ОТБАСЫЛЫҚ ҒҰРЫПТАР ЖӘНЕ БЕТАШАР ЖЫРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ОТБАСЫЛЫҚ ҒҰРЫПТАР ЖӘНЕ БЕТАШАР ЖЫРЫ
1. 1 Ғұрыптық дағды және параллельдер
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. 2 Беташар ғұрпы және ондағы параллельділік
құбылысы ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ ҮЙЛЕНУ ТОЙЫ ҒҰРЫПТАРЫНДАҒЫ ПАРАЛЛЕЛЬДЕР
2. 1 Үйлену кезінде атқарылатын отбасылық ғұрыптар сипаты
... ... ... ... ... ..31
2. 2 Үйлену тойында атқарылатын ғұрыптардағы параллель
элементтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..57
Глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Ғұрыптық дәстүрлер үлгілері – қазақ халқының
рухани және әлеуметтік өмірінде үлкен роль атқарады. Олар жанры жағынан да,
түрі жағынан да аса бай мұра, қазақи салтқа қатысты ұшан-теңіз өлең-
жырларының бір түрі, отбасының айнымас серігі. Ғұрыптық дағды үлгілерінің
алуан түрлі қасиеті оның көркемдік-эстетикалық бітімінде ғана емес,
халықтың тұрмыс-тіршілігімен, түсінігімен белгілі бір әдет-ғұрыпты атқару
әрекетімен де етене жақын болуында. Оларды орындаудағы негізгі мақсат түрлі
әдет-ғұрып, салт-кәдені атқару барысында осы оқиғаға қатысушылардың
көзқарасын білдіру. Мысалы, ұзатылу тойында Жар-жар жыры арқылы қалыңдық
өз сезімін, ойын білдіре алады. Ғұрыптық дағды үлгілерінде халық өмірімен
байланысты этнографиялық аспектілер де тиісті дәрежеде ескеріледі.
Адамдардың отбасылық қарым-қатынасынан, киім кию формасынан, ойын
түрлерінен, салт-дәстүрлерден, жасаған тағам түрлерінен ұлттық психикалық
құрылымдар ерекшелігі байқалады. Мысалы, Бөбек жыры, Жар-жар,
Беташар, Боздағым т.б. өлең-жырлар, негізінен, отбасылық ғұрыптардың
ішкі жанрлық түрлеріне арналған. Бұдан туу-ержету-өлу желісін құрайтын
бірлік қана емес, халықтың түрлі түсінігінің тұтас дүниетанымының көрінісі
екенін байқаймыз.
Қазақ әдебиеті тарихындағы әдет-ғұрып пен салт-дәстүрге байланысты
туған жырлардың жанрлық құрамының сан тарау, көп тоғысты алып арна екендігі
белігілі. Сол ұлы арнаның бір саласы – отбасылық ғұрыптар. Отбасылық ғұрып
жырларын басқа жанрлардан ерекшелейтін ең басты сипат – отбасылық
тіршілікпен тікелей байланысты болып келуінде, яғни адамның дүниеге
келуінен бастап, ер жетіп, қоғамның белді мүшесіне айналу, ақыр соңы
өмірмен қоштасар сәттегі соңғы сапарына дейінгі аралықты өлеңмен өрнектеп,
әнмен әрлеп, өмір мен өнерді астастырып тірлік сәніне айналдыруында.
Отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыындағы әрбір ғұрыптарда қайталанып
келетін элементтер параллельді құбылыс ретінде сипатталады. Егер отбасылық
ғұрыптар үш тағанмен, яғни Туу – Үйлену – Өлік жөнелту ғұрыптары бірлігінде
түзілсе, онда осы үш тағанның бәрінде де бір-біріне ұқсас жайттар,
параллельдер жиі кездесіп отырады.
Зерттеудің өзектiлiгi. Қазақ әдебиеті тарихы поэтикасының шығу тегі
мен бастау бұлағының халық өмірінің тұрмыстық институттары мен әдет-
ғұрыптарына, салт-дәстүрлеріне, дәстүрлі дүниетанымдарына барып тірелетін
ақиқат. Демек, ғұрыптық дағдыдың тарихи поэтикасын сөз етуде оның
этнографиялық бастауларының маңызы әлденеше рет зорая түседі. Яғни,
отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихының көркемдік әлемін саралау – оның
дамуын этнографиялық параллельдермен бірлікте қарастыру деген сөз. Оны
этнографиялық байланыстар типологиясы деп атаған Б.Н.Путилов былай деп
жазады: Этнографиялық байланыстар жанрды, сюжетті, бейнелілік жүйені
қалыптастыруда аса маңызды роль атқарады. Кез келген ел әдебиетіндегі
этнографиялық байланыстар типологиясын зерттеудің қаншалықты маңызды
екендігі осыдан-ақ түсінікті болса керек. Бұл орайда оның сан қырлы,
күрделі табиғатына баса мән берген жөн [1, 303]. Демек, отбасылық ғұрып
қазақ әдебиеті тарихыының поэтикасын саралауды, оның этнографиялық
байланыстар типологиясынан бастау заңды құбылыс болып табылады. Бұл орайда,
жалпы отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихының типологиясын жеке мәселе
ретінде арнайы қарастыру емес, оны көркемдік құралдар мен әдіс-тәсілдердің
генетикалық тегі мен этнографиялық бастауларын аңдататын қазақ әдебиеті
тарихы поэтикасының арнасында қарастырып отырғанымызды ескерткеніміз жөн.
Қазақ қазақ әдебиеті тарихы ғылымында этнографиялық материалдар
бертінге дейін қазақ әдебиеті тарихылық шығармалардың қандай жағдайда
орындалатынын, атқаратын қызметі мен мазмұндық мәнін ашуға байланысты
қосымша материалдар ретінде сипаттамалық тұрғыдан зерделеніп келеді.
Әсіресе, халықтың тұрмыс-салтына, дәстүрлі дүниетанымына поэтикалық
құрылымының кіндік бауы байлаулы ғұрыптық дағдыдағы кез келген поэтикалық
элементті (мотив, сюжет, стиль, тіл кестесі т.б.) оның этнографиялық
астарын ашпай тұрып, саралау қиын.
Қазақ әдебиеті тарихындағы жарыспалы байланыстарын қарастыру
типологиялық параллелдерді салыстыру арқылы жүзеге асады. Ал типологиялық
зерттеулердің түп тамыры айналып келгенде, салыстырмалы-тарихи зерттеуден
бастау алады. Ол – кез келген ғылымның ежелден қолданып келе жатқан басты
тәсілдерінің бірі. Мәселе, сол әдісті қолдану әдістемесінің белгілі ғылыми
нысананың ерекшелегіне орай жүйеленіп, арнайы мақсатта, арналы бағытта
қолданылып, қалыпқа түсуінде. Бұл тұрғыда тарихи-салыстырмалы әдістің ХІХ
ғасырдың соңына қарай Еуропа ғылымының тарих, этнология саласында әлем
халықтарының этнографиялық ерекшеліктерін салыстыра зерттеуде ерекше
дәуірлеген болатын. Ресейде А.Н.Веселовский еңбектерінен бастау алатын бұл
мәселені кеңестік кезеңде В.М.Жирмунский, Б.Н.Путилов, К.В.Чистов [2, 16-
22] сынды ғалымдар қазақ әдебиеті тарихытану арнасында методологиялық
тұрғыдан негіздеп, нәтижелі жұмыстар жүргізді. Қазір ол жемісті жалғасын
табуда. Оның жекелеген мәселелеріне байланысты арнайы ұжымдық еңбектер мен
жинақтар да жүйелі шығарылып келеді [3, 172].
Бұл тұрғыда қазақ қазақ әдебиеті тарихы ғылымында жарыққа шыққан
еңбектердің некен-саяқ болуы оған әлі де толықтай, егжей-тегжейлі зерттеу
жүргізуді талап етеді.
Зерттеу нысаны – Қазақтың отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыындағы
параллель элементтер, ұқсас құбылыстар, қайталамалы сюжеттер және олардың
поэтикалық-мифтік астарлары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты
қазақтың отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыындағы параллель құбылыстарды
тереңірек зерттеу, олардың халық өміріндегі мән-маңызын анықтау. Біз
адамның тууы, үй болуы мен дүниеден өтуі кезінде атқарылатын ғұрыптарға
қатысты орындалатын өлең-жырларды тексеруді мұрат тұттық. Ғалымдардың
берген сипаттамаларына сәйкес олардың рухани мағыналарын айшықтап көрсетуге
ден қойдық. Осы мақсатқа орай мынадай мiндеттердiң шешiмiн табу көзделедi:
– Қазақтың отбасы қазақ әдебиеті тарихын жалпы қазақ қазақ әдебиеті
тарихының тұтас жанрлық саласы ретіндегі үйлену тойындағы жанрлық өлеңдерге
саралау жасау;
– Үйлену тойына байланысты ғұрыптық дағдының поэтикалық құрылымын,
этнографиялық типологиялық байланыстар типологиясын, параллельдерді
зерттеу;
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыының
жүйелі зерттеле бастауы өткен ғасыр деңгейіне дөп келеді. ХҮІІІ ғасырдан
бастап, ХІХ ғасырдың соңына дейінгі аралықта хатқа түскен П.И.Рычков,
П.С.Паллас, И.Г.Георги, И.Г.Андреев, А.И.Левшин еңбектеріндегі материалдар,
негізінен, этнографиялық сипатта болды. Ал мәтіннің хатқа түсіп жарық көре
бастаған уақыты ХІХ ғасырдың 2-жартысынан басталады. Олардың басында
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, М.Ж.Көпеев,
А.Е.Алекторов, А.П.Харузин, Н.И.Гродеков, Я.Я.Лютш т.б. зерттеушілер
тұрады. Жинақтарда ғұрыптық дағды үлгілеріне ат қойып, айдар тағып
қарастырылмағанымен, жекелеген жанрлық түрлері жайында құнды пікірлер
жетерлік. Ал ХХ ғасырдың басында ғылым көгіне келген А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедұлы бастаған алаш арыстары
қазақ қазақ әдебиеті тарихытануын жаңа сатыға көтерді.
Кеңес өкіметі дәуірінде М.Ғабдуллин, М.Әуезов, Б.Уахатов, С.Сейфуллин,
М.Сильченко еңбектерінде бірсыдырғы зерттелді. Сонымен қоса Әлкей
Марғұланның, Әуелбек Қоңыратбаевтың, Едіге Тұрсыновтың, Бабаш
Абылқасымовтың, Шәкір Ыбыраев сияқты қазақ әдебиеті тарихытанушылардың
еңбегінде, Кенжехан Ісләмжанұлы Матыжанов, Н.Төреқұлов, Г.Болатова сияқты
ғалымдардың диссертацияларында теориясына, отбасылық ғұрыптарға қатысты
қадау-қадау ойлар баршылық.
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Зерттеу жұмысында негізінен өзек ретінде
А.Байтұрсынов, К.Ісләмжанұлы, Кендібаев Ф, Уахатов Б Абылқасымов Б т.б.
авторлардың еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Жұмыста зерттеудiң әдiс-тәсiлдерiнiң бiрнеше
түрi пайдаланылды. Олардың негiзгiлерi – дәстүрлi сипаттама әдiсi, тарихи-
салыстырмалы, теориялық, типологиялық салыстыру әдiстерi.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу материалдары мен
тұжырымдары жоғары оқу орындарында әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің
тарихы пәндерінен дәрiс оқуда септiгiн тигiзедi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1.1 Ғұрыптық дағды және паралельдер мәселесі
Ауыз әдебиеті - қазақ әдебиеті тарихы әр түрлі тарихи дерек көздері
арасында қазақ халқының өткен өмірін бейнелеу жағынан теңдесі жоқ деректер
тобын құрайды. Тарихымызды қамтитын хронологиялық шеңберінің кеңдігі,
беретін мәліметтерінің молдығы, көлемінің көптігі жағынан қазақ әдебиеті
тарихында басқа дерек көздері арасында ерекше орын алатын жайттар жетерлік
[4]
Академик Ә.Марғұланның айтуынша: Ғасырлар бойы айтылып келген ертегі-
жырды, аңызды, әңгімені ең алғаш шығарып таратқан көшпелі түрік тілдес
елдер [5, 132]. Ол: Сақ, ғұн, үйсін, қаңлы заманынан басталады [6, 215].
Ал, ол тайпалардың қазіргі Қазақстан жерінде б.з.д, IV-І ғасырларда
мекендегені және қазіргі қазақ ұлтының өз негізін солардан алатындығы
тарихтан белгілі. Олай болса, қазақ әдебиеті тарихы қазақ халқының кемінде
2,5 мың жылдық тарихының дерек көзі болып табылады деп айтуға болады.
Себебі, халқымыздың өмір салтының ерекшелігіне байланысты оның мыңдаған
жылғы тарихы негізінен сол ауызша тарих айту арқылы, яғни қазақ әдебиеті
тарихы арқылы бүгінге жеткен.
Профессор Б.Кенжебаев: Тарих пен ауыз әдебиеті бір-біріне жәрдемші,
бірін-бірі толықтырушы. Халықтың ауыз әдебиетін дұрыс, терең ұғыну үшін
оның тарихы қандай қажет болса, тарихын дұрыс, жете, толық білу үшін ауыз
әдебиеті де сондай қажет — деп жазды [7, 16].
Қазақ халқының тарихы көбінесе ел жадында сақталып келеді. Ол аңыз,
әңгіме, хикая, жыр түрінде тарады. Сондықтан бізде жазбалардан гөрі, ауызша
айтылып жүрген аңыз-жырлар мол. Қазақ тарихының бірқатар мәселелері сол
аңыз, жырлардан шығады [8].
Өз тарихын телтума деректерінің негізінде зерттеу мүмкіндігіне енді
ғана ие болған қазақ тарихшылары үшін тарихымыздың дерек көздері ретінде
қазақ әдебиеті тарихы-дың маңызы ерекше. Мысалы, ҚР ҰҒА мүше-корреспонденті
Р.Бердібаев: Тарихтың хатқа түспеген кезеңдеріне келгенде, кейде қазақ
әдебиеті тарихы мұрасы бірден-бір құжатты тіректің орнына жүретіні оның
мәнін еселеп арттырады, — деп, қазақ әдебиеті тарихы деректерінің маңызын
жоғары бағалайды [9, 196].
Дегенмен, ауыз әдебиетінің мәліметтері басқа да деректер сияқты
өздерін деректанулық талдаудан өткізуді, яғни ондағы ақпараттардың
шынайылық деңгейін анықтауды қажет етеді. Ол туралы, әдебиет-танушы ғалым
Т.Сыдықов: Әдебиет - тарих емес, тарихи күрес, оқиғалардың айнасы, сәулесі
ғана. Сондықтан тарихи мәліметтерді алып, сонымен тұп-тура шығуын одан
талап етуге болмайды, Кейде дәл келсе, кейде тарихшы шындықтан аулақтап
кетуі мүмкін. Олай болуы заңды. Өйткені оқиғаны өзінше түсініп, өзінше
баяндауы — ауыз әдебиетінің өкілдеріне жалпы тән нәрсе, — десе [10,141],
Мәлік Ғабдуллин кезінде; Ауыз әдебиеті тарихи фактілерді негізге ала
отырып, оны ақындық қиял арқылы құбылтып жырлайды, суреттеп көрсетеді,
Кейде асырып, кейде өзгертіп елестетеді. Сондықтан ауыз әдебиетін тарихтың
өзі, оның документі деуге болмайды, — деген ой айтқан [11,87].
Қазақ қазақ әдебиеті тарихының, соның ішінде, отбасылық ғұрып
үлгілерінің де жиналу, жариялану, насихатталу, зерттелу тарихының
кезеңдері ғасырлар тереңіне кетеді [12, 4], - дегенмен, оның арнайы түрде
жүйелі хатқа түсе бастаған уақыты ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады.
Арнайы, жүйелі саралаудың бұлайша кенжерек қолға алынуының өзіндік
себептері бар. Ең алдымен, қазақ әдебиеті тарихы ауызша айтылып, таралып,
негізінен күнделікті тұрмыста қолданбалы қызмет атқаратындықтан, оны
қағазға хаттап отырудың қажеттілігі болмағаны белгілі [13, 13].
Екіншіден, өз заманында жадына берік тұтып, өмірінің мәні мен сәніне
айналдырған ұлттың төл перзентінің санасында осы дәуірлеп тұрған көркем
дүние ертең жойылып кетеді-ау деген қауіп болмайды, дәстүрлі мәдениеттің
иесі оны мәңгілік рухани мұра деп таниды. Оны жинау мен хатқа түсірудің
әрқашанда, алдымен, басқа ұлт өкілдері мен көрші елдер тарапынан болатыны
да сондықтан. Өйткені бірінші жағынан басқа ұлт өкілдеріне бұл мәдениет
тосын, таңсық көрінсе, екінші жағынан, жазбаша мәдениетке көшкен ел өкілі
оның ертең заман ауқымы мен жаһандану үрдісінен басқа мәдени дәстүрдің
ықпалына түсіп жедел өзгеретінін біледі, үшіншіден, ең бастысы, халықтық
мәдениетті зерттеу - сол халықтың болмысын бағамдаудың және адамзат
мәдениетінің даму жолын барлаудың төте жолы. Дамудың басқа сатысында тұрған
елдердің дәстүрлі мәдениет Еуропа ғалымдарының құлшына жинап, құмарта
зерттеуі соның дәлелі. Кейіннен бұл топқа сол халықтың оқыған өз зиялылары
да қосылады, олар енді өз халқының әлемдік өркениетке тартылу жолында
ұлттық келбетінен айрылып қалмауы үшін дәстүрлі мәдени мұраны жинауға,
жүйелеуге, зерттеуге, насихаттауға барын салады. Әлем халықтары мәдениеті
тарихының қай-қайсысына көз жіберсек те, олардың мәдени мұрасының жиналу,
жариялану, зерттелу тарихнамасының осы заңды көрінісін танимыз.
Қалай дегенде де, қазақ қазақ әдебиеті тарихыының жиналу, хатқа түсіп,
қордалану мәселесіне шүкіршілік айтуға әбден болады. Көшпелі өмірдің
дәстүрлі мәдениеті дәуірлеп тұрған кезде қаймағынан қалқып болса да дені
жиналып қалды.
Қазақ әдебиеті тарихын неғұрлым нақтылы, жүйелі зерттеудің жолдары
көп. Өскелең дәуіріміз бен талғамы күшті жұртшылығымыздың биік талаптарына
жауап бере аларлық жаңа ізденістер жүргізу қажеттігі кәміл. Ол үшін ауыз
әдебиеті туралы ғылымды да жетілдіре, оның методологиялық тәсілін кеңейте,
кемелдендіре түсу шарт.
А.Байтұрсынов жасаған халық шығармашылығының жүйесі төмендегідей [14,
232]:
Ауыз әдебиеті
Сауықтама Сарындама
Ермектеме Зауықтама Салт сөзі Құрып сөзі Қалып сөзі
Ертегі Ертегі жыр Мысалдар Той бастар Жын шақыру
батырлар
Ертексімек Тарихи жыр Ділмәр сөз Жар -жар Құрт шақыру
афоризм
Аңыз әңгіме Айтыс Тақпақтар Беташар Дерт шақыру
Өтірік өлең Өлең Мақалдар Неке қияр Бесік жыры
Жұмбақ Үгіт өлең Мәтелдер Жарапазан
Жаңылтпаш Толғау
Бас қатырғыш Түрлі терме
сөздер өлеңдер
Үміт өлең
А. Байтұрсынов еңбегі біріншіден әдеби зерттеуге арналғандықтан,
көріп отырғанымыздай халықтың тарихи шығармашылығын халықтық таза қазақ
әдебиеті тарихылық әдеби шығармалардан (ертегі, айыс, той бастар т.б.)
бөлмей сыныптаған.
Қазақ халық шығармашылығының сыныпталуына белгілі ғалым X.
Досмұхамедұлы, тарихи шығармашылық жанрын бөліп қарамаса да, өз пікірін
айтып кеткен, ол да ауыз әдебиеті жүйесіне белгілі ауызекі шығармашылық
дәстүрлердің бәрін енгізген [15]. Халел Досмұхамедұлы жасаған жүйе
төмендегідей:
1. Эпос (жыр): а) батырлық; б) тарихи; в) жануарлық;
2.Ертегілер;
3. Мақал-мәтелдер;
4.Жұмбақтар;
5.Ырым сөздер;
б.Жаңылтпаш;
7. Наным-сенімдер;
8.Аңыздар;
9.12-жылдық жыл санау (жыл, ай, апта атауларының және жыл мезгілдері
туралы әңгімелер);
Жын-шайтан (демонологиялық – Жалмауыз-кемпір, Жезтырнақ, Албасты,
Марту, Қара, Обыр, Үбе, Жын, Пері т.б.);
Аспан денелері туралы (космогониялық - жұлдыздар, найзағай, жасын,
құлаған жұлдыз, Шолпан, Жетіқарақшы, Аққу шоғыры, Кемпірқосақ т.б.);
12. Түс пен оны жору;
13. Ойын, жаңылтпаш, қайтарма;
14. Ескілікті әңгіме;
15. Шежіре а) жеке кісі; б) ру; в) тайпа; г) жеті ата; д) хандар;
Тұрмыс-салт жырлары (Қыз-Жібек, Қозы-Көрпеш, Баян-сұлу, Айман-
Шолпан т.б.);
Айтыс а) рулық айтыс; б) тайпалық тартыс; в)қыз бен жігіт айтысы; г) жұмбақ
айтыс; д) хат арқылы айтыс;
Мақтау өлеңдер а) кісі мақтау; б) ру мен тайпаңы; в) отанды, туған жерді;
г) оқиғаны, затты, жануарды т.б.;
Жоқтау өлеңдері а) аруақты немесе жер аударылған кісіні, б) отанды; в)
жастық шақты; г) ғашықты т.б.;
20. Жылап-сықтау;
21. Көңіл-айту, жұбату өлеңдері;
22. Мысқыл, келеке, кекесін-келемеж, шағу;
23. Билік сөз (билердің шешен шешімдері, нақылдары);
24. Бата, алғыс сөздері;
25. Қарғыс сөздер;
26. Күлкі, көңіл көтеру сөздері;
27. Әзіл сөз;
28. Үгітөлең;
29. Зар-заман толғаулары;
30. Қыздырушы, намысқа шақырушы өлеңдер;
31. Болжау өлендері;
32. Өсиет өлеңдері;
33. Өмірбаян өлеңдер;
34. Бесік жыры;
35. Үйлену тойы өлеңдері а) жар-жар, б) той-бастар, в) беташар;
36. Ғашықтық өлеңдер;
37. Қоштасу өлендері;
38. Көрісу өлеңдері;
39. Сәлем-өлеңдер;
40. Әруақпен тілдесу;
Емдеу өлеңдері: бақсының жын шақыруы, оқу, арбау, көшіру, қағу, үшкіру, дем
салу, садақа-құдайыда бата беру, кітап-ашу, бой-тұмар сөздер, құмалақ ашу
т.б.;
42. Өтірік-өлең;
43. Жарапазан;
44. Боғауыз өлең;
45. Діни сарынды өлеңдер;
46. Араб-парсы әдебиетінен кірме әдебиет.
М. О. Әуезов өзінің Л. С. Соболевпен бірігіп жазған мақаласында қазақ
шығармашылығын төмендегідей сыныптайды [16]:
1. Ауыз әдебиетінің кіші үлгілері: үйлену өлендері (жар-жар, беташар,
сыңсу), лирикалық тұрмыс өлеңдері: (жоқтау, қоштасу, естірту).
Ертегілер, аңыздар, мақалдар, жұмбақтар (ертегілер - қиял-ғажайып,
тұрмыстық, балаларға арналған, аңыздар және күй-аңыздар).
Батырлық эпос (батырлар жырлары: Қобыланды, Ер Тарғын, Ер
Сайын).
Лирикалық-тұрмыстық жырлар: Қозы-Көрпеш - Баян-сұлу, Қыз-Жібек,
Айман-Шолпан және т.б.
Тарихи өлеңдер.
Ақындардың тартыс жырлары - Айтыс.
Көріп отырғанымыздай халық шығармашылығы көбіне әдеби тұрғыдан
зерттеліп, кейде тек халық шығармашылығының тізімі түрінде берілген.
Жоғарыда келтіріліп отырған қазақ дерек көздерінің осы күнге дейін жасалған
жүйеленуі де әдеби тұрғыдан жасалып, әдеби-жанрлық жағы басым алып кеткен.
Мұның өзі қазақ әдебиеті тарихыдың ғұрыптық жанрларының да, көркем
жанрларының да әдеби мәні өте жоғары екендігін көрсетсе керек.
Ауыз әдебиеті мұрасының өзіндік өзгешелігін анықтауға аса қажетті
тәсілдің бірі – салыстырмалы-тарихи әдіс болмақ. Орыс қазақ әдебиеті
тарихытану ғылымы ауыз әдебиеі шығармаларын осы тәсіл негізінде тексеріп,
күрделі нәтижелерге жетіп жүргені белгілі. Шынында да қазақ әдебиеті тарихы
материалдарына кең де жүйелі салыстырулар жасамай, ондағы үндес, қайталама
фактілерді тексермей, олардың заңдылықтары мен ерекшеліктерін есепке алмай,
ауыз әдебиетінің табиғатын түсіну қиын.
Бұл мәселені теориялық жағынан дәлелдеп, арнаулы еңбек жазған көрнекті
орыс қазақ әдебиеті тарихышысы Б.Н.Путилов: ...в широком смысле под
типологий следует, очевидно, понимать закономерную, обусловленную рядом
обьективных факторов повторяемость в природе и обществе, которая
обнаруживает себя в пердметах и явлениях, в свойствах и отношениях, и в
элементах и структурах, в процессах и состояниях [1, 56], - деп көрсетеді.
Түптеп келгенде, салыстырмалы-тарихи әдістің мақсаты жеке фактілердің
ұқсастығын немесе сәйкестігін анықтау ғана емес, ортақ заңдылықтар мен
процестерді табу болмақ...
Қазақ әдебиеті тарихыдағы ұқсастық пен сәйкестіктің өзі типологиялық,
генетикалық және тарихи-мәдени байланыстылық делініп, негізінде, үш жүйеге
бөлінеді. Мұның алғашқысы неғұрлым кең тараған тұрақты фактор болып
есептелінеді. Сонымен қатар туысқан халықтардың, дамуы жағынан түрлі
сатыдағы (стадиядағы) жұрттардың, ұзақ уақыт бір-бірімен мәдени қарым-
қатынаста болып келген көршілердің қазақ әдебиеті тарихыын салыстырып
зерттеу де пайдалы. Ал, жалпы алғанда, салыстырмалы-тарихи әдістің жемісті
болуы белгілі бір халықтың қазақ әдебиеті тарихылық материалы жеке жанрлар
бойынша да, тұтастай да меңгеріліп, сипатталып, жан-жақты көңіл бөлінуіне
тікелей байланысты [17, 4].
Типология - ғылымның салыстыра зерттейтін тәсілі. Екінші сөзбен
айтқанда, әрбір затты және табиғат пен қоғамдық құбылыстарды ғылымның әр
жүйесінде бір-бірімен салыстыра, теңестіре отырып, олардың қалай пайда
болғанын, даму жолдарын, өзара ұқсастық, ерекшеліктерін анықтайтын сала.
Типологиялық зерттеулердің ұлттық ерекшеліктері тұрғысынан жүргізілуі
параллельдерге қатысты болмақ.
Параллель – гр. parallellos – бір-біріне ұқсас, қайталамалы
құбылыстарды зерттеуге арналған құбылыс [18, 256]. Параллель әдебиеттану
ғылымында және тіл білімінде де қолданылады. Мәселен, қазақ халқындағы әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлердің бір-біріне ұқсас тұстарын зерттеп-зерделеуге
арналған құбылысты параллельдер деп те атайды. Мәселен, үйлену ғұрпы мен
адам қайтыс болған кезде жасалатын ғұрыптарда бір-біріне ұқсас құбылыстар
жетіп артылады. Қазақ ғалымдарының ішінен оны алғаш рет жүйелі зерттеуге
талпыныс жасаған әрі елеулі жетістіктерге жеткен профессор К.Ісләмжанұлы.
Этнография, археология мен тарих мамандарының соңғы жылдары жүргізген
зерттеулері түрлі-түрлі халықтардың әлеуметтік, рухани тарихына бірдей,
біркелкі өлшеммен келуге болмайтындығын көрсетті. Әр халықтың тұрмыс-
тіршілігінде, рухани өмірінде жергілікті географиялық, климаттық, тарихи-
әлеуметтік жағдайларына сәйкес келмей қалуы мүмкін. Өзара салыстырылатын
материал географиялық кең көлемде алынған күнде локальдық, жергілікті
ерекшеліктер зерттеушінің назарынан тыс қалып қоюы мүмкін. Сөйтіп, тарихи
типология әдісінің субъективизмге жол ашатындығы аңғарылды. Ортақ
заңдылықтарды белгілі құбылыстың әр түрлі халықтардағы көріністерін өзара
салыстыру жолымен ашуға болады. Алайда мұндай салыстыру дүние жүзінде
тіршілік ететін немесе еткен халықтардың барлығын әлбетте қамти алмайды.
Осы себептен салыстыруға кездейсоқ объектілер алынуы әбден мүмкін. Сонымен
қатар, талдауға алынған материал ұшан-теңіз болғандықтан, талдау сапасы
үстірт болмай қоймайды: көп деректердің тасасында қорытынды ойдың қарасы
көрінбей қалады. Және де зерттеуші, негізінен, өзі жетік білетін
материалдарды ғана талдайды. Демек, жалпыға ортақ заңдылықтар іс жүзінде
материал негізінде ғана шығарылады,- деп жазады М.Стеблин-Каменская.
Сонымен, тарихи-типология әдісінің жақсы жақтарымен кемшіліктері де аз
емес. Осы кемшіліктер, негізінен, материалды тым кең географиялық көлемде
пайдаланудан туып отыр: дүние жүзіндегі көп халықтардың қазақ әдебиеті
тарихыы мен тұрмыс-тіршілігінен автордың ойын дәлелдейтін фактілерді табу
қиын емес. Бірақ, зерттеуші назарынан тыс қалып қойған материалдардың
ішінде оның пікірін дәлелдемейтін мағлұматтардың да кездесіп қалуы мүмкін.
Демек өз тарихы, өзіндік тарихи-әлеуметтік, мәдени-рухани ерекшеліктері бар
халықтың қазақ әдебиеті тарихы тарихын әлеуметтік, географиялық, т.б.
жағдайлары мүлдем өзге халықтың тұрмыс-тіршілігінен, сөз өнерінен
келтірілетін мағлұматтардың негізінде түсіндіру үшін кейбір аса қажет
шарттарды естен шығармауымыз қажет. [19, 43]
Мысалы, қазақ әдебиеті тарихын зерттегенімізде туысқан түркі-монғол
халықтарының, түркі-монғолдармен мыңдаған жылдар бойы тығыз байланыста
болған угор-финн, туңус-маечжур және әлеуметтік-экономикалық, этно-
психологиялық, географиялық жақтарынан қазаққа ұқсас Африка, Азия, Америка
көшпенділерінің халық шығармашылығы мен этнографиясынан алынған
материалдарды салыстыруымыз қажет сияқты.
Тарихи-типология зерттеуінің деректік базасы мол болуы қажет. Қазақ
әдебиеті тарихылық деректердің дұрыс алынып отырғандығын, тексеріліп
отырған дәуірге сай келетіндігін анықтау үшін этнография, тарих, археология
мағлұматтарына жүгінуіміз қажет. Талдаудың толықтығы мен жүйелілігі
математикаға қандай қажет болса, тарихи ғылымға да сондай қажет. Онсыз оның
талдау логикасына емес, керісінше, тек беделді айтылған пікірлерге ғана
арқа сүйеуіне тура келеді,- деп дұрыс айтқан В.Никифоров. Ал қазақ
әдебиеті тарихы-филологияға ғана емес, тарих ғылымдарының да қатарына
жататындығы белгілі. [20, 251]
Осы мол материалды зерттеу үстінде пайдаланудың да өз тәртібі болуға
тиіс. Біздіңше, әр топқа кіретін мағлұматтарды концентр (тұрақты шеңбер)
құрамында қарастырған жөн. Мысалы, қазақ әдебиеті тарихын қарастырғанда
бірінші шеңберге қазақ, қырғыз, ноғай, түрікмен, қарақалпақ, алтай, тува
сияқты әрі генетикалық жағынан туыс, әрі мал шаруашылығымен айналысып
жүрген көшпенді халықтар қазақ әдебиеті тарихыының материалдары еніп,
бұларға қоса аталған халықтар мен алыс туыстығы бар әрі мал бағушылықпен
айналысып, көшпенді өмір сүрген, әрі іргелес жатқан елдер – монғол, бурят,
қалмақ материалдары қосылуға тиіс. Бұл халықтар генезисі жағынан түркі
халықтарынан, керісінше, аталардан тарағандығын еске сақтау керек. Сонда
типологиялық талдау қазаққа туыстық қатынасы бар, ортақ тілдерде сөйлейтін
тұрмыс-тіршіліктері, тарихы, әлеуметтік психологиясы ортақ халықтар қазақ
әдебиеті тарихымен шектеледі. [21, 135]
Алайда, осы концентр-шеңберге кіретін халықтардың саны көп емес,
сондықтан, кейбір маңызды типологиялық тенденциялар анық бой көрсете алмай,
зерттеуші назарынан тыс қалып қоюы мүмкін. Сондықтан, бақылау жасау
мақсатымен, екінші концентр-шеңбер арқылы қазаққа көшпенділік тұрмыс-
тіршілігі, психикасы, т.б. жағынан жақын, бірақ туыстығы жоқ өзге халықтар
қазақ әдебиеті тарихыынан алынған тиісті материалдарды дәл алғашқы
шеңбердегідей етіп өзара салыстырып өтіп, бұл салыстырудан пайда болған
қорытындыларды алғашқы шеңбер қорытындыларымен салғастыру керек. Сонда
алғашқы шеңбердегі материалдарды тексергенде, назарымыздан тыс қалып қойған
тенденциялар анықталуы мүмкін және локальдық (жергілікті) ерекшеліктерді
байқауға мүмкіндік туады. Дегенмен, мұндай салғастырудан кейін де қай
тенденцияның жергілікті (локальды) сипаты, қай тенденцияның жалпы
типологиялық сипаты бар екендігін анықтау қажет. Ол үшін алғашқы шеңберге
кіретін халықтарға генетикалық жағынан туыс, бірақ көшпенді емес, отырықшы
халықтар қазақ әдебиеті тарихыын үшінші шеңбер арнасында алғашқыдай етіп
өзара салыстырып өткеніміз жөн. Бұл шеңберге өзбек, татар, башқұрт, құмық,
қарашай-малқар, түрік, т.б. отырықшы түркі халықтарының фолкьлоры енуге
тиіс. Туысқан көшпенді халықтардың қазақ әдебиеті тарихыында сақталмаған
немесе жазылып алынбаған мағлұматтар үшінші шеңбердегі түркі халықтарында
сақталып қалуы ықтимал.
Қазақ әдебиеті тарихы жанрлары көркем қазақ әдебиеті тарихы
(художественный қазақ әдебиеті тарихы), ғұрып қазақ әдебиеті тарихыы
(обрядовый қазақ әдебиеті тарихы) деп екі салаға бөлінетіні белгілі.
Ғұрыптық дағдыларды арнайы қарастырған Б.Абылқасымов былай дейді:
Қалыптасқан халық шығармашылығы ғылыми жүйе бойынша қазақ әдебиеті тарихы
мынадай үш саладан тұрады: 1) Отбасылық ғұрып (семейно-обрядовый). 2)
Маусымдық ғұрып (Календарно-обрядовый). 3) Наным-сенімдер ғұрпы
(Заклинательный) [22, 11]. Біз осы классификацияны басшылыққа ала отырып,
ғұрыптық дағды лексикасын идиоэтникалық тұрғыдан қарастыруға тырыстық.
Себебі этнотілдік деректер сан ұрпақ танитын ана тіліміздің қорында
мәңгілікке сақталатын сарқылмайтын қазына. Осы байлықтың кені қазақ ауыз
әдебиетінің ғұрыптық дағды үлгілерінде сақталған. Өйткені бұл шығармаларда
ата-бабаларымыздың елдік салты, мәдени, рухани ғұрпы, тағдыры ерекше
жырланған. Ғұрыптық дағдыды қазақ мәдениеті мен дүниетанымының
энциклопедиясы деуге болады.
Ахмет Байтұрсынов қазақ қазақ әдебиеті тарихыын тұтастай саралай келе,
отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыына да кеңінен тоқталады. Оларды алғаш
рет Ғұрып сөзі деген атаумен бір салаға топтап, жеке жанр ретінде
ерекшелеп көрсетеді. Бұл ұғымға, негізінен отбасылық рәсімдерге байланысты
шығармаларды жатқызады және жарапазаннан басқасы сол талап үдесінен шығады
[23]. Бірақ ғұрып сөзін отбасы рәсімдеріне қатысты ықшам аяда алады да,
наным-сенім қазақ әдебиеті тарихыына қалып сөзі деген термин қолданады.
Бұл тұрмыстық (бытовой) қазақ әдебиеті тарихы дегенге келетін тәрізді.
Қалай дегенде де, отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыын бір арнаға
жинақтаудың үлгісін көрсеткен Б.Абылқасымовтың: Өкінішке орай, кейінгі
қазақ қазақ әдебиеті тарихытанушылары Ахаң байқаған, Ахаң ұстаған жүйе
шылбырынан айрылып қалған [22, 10], - деген уәжі де орынды.
А.Байтұрсыновтан соң отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыын зейін қоя
зерттеген М.Әуезов оларды Сыршылдық салт өлеңдері деп атап, іштей Ел
салтындағы шер өлеңдер және Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдері деген екі
салаға бөліп, Дін салты мен ұғымынан туатын өлеңдермен бірге
топтастырады. Салт сөзінің ғұрып сөзімен қатар ғылыми айналысқа түсуі
де осы еңбектен басталады.
Көріп отырғанымыздай, бертінге дейін, нақтылап айтқанда, өткен
ғасырдың 60-жылдарына дейін отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыы арнайы
жеке жанр ретінде топталған емес.
Халықтың күнделікті тіршілігінде үздіксіз қайталанатын рәсімдер, әдет-
ғұрыптар, салттар оған белсенді араласатын, оның аса маңызды құралдарының
бірі болып табылатын қазақ әдебиеті тарихыға әсерін тигізбей қоймайды.
Былайша, қарабайырлау түсіндіргенде, ел тіршілігінде әрдайым жүйелі
атқарылатын ғұрыптар мен рәсімдерде (маусымдық, кәсіптік, отбасылық т.б.)
қайталанып отыратын әрекеттер, ырғақтар, әуендер соған лайықты қайталанатын
дыбыс, сөз, тіркес, мотив, сюжеттердің формулаларын туғызбай қоймайды.
Қазақ әдебиеті тарихы поэтикасының бүкіл эстетикалық табиғатын түгел
тікелей ғұрыптық ойлаудан тудыру, әрине, бір жағынан, сыңаржақ болып
табылады.
Қазақ әдебиеті тарихының шындықты бейнелеу жолдарының да өзінше
сипатқа ие екендігін әркез есте ұстаған жөн. Бұл орайда, ол әдебиеттен
бөлек сипат танытады. Мәселен, отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыы
халықтың отбасылық өмірге байланысты дүниетанымын, дәстүрлі әдеп
нормаларын, оны жетілдіруге байланысты заман сұранысын өнер тілімен
өрнектеп қана қоймайды, өзі соған байланысты рәсімдерді атқарудың белсенді
тетігі болады. Яғни, халық шығармашылығының шындықты бейнелеуі екі арнада
қатар жүреді және бұл екі арна аса күрделі байланыстар жүйесін құрап, іштей
сан қатпарлы желілерге тарамдалып жатады. Олардың барлығы өзара бір-біріне
тәуелді, белгілі шарттылық шеңберінде қызмет етеді. Оның әдебиет
поэтикасынан ерекшеленетін сипаты да осында. Қазақ әдебиеті тарихы
поэтикасы әдеби шығарма сияқты белгілі автордың көзқарасын білдіретін
төлтума дүниенің ерекшеліктерінен тұрмайды, ол – дәстүрлі халық
шығармашылығының заңдылықтарына қатаң бағындырылған, ешқандай жеке
қолтаңбаны танытпайтын, әлдекім ойынан шығармаған, қазақ әдебиеті тарихыдың
табиғи болмысының аясында туған мәтіндердің көркемдің жүйесі. Оның (жеке
мәтіннің) авторы да, өзіне ғана ерек сипаты (қолтаңбасы) да жоқ, дәстүрлі
қатаң заңдылыққа бағынатын поэтикалық әлем. Солай бола тұра, ол – үнемі
қозғалысты, дамып отыратын (баяу болса да) жанды процесс.
1.2 Беташар ғұрпы және ондағы параллельділік құбылысы
Дәстүрлi беташар әдетте, тойға жиналған халық тарқар кезде өткiзiлген.
Шымылдық iшiнде отырған келiннiң басына орамал жауып, той өтiп жатқан үйдiң
ең жақын, үлгiлi келiндерi екi жағынан қолтықтап алып шығады. Беташардың
тәрбиелiк мәнi зор болғандықтан, келiншектiң екi жағына тұратын әйелдер
жесiр, жеңiлтек, т.б. болмауы қатаң ескерiледi. Орамалдың теңге түйiлген
ұшын домбыраның мойнына не таяқтың ұшына байлап, жырау беташар жырын
бастайды. Ол шаңыраққа жаңа түскен келiнге ата-енесiн, үй-iшiн таныстырады,
қандай туысқандық жақындығы бар екенiн, беделiн, қадiр-қасиетiн шебер
тiлiмен жеткiзiп, әрқайсысына жеке-жеке сәлем жасатады. Сәлем алған адам
жас келiнге беретiн сый-сыяпатын атайды. Мысалы, сол шаңыраққа жақын
ауқатты туыстары құлынды бие, ендi бiреулерi отауға тiгетiн киiз үй, т.б.
берген. Дәстүр бойынша, жаңа түскен келiндi беташар жоралғысы жасалмастан
бұрын қыз-келiншектерден басқа ешкiм көрмеген. Келiннiң бетiн ашушы жас
келiндi ауылдың ардақты адамдарына, күйеуiнiң ағайын-туыстарына таныстыру
шумақтарын өзiнше суырып салып айтуы шарт. Ол үшiн жырау не ақын екi-үш күн
(кейде 10-15) бұрын сол оттың басына келiп, дайындық жасаған. Үй иесi оның
бет ашқан еңбегiне беретiн сыйлығын (ат, түйе, бiрнеше уақ мал, т.б.) алдын-
ала атап қоятын болған. Егер оның айтқандары көптiң көңiлiнен шықса, онда
сол үйдiң ең қадiрлi адамы, туысы саналған. “Келiннiң бетiн кiм ашса - сол
ыстық” деген мәтел де осыдан туған. Беташар айтылып болған соң сол үйге
туыс жасы үлкендер, көршi-қолаңдар жас келiннiң қолынан “шәй iшу” рәсiмiн
өткiзген. Бұл кезде жас келiнге өзiне тетелес сол үйдегi не жақын абысыны
көмекке келген. Абысын-ажын арасындағы болашақ татулық осы арадан
басталған. Осы бiрiншi дастарқан үстiнде келiннiң жүрiс-тұрысына, мiнез-
құлқына, т.б. назар аударылып, ол алғашқы сыннан өткен. Соңынан жасы үлкен,
халыққа қадiрлi қария келiнге бата берген. қазақтың беташар салты жаңа
заманға да бейiмделiп, жалғасын табуда. Қазiргi кезде беташар салты той
асының алдында өткiзiлiп жүр.
Әрине, қыз ұзату тойындағы сияқты келін түсіру тойы кезінде де
атқарылатын ғұрыптар мен ырым-жырымдар жетерлік. Мәселен, келе жатқан
келіннің алдына арқан керу, атасының үйіне әкеліп отқа май құюдан бастап,
жас келіншектің қолынан шай ішуге дейінгі ғұрыптық шаралардың барлығы ойын-
сауық, балуан күрес, ат бәйгесі, көкпар сияқты думанмен қоса атқарылады.
Солардың ішінде өлеңмен өрнектеліп, ұзақ жырмен толғанып айтылатын ғұрыптық
рәсім тек беташар ғана.
Беташарды кез келген адам айта бермейтін болған, оны ел ішінде
ақындығымен, өнерімен танылған, әдет-ғұрып, салт-санаға жетік жігіт ағасы
атқарған. Беташарды міндетті түрде жігіт айтады, мұның да өзіндік мәні
болған. Ахмет Байтұрсыновтың айтуынша, ертеректе беташар көбінесе
әндетілмей, тақпақтап айтылғанға ұқсайды [23, 187-188]. Сондықтан оны ғалым
өлеңді сөйлемдерге жатқыза отырып, онда әннен гөрі мазмұнға көбірек көңіл
бөлінетіндігін ескертеді.
“Беташар” - келiн түсiру тойында айтылатын ғұрыптық жырлардың бiр
түрi. “Беташар” ғұрпын, негiзiнен, жыршы-жыраулар мен ақындар, өлеңшiлер
атқарады. Өйткенi ол өзiндiк сазды әуенi бар өлеңмен орындалады. Бет ашушы
әрбiр өлең шумағы аяқталған сайын, қолындағы қамшының немесе домбыраның
ұшымен ақ желектi көтерiп келiннiң бетiн жұртқа ашып көрсетiп отырады,
келiн де өз тарапынан iлтипат танытып, оң тiзесiн бүге сәлем етiп тұрады.
Дәстүрлi “беташарлар”: Айт, келiн-ау, айт, келiн, Атыңның басын тарт келiн.
Сауысқаннан сақ келiн, Жұмыртқадан ақ келiн, Атаң менен анаңның, Айтқызбай
көңiлiн тап келiн - сияқты дәстүрлi жолдармен басталып, инабатты, ибалы
жақсы келiн болуға үндейтiн өсиеттермен, дәстүрлi қоғамның отбасылық қарым-
қатынас тән әдеп негiздерiн тәптiштеумен жалғасады. Одан әрi келiнге жаңа
жұрты ата-енесiнен басталып рет-ретiмен таныстырылады: Келiн, келiн,
көрiңiз, Көрiмдiгiн берiңiз. Ала-құла демеңiз, Түсiн айтып қойыңыз. Жылқы
берсең, көктен бер, өзi жорға берiктен бер. қайын атаға бiр сәлем, - деп
әрқайсысына сәлем еткiзiп, көрiмдiк сұралады. Мұндайда жеңiл әзiл, шымшыма
мысқыл да араласып отырады. “Беташар” соңы келiнге тату-тәттi, балалы-
шағалы бақытты ғұмыр тiлеумен аяқталады. Ақын-жыршылар “беташар” мәтiнiн
өздерiнше түрлендiрiп, жаңа әуенмен құлпырта айтады. Мұндай кезде келiн
түсiрген ауыл адамдарының аттары аталып, жөндерi түгелденiп, тыңдаушыларды
ерекше әсерге бөлейдi. Кейде “беташарды” ақындарға арнайы жаздырып алып
айту үрдiсi де бар. Бұл дәстүр кейiнгi жазба әдебиеттен де жарасымды
жалғасын тауып келедi.
Беташардың мән-маңызы мен мақсат-мұраты жөнінде А.Байтұрсынов:
...Беташар өлеңінің не мақсаттан туып, не үшін айтылатынын тексерсең,
мұнда үлкен мағына бар екенін айыру қиын емес. Беташар – беті ашылған
жастың бетін ашып, өмір таныту, әрбір елдің өзі қолданған жол-жобасын
түсіндіру. Тәжірибесіз жас әйел жаңа өмірге кіріп, жаңа қауымның ортасына
келгенде, сол қауымның қадірлі, құрметті үлкендерін тануға керек. Солардың
әрқайсысының орнын білу керек. Жаңа қауымның қадірлейтіні кім, ұлық тұтып
сыйлайтыны кім, жаста еркелетіп аялайтыны кім, жас келіннің бұларды топ
алдында танып, біліп алуы қажет. Үлкендердің алдында келіннің тәжім қылуы –
сол жаңа шарттарға көндім, қабыл алдым дегенінің белгісі.
Екінші үлкен мағына: беташарда қазақ елінің жаңа түскен келінді
келешекте ана болуға, қадірлі келін, үлгілі жеңге болуға үйретеді. Бұл
өлеңнен қазақ жұртының әйелге жалпы көзқарасы білінеді. Әйел – үй ішінің,
ауылдың ағайын ортасының ұйытқысы. Солардың жарастығы, гүлі, берекесі.
Күйеуі – сүйеніші, тірегі. Дос тауып, туысқан құрып беретін көмекшісі,
досы. Өлеңде сол міндеттер толық айтылады [23, 187-188] – дейді. Шынында
да беташарда дәстүрлі қазақ қоғамының келінге қойылатын ахлақты (моральдық)
ұстанымдары жан-жақты жырланады. Оны өлеңнің мазмұндық-композициялық
құрылымынан айқын аңғаруға болады.
Тұтастай алғанда, беташар мәтінін екі үлкен бөлімге бөлуге болады.
Оның алғашқысы, келінді жаңа түскен жұртқа, сондай-ақ, жаңа туысқандарын
келінге тәптіштей таныстыру болса, екіншісі келінге Айт, келін-ау, айт,
келін деп, оның назарын аудара отырып, үгіт-наисхат айту. Бұл жердегі
айт сөзі әй келін-ау деген сияқты қаратпа мағынада қолданылған. Өлеңнің
осы құрылымын ескергендіктен болса керек, С.Сейфуллин оларды беташар және
Айт келін деп екі тақырыпқа жіктейді [24, 109-125]. Шынтуайтына келгенде,
бұл бір жырдың екі бөлігі ғана.
Композициялық жағынан алғанда, осындай екі мағыналық арнада өріс
ашатын беташар мәтінін іштей ұсақ тақырыпшаларға бөлуге болады. Оларды –
бет ашушының шабыт шақырып, өзін мадақтауы, той жасаушыны мадақтау, келінді
сипаттау, күйеу жігіттің туысқандарын, ауыл-аймақ, жақын-жуықты атап-атап
таныстыру, келінге үлгі-насихат айту, бата беру деп саралауға болады.
Дәстүрлі беташарлардың барлығында негізінен осы құрылым сақталады.
Мазмұндық жағынан беташарлар бірегей болғанмен, тіл кестесі, өлең өрімі,
ұйқас үйлесімдері жағынан әр алуан болады. Өйткені оны айтушылар өз талант
қарымына қарай түрлендіріп жырлайды. Беташушы ақын немесе жырау болса,
өлеңнің көркемдігі де жоғары, формалық жағынан да түрленіп келеді. Ел
жадына жағып, ауыздан-ауызға таралатыны да осы жырлар. Тіпті, олардың біраз
үлгілері жыраулардың беташары деген атпен басылып та шыққан.
Беташарлардың барлығы да, ең алдымен, жиналған жұртқа қаратылып
айтылатын:
Алқалаған әлеумет,
Жұрт жиылған бұқара!
Сөз сөйлемей сабыр ет.
Беташарға біз келдік,
Атадан қалған бұл ғадет.
Немесе:
Келін-келін келіп тұр,
Келіп үйге еніп тұр.
Қайын жұрты халқына
Иіліп сәлем беріп тұр, -
деген сияқты арнау өлеңнен басталады. Одан әрі қарай:
Қолыма алдым мен қамшы,
Басына жібек байлаған
Ар жағында жібектің
Ақ жұмыртқа, сары уыз,
Ұядан шығып гүлденген,
Ұшамын деп қомданған,
Ата-анадан тәрбие,
Жақсылардан үлгі алған.
Жақсы атаның данасы,
Көргенді жердің баласы.
Қарағым деп өсірген,
Әке менен ананың
Алдында жалғыз шырағы,
Бауыр еті баршасы,
Ақ ботадай ойнаған,
Қолындағы наршасы..., -
деген сияқты келінді таныстыра отырып, мадақ айтылады. Бірақ мұнда беті
ашылып, отырған келінге қатысты нақты сипаттар болмайды. Тіпті оның
сұлулығын, көркін, мінезін сипаттаған сәттің өзінде де: Айырған алтын
секілді, күміске меңзес өзіңіз, Тал шыбықтай бұралған, Мойның піскен
алмадай, Шашың жібек талмадай, бетің аппақ айнадай, етің жұмсақ майдадай,
қасың қиғаш қаламдай..., - деген сияқты халық әдебиетінде қалыпқа айналған
жалпылама теңеулермен сипатталады. Сондықтан беташар мәтінінде нақты
портрет немесе дәлірек мінездеулер кездеспейді. Ақындардың өзін таныстыруы
немесе шабыт шақыру өлеңдерінде де:
Мен сөйлейін аспандай,
Дария ағып тасқандай.
Қарындас келдің қаумалап,
Мен сөйлейін аумалап.
Таусылмайтын бұлақпын,
Тартып алсаң қауғалап, -
деген сияқты өзін-өзі шарықтай көтерген таптаурын жолдар кездеседі. Мұндай
сипаттаулар беташардың барлық мәтініне тән құрылым емес, олар көбінесе ақын
беташарларында кездеседі. Дәстүрлі халық беташарларындағы тұрақты өлең
жолдары келінге жаңа түскен жұртын қайын атасы мен қайын енесінен бастап
таныстыру болып табылады. Бұл таныстырудың өзіндік ғұрыптық мәні бар. Бет
ашушы әр адамды атап таныстырған сайын келін оған иіліп, сәлем салу
салтын жасайды. Бұл – қазақ ғұрпында тек беташар кезінде ғана емес,
күнделікті тірлікте берік сақталуы тиіс ғұрып. Келін алғашқы таныстықтан
соң, өзі иіліп сәлем беруге тиісті үлкен сыйлы адамдарды біліп, оларды
көрген жерде оң тізесін бүгіп, қолын қусыра сәлем етуі қажет. Сондықтан
беташар елдің ең сыйлы адамдарын, етжақын үлкен туыстарды таныстырудан
басталады. Таныстыру барысында оның жақын жуықтығын айта отырып, атақ-
абыройы мен бедел-даңқын қоса таныстырады.
Ордаға салса, олжа алған,
Омырауға салса, төске алған,
Онан да байлық өткен жоқ.
...Ана отырған атасы –
Қара бір жердің жотасы, -
деп оның бары мен байлығын айта келіп, келінге көрімдік сұрайды.
Дегенмен бұл таныстыруларда да нақты сол адамға қатысты ерекше
сипаттар аз болады. Әр өлеңде әртүрлі сөз өрнегімен келгенмен де, қайын
ата, қайын енеден басталатын туыстарды таныстырудың реті мен мазмұны
біркелкі қалыпта болады. Сол сияқты таныстырулардың ішінде:
Ана тұрған қайнағаң,
Бес таба нанға тоймаған.
Үйде тұрса тынышы жоқ,
Етігінің қонышы жоқ...
Ішпей-жемей байыған,
Етігін таспаменен қайыған, -
деген сияқты әзіл-оспақ түрінде келетін өлең жолдары да аз болмайды.
Олардың ңшңнде қатігез бишікешке, сараң байға, таз кісіге, дүниеқорға,
өтірікші-суайтқа арналған сатиралық түрдегі шумақтар да кездеседі. Оның бір
үлгісі мынадай:
Даладан отын тасыған,
Орақпен бұтын қасыған.
Насыбай атып түкірген,
Аузы боқтай сасыған.
Қапы қалған ақылдан,
Бұрынғы өткен нақылдан
Дүниеқорға бір сәлем!
Мұның өзі ғұрыптық дағдыдың моральдық нормалар шеңберінен шығып, ащы
әжуаға, сатираға да бара алатындығын көрсетеді. Жалпы мұндай әжуалар
рәсімдік (ритуальный) күлкімен астасып жатады. Онда келке ететін қылықтың
аталмыш адамда болмауы да мүмкін, бет ашушы күлкі туғызу мақсатында өзімен
заманда, құрдас немесе нағашы, жезде болып келетін адамдарды әжуа найзасына
іліп кетуі де кәдік. Мұндайда ашу шақырып, жанжал шығаруға жол жоқ. Той
үстіндегі ретімен айтылған әзілге қалайда да шыдау қажет.
Беташар - қазақ тұрмыс-салт лирикасының ертеден келе жатқан көне
түрі. Онда, жоғарыда айтылғандай, жаңа түскен келіншектің бетін ашып, жаңа
жұрт, жаңа қауыммен таныстыру мақсаты көзделеді. Келін боп түсіп, ақ желек
бүркелеген жас келіннің бетін сол ауылдың сөз білетін біреуіне немесе ақын,
жырауларға аштырады. Ол қолындағы оқтаушасымен ақ желекті ашып, Айт, келін-
ау, айт келін, Атыңның басын тарт келін немесе Келін, келін, келіп тұр,
иіліп сәлем беріп тұр деген дағдылы өлең жолдарымен сәлем еткізеді. Осы
тәртіппен жас келінді енесіне, жеңгесіне, қайын-сіңлілеріне қайын-
қайнағаларына таныстырып шығады.
Онан соң Беташар айтушы қалыңдықты сипаттауға көшеді. Сауысқаннан
сақ келін, жұмыртқадан ақ келін деген дәстүрлі эпитеттер қолданылады,
соңынан:
Ел-жұртыңа жақ келін,
Өзің ақыл тап келін!
Ата-енеңді бақ келін!
дегендей ақыл-өсиет үйретеді.
Ақыл, өсиет насихаттың:
Артқы түйең – тартыншақ,
Тартына сөйле, келіншек.
Алдыңғы түйең – итіншек,
Имене сөйле, келіншек, -
дейтін қара өлең параллель түрінде келетін шумақтары да болады.
Ертедегі Беташарлар патриархалдық-рулық, феодалдық қауым
мақсаттарына бейімделсе, қазіргі замандағы жаңа Беташарлар бүгінгі
тұрмысымызды, тату-тәтті жанұяны еңбек ардагерлерін, сол ауылдың табыстарын
жырлайды. Жаңа Беташарлар мына нұсқада айтылып жүр:
О, жас келін, жас келін,
Ілгері қадам бас келін.
Еңбекшінің алды бол,
Жалқаулықтан қаш келін!..
Қатарыңнан қалмағын,
Тұрма жолда кідіріп,
Ауыл-үйді аралап,
Жүріп алма қыдырып!
Топ адамның ішінде,
Жай сөйлегін мүдіріп.
Өсек сөзге ермегін,
Ісіңді жүр тындырып.
Мініңді айтса түзел деп,
Оған ешбір жасыма,
Жақсы келін дегенге,
Шалқақтап тағы тасыма!
Әдепті бол, үлгі бол,
Ізет қыл, кәрі-жасына!
Сонда бақыт қонады,
Жаңа келген қосыңа...
Беташар жырында көңілді, күлкілі әзіл-қалжың мен сын-сықақ та аралас
келіп отырады. Бірде жалқау, әдепсіздерді сынап, күлкі етсе, енді бірде
дөрекі мінезділерді әжуа етеді. Осылайша, Оқтау жұтқан қайнағаға бір
сәлем, Үй қыдырып жүретін жеңгейлерге бір сәлем деп әзіл, қалжың айтып,
жұртты еріксіз күлдіреді [25, 9].
Беташарды той жырының басқа жанрлық түрлерінен ерекшелейтін басты
сипат оның орындалу мәнерінде. Ол келінді жұртқа таныстыру және жаңа жұртты
келінге таныстыру мақсатын көздеп айтылады. Сондықтан оның мазмұндық
құрылымын үш-төрт жікке бөліп қарастыруға болады. Оның біріншісі – келіннің
келбетін сипаттау, екіншіден, келіннің жаңа туыстарын санамалап таныстыру,
үшінші – келінге өсиет айту, төртіншіден, келінге бата беру. Алғашқы
келінді сипаттау кезінде бет ашушы оның келбетін ай мен күнге, жұлдызға
балап, әсірелей мадақтайды. Бұл орайда, небір баламалар, теңеулер мен
эпитеттер, айшықты сөз қолданыстары көрініс береді. Бірақ оның бәрі қазақ
әдебиеті тарихылық дәстүрлі айшықтаулар шеңберінен шықпайды.
Беташарларға тән өзіндік басты сипаттардың бірі ретінде ондағы
сипаттаулардың, адам келбеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ОТБАСЫЛЫҚ ҒҰРЫПТАР ЖӘНЕ БЕТАШАР ЖЫРЫ
1. 1 Ғұрыптық дағды және параллельдер
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. 2 Беташар ғұрпы және ондағы параллельділік
құбылысы ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ ҮЙЛЕНУ ТОЙЫ ҒҰРЫПТАРЫНДАҒЫ ПАРАЛЛЕЛЬДЕР
2. 1 Үйлену кезінде атқарылатын отбасылық ғұрыптар сипаты
... ... ... ... ... ..31
2. 2 Үйлену тойында атқарылатын ғұрыптардағы параллель
элементтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..57
Глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Ғұрыптық дәстүрлер үлгілері – қазақ халқының
рухани және әлеуметтік өмірінде үлкен роль атқарады. Олар жанры жағынан да,
түрі жағынан да аса бай мұра, қазақи салтқа қатысты ұшан-теңіз өлең-
жырларының бір түрі, отбасының айнымас серігі. Ғұрыптық дағды үлгілерінің
алуан түрлі қасиеті оның көркемдік-эстетикалық бітімінде ғана емес,
халықтың тұрмыс-тіршілігімен, түсінігімен белгілі бір әдет-ғұрыпты атқару
әрекетімен де етене жақын болуында. Оларды орындаудағы негізгі мақсат түрлі
әдет-ғұрып, салт-кәдені атқару барысында осы оқиғаға қатысушылардың
көзқарасын білдіру. Мысалы, ұзатылу тойында Жар-жар жыры арқылы қалыңдық
өз сезімін, ойын білдіре алады. Ғұрыптық дағды үлгілерінде халық өмірімен
байланысты этнографиялық аспектілер де тиісті дәрежеде ескеріледі.
Адамдардың отбасылық қарым-қатынасынан, киім кию формасынан, ойын
түрлерінен, салт-дәстүрлерден, жасаған тағам түрлерінен ұлттық психикалық
құрылымдар ерекшелігі байқалады. Мысалы, Бөбек жыры, Жар-жар,
Беташар, Боздағым т.б. өлең-жырлар, негізінен, отбасылық ғұрыптардың
ішкі жанрлық түрлеріне арналған. Бұдан туу-ержету-өлу желісін құрайтын
бірлік қана емес, халықтың түрлі түсінігінің тұтас дүниетанымының көрінісі
екенін байқаймыз.
Қазақ әдебиеті тарихындағы әдет-ғұрып пен салт-дәстүрге байланысты
туған жырлардың жанрлық құрамының сан тарау, көп тоғысты алып арна екендігі
белігілі. Сол ұлы арнаның бір саласы – отбасылық ғұрыптар. Отбасылық ғұрып
жырларын басқа жанрлардан ерекшелейтін ең басты сипат – отбасылық
тіршілікпен тікелей байланысты болып келуінде, яғни адамның дүниеге
келуінен бастап, ер жетіп, қоғамның белді мүшесіне айналу, ақыр соңы
өмірмен қоштасар сәттегі соңғы сапарына дейінгі аралықты өлеңмен өрнектеп,
әнмен әрлеп, өмір мен өнерді астастырып тірлік сәніне айналдыруында.
Отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыындағы әрбір ғұрыптарда қайталанып
келетін элементтер параллельді құбылыс ретінде сипатталады. Егер отбасылық
ғұрыптар үш тағанмен, яғни Туу – Үйлену – Өлік жөнелту ғұрыптары бірлігінде
түзілсе, онда осы үш тағанның бәрінде де бір-біріне ұқсас жайттар,
параллельдер жиі кездесіп отырады.
Зерттеудің өзектiлiгi. Қазақ әдебиеті тарихы поэтикасының шығу тегі
мен бастау бұлағының халық өмірінің тұрмыстық институттары мен әдет-
ғұрыптарына, салт-дәстүрлеріне, дәстүрлі дүниетанымдарына барып тірелетін
ақиқат. Демек, ғұрыптық дағдыдың тарихи поэтикасын сөз етуде оның
этнографиялық бастауларының маңызы әлденеше рет зорая түседі. Яғни,
отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихының көркемдік әлемін саралау – оның
дамуын этнографиялық параллельдермен бірлікте қарастыру деген сөз. Оны
этнографиялық байланыстар типологиясы деп атаған Б.Н.Путилов былай деп
жазады: Этнографиялық байланыстар жанрды, сюжетті, бейнелілік жүйені
қалыптастыруда аса маңызды роль атқарады. Кез келген ел әдебиетіндегі
этнографиялық байланыстар типологиясын зерттеудің қаншалықты маңызды
екендігі осыдан-ақ түсінікті болса керек. Бұл орайда оның сан қырлы,
күрделі табиғатына баса мән берген жөн [1, 303]. Демек, отбасылық ғұрып
қазақ әдебиеті тарихыының поэтикасын саралауды, оның этнографиялық
байланыстар типологиясынан бастау заңды құбылыс болып табылады. Бұл орайда,
жалпы отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихының типологиясын жеке мәселе
ретінде арнайы қарастыру емес, оны көркемдік құралдар мен әдіс-тәсілдердің
генетикалық тегі мен этнографиялық бастауларын аңдататын қазақ әдебиеті
тарихы поэтикасының арнасында қарастырып отырғанымызды ескерткеніміз жөн.
Қазақ қазақ әдебиеті тарихы ғылымында этнографиялық материалдар
бертінге дейін қазақ әдебиеті тарихылық шығармалардың қандай жағдайда
орындалатынын, атқаратын қызметі мен мазмұндық мәнін ашуға байланысты
қосымша материалдар ретінде сипаттамалық тұрғыдан зерделеніп келеді.
Әсіресе, халықтың тұрмыс-салтына, дәстүрлі дүниетанымына поэтикалық
құрылымының кіндік бауы байлаулы ғұрыптық дағдыдағы кез келген поэтикалық
элементті (мотив, сюжет, стиль, тіл кестесі т.б.) оның этнографиялық
астарын ашпай тұрып, саралау қиын.
Қазақ әдебиеті тарихындағы жарыспалы байланыстарын қарастыру
типологиялық параллелдерді салыстыру арқылы жүзеге асады. Ал типологиялық
зерттеулердің түп тамыры айналып келгенде, салыстырмалы-тарихи зерттеуден
бастау алады. Ол – кез келген ғылымның ежелден қолданып келе жатқан басты
тәсілдерінің бірі. Мәселе, сол әдісті қолдану әдістемесінің белгілі ғылыми
нысананың ерекшелегіне орай жүйеленіп, арнайы мақсатта, арналы бағытта
қолданылып, қалыпқа түсуінде. Бұл тұрғыда тарихи-салыстырмалы әдістің ХІХ
ғасырдың соңына қарай Еуропа ғылымының тарих, этнология саласында әлем
халықтарының этнографиялық ерекшеліктерін салыстыра зерттеуде ерекше
дәуірлеген болатын. Ресейде А.Н.Веселовский еңбектерінен бастау алатын бұл
мәселені кеңестік кезеңде В.М.Жирмунский, Б.Н.Путилов, К.В.Чистов [2, 16-
22] сынды ғалымдар қазақ әдебиеті тарихытану арнасында методологиялық
тұрғыдан негіздеп, нәтижелі жұмыстар жүргізді. Қазір ол жемісті жалғасын
табуда. Оның жекелеген мәселелеріне байланысты арнайы ұжымдық еңбектер мен
жинақтар да жүйелі шығарылып келеді [3, 172].
Бұл тұрғыда қазақ қазақ әдебиеті тарихы ғылымында жарыққа шыққан
еңбектердің некен-саяқ болуы оған әлі де толықтай, егжей-тегжейлі зерттеу
жүргізуді талап етеді.
Зерттеу нысаны – Қазақтың отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыындағы
параллель элементтер, ұқсас құбылыстар, қайталамалы сюжеттер және олардың
поэтикалық-мифтік астарлары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты
қазақтың отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыындағы параллель құбылыстарды
тереңірек зерттеу, олардың халық өміріндегі мән-маңызын анықтау. Біз
адамның тууы, үй болуы мен дүниеден өтуі кезінде атқарылатын ғұрыптарға
қатысты орындалатын өлең-жырларды тексеруді мұрат тұттық. Ғалымдардың
берген сипаттамаларына сәйкес олардың рухани мағыналарын айшықтап көрсетуге
ден қойдық. Осы мақсатқа орай мынадай мiндеттердiң шешiмiн табу көзделедi:
– Қазақтың отбасы қазақ әдебиеті тарихын жалпы қазақ қазақ әдебиеті
тарихының тұтас жанрлық саласы ретіндегі үйлену тойындағы жанрлық өлеңдерге
саралау жасау;
– Үйлену тойына байланысты ғұрыптық дағдының поэтикалық құрылымын,
этнографиялық типологиялық байланыстар типологиясын, параллельдерді
зерттеу;
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыының
жүйелі зерттеле бастауы өткен ғасыр деңгейіне дөп келеді. ХҮІІІ ғасырдан
бастап, ХІХ ғасырдың соңына дейінгі аралықта хатқа түскен П.И.Рычков,
П.С.Паллас, И.Г.Георги, И.Г.Андреев, А.И.Левшин еңбектеріндегі материалдар,
негізінен, этнографиялық сипатта болды. Ал мәтіннің хатқа түсіп жарық көре
бастаған уақыты ХІХ ғасырдың 2-жартысынан басталады. Олардың басында
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, М.Ж.Көпеев,
А.Е.Алекторов, А.П.Харузин, Н.И.Гродеков, Я.Я.Лютш т.б. зерттеушілер
тұрады. Жинақтарда ғұрыптық дағды үлгілеріне ат қойып, айдар тағып
қарастырылмағанымен, жекелеген жанрлық түрлері жайында құнды пікірлер
жетерлік. Ал ХХ ғасырдың басында ғылым көгіне келген А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедұлы бастаған алаш арыстары
қазақ қазақ әдебиеті тарихытануын жаңа сатыға көтерді.
Кеңес өкіметі дәуірінде М.Ғабдуллин, М.Әуезов, Б.Уахатов, С.Сейфуллин,
М.Сильченко еңбектерінде бірсыдырғы зерттелді. Сонымен қоса Әлкей
Марғұланның, Әуелбек Қоңыратбаевтың, Едіге Тұрсыновтың, Бабаш
Абылқасымовтың, Шәкір Ыбыраев сияқты қазақ әдебиеті тарихытанушылардың
еңбегінде, Кенжехан Ісләмжанұлы Матыжанов, Н.Төреқұлов, Г.Болатова сияқты
ғалымдардың диссертацияларында теориясына, отбасылық ғұрыптарға қатысты
қадау-қадау ойлар баршылық.
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Зерттеу жұмысында негізінен өзек ретінде
А.Байтұрсынов, К.Ісләмжанұлы, Кендібаев Ф, Уахатов Б Абылқасымов Б т.б.
авторлардың еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Жұмыста зерттеудiң әдiс-тәсiлдерiнiң бiрнеше
түрi пайдаланылды. Олардың негiзгiлерi – дәстүрлi сипаттама әдiсi, тарихи-
салыстырмалы, теориялық, типологиялық салыстыру әдiстерi.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу материалдары мен
тұжырымдары жоғары оқу орындарында әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің
тарихы пәндерінен дәрiс оқуда септiгiн тигiзедi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1.1 Ғұрыптық дағды және паралельдер мәселесі
Ауыз әдебиеті - қазақ әдебиеті тарихы әр түрлі тарихи дерек көздері
арасында қазақ халқының өткен өмірін бейнелеу жағынан теңдесі жоқ деректер
тобын құрайды. Тарихымызды қамтитын хронологиялық шеңберінің кеңдігі,
беретін мәліметтерінің молдығы, көлемінің көптігі жағынан қазақ әдебиеті
тарихында басқа дерек көздері арасында ерекше орын алатын жайттар жетерлік
[4]
Академик Ә.Марғұланның айтуынша: Ғасырлар бойы айтылып келген ертегі-
жырды, аңызды, әңгімені ең алғаш шығарып таратқан көшпелі түрік тілдес
елдер [5, 132]. Ол: Сақ, ғұн, үйсін, қаңлы заманынан басталады [6, 215].
Ал, ол тайпалардың қазіргі Қазақстан жерінде б.з.д, IV-І ғасырларда
мекендегені және қазіргі қазақ ұлтының өз негізін солардан алатындығы
тарихтан белгілі. Олай болса, қазақ әдебиеті тарихы қазақ халқының кемінде
2,5 мың жылдық тарихының дерек көзі болып табылады деп айтуға болады.
Себебі, халқымыздың өмір салтының ерекшелігіне байланысты оның мыңдаған
жылғы тарихы негізінен сол ауызша тарих айту арқылы, яғни қазақ әдебиеті
тарихы арқылы бүгінге жеткен.
Профессор Б.Кенжебаев: Тарих пен ауыз әдебиеті бір-біріне жәрдемші,
бірін-бірі толықтырушы. Халықтың ауыз әдебиетін дұрыс, терең ұғыну үшін
оның тарихы қандай қажет болса, тарихын дұрыс, жете, толық білу үшін ауыз
әдебиеті де сондай қажет — деп жазды [7, 16].
Қазақ халқының тарихы көбінесе ел жадында сақталып келеді. Ол аңыз,
әңгіме, хикая, жыр түрінде тарады. Сондықтан бізде жазбалардан гөрі, ауызша
айтылып жүрген аңыз-жырлар мол. Қазақ тарихының бірқатар мәселелері сол
аңыз, жырлардан шығады [8].
Өз тарихын телтума деректерінің негізінде зерттеу мүмкіндігіне енді
ғана ие болған қазақ тарихшылары үшін тарихымыздың дерек көздері ретінде
қазақ әдебиеті тарихы-дың маңызы ерекше. Мысалы, ҚР ҰҒА мүше-корреспонденті
Р.Бердібаев: Тарихтың хатқа түспеген кезеңдеріне келгенде, кейде қазақ
әдебиеті тарихы мұрасы бірден-бір құжатты тіректің орнына жүретіні оның
мәнін еселеп арттырады, — деп, қазақ әдебиеті тарихы деректерінің маңызын
жоғары бағалайды [9, 196].
Дегенмен, ауыз әдебиетінің мәліметтері басқа да деректер сияқты
өздерін деректанулық талдаудан өткізуді, яғни ондағы ақпараттардың
шынайылық деңгейін анықтауды қажет етеді. Ол туралы, әдебиет-танушы ғалым
Т.Сыдықов: Әдебиет - тарих емес, тарихи күрес, оқиғалардың айнасы, сәулесі
ғана. Сондықтан тарихи мәліметтерді алып, сонымен тұп-тура шығуын одан
талап етуге болмайды, Кейде дәл келсе, кейде тарихшы шындықтан аулақтап
кетуі мүмкін. Олай болуы заңды. Өйткені оқиғаны өзінше түсініп, өзінше
баяндауы — ауыз әдебиетінің өкілдеріне жалпы тән нәрсе, — десе [10,141],
Мәлік Ғабдуллин кезінде; Ауыз әдебиеті тарихи фактілерді негізге ала
отырып, оны ақындық қиял арқылы құбылтып жырлайды, суреттеп көрсетеді,
Кейде асырып, кейде өзгертіп елестетеді. Сондықтан ауыз әдебиетін тарихтың
өзі, оның документі деуге болмайды, — деген ой айтқан [11,87].
Қазақ қазақ әдебиеті тарихының, соның ішінде, отбасылық ғұрып
үлгілерінің де жиналу, жариялану, насихатталу, зерттелу тарихының
кезеңдері ғасырлар тереңіне кетеді [12, 4], - дегенмен, оның арнайы түрде
жүйелі хатқа түсе бастаған уақыты ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады.
Арнайы, жүйелі саралаудың бұлайша кенжерек қолға алынуының өзіндік
себептері бар. Ең алдымен, қазақ әдебиеті тарихы ауызша айтылып, таралып,
негізінен күнделікті тұрмыста қолданбалы қызмет атқаратындықтан, оны
қағазға хаттап отырудың қажеттілігі болмағаны белгілі [13, 13].
Екіншіден, өз заманында жадына берік тұтып, өмірінің мәні мен сәніне
айналдырған ұлттың төл перзентінің санасында осы дәуірлеп тұрған көркем
дүние ертең жойылып кетеді-ау деген қауіп болмайды, дәстүрлі мәдениеттің
иесі оны мәңгілік рухани мұра деп таниды. Оны жинау мен хатқа түсірудің
әрқашанда, алдымен, басқа ұлт өкілдері мен көрші елдер тарапынан болатыны
да сондықтан. Өйткені бірінші жағынан басқа ұлт өкілдеріне бұл мәдениет
тосын, таңсық көрінсе, екінші жағынан, жазбаша мәдениетке көшкен ел өкілі
оның ертең заман ауқымы мен жаһандану үрдісінен басқа мәдени дәстүрдің
ықпалына түсіп жедел өзгеретінін біледі, үшіншіден, ең бастысы, халықтық
мәдениетті зерттеу - сол халықтың болмысын бағамдаудың және адамзат
мәдениетінің даму жолын барлаудың төте жолы. Дамудың басқа сатысында тұрған
елдердің дәстүрлі мәдениет Еуропа ғалымдарының құлшына жинап, құмарта
зерттеуі соның дәлелі. Кейіннен бұл топқа сол халықтың оқыған өз зиялылары
да қосылады, олар енді өз халқының әлемдік өркениетке тартылу жолында
ұлттық келбетінен айрылып қалмауы үшін дәстүрлі мәдени мұраны жинауға,
жүйелеуге, зерттеуге, насихаттауға барын салады. Әлем халықтары мәдениеті
тарихының қай-қайсысына көз жіберсек те, олардың мәдени мұрасының жиналу,
жариялану, зерттелу тарихнамасының осы заңды көрінісін танимыз.
Қалай дегенде де, қазақ қазақ әдебиеті тарихыының жиналу, хатқа түсіп,
қордалану мәселесіне шүкіршілік айтуға әбден болады. Көшпелі өмірдің
дәстүрлі мәдениеті дәуірлеп тұрған кезде қаймағынан қалқып болса да дені
жиналып қалды.
Қазақ әдебиеті тарихын неғұрлым нақтылы, жүйелі зерттеудің жолдары
көп. Өскелең дәуіріміз бен талғамы күшті жұртшылығымыздың биік талаптарына
жауап бере аларлық жаңа ізденістер жүргізу қажеттігі кәміл. Ол үшін ауыз
әдебиеті туралы ғылымды да жетілдіре, оның методологиялық тәсілін кеңейте,
кемелдендіре түсу шарт.
А.Байтұрсынов жасаған халық шығармашылығының жүйесі төмендегідей [14,
232]:
Ауыз әдебиеті
Сауықтама Сарындама
Ермектеме Зауықтама Салт сөзі Құрып сөзі Қалып сөзі
Ертегі Ертегі жыр Мысалдар Той бастар Жын шақыру
батырлар
Ертексімек Тарихи жыр Ділмәр сөз Жар -жар Құрт шақыру
афоризм
Аңыз әңгіме Айтыс Тақпақтар Беташар Дерт шақыру
Өтірік өлең Өлең Мақалдар Неке қияр Бесік жыры
Жұмбақ Үгіт өлең Мәтелдер Жарапазан
Жаңылтпаш Толғау
Бас қатырғыш Түрлі терме
сөздер өлеңдер
Үміт өлең
А. Байтұрсынов еңбегі біріншіден әдеби зерттеуге арналғандықтан,
көріп отырғанымыздай халықтың тарихи шығармашылығын халықтық таза қазақ
әдебиеті тарихылық әдеби шығармалардан (ертегі, айыс, той бастар т.б.)
бөлмей сыныптаған.
Қазақ халық шығармашылығының сыныпталуына белгілі ғалым X.
Досмұхамедұлы, тарихи шығармашылық жанрын бөліп қарамаса да, өз пікірін
айтып кеткен, ол да ауыз әдебиеті жүйесіне белгілі ауызекі шығармашылық
дәстүрлердің бәрін енгізген [15]. Халел Досмұхамедұлы жасаған жүйе
төмендегідей:
1. Эпос (жыр): а) батырлық; б) тарихи; в) жануарлық;
2.Ертегілер;
3. Мақал-мәтелдер;
4.Жұмбақтар;
5.Ырым сөздер;
б.Жаңылтпаш;
7. Наным-сенімдер;
8.Аңыздар;
9.12-жылдық жыл санау (жыл, ай, апта атауларының және жыл мезгілдері
туралы әңгімелер);
Жын-шайтан (демонологиялық – Жалмауыз-кемпір, Жезтырнақ, Албасты,
Марту, Қара, Обыр, Үбе, Жын, Пері т.б.);
Аспан денелері туралы (космогониялық - жұлдыздар, найзағай, жасын,
құлаған жұлдыз, Шолпан, Жетіқарақшы, Аққу шоғыры, Кемпірқосақ т.б.);
12. Түс пен оны жору;
13. Ойын, жаңылтпаш, қайтарма;
14. Ескілікті әңгіме;
15. Шежіре а) жеке кісі; б) ру; в) тайпа; г) жеті ата; д) хандар;
Тұрмыс-салт жырлары (Қыз-Жібек, Қозы-Көрпеш, Баян-сұлу, Айман-
Шолпан т.б.);
Айтыс а) рулық айтыс; б) тайпалық тартыс; в)қыз бен жігіт айтысы; г) жұмбақ
айтыс; д) хат арқылы айтыс;
Мақтау өлеңдер а) кісі мақтау; б) ру мен тайпаңы; в) отанды, туған жерді;
г) оқиғаны, затты, жануарды т.б.;
Жоқтау өлеңдері а) аруақты немесе жер аударылған кісіні, б) отанды; в)
жастық шақты; г) ғашықты т.б.;
20. Жылап-сықтау;
21. Көңіл-айту, жұбату өлеңдері;
22. Мысқыл, келеке, кекесін-келемеж, шағу;
23. Билік сөз (билердің шешен шешімдері, нақылдары);
24. Бата, алғыс сөздері;
25. Қарғыс сөздер;
26. Күлкі, көңіл көтеру сөздері;
27. Әзіл сөз;
28. Үгітөлең;
29. Зар-заман толғаулары;
30. Қыздырушы, намысқа шақырушы өлеңдер;
31. Болжау өлендері;
32. Өсиет өлеңдері;
33. Өмірбаян өлеңдер;
34. Бесік жыры;
35. Үйлену тойы өлеңдері а) жар-жар, б) той-бастар, в) беташар;
36. Ғашықтық өлеңдер;
37. Қоштасу өлендері;
38. Көрісу өлеңдері;
39. Сәлем-өлеңдер;
40. Әруақпен тілдесу;
Емдеу өлеңдері: бақсының жын шақыруы, оқу, арбау, көшіру, қағу, үшкіру, дем
салу, садақа-құдайыда бата беру, кітап-ашу, бой-тұмар сөздер, құмалақ ашу
т.б.;
42. Өтірік-өлең;
43. Жарапазан;
44. Боғауыз өлең;
45. Діни сарынды өлеңдер;
46. Араб-парсы әдебиетінен кірме әдебиет.
М. О. Әуезов өзінің Л. С. Соболевпен бірігіп жазған мақаласында қазақ
шығармашылығын төмендегідей сыныптайды [16]:
1. Ауыз әдебиетінің кіші үлгілері: үйлену өлендері (жар-жар, беташар,
сыңсу), лирикалық тұрмыс өлеңдері: (жоқтау, қоштасу, естірту).
Ертегілер, аңыздар, мақалдар, жұмбақтар (ертегілер - қиял-ғажайып,
тұрмыстық, балаларға арналған, аңыздар және күй-аңыздар).
Батырлық эпос (батырлар жырлары: Қобыланды, Ер Тарғын, Ер
Сайын).
Лирикалық-тұрмыстық жырлар: Қозы-Көрпеш - Баян-сұлу, Қыз-Жібек,
Айман-Шолпан және т.б.
Тарихи өлеңдер.
Ақындардың тартыс жырлары - Айтыс.
Көріп отырғанымыздай халық шығармашылығы көбіне әдеби тұрғыдан
зерттеліп, кейде тек халық шығармашылығының тізімі түрінде берілген.
Жоғарыда келтіріліп отырған қазақ дерек көздерінің осы күнге дейін жасалған
жүйеленуі де әдеби тұрғыдан жасалып, әдеби-жанрлық жағы басым алып кеткен.
Мұның өзі қазақ әдебиеті тарихыдың ғұрыптық жанрларының да, көркем
жанрларының да әдеби мәні өте жоғары екендігін көрсетсе керек.
Ауыз әдебиеті мұрасының өзіндік өзгешелігін анықтауға аса қажетті
тәсілдің бірі – салыстырмалы-тарихи әдіс болмақ. Орыс қазақ әдебиеті
тарихытану ғылымы ауыз әдебиеі шығармаларын осы тәсіл негізінде тексеріп,
күрделі нәтижелерге жетіп жүргені белгілі. Шынында да қазақ әдебиеті тарихы
материалдарына кең де жүйелі салыстырулар жасамай, ондағы үндес, қайталама
фактілерді тексермей, олардың заңдылықтары мен ерекшеліктерін есепке алмай,
ауыз әдебиетінің табиғатын түсіну қиын.
Бұл мәселені теориялық жағынан дәлелдеп, арнаулы еңбек жазған көрнекті
орыс қазақ әдебиеті тарихышысы Б.Н.Путилов: ...в широком смысле под
типологий следует, очевидно, понимать закономерную, обусловленную рядом
обьективных факторов повторяемость в природе и обществе, которая
обнаруживает себя в пердметах и явлениях, в свойствах и отношениях, и в
элементах и структурах, в процессах и состояниях [1, 56], - деп көрсетеді.
Түптеп келгенде, салыстырмалы-тарихи әдістің мақсаты жеке фактілердің
ұқсастығын немесе сәйкестігін анықтау ғана емес, ортақ заңдылықтар мен
процестерді табу болмақ...
Қазақ әдебиеті тарихыдағы ұқсастық пен сәйкестіктің өзі типологиялық,
генетикалық және тарихи-мәдени байланыстылық делініп, негізінде, үш жүйеге
бөлінеді. Мұның алғашқысы неғұрлым кең тараған тұрақты фактор болып
есептелінеді. Сонымен қатар туысқан халықтардың, дамуы жағынан түрлі
сатыдағы (стадиядағы) жұрттардың, ұзақ уақыт бір-бірімен мәдени қарым-
қатынаста болып келген көршілердің қазақ әдебиеті тарихыын салыстырып
зерттеу де пайдалы. Ал, жалпы алғанда, салыстырмалы-тарихи әдістің жемісті
болуы белгілі бір халықтың қазақ әдебиеті тарихылық материалы жеке жанрлар
бойынша да, тұтастай да меңгеріліп, сипатталып, жан-жақты көңіл бөлінуіне
тікелей байланысты [17, 4].
Типология - ғылымның салыстыра зерттейтін тәсілі. Екінші сөзбен
айтқанда, әрбір затты және табиғат пен қоғамдық құбылыстарды ғылымның әр
жүйесінде бір-бірімен салыстыра, теңестіре отырып, олардың қалай пайда
болғанын, даму жолдарын, өзара ұқсастық, ерекшеліктерін анықтайтын сала.
Типологиялық зерттеулердің ұлттық ерекшеліктері тұрғысынан жүргізілуі
параллельдерге қатысты болмақ.
Параллель – гр. parallellos – бір-біріне ұқсас, қайталамалы
құбылыстарды зерттеуге арналған құбылыс [18, 256]. Параллель әдебиеттану
ғылымында және тіл білімінде де қолданылады. Мәселен, қазақ халқындағы әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлердің бір-біріне ұқсас тұстарын зерттеп-зерделеуге
арналған құбылысты параллельдер деп те атайды. Мәселен, үйлену ғұрпы мен
адам қайтыс болған кезде жасалатын ғұрыптарда бір-біріне ұқсас құбылыстар
жетіп артылады. Қазақ ғалымдарының ішінен оны алғаш рет жүйелі зерттеуге
талпыныс жасаған әрі елеулі жетістіктерге жеткен профессор К.Ісләмжанұлы.
Этнография, археология мен тарих мамандарының соңғы жылдары жүргізген
зерттеулері түрлі-түрлі халықтардың әлеуметтік, рухани тарихына бірдей,
біркелкі өлшеммен келуге болмайтындығын көрсетті. Әр халықтың тұрмыс-
тіршілігінде, рухани өмірінде жергілікті географиялық, климаттық, тарихи-
әлеуметтік жағдайларына сәйкес келмей қалуы мүмкін. Өзара салыстырылатын
материал географиялық кең көлемде алынған күнде локальдық, жергілікті
ерекшеліктер зерттеушінің назарынан тыс қалып қоюы мүмкін. Сөйтіп, тарихи
типология әдісінің субъективизмге жол ашатындығы аңғарылды. Ортақ
заңдылықтарды белгілі құбылыстың әр түрлі халықтардағы көріністерін өзара
салыстыру жолымен ашуға болады. Алайда мұндай салыстыру дүние жүзінде
тіршілік ететін немесе еткен халықтардың барлығын әлбетте қамти алмайды.
Осы себептен салыстыруға кездейсоқ объектілер алынуы әбден мүмкін. Сонымен
қатар, талдауға алынған материал ұшан-теңіз болғандықтан, талдау сапасы
үстірт болмай қоймайды: көп деректердің тасасында қорытынды ойдың қарасы
көрінбей қалады. Және де зерттеуші, негізінен, өзі жетік білетін
материалдарды ғана талдайды. Демек, жалпыға ортақ заңдылықтар іс жүзінде
материал негізінде ғана шығарылады,- деп жазады М.Стеблин-Каменская.
Сонымен, тарихи-типология әдісінің жақсы жақтарымен кемшіліктері де аз
емес. Осы кемшіліктер, негізінен, материалды тым кең географиялық көлемде
пайдаланудан туып отыр: дүние жүзіндегі көп халықтардың қазақ әдебиеті
тарихыы мен тұрмыс-тіршілігінен автордың ойын дәлелдейтін фактілерді табу
қиын емес. Бірақ, зерттеуші назарынан тыс қалып қойған материалдардың
ішінде оның пікірін дәлелдемейтін мағлұматтардың да кездесіп қалуы мүмкін.
Демек өз тарихы, өзіндік тарихи-әлеуметтік, мәдени-рухани ерекшеліктері бар
халықтың қазақ әдебиеті тарихы тарихын әлеуметтік, географиялық, т.б.
жағдайлары мүлдем өзге халықтың тұрмыс-тіршілігінен, сөз өнерінен
келтірілетін мағлұматтардың негізінде түсіндіру үшін кейбір аса қажет
шарттарды естен шығармауымыз қажет. [19, 43]
Мысалы, қазақ әдебиеті тарихын зерттегенімізде туысқан түркі-монғол
халықтарының, түркі-монғолдармен мыңдаған жылдар бойы тығыз байланыста
болған угор-финн, туңус-маечжур және әлеуметтік-экономикалық, этно-
психологиялық, географиялық жақтарынан қазаққа ұқсас Африка, Азия, Америка
көшпенділерінің халық шығармашылығы мен этнографиясынан алынған
материалдарды салыстыруымыз қажет сияқты.
Тарихи-типология зерттеуінің деректік базасы мол болуы қажет. Қазақ
әдебиеті тарихылық деректердің дұрыс алынып отырғандығын, тексеріліп
отырған дәуірге сай келетіндігін анықтау үшін этнография, тарих, археология
мағлұматтарына жүгінуіміз қажет. Талдаудың толықтығы мен жүйелілігі
математикаға қандай қажет болса, тарихи ғылымға да сондай қажет. Онсыз оның
талдау логикасына емес, керісінше, тек беделді айтылған пікірлерге ғана
арқа сүйеуіне тура келеді,- деп дұрыс айтқан В.Никифоров. Ал қазақ
әдебиеті тарихы-филологияға ғана емес, тарих ғылымдарының да қатарына
жататындығы белгілі. [20, 251]
Осы мол материалды зерттеу үстінде пайдаланудың да өз тәртібі болуға
тиіс. Біздіңше, әр топқа кіретін мағлұматтарды концентр (тұрақты шеңбер)
құрамында қарастырған жөн. Мысалы, қазақ әдебиеті тарихын қарастырғанда
бірінші шеңберге қазақ, қырғыз, ноғай, түрікмен, қарақалпақ, алтай, тува
сияқты әрі генетикалық жағынан туыс, әрі мал шаруашылығымен айналысып
жүрген көшпенді халықтар қазақ әдебиеті тарихыының материалдары еніп,
бұларға қоса аталған халықтар мен алыс туыстығы бар әрі мал бағушылықпен
айналысып, көшпенді өмір сүрген, әрі іргелес жатқан елдер – монғол, бурят,
қалмақ материалдары қосылуға тиіс. Бұл халықтар генезисі жағынан түркі
халықтарынан, керісінше, аталардан тарағандығын еске сақтау керек. Сонда
типологиялық талдау қазаққа туыстық қатынасы бар, ортақ тілдерде сөйлейтін
тұрмыс-тіршіліктері, тарихы, әлеуметтік психологиясы ортақ халықтар қазақ
әдебиеті тарихымен шектеледі. [21, 135]
Алайда, осы концентр-шеңберге кіретін халықтардың саны көп емес,
сондықтан, кейбір маңызды типологиялық тенденциялар анық бой көрсете алмай,
зерттеуші назарынан тыс қалып қоюы мүмкін. Сондықтан, бақылау жасау
мақсатымен, екінші концентр-шеңбер арқылы қазаққа көшпенділік тұрмыс-
тіршілігі, психикасы, т.б. жағынан жақын, бірақ туыстығы жоқ өзге халықтар
қазақ әдебиеті тарихыынан алынған тиісті материалдарды дәл алғашқы
шеңбердегідей етіп өзара салыстырып өтіп, бұл салыстырудан пайда болған
қорытындыларды алғашқы шеңбер қорытындыларымен салғастыру керек. Сонда
алғашқы шеңбердегі материалдарды тексергенде, назарымыздан тыс қалып қойған
тенденциялар анықталуы мүмкін және локальдық (жергілікті) ерекшеліктерді
байқауға мүмкіндік туады. Дегенмен, мұндай салғастырудан кейін де қай
тенденцияның жергілікті (локальды) сипаты, қай тенденцияның жалпы
типологиялық сипаты бар екендігін анықтау қажет. Ол үшін алғашқы шеңберге
кіретін халықтарға генетикалық жағынан туыс, бірақ көшпенді емес, отырықшы
халықтар қазақ әдебиеті тарихыын үшінші шеңбер арнасында алғашқыдай етіп
өзара салыстырып өткеніміз жөн. Бұл шеңберге өзбек, татар, башқұрт, құмық,
қарашай-малқар, түрік, т.б. отырықшы түркі халықтарының фолкьлоры енуге
тиіс. Туысқан көшпенді халықтардың қазақ әдебиеті тарихыында сақталмаған
немесе жазылып алынбаған мағлұматтар үшінші шеңбердегі түркі халықтарында
сақталып қалуы ықтимал.
Қазақ әдебиеті тарихы жанрлары көркем қазақ әдебиеті тарихы
(художественный қазақ әдебиеті тарихы), ғұрып қазақ әдебиеті тарихыы
(обрядовый қазақ әдебиеті тарихы) деп екі салаға бөлінетіні белгілі.
Ғұрыптық дағдыларды арнайы қарастырған Б.Абылқасымов былай дейді:
Қалыптасқан халық шығармашылығы ғылыми жүйе бойынша қазақ әдебиеті тарихы
мынадай үш саладан тұрады: 1) Отбасылық ғұрып (семейно-обрядовый). 2)
Маусымдық ғұрып (Календарно-обрядовый). 3) Наным-сенімдер ғұрпы
(Заклинательный) [22, 11]. Біз осы классификацияны басшылыққа ала отырып,
ғұрыптық дағды лексикасын идиоэтникалық тұрғыдан қарастыруға тырыстық.
Себебі этнотілдік деректер сан ұрпақ танитын ана тіліміздің қорында
мәңгілікке сақталатын сарқылмайтын қазына. Осы байлықтың кені қазақ ауыз
әдебиетінің ғұрыптық дағды үлгілерінде сақталған. Өйткені бұл шығармаларда
ата-бабаларымыздың елдік салты, мәдени, рухани ғұрпы, тағдыры ерекше
жырланған. Ғұрыптық дағдыды қазақ мәдениеті мен дүниетанымының
энциклопедиясы деуге болады.
Ахмет Байтұрсынов қазақ қазақ әдебиеті тарихыын тұтастай саралай келе,
отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыына да кеңінен тоқталады. Оларды алғаш
рет Ғұрып сөзі деген атаумен бір салаға топтап, жеке жанр ретінде
ерекшелеп көрсетеді. Бұл ұғымға, негізінен отбасылық рәсімдерге байланысты
шығармаларды жатқызады және жарапазаннан басқасы сол талап үдесінен шығады
[23]. Бірақ ғұрып сөзін отбасы рәсімдеріне қатысты ықшам аяда алады да,
наным-сенім қазақ әдебиеті тарихыына қалып сөзі деген термин қолданады.
Бұл тұрмыстық (бытовой) қазақ әдебиеті тарихы дегенге келетін тәрізді.
Қалай дегенде де, отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыын бір арнаға
жинақтаудың үлгісін көрсеткен Б.Абылқасымовтың: Өкінішке орай, кейінгі
қазақ қазақ әдебиеті тарихытанушылары Ахаң байқаған, Ахаң ұстаған жүйе
шылбырынан айрылып қалған [22, 10], - деген уәжі де орынды.
А.Байтұрсыновтан соң отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыын зейін қоя
зерттеген М.Әуезов оларды Сыршылдық салт өлеңдері деп атап, іштей Ел
салтындағы шер өлеңдер және Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдері деген екі
салаға бөліп, Дін салты мен ұғымынан туатын өлеңдермен бірге
топтастырады. Салт сөзінің ғұрып сөзімен қатар ғылыми айналысқа түсуі
де осы еңбектен басталады.
Көріп отырғанымыздай, бертінге дейін, нақтылап айтқанда, өткен
ғасырдың 60-жылдарына дейін отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыы арнайы
жеке жанр ретінде топталған емес.
Халықтың күнделікті тіршілігінде үздіксіз қайталанатын рәсімдер, әдет-
ғұрыптар, салттар оған белсенді араласатын, оның аса маңызды құралдарының
бірі болып табылатын қазақ әдебиеті тарихыға әсерін тигізбей қоймайды.
Былайша, қарабайырлау түсіндіргенде, ел тіршілігінде әрдайым жүйелі
атқарылатын ғұрыптар мен рәсімдерде (маусымдық, кәсіптік, отбасылық т.б.)
қайталанып отыратын әрекеттер, ырғақтар, әуендер соған лайықты қайталанатын
дыбыс, сөз, тіркес, мотив, сюжеттердің формулаларын туғызбай қоймайды.
Қазақ әдебиеті тарихы поэтикасының бүкіл эстетикалық табиғатын түгел
тікелей ғұрыптық ойлаудан тудыру, әрине, бір жағынан, сыңаржақ болып
табылады.
Қазақ әдебиеті тарихының шындықты бейнелеу жолдарының да өзінше
сипатқа ие екендігін әркез есте ұстаған жөн. Бұл орайда, ол әдебиеттен
бөлек сипат танытады. Мәселен, отбасылық ғұрып қазақ әдебиеті тарихыы
халықтың отбасылық өмірге байланысты дүниетанымын, дәстүрлі әдеп
нормаларын, оны жетілдіруге байланысты заман сұранысын өнер тілімен
өрнектеп қана қоймайды, өзі соған байланысты рәсімдерді атқарудың белсенді
тетігі болады. Яғни, халық шығармашылығының шындықты бейнелеуі екі арнада
қатар жүреді және бұл екі арна аса күрделі байланыстар жүйесін құрап, іштей
сан қатпарлы желілерге тарамдалып жатады. Олардың барлығы өзара бір-біріне
тәуелді, белгілі шарттылық шеңберінде қызмет етеді. Оның әдебиет
поэтикасынан ерекшеленетін сипаты да осында. Қазақ әдебиеті тарихы
поэтикасы әдеби шығарма сияқты белгілі автордың көзқарасын білдіретін
төлтума дүниенің ерекшеліктерінен тұрмайды, ол – дәстүрлі халық
шығармашылығының заңдылықтарына қатаң бағындырылған, ешқандай жеке
қолтаңбаны танытпайтын, әлдекім ойынан шығармаған, қазақ әдебиеті тарихыдың
табиғи болмысының аясында туған мәтіндердің көркемдің жүйесі. Оның (жеке
мәтіннің) авторы да, өзіне ғана ерек сипаты (қолтаңбасы) да жоқ, дәстүрлі
қатаң заңдылыққа бағынатын поэтикалық әлем. Солай бола тұра, ол – үнемі
қозғалысты, дамып отыратын (баяу болса да) жанды процесс.
1.2 Беташар ғұрпы және ондағы параллельділік құбылысы
Дәстүрлi беташар әдетте, тойға жиналған халық тарқар кезде өткiзiлген.
Шымылдық iшiнде отырған келiннiң басына орамал жауып, той өтiп жатқан үйдiң
ең жақын, үлгiлi келiндерi екi жағынан қолтықтап алып шығады. Беташардың
тәрбиелiк мәнi зор болғандықтан, келiншектiң екi жағына тұратын әйелдер
жесiр, жеңiлтек, т.б. болмауы қатаң ескерiледi. Орамалдың теңге түйiлген
ұшын домбыраның мойнына не таяқтың ұшына байлап, жырау беташар жырын
бастайды. Ол шаңыраққа жаңа түскен келiнге ата-енесiн, үй-iшiн таныстырады,
қандай туысқандық жақындығы бар екенiн, беделiн, қадiр-қасиетiн шебер
тiлiмен жеткiзiп, әрқайсысына жеке-жеке сәлем жасатады. Сәлем алған адам
жас келiнге беретiн сый-сыяпатын атайды. Мысалы, сол шаңыраққа жақын
ауқатты туыстары құлынды бие, ендi бiреулерi отауға тiгетiн киiз үй, т.б.
берген. Дәстүр бойынша, жаңа түскен келiндi беташар жоралғысы жасалмастан
бұрын қыз-келiншектерден басқа ешкiм көрмеген. Келiннiң бетiн ашушы жас
келiндi ауылдың ардақты адамдарына, күйеуiнiң ағайын-туыстарына таныстыру
шумақтарын өзiнше суырып салып айтуы шарт. Ол үшiн жырау не ақын екi-үш күн
(кейде 10-15) бұрын сол оттың басына келiп, дайындық жасаған. Үй иесi оның
бет ашқан еңбегiне беретiн сыйлығын (ат, түйе, бiрнеше уақ мал, т.б.) алдын-
ала атап қоятын болған. Егер оның айтқандары көптiң көңiлiнен шықса, онда
сол үйдiң ең қадiрлi адамы, туысы саналған. “Келiннiң бетiн кiм ашса - сол
ыстық” деген мәтел де осыдан туған. Беташар айтылып болған соң сол үйге
туыс жасы үлкендер, көршi-қолаңдар жас келiннiң қолынан “шәй iшу” рәсiмiн
өткiзген. Бұл кезде жас келiнге өзiне тетелес сол үйдегi не жақын абысыны
көмекке келген. Абысын-ажын арасындағы болашақ татулық осы арадан
басталған. Осы бiрiншi дастарқан үстiнде келiннiң жүрiс-тұрысына, мiнез-
құлқына, т.б. назар аударылып, ол алғашқы сыннан өткен. Соңынан жасы үлкен,
халыққа қадiрлi қария келiнге бата берген. қазақтың беташар салты жаңа
заманға да бейiмделiп, жалғасын табуда. Қазiргi кезде беташар салты той
асының алдында өткiзiлiп жүр.
Әрине, қыз ұзату тойындағы сияқты келін түсіру тойы кезінде де
атқарылатын ғұрыптар мен ырым-жырымдар жетерлік. Мәселен, келе жатқан
келіннің алдына арқан керу, атасының үйіне әкеліп отқа май құюдан бастап,
жас келіншектің қолынан шай ішуге дейінгі ғұрыптық шаралардың барлығы ойын-
сауық, балуан күрес, ат бәйгесі, көкпар сияқты думанмен қоса атқарылады.
Солардың ішінде өлеңмен өрнектеліп, ұзақ жырмен толғанып айтылатын ғұрыптық
рәсім тек беташар ғана.
Беташарды кез келген адам айта бермейтін болған, оны ел ішінде
ақындығымен, өнерімен танылған, әдет-ғұрып, салт-санаға жетік жігіт ағасы
атқарған. Беташарды міндетті түрде жігіт айтады, мұның да өзіндік мәні
болған. Ахмет Байтұрсыновтың айтуынша, ертеректе беташар көбінесе
әндетілмей, тақпақтап айтылғанға ұқсайды [23, 187-188]. Сондықтан оны ғалым
өлеңді сөйлемдерге жатқыза отырып, онда әннен гөрі мазмұнға көбірек көңіл
бөлінетіндігін ескертеді.
“Беташар” - келiн түсiру тойында айтылатын ғұрыптық жырлардың бiр
түрi. “Беташар” ғұрпын, негiзiнен, жыршы-жыраулар мен ақындар, өлеңшiлер
атқарады. Өйткенi ол өзiндiк сазды әуенi бар өлеңмен орындалады. Бет ашушы
әрбiр өлең шумағы аяқталған сайын, қолындағы қамшының немесе домбыраның
ұшымен ақ желектi көтерiп келiннiң бетiн жұртқа ашып көрсетiп отырады,
келiн де өз тарапынан iлтипат танытып, оң тiзесiн бүге сәлем етiп тұрады.
Дәстүрлi “беташарлар”: Айт, келiн-ау, айт, келiн, Атыңның басын тарт келiн.
Сауысқаннан сақ келiн, Жұмыртқадан ақ келiн, Атаң менен анаңның, Айтқызбай
көңiлiн тап келiн - сияқты дәстүрлi жолдармен басталып, инабатты, ибалы
жақсы келiн болуға үндейтiн өсиеттермен, дәстүрлi қоғамның отбасылық қарым-
қатынас тән әдеп негiздерiн тәптiштеумен жалғасады. Одан әрi келiнге жаңа
жұрты ата-енесiнен басталып рет-ретiмен таныстырылады: Келiн, келiн,
көрiңiз, Көрiмдiгiн берiңiз. Ала-құла демеңiз, Түсiн айтып қойыңыз. Жылқы
берсең, көктен бер, өзi жорға берiктен бер. қайын атаға бiр сәлем, - деп
әрқайсысына сәлем еткiзiп, көрiмдiк сұралады. Мұндайда жеңiл әзiл, шымшыма
мысқыл да араласып отырады. “Беташар” соңы келiнге тату-тәттi, балалы-
шағалы бақытты ғұмыр тiлеумен аяқталады. Ақын-жыршылар “беташар” мәтiнiн
өздерiнше түрлендiрiп, жаңа әуенмен құлпырта айтады. Мұндай кезде келiн
түсiрген ауыл адамдарының аттары аталып, жөндерi түгелденiп, тыңдаушыларды
ерекше әсерге бөлейдi. Кейде “беташарды” ақындарға арнайы жаздырып алып
айту үрдiсi де бар. Бұл дәстүр кейiнгi жазба әдебиеттен де жарасымды
жалғасын тауып келедi.
Беташардың мән-маңызы мен мақсат-мұраты жөнінде А.Байтұрсынов:
...Беташар өлеңінің не мақсаттан туып, не үшін айтылатынын тексерсең,
мұнда үлкен мағына бар екенін айыру қиын емес. Беташар – беті ашылған
жастың бетін ашып, өмір таныту, әрбір елдің өзі қолданған жол-жобасын
түсіндіру. Тәжірибесіз жас әйел жаңа өмірге кіріп, жаңа қауымның ортасына
келгенде, сол қауымның қадірлі, құрметті үлкендерін тануға керек. Солардың
әрқайсысының орнын білу керек. Жаңа қауымның қадірлейтіні кім, ұлық тұтып
сыйлайтыны кім, жаста еркелетіп аялайтыны кім, жас келіннің бұларды топ
алдында танып, біліп алуы қажет. Үлкендердің алдында келіннің тәжім қылуы –
сол жаңа шарттарға көндім, қабыл алдым дегенінің белгісі.
Екінші үлкен мағына: беташарда қазақ елінің жаңа түскен келінді
келешекте ана болуға, қадірлі келін, үлгілі жеңге болуға үйретеді. Бұл
өлеңнен қазақ жұртының әйелге жалпы көзқарасы білінеді. Әйел – үй ішінің,
ауылдың ағайын ортасының ұйытқысы. Солардың жарастығы, гүлі, берекесі.
Күйеуі – сүйеніші, тірегі. Дос тауып, туысқан құрып беретін көмекшісі,
досы. Өлеңде сол міндеттер толық айтылады [23, 187-188] – дейді. Шынында
да беташарда дәстүрлі қазақ қоғамының келінге қойылатын ахлақты (моральдық)
ұстанымдары жан-жақты жырланады. Оны өлеңнің мазмұндық-композициялық
құрылымынан айқын аңғаруға болады.
Тұтастай алғанда, беташар мәтінін екі үлкен бөлімге бөлуге болады.
Оның алғашқысы, келінді жаңа түскен жұртқа, сондай-ақ, жаңа туысқандарын
келінге тәптіштей таныстыру болса, екіншісі келінге Айт, келін-ау, айт,
келін деп, оның назарын аудара отырып, үгіт-наисхат айту. Бұл жердегі
айт сөзі әй келін-ау деген сияқты қаратпа мағынада қолданылған. Өлеңнің
осы құрылымын ескергендіктен болса керек, С.Сейфуллин оларды беташар және
Айт келін деп екі тақырыпқа жіктейді [24, 109-125]. Шынтуайтына келгенде,
бұл бір жырдың екі бөлігі ғана.
Композициялық жағынан алғанда, осындай екі мағыналық арнада өріс
ашатын беташар мәтінін іштей ұсақ тақырыпшаларға бөлуге болады. Оларды –
бет ашушының шабыт шақырып, өзін мадақтауы, той жасаушыны мадақтау, келінді
сипаттау, күйеу жігіттің туысқандарын, ауыл-аймақ, жақын-жуықты атап-атап
таныстыру, келінге үлгі-насихат айту, бата беру деп саралауға болады.
Дәстүрлі беташарлардың барлығында негізінен осы құрылым сақталады.
Мазмұндық жағынан беташарлар бірегей болғанмен, тіл кестесі, өлең өрімі,
ұйқас үйлесімдері жағынан әр алуан болады. Өйткені оны айтушылар өз талант
қарымына қарай түрлендіріп жырлайды. Беташушы ақын немесе жырау болса,
өлеңнің көркемдігі де жоғары, формалық жағынан да түрленіп келеді. Ел
жадына жағып, ауыздан-ауызға таралатыны да осы жырлар. Тіпті, олардың біраз
үлгілері жыраулардың беташары деген атпен басылып та шыққан.
Беташарлардың барлығы да, ең алдымен, жиналған жұртқа қаратылып
айтылатын:
Алқалаған әлеумет,
Жұрт жиылған бұқара!
Сөз сөйлемей сабыр ет.
Беташарға біз келдік,
Атадан қалған бұл ғадет.
Немесе:
Келін-келін келіп тұр,
Келіп үйге еніп тұр.
Қайын жұрты халқына
Иіліп сәлем беріп тұр, -
деген сияқты арнау өлеңнен басталады. Одан әрі қарай:
Қолыма алдым мен қамшы,
Басына жібек байлаған
Ар жағында жібектің
Ақ жұмыртқа, сары уыз,
Ұядан шығып гүлденген,
Ұшамын деп қомданған,
Ата-анадан тәрбие,
Жақсылардан үлгі алған.
Жақсы атаның данасы,
Көргенді жердің баласы.
Қарағым деп өсірген,
Әке менен ананың
Алдында жалғыз шырағы,
Бауыр еті баршасы,
Ақ ботадай ойнаған,
Қолындағы наршасы..., -
деген сияқты келінді таныстыра отырып, мадақ айтылады. Бірақ мұнда беті
ашылып, отырған келінге қатысты нақты сипаттар болмайды. Тіпті оның
сұлулығын, көркін, мінезін сипаттаған сәттің өзінде де: Айырған алтын
секілді, күміске меңзес өзіңіз, Тал шыбықтай бұралған, Мойның піскен
алмадай, Шашың жібек талмадай, бетің аппақ айнадай, етің жұмсақ майдадай,
қасың қиғаш қаламдай..., - деген сияқты халық әдебиетінде қалыпқа айналған
жалпылама теңеулермен сипатталады. Сондықтан беташар мәтінінде нақты
портрет немесе дәлірек мінездеулер кездеспейді. Ақындардың өзін таныстыруы
немесе шабыт шақыру өлеңдерінде де:
Мен сөйлейін аспандай,
Дария ағып тасқандай.
Қарындас келдің қаумалап,
Мен сөйлейін аумалап.
Таусылмайтын бұлақпын,
Тартып алсаң қауғалап, -
деген сияқты өзін-өзі шарықтай көтерген таптаурын жолдар кездеседі. Мұндай
сипаттаулар беташардың барлық мәтініне тән құрылым емес, олар көбінесе ақын
беташарларында кездеседі. Дәстүрлі халық беташарларындағы тұрақты өлең
жолдары келінге жаңа түскен жұртын қайын атасы мен қайын енесінен бастап
таныстыру болып табылады. Бұл таныстырудың өзіндік ғұрыптық мәні бар. Бет
ашушы әр адамды атап таныстырған сайын келін оған иіліп, сәлем салу
салтын жасайды. Бұл – қазақ ғұрпында тек беташар кезінде ғана емес,
күнделікті тірлікте берік сақталуы тиіс ғұрып. Келін алғашқы таныстықтан
соң, өзі иіліп сәлем беруге тиісті үлкен сыйлы адамдарды біліп, оларды
көрген жерде оң тізесін бүгіп, қолын қусыра сәлем етуі қажет. Сондықтан
беташар елдің ең сыйлы адамдарын, етжақын үлкен туыстарды таныстырудан
басталады. Таныстыру барысында оның жақын жуықтығын айта отырып, атақ-
абыройы мен бедел-даңқын қоса таныстырады.
Ордаға салса, олжа алған,
Омырауға салса, төске алған,
Онан да байлық өткен жоқ.
...Ана отырған атасы –
Қара бір жердің жотасы, -
деп оның бары мен байлығын айта келіп, келінге көрімдік сұрайды.
Дегенмен бұл таныстыруларда да нақты сол адамға қатысты ерекше
сипаттар аз болады. Әр өлеңде әртүрлі сөз өрнегімен келгенмен де, қайын
ата, қайын енеден басталатын туыстарды таныстырудың реті мен мазмұны
біркелкі қалыпта болады. Сол сияқты таныстырулардың ішінде:
Ана тұрған қайнағаң,
Бес таба нанға тоймаған.
Үйде тұрса тынышы жоқ,
Етігінің қонышы жоқ...
Ішпей-жемей байыған,
Етігін таспаменен қайыған, -
деген сияқты әзіл-оспақ түрінде келетін өлең жолдары да аз болмайды.
Олардың ңшңнде қатігез бишікешке, сараң байға, таз кісіге, дүниеқорға,
өтірікші-суайтқа арналған сатиралық түрдегі шумақтар да кездеседі. Оның бір
үлгісі мынадай:
Даладан отын тасыған,
Орақпен бұтын қасыған.
Насыбай атып түкірген,
Аузы боқтай сасыған.
Қапы қалған ақылдан,
Бұрынғы өткен нақылдан
Дүниеқорға бір сәлем!
Мұның өзі ғұрыптық дағдыдың моральдық нормалар шеңберінен шығып, ащы
әжуаға, сатираға да бара алатындығын көрсетеді. Жалпы мұндай әжуалар
рәсімдік (ритуальный) күлкімен астасып жатады. Онда келке ететін қылықтың
аталмыш адамда болмауы да мүмкін, бет ашушы күлкі туғызу мақсатында өзімен
заманда, құрдас немесе нағашы, жезде болып келетін адамдарды әжуа найзасына
іліп кетуі де кәдік. Мұндайда ашу шақырып, жанжал шығаруға жол жоқ. Той
үстіндегі ретімен айтылған әзілге қалайда да шыдау қажет.
Беташар - қазақ тұрмыс-салт лирикасының ертеден келе жатқан көне
түрі. Онда, жоғарыда айтылғандай, жаңа түскен келіншектің бетін ашып, жаңа
жұрт, жаңа қауыммен таныстыру мақсаты көзделеді. Келін боп түсіп, ақ желек
бүркелеген жас келіннің бетін сол ауылдың сөз білетін біреуіне немесе ақын,
жырауларға аштырады. Ол қолындағы оқтаушасымен ақ желекті ашып, Айт, келін-
ау, айт келін, Атыңның басын тарт келін немесе Келін, келін, келіп тұр,
иіліп сәлем беріп тұр деген дағдылы өлең жолдарымен сәлем еткізеді. Осы
тәртіппен жас келінді енесіне, жеңгесіне, қайын-сіңлілеріне қайын-
қайнағаларына таныстырып шығады.
Онан соң Беташар айтушы қалыңдықты сипаттауға көшеді. Сауысқаннан
сақ келін, жұмыртқадан ақ келін деген дәстүрлі эпитеттер қолданылады,
соңынан:
Ел-жұртыңа жақ келін,
Өзің ақыл тап келін!
Ата-енеңді бақ келін!
дегендей ақыл-өсиет үйретеді.
Ақыл, өсиет насихаттың:
Артқы түйең – тартыншақ,
Тартына сөйле, келіншек.
Алдыңғы түйең – итіншек,
Имене сөйле, келіншек, -
дейтін қара өлең параллель түрінде келетін шумақтары да болады.
Ертедегі Беташарлар патриархалдық-рулық, феодалдық қауым
мақсаттарына бейімделсе, қазіргі замандағы жаңа Беташарлар бүгінгі
тұрмысымызды, тату-тәтті жанұяны еңбек ардагерлерін, сол ауылдың табыстарын
жырлайды. Жаңа Беташарлар мына нұсқада айтылып жүр:
О, жас келін, жас келін,
Ілгері қадам бас келін.
Еңбекшінің алды бол,
Жалқаулықтан қаш келін!..
Қатарыңнан қалмағын,
Тұрма жолда кідіріп,
Ауыл-үйді аралап,
Жүріп алма қыдырып!
Топ адамның ішінде,
Жай сөйлегін мүдіріп.
Өсек сөзге ермегін,
Ісіңді жүр тындырып.
Мініңді айтса түзел деп,
Оған ешбір жасыма,
Жақсы келін дегенге,
Шалқақтап тағы тасыма!
Әдепті бол, үлгі бол,
Ізет қыл, кәрі-жасына!
Сонда бақыт қонады,
Жаңа келген қосыңа...
Беташар жырында көңілді, күлкілі әзіл-қалжың мен сын-сықақ та аралас
келіп отырады. Бірде жалқау, әдепсіздерді сынап, күлкі етсе, енді бірде
дөрекі мінезділерді әжуа етеді. Осылайша, Оқтау жұтқан қайнағаға бір
сәлем, Үй қыдырып жүретін жеңгейлерге бір сәлем деп әзіл, қалжың айтып,
жұртты еріксіз күлдіреді [25, 9].
Беташарды той жырының басқа жанрлық түрлерінен ерекшелейтін басты
сипат оның орындалу мәнерінде. Ол келінді жұртқа таныстыру және жаңа жұртты
келінге таныстыру мақсатын көздеп айтылады. Сондықтан оның мазмұндық
құрылымын үш-төрт жікке бөліп қарастыруға болады. Оның біріншісі – келіннің
келбетін сипаттау, екіншіден, келіннің жаңа туыстарын санамалап таныстыру,
үшінші – келінге өсиет айту, төртіншіден, келінге бата беру. Алғашқы
келінді сипаттау кезінде бет ашушы оның келбетін ай мен күнге, жұлдызға
балап, әсірелей мадақтайды. Бұл орайда, небір баламалар, теңеулер мен
эпитеттер, айшықты сөз қолданыстары көрініс береді. Бірақ оның бәрі қазақ
әдебиеті тарихылық дәстүрлі айшықтаулар шеңберінен шықпайды.
Беташарларға тән өзіндік басты сипаттардың бірі ретінде ондағы
сипаттаулардың, адам келбеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz