, яғни олардың жеке қасиеттеріне қарамай, азамат қалай туылды,
құқық қабілеттілік солай пайда болды деп саналады. Сондықтан заңмен толық
құқық қабілеттіліктен айыру қарастырылмайды. Тек белгілі бір жағдайларда,
белгілі бір әрекет жасауға және белгілі бір мерзімге ғана. Мысалы:
қылмыстық заң бойынша, істеген қылмыстары бойынша құқық қабілеттіліктің
белгілі бір түріне шек қойылады. Ол шектеу жаза тағайындаумен анықталады.
Мысалы, бас бостандығынан айыру, қамауға алу. Құқық қабілеттілікті шектеу
өзімен бірге әрекет қабілеттілікті шектеуге алып келеді. Құқық
қабілеттілікке қарағанда әрекет қабілеттіліктің айырмашылығы азаматтың өз
әрекетінің маңызын біліп оны басқара алуында. Сондықтан көрсетілген ақыл-ой
адамда болмағанда, немесе белгілі себептермен төмендегенде заң ол
азаматтардың әрекет қабілеттілігін шектейді.
1. Жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің
мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот әрекет
қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін, соған байланысты оған қорғаншылық
белгіленеді.
2. Әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азаматтың атынан мәмілелерді
оның қорғаншысы жасайды.
3. Әрекет қабілеттігі жоқ адам сауығып кеткен немесе денсаулығы едәуір
жақсарған жағдайда сот оны әрекет қабілеттілігі бар деп таниды, бұдан кейін
одан қорғаншылық алынады.
1. Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз берінше жасауға құқылы. Басқа
мәмілелер жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін
алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге
асыра алады.
2. Азамат спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға және нашақорлыққа
салынуды тоқтатқан жағдайда сот оның әрекет қабілеттілігіне қойылған
шектеудің күшін жояды. Сот шешімінің негізінде азаматқа белгіленген
қамқоршылықтың күші жойылады.
Жоғарыда көрсетілгендей азаматтың әрекет қабілеттілігін жоқ деп тану
мен шектеуден басқа заң оларды жастарына арай белгіленген әрекет
қабілеттіліктерді бөледі.[17]
1. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
мәмілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының
келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке
толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс.
2. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар
өздерінің табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-
ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасауға құқылы.
3. Жеткілікті негіздер болған жағдайда қорғаншылық және қамқоршылық
органы кәмелетке толмаған адамның өз табысына, стипендиясына, өзге де
кірістеріне және өзі жасаған интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз
бетінше билік ету құқығын шектеуі немесе ол құқықтан айыруы мүмкін.
4. Он төрт жасына он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар заңның
ережелеріне сәйкес өздері жасаған мәмілелер бойынша дербес жауапты болады
және өздерінің әрекеттерінен келтірілген зиян үшін заңның ережелері бойынша
жауап береді.
1. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер
заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың атынан ата-анасы, асырап
алушылары немесе қорғаншылары жасайды.
2. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар өздерінің жасына лайықты
жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға
құқылы.
Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеудің
заң құжаттарында белгіленген шарттары мен тәртібінің немесе олардың
кәсіпкерлік не өзге де қызметпен айналысу құқығының сақталмауы тиісті
шектеуді белгілеген мемлекеттік немесе өзге де органның құжатын жарамсыз
деп тануға әкеліп соқтырады.
Бұл бап заң актілері белгілеген құқық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттілікті шектеудің тәртібін сақтамау болып саналады. Мысалы, облыс
және аудан әкімдер кейде тауарларды, ауылшаруашылық өнімдерін облыс, аудан
көлемінен кіргізуіне не шығаруға тыйым салады. Бірақ бұл ешқандай заңдарда
бұлай көрсетілмеген негізсіз болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz