ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
1.1. Валюта түсінігі, жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Валюта жүйесінің мәні және дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері
... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында валюта жүйенің қалыптасуы ... ... ... ..34
2.2 Валюта бағамы және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..38
2.3 ҚР-да валюталық қатынастарды мемлекеттік реттеу
... ... ... ... ... ... 46
ІІІ тарау. Дүниежүзілік валюта жұйесі тақырыбын мектепте
оқыту әдістемесі.
3.1.Экономика негіздері пәнін оқытуда қойылатын
талаптар ... ... ... ... ...52
3.2. Экономика мектеп курсында Валюталық курс тақырыбын оқытудың
әдістемелік
нұсқауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОСЫМШЫЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..66
КIРIСПЕ
Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастарда басқа елдермен сауда,
экономикалық қарым-қатынасқа түсуі үшін, шетелдермен экспорт пен импорта,
әлемдік капитал ағымдарының іске асуына және шетел валюталырының еркін
айналымын ұйымдастыруда, сонымен қатар халықаралық әр түрлі қарым-қатынасты
іске асыру валюталық жүйе негізінде жолға қойылады.
Валюталық жүйелер дүниежүзiлiк шаруашылықта құрал жабдықтар, сатып алу
және сату айналымын тудыратын әдiстер және мемлекетаралық ұйымдардың
жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы
халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық
капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.Шын мәніндегі тәуелсіз елдің
болашағы - оның экономикалық, әлеуметтік тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне де
тікелей байланысты екендігі ақиқат. Сол үшін де Қазақстанның ұлттық
валютасы теңгесін айналымға енгізу – ел Үкіметіне де, Ұлттық банкке де
тәуелсіз экономикалық, қаржылық-кредиттік саясат жүргізуге мол мүмкіндік
берді. 1992 жылдан бастап Елбасы теңгені дайындау және айналымға енгізу
мәселесін алға қойған болатын. Теңге алғаш айналымға түскен жылы Ұлттық
Банк әуелде 1 теңгені сол кездегі мың рубльге бағалаған болатын. Дегенмен
де еліміздің саяси, әлеуметтік мәселелері және мемлекетаралық қатынастар
ескеріле келіп бір теңге бес жүз сомға бекітілді. [3,25]Кейіннен теңгенің
бағамы елімізбен сауда жасайтын үлкен мемлекеттердің немесе АҚШ долларының
валюталық себетіне сәйкес шығару керек болды. Екшелеп келіп, теңгені
доллардың бағамына теңеп, бұл бірінші айналымға кірген күні бір доллар 4,75
теңге болып бекітілген. Тоқтала кететін мәселе, осы кезеңде үлкен
құнсыздану тек қана Қазақстанда емес, сол кездегі ресейлік рубль ақша ықпал
ететін барлық аймақтарда жүріп жатқан болатын. Атап айтар болсақ,
құнсыздану елімізде 1992 жылы 3200 пайыз болса, теңгенің айналымға кірген
1993 жылы 2 700 пайыздай көрсеткішке жеткен. Бұл кезеңді мамандар
кәдімгідей құнсызданудың ырықсызданған кезеңімен салыстырады. Осыншама
құлдырауға теңгенің қарсы тұруы қамтылуы тиіс еді. Бірақ, бұған сол
кездердің өзінде Қазақстанның Алтын валюталық қоры аздық етті. Уақыттың
тапшылығы, қордың әлсіздігі әсер еткендіктен де, көпшілік жағдайда ұлттық
валютаның бағамы экономиканың жағдайына да тікелей байланысты болып
табылды. Теңгенің ең құлдыраған заманы 1994-96 жылдары болды.
Әуелгіде ұлттық валютаға беделді бабаларымыздың тұлғасын беру
қазақтың кім болғандығын айғақтап тұратын ерекшелік ретінде жасалған шара
секілді көрінуші еді. Ал Ұлттық банктің соңғы шешімінен тек батысқа
еліктеушілікті байқауға болатын тәрізді. Жалпы отарланған ұлттардың үлкен
бір арманы – Тәуелсіздік алып, өзінің ұлттық валютасы болып, өзі дербес ел
ретінде сол ұлттық валютасымен ішкі де, сыртқы да қатынастарды дамыту.
Қазақ халқы да теңгесінен айрылған бір кездері теңгені қайта жаңартуды
армандап, оған 1993 жылдың қарашасында қол жеткізілді.
Ұзақ мерзімді перспиктивадан мемлекеттің валюталық реттеуге тікелей
араласуы тиімділікке қол жеткізбейді. Ұлттық валютаның бағамын жиі-жиі әрі
ұзақ уақыт бойы тежеп отыру импортқа бағытталған жеке салаларға кері әсерін
тигізуі мүмкін. Қазақстанға 2003 - 2015 жылдарға арналған индустриялдық-
инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру барысында басқа дамыған
елдерден жаңа жоғары технологияларды, машиналар мен жабдықтарды, сондай-ақ
жоғары технологиялық жетілдірудің маңызы зор. Теңгенің бағамы төмен
жағдайда импортты көбейту экономика үшін тиімсіз, ол өңдеу өнеркәсібінің
шикізат емес салалары мен қызмет салалары үшін валюталық тәуекел үрейін
арттыра түседі.
Валюта бағамының деңгейі сыртқы саудаға, ұлттық өнімдердің әлемдік
нарықтағы бәсекелестігіне, капиталдың қозғалысына, ақша айналымының қалпына
және елдің бүкіл экономикасына айрықша әсер етеді. Ұлттық валютаның бағамын
төмендету тауарларды экспорттауға жағдай туғызады, яғни төлем балансының
белсенділігін арттырады. Қазақстан соңғы 5 - 6 жылда экспортқа дем беру
мен төлем балансының белсенділігін қуаттау үшін теңге бағамын төмендету
саясатын ұстап отыр. Ұлттық банк осы мақсатпен үнемі валюта интервенциясын
(шетел валютасын сатып алу - сату) жүргізіп, айналымға теңгені көбірек
жіберудің арқасында теңге бағамын төмендетуде. Алайда, 2003-2005 жылдары
доллардың өзінің бағамының төмендеуінен елімізге көптеп келіп түсуде, осы
себепті теңгенің бағамы өсіп келеді.
Қазақтың ұлттық валютасы көршілес елдердің ішінде үлкен құнды ақшаға
айналып отыр. Сондықтан да Орталық Азия елдері арасында қос тілді болып,
әріп қатесі кеткені болмаса, теңгенің беделі өте жоғары, бүгінгі тұғыры бір
қалыпты. Бір сөзбен айтқанда, ұлттық валюта - ел экономикасының жағдайын
көрсететін, айырбас құралы ғана емес, ұлттың айнасы болуы тиіс.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде
валюталық бағам, әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк,
валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және
мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтар немесе халықаралық келiсiм
шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және
реттеу формасы негізінде көрініс табады. [4,15]
Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi
сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және
мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi
даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап
ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк
ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық
рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық
валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Диплом жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк рынокта алдынғы қатарлы
елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық
экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық
валюталық қатынастардың дамуы елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi бiздiң
экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта
өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.
Сондықтан мен дипломдық жұмысымның тақырыбын бүгiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi “Валюталық жүйе: мәні, түрлері, элементтері” деп алдым.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым бiрiншiден, жалпы халықаралық
валюталық жүйенiң түсiнiгiне және құрылымына, оның оның пайда болу
себептерi мен негiзiн құраушы элементтерiне, валюталық бағам және оған әсер
етушi факторларға тоқталып, екiншiден Қазақстан Республикасының халықаралық
валюта жүйесiндегi орнын, елiмiздегi валюталық операциялар мен валюта
бағамының жағдайын қарастырып өту және оларды ұлттық экономика дамуына
қосар үлесiн қарастыру.
Бұл мақсатқа жету барысындағы негізгі мiндеттерге мыналар жатады:
1) халықаралық валюталық жүйенiң түсiнiгiн анықтап, оның пайда болуының
себептерiн талдау;
2) халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi элементтерiн анықтау;
3) Қазақстан Республикасы валюталық жүйенің дамуындағы ұлттық валютаның
даму тарихы мен валюталық нарықтың негізгі элементтеріне тоқталып
өту;
4) Қазақстан Республикасындағы валюталық жүйенiң қалыптасуы мен қазiргi
жағдайы қарастыру болып табылады.
Жұмыс үш тараудан тұрады: бiрiншi тарауда жалпы дүниежүзілік валюталық
жүйенiң түсiнiгiне және құрылымына, оның оның пайда болу себептерi мен
негiзiн құраушы элементтерiне, сондай-ақ оның эволюциясының негiзгi
қозғаушы күштерi туралы айтылды, ал екінші тарауда валюталық жүйенің
негізгі элементтері валюталық бағам мен төлем балансы қарастырылды және ҚР-
сы валюта жүйеснің даму барысы мен валюталық жүйені жетілдіру мәселелері
қарастырылды. Үшінші тарауда аталмыш тақырыптың оқыту әдістемесі
қарастырылған.
І тарау. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ
Валюта түсінігі, жалпы сипаттамасы
Валюта (итальян сөзі, сөзбе-сөз - құн) - елдің ақша бірлігі, оның шартты
түрі, халықаралық төлем-есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық
ақшаларды қолданудың ерекше формасы.
Шаруашылық жағдайларын интернационалдандыру және әлемдік еңбек бөлінісін
интенсивтендіру (күшейту) харықаралық нарықтың құрылуына себепші болды.
Өндіріс сүштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген салаларының өнімін
сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасылымы жағдайларын жетілдіру -
міне осылардың бәрі әлемдік сауда-саттық байланыстарының кеңеюіне әсер
етті. Әлемдік тауар айналымының дамуы мұнай, машина жасау, ауыл
шаруашылығы, тамақ өнеркәсібі салаларының өнімдерін сатуының ұлғаюына
байланысты болды.
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды
интернационалдандыру ішкі сауда айналымындағы шектеуді азайтуды, оның
жолындағы кедергілерді жоюды, ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап етті.
Өз тауарларының сыртқы нарықта кедергісіз қозғалыста жүруіне
транскорпорациялардың қызығушылығы күшті болды. Олар-дың дамушы
мемлекеттердің тауарларын нарыққа түсуін жеңілдетуі, сондай-ақ
интернационалдық өнеркәсіп кешені аумағындағы ішкі корпорациялық тауар
айналымының ұлғаюы - ресурстарды толық және тұрақты қолдануға қол
жеткізгендіктің айғағы. Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған
мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің
экономикалық жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік
айырбастың, жалақы мен бағаның өсу карқынына зор әсер етті. Әлемдегі
елдердің шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар қызмет, капитал және несие
легі жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде
қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де
әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы
саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы
қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті
деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.[5,18]
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы (экономикалық одаққа кіруі)
ақша капиталының бір бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және
керісінше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу жэне
несие-қаржы қатынастарында жүзеге асады. [5.26 ]
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын
қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың нәтижесінің
(тауарының, қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта
қатынастарының кейбір элементтері көне дәуірде (ежелгі Египетте, Римде)
вексель және айырбастау істері ретінде пайда болған. Валюта қатынастарының
туындауы ұдайы өндіріске байланысты болғанымен оған, өз кезегінде,
өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай керісінше де әсер (жағынды немесе
жағымсыз) етеді. Валюта қатынастары құқықтың нормалармен және ережелермен
реттеледі.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда
болды. Валюта жүйесі эномикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта
экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол
белгілі бір қоғамдық-экономикалык формация шегінде мемлекеттік-құқықтық
түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар.
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе аймақтық
валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас бір
бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды.
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға және
халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта ресурстарын
пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта жүйесі
ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша бірлігі. Ол
қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес формада (банктік
шоттардағы ақша қалдығы) болады. Оның эмитенттері ұлттық орталық банк және
коммерциялық банктер. Ұлттық валюта жүйесінің негізгі элементтері
төмендегілер:
-ұлттық валюта;
-ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни
айырбасталудың екі түрлі болуы:
а) шетел валютасына шектеусіз еркін айырбасталатын валюта. 1978 жылдан
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) Жарғысында "еркін қолданылатын валюта"
деген ұғым енгізілген. Оған американдық доллар, немістің маркасы, жапон
иені, француздық франк, ағылшындық фунт стерлинг;
ә) жарым-жартылай айырбасталатын валюта, мысалы, ресейлік рубль;
б) айырбасталмайтын (тұйық) валюта;
валюталық паритеттің бірдейлік ережесі - валюталардың алтын құрамына
байланысты өзара қатысы. Ақша өлшемінің алтын мазмұнына негізделген ондағы
алтын паритеті алынып тасталды (Батыста 70-жылдарда, ал КСРО-да 1991
жылдан). ХВҚ-ның Жарғысы бойынша валюта паритеті тек СДР - арнаулы ақша
өлшемімен немесе басқа халықаралық валютамен, бірақ алтынмен емес,
анықталуы мүмкін. 70-жылдардың орта шенінен бастап паритеттер валюта
қоржыны (корзина) негізінде анықталады. Валюта қоржыны деп бірнеше
валюталардың белгілі бір бөліктерінің сомасын сол валюталардың нарықтық
бағамына көбейтіп, оларды АҚШ долларына бөлумен анықталатын бір валютаның
орташа өлшенген бағамын айтады. Мысалы, СДР валюта қоржыны жоғарыда
көрсетілген бұрын еркін қолданылатын валюталардан құралады, қазір ондағы
американдық доллардың үлесі шамамен 39%, неміс маркасы - 21, жа-пон иені -
18, француздық франк және фунт стерлингтің әрқайсысының үлесі 11%-тен
болады. Еуропа қауымдастығының еуропалық валюта өлшемі (ЭКЮ) он екі елдің
валютасынан тұратын валюта қоржынынан құрылған, ЭКЮ 1999 жылдың 1
қаңтарынан ұжымдық валюта - еуромен біртіндеп алмастырылмақшы;
-валюта бағамының тәртібі (белгіленген, белгілі бір аралықта өзгермелі).
Мысалы, Еуропа валюта жүйесіндегі орталық бағамында он екі валюта бағамының
өзара ауытқу шегі ± 15% шамасында бекітілген; 1995 жылдың екінші жартысында
Ресейде АҚШ-тың 1 долларына шаққанда 4300-4900 руб. аралығында, ал 1997 ж.
5750-6350 руб. болды. 1998 ж. валюта коридорының жоғары шегі 9500 рубльге
дейін көтерілді. Валюта-қаржы дағдарысы кезінде, 1998 жылдың тамызынан,
рубльдің долларға шаққандағы бағамы бұл шектен шығып, деноминацияланған 15-
25 рубльге дейін көтерілді [22;54].
Көптеген елдерде валюта бағамының өзгеретін шегі заңмен бекітілмеген;
-валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде ел
экономикасының тұрақсыздығына байланысты шектеу, лимит белгілеу, белгілі
бір валюталық құндылықтармен жүргізілетін операцияларға тиым салу
енгізілген; 50-жылдардың аяқ кезінен бастап дамыған мемлекеттер бірте-бірте
валюталық шектеуді алып тастаған. 1996 жылы Ресей ХВҚ Жарғысының VIII
бабына қосылып, саудалық және саудалық емес операцияларға валюталық
шектеулерді жойды. Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта
резервтері, СДР есепшоттары, еуро (1995 жылдан ЭКЮ-дың орнына), ХВҚ
резервтік позициясы (бағыты) және елдің сыртқы қарызын өтеу мүмкіншілігін
білдіретін мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігін реттеу;
-халықаралық несиелік айналым құралдары мен халықаралық есеп айырысу
формаларын қолдану тәртібін белгілеу;
-валюта нарығы мен алтын нарығы ережесі;
-валюта қатынастарын реттейтін ұлттық органдардың статусы (орталық банк,
Қаржы министрлігі, арнаулы органдар, мысалы, Қазақстанда Ұлттық банк,
Ресейде валюталық және экспорттық бақылаудың федералдық қызметі).
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық
валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері
қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен
заңды түрде бекітіледі.[5,30]
Еуропалық валюта жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының
ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен
халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін
жүйе. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық
процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм)
әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол
өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға эсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің эрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. "Дүние-жүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері.
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма
формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде қолдану
үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу қажет болды.
Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық есеп айырысуда
ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла бастады.
Ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі
элементтері қалыптасты. Олар:
-әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта, халықаралық
валюталық өлшем);
-валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу;
-валюталық паритет пен валюта бағамы тәртібін үйлестіру;
-валюталық шектеу көлемін тәртіптеу;
-халықаралық валюта өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу (мысалы,
ХВҚ 1970 жылдан айналымға жаңа халықаралық валюта өлшемі СДР-ды, ЕВҚҚ -
1979 жылдан еуропалық валюта өлшемі ЭКЮ-ді, ал 1999 ж. қаңтардан еуроны
енгізді);
-халықаралық несиелік айналым құралдарын қолдану тәртібін
үйлестіру;
-әлемдік валюта нарығы мен алтын нарығының ережесі;
-мемлекетаралық реттеу институтының статусы - 1944 жылдан
Халықаралық валюта қоры бекітілді.
Аймақтың валюта жүйесі (ЕВЖ) - дүниежүзілік валю-
та жүйесінің шеңберінде батыс Еуропаның өнеркәсібі да-
мыған мемлекеттерін біріктіретін ұйым. Ол 1957 жылы Рим шарты бойынша
құрылған "Жалпы нарық" одағындағы мемлекеттердің экономикалық және
валюталық ынтымағынын дамуынан бастау алып, 1979 жылы құрылды.
Оның мақсаты - ынтымақтастық процесін ынталандыру, еуропалық саяси,
экономикалық және валюта одағын - Еуропалық одақ (ЕО) құру, Батыс Еуропаның
позициясын күшейту. Еуропа валюта жүйесінің элементтері дүниежүзілік валюта
жүйесінін элементтеріне дәл келеді.
Дүниежүзілік валюта жүйесінің ерекшеліктері мен тұрақтылығы оның құрылымдық
принциптерінің әлемдік шаруашылықтың құрылымы принциптеріне, әлемдік
тұрғыда күштердің орналасуына және басшы елдердің мүддесіне сәйкестік
деңгейіне байланысты өзгереді. [5.33 ] Бұл принциптер сәйкес келмесе
дүниежүзшік валюта жүйесі әлем-әлі дағдарысқа ұшырап, оның ыдырауымен және
жаңа валюта жүйесінің құрылуымен ұштасады.
1.2 Валюта жүйесінің мәні және дамуы
Валюта – елдiң ақша бiрлiгi, оның шартты түрi, халықаралық төлем
есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың
ерекше формасы. Осы халықаралық немесе ұлттық валюта қатынастарының
негізінде валюталық жүйе ұғымы пайда болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтарымен немесе халықаралық келiсiм
шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және
реттеу формасын бiлдiредi .
Жалпы валюта жүйесі дегеніміз халықаралық валюта қатынастарының
ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен
халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін
жүйе. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық
процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм)
әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол
өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға эсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің эрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. "Дүние-жүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері.
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма
формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде қолдану
үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу қажет болды.
Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық есеп айырысуда
ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла бастады. Валюта
қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың нәтижесінің (тауарының,
қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта қатынастарының кейбір
элементтері көне дәуірде (ежелгі Египетте, Римде) вексель және айырбастау
істері ретінде пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске
байланысты болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне
қарай керісінше де әсер (жағынды немесе жағымсыз) етеді. Валюта қатынастары
құқықтың нормалармен және ережелермен реттеледі. [6,89 ]
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда
болды. Валюта жүйесі - эномикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта
экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол
белгілі бір қоғамдық-экономикалык формация шегінде мемлекеттік-құқықтық
түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар. Тарихи үш түрлі: ұлттық,
дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе аймақтық валюта жүйесі қалыптасқан.
Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас бір бөлігі ретінде ұлттық валюта
жүйесі пайда болды.
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға
және халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта
ресурстарын пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта
жүйесі ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша
бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес
формада (банктік шоттардағы ақша қалдығы) болады.
Валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде ел
экономикасының тұрақсыздығына байланысты шектеу, лимит белгілеу, белгілі
бір валюталық құндылықтармен жүргізілетін операцияларға тиым салу
енгізілген; 50-жылдардың аяқ кезінен бастап дамыған мемлекеттер бірте-бірте
валюталық шектеуді алып тастаған. 1996 жылы Ресей ХВҚ Жарғысының VIII
бабына қосылып, саудалық және саудалық емес операцияларға валюталық
шектеулерді жойды. Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта
резервтері, СДР есепшоттары, еуро (1995 жылдан ЭКЮ-дың орнына), ХВҚ
резервтік позициясы (бағыты) және елдің сыртқы қарызын өтеу мүмкіншілігін
білдіретін мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігін реттеу. Дүниежүзілік
валюта жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының ұйымдастыру формасы,
яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен халықаралық шарт және
мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін жүйе. Бұл ереже-
шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін
жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің тиімділігін
қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда
қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет. Басқа
жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып тұратын
әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм) әрекеттерді
түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасады қарастырады[6,94].
Халықаралық валюталар қатынастар – ұлттық шаруашылықтарының
қызметкерлерiнiң нәтижесiнен өзара қызмет ететiн және әлемдiк
шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуi барысында қалыптасқан
қоғамдық қатынастар жиынтығы бiлдiреді.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және Римде
вексель түрінде пайда болды. Яғни, оларда алғаш рет вексель жәрменкелері
пайда болып, аудармалы вексель бойынша есеп айырысулар жүргізілді.
Шаруашылықтың интернационалдануы және әлемдiк еңбек бөлiнiсiн
интенсивтендiрілуі халықаралық нарықтың құрылуына себепшi болды.
Өндiрiс күштерiнiң дамуымен iшкi рыноктағы өркендеген салалардың
өнiмiн сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын
жетiлдiру – мiне осылардың бәрi әлемдiк сауда саттық байланыстардың
кеңесiне әсер еттi. Яғни, сыртқы сауда жағдайларын, әр елдің валютасының
құнын анықтау қажеттігі туындады. Алғашында мұндай айналыстарға елдер
немесе аумақтар бойынша алтын қолданылса, ал осы заманғы күрделенген төлем
жүйелерінің және төлем тәртіптерінің пайда болуына байланысты бұл валюталық
қатынастар одан сайын күрделене түсті.
Әлемдегi елдердiң қарым – қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал
және несие жылдан – жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдағы ұдайы
өндiрiс процесiнде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдiк
нарыққа ұласады және де әрбiр егемен мемлекеттiң заңды төлем
құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық тауар айналымында,
әдетте, шетел валютасы қолданылады. Елдердiң әлемдiк шаруашылыққа
интеграциялауына ақша капиталының бiр бөлiгiнiң ұлттық ақшадан шетел
валютасына және керiсiнше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта
есеп айырылысу және несие – қаржы қатынастарында жүзеге асады.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық
қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың ұлттық және әсемдiк
экономиксының дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арсындағы күштердiң
шектi қатынастарына тәуелдi болып келедi. Сыртқы экономикалық
байланыстарда, оның iшiнде валюталық байланыстарда саясат пен
экономика, дипломация мен комерция, өнер кәсiптiк сауда мен өндiрiс
бiр – бiрiмен өзара бетеме байланысуы валюталық қарыс – қатынастардың
ұлттық және әлемдiк шаруашылықтағы орны ерекшелiгiн көрсетедi. [6,98 ]
Капиталдың шеңбер айналысы процесiнде ұлттық нарықтан әсемдiк
нарыққа қосылуы нәтижесiнде ұлттық ақшалардың iшiндегi ақшалай
капиталының бiр бөлiгi шетел валютасына айналады немесе керiсiнше .
Ол көрiнiстi халықаралық есеп айырысуларда, валюталық, несиелiк және
қаржылық операциялардың барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндiрiстiң
сыртқы факторларға: әлемдiк өндiрiс динамикасы; шетелдiк ғылым
деңгейiне, халық аралық сауданың дамуына, шетел капиталы ағымына арта
түседi. Сондықтан да бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндiрiстiң
арасында тiкелей және керi байланыстың болатынын көрсетедi.
Халықаралық сауданың дамуына, валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен
валюталық дағдарыс ұдайы өндiрiс процентiне керi әсерiн тигiзедi.
Валюталық жүйелердiң даму заңдылықтары ұдайы өндiрiс белгiлерiне
байланысты анықталып отырып, ұлттық және әлемдiк шаруашылықтың
негiзгi даму кезеңдерiн көрсетедi.
Дүниежүзілiк валюталық жүйелердiң арасындағы дағдарыс тұсында
оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық
қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi
жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн
жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Жаңа дүниежүзілiк валюталық жүйенi құру үш басты кезеңнен
жүргiзiледi:
1-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының қалыптасуы, алғы шарттардың
түзiлуiн, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланысы
сақталады.
2-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының құрылымдары толығымен аяқталып,
бiртiндеп iске қосылады.
3-шi кезең, толық қызмет ететiн жаңа дүниежүзлiк жүйе құрылады.
Дүниежүзілiк ваюталардың жүйенiң мынандай эваолюциялары белгiлi:
1. Жаңа валюталық жүйенiң құрылуының алғы шарттары.
2. Париждiң валюталық жүйесi.
3. Генуэз валюталық жүйесi.
4. Бреттон – Вудс валюталық жүйесi.
5. Ямайка валюталық жүйесi.
6. Еуропалық валюталық жүйесi.
1929-1936 жылдарда дүниежүзілiк валюталық дағдарыстың басты
ерекшелiктерi келесiдей:
– циклдiк сипат: валюталық дағдарыс дүние жүзлiк экономикалық
және ақша несиесiмен байланысты болды;
– құрылымдық сипат: дүниежүзлiк валюталық жүйенiң алтын девиздiк
стандарт қағидасы құлдырауға ұшырады;
– ұзаққа созылуы: 1929 жылдан 1936 жылдың күзiне дейiн болуы.
[6,99 ]
БҰҰ–ның Бретон–Вудстағы 1944 жылы болған валюталық қаржылық
конференциясында дүниежүзлiк сауданың ұйымдастырудың, валюталық,
несиелiк және қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың ережелерi
бекiтiлiп үшiншi валюталық жұйе дүниеге келдi.
60 жылдардың аяғынан бастап, Бреттон – Вудс валюталық жүйенiң
дағдарысқа ұшырауы. 1976 жылғы қаңтардағы ХВК - ға мүше елдердiң
Кинготондағы келiсiмi ХВК – дың жарғысына өзгерiстер енгiзе отырып,
төртiншi валюталық жүйенiң келесiдей бағыттарын бекiттi:
• Алтын – девиз стандартты орнына СДР стандарты енгiзiлдi;
• Елдерге кез-келген валюталық бағам режимiнiң таңдауға құқық
берiлдi.
СДР-дiң қызметт етуiнiң мынандай басты мәселесi болды:
1. эмиссиялау және басу;
2. қамтамасыз ету;
3. бағамды анықтау әдiсi;
4. СДР-дiң пайдалану ауқымы;
Еуропалық валюталық жүйе, экономикалық интеграциялану процесiн
ынталандыру мақсатында құрылды. Интеграцияналдану процесiнiң даму
себептерiне: шаруашылықтың интеграциялануы, өндiрiстiң қарсылас
орталықтардың дүниежүзлiк нарықтағы өзара қарсы күресi және валюталық
тұрақсыздағы жатады . Еуропалық экономикалық қоғамдастық – бұл батыс
еуропа елдерiнiң бiршама дамыған аумақты интеграцияналдыру тобын
бiлдiредi , ол 1957 жылы наурызда алты елдiң: ФРГ, Франция, Италия,
Бельгия, Нидерландия, Люксембург, Рим елдерiнiң арасыында жасалған
келiсiм шартында қабылданып, 1958 жылдың 1 каңтарында басты қызмет
етедi. 3
Батыс еуропалық интеграция өзiнiң iрi ерекшелiктерiмен
ажыратылады:
Бiрiншiден, ЕҚ құрылуы көмiрдiң ортақ нарығынан басталады және
шаруашылық кешен интегралданғанға дейiн 6 ел және 12 саяси одақ
болса, бiрiншi уақытта 15-16 мемлекетке жеттi.
Екiншiден, ЕҚ – ның институционалдық құрылымы мемлекеттiң құрылымына
жақын және мынадай ұйымдардан тұрады:
• Еуропалық кеңес;
• Министiрлер кеңесi – заң шығарушы орган;
• ЕҚ комисиясы – атқарушы орган
• Еуропалық парламент – кеңес берушi орган. Бұл орган ЕҚ және министiрлер
кеңесiнiң қызметiн бақылайды, ЕҚ бюджетiн бекiтедi.
ЕҚ соты – құқықтық нормаларын сақтамаудың қадағалау ұйымы.
Үшiншiден, интеграцйиялық процестiң материялдық негiзi болып, ЕҚ –
тың бюджетiнiң бiр бөлiгiнен құралған көп бiрлескен қорлар қызмет
етедi.
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Евро қолма – қолсыз төлемдер
үшiн мемлекеттердiң жаңа қағаздарын орналастыру енгiзiлiп, эволюциялық
одаққа мүше елдердiң ұмтық ақша бiрлiктерi 2002 жылы 1 шiлдесiнен
бастап өз қызметтерiн жойды делiнген.
ЕВЖ, алтындынақты резервтiк активтер пайдаланды:
Бiрiншiден, Еуро – алтынмен жартылай қамтамасыз етiлген;
Екiншiден, ЕҚ – қа бiрлестiгi үшiн 207 кг мөлшерiнде бiрлескен
алтын қоры құралған.
ЕВЖ-дегi мемлекет аралық аймақтықты реттеу орталықты банктерге
уақытша төлем балансындағы тапшылықты жабуға және валюталық
интеграцияға байланысты есеп айырысулар үшiн несие беру жолымен
жүзеге асырылады.
Екiншi дүниежүзілiк соғыста Еуропа мемлекеттерiнiң қираған
экономикасын қалпына келтiру және тұрақтандыру мәселелерiн шешу
мақстында Бреттон-Вудстағы өткен халықаралық валюта қаржылық
конференциясында 2 ұйым: Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) және
халықаралық қайта құру және даму банкi ( ХҚҚДБ) құру туралы қаулы
қабылданды. Қор әлемдiк валюта жүйесiнiң тұрақтылығын қолдау үшiн,
ал банк оған қатысушы елдердiң ұзақ мерзiмдi экономикалық дамуын
ынталандыру үшiн құрылған .
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз
жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. Оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте
орналасқан, басқарушы органы барқрмалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы
министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес
жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы директат. алғашқы кезде бұл
қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады.
Қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы
шамамен 18 есе өстi. 5
ХВҚ-ның негiзгi қызметтерi төмендегiлер:
Халықаралық сауданың немесе валюталық ынтымақтастықтың дамуына
көмек көрсету.
• Валюталық паритеттiң тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеудi
жою;
• Төлем балансының теңелуi үшiн кез-келген қатысушы елге несие
ресурстарын беру;
Қорға мүше болып кiру – мемлекеттiң ХҚҚДБ-ге және оған туыстас
басқада валюта несие ұйымдарына кiруiнiң мiндеттi жағдайы.
Халықаралық қайта құру және даму банкi БҰҰ-ның маманданған
және оның шешiмдерiне тәуелсiз орган ретiнде өз жұмысын 1946 жылы
маусымда бастады . Банктiң өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт
бөлiмшелер ұйымдастырылады: халықаралық салық корпарациясы ,
халықаралық даму акциясы, халықаралық инвестицияладрды, таластарды
реттеу орталығы және инвестициялықты қорғау жөнiндегi көп жақты
агенттiк. Қазiргi кезде осы ұйымдар бiрiгiп әлемдiк банк (ӘБ) тобын
құрайды, оның штаб пәтерi Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ – осы топтың
орталық буыны – оны әлемдiк банк деп атайды.
Әлемдiк банк топтың ең қуатты бөлiмшесi, ол 240 млд доллардан
акциялық капиталды иемденедi, қазiргi кезде оның құрылтайшылар саны
180 мемлекетке жеттi. Банк басқару органы – басқармалар кеңесi –
қатысушы – елдердiң қаржы министiрлiгiнен немесе орталық банктерден
басқармаларынан тұрады. Оны президент басқарады. Банктiң күнделiктi
атқарушы директорлар кеңесi басқарады, кеңес штап пәтрiнде орналасқан
ол жетңi саиын кеңес отырысын өткiзедi. Кеңес 24 адамнан тұрады,
олар-iрi акциянерлердiң бiр-бiр өкiлi және 19 аймақтың өкiлдерi.
[7,56 ]
Әлемдiк банктiң негiзгi атқаратың қызметтерi:
Спектiрлi бағытта, яғни денсаулық сақтау, бiлiм беру қоршаған
ортаны сақтаудан бастап инфроқұрылым және экономикалық саясат
реформасына дейiн дамушы елдерге көрсететiн инвестициялық iс-
шаралар;
• Экономикалық мәселелер бойынша талдау және кеңес беру iс – шаралары;
• Көрсетiлген қызметтердiң, сондай-ақ жүргiзiлетiн жобалардың
мазмұнымен құрамын үнемi өзгеру;
• Бай және кедей елдерге ресурстарды қайта бөлудегi делделдiк
қызметi;
Халықаралық қаржы коорпарациясы 1956 жылы мемлекеттiк кепiлдiк
алмай-ақ дамушы елдердiң экономикасындағы жеке сектордың жұмысын
анықтау үшiн құрылған.
Халықаралық қаржы коорпарациясының негiзгi принциптерi мыналар:
• Жоба бойынша жалпы шығындар саласында 25 пайызын қаржыландыру;
• Кәсiпорын акцияларының тек 35% сатып алу.
Қарыз 3 жылдан 15 жылға дейiнгi мерзiмде берiледi. Корпарация
жылма-жыл 200 жоба бойынша 3 млд доллар самосындағы займ бередi және
оған 170 ел мүше.
Халықаралық даму ассоциясында (ХДА) 1960 жылы дамушы
мемлекеттердiң iшiнен Әлемдiк банктен қарыз алуға жағдайы келмейтiн
ең кедейлерге көмек көрсету үшiн құрылған. ХДА заңды дербес ұйым
болғанмен, көп жағдайда ӘБ бiрiгi несиелiктi жобалайды . Қазiргi
уақытта жылма-жыл жалпы соммасы 6 млд доллар болатын 125-тен астам
жобаларға несие бередi, оның 159 мемлекеттен тұратын мүшелерi бар.
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз
жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте
орналасқан, басқарушы органы басқармалар кеңес қатысушы елдердiң
қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады,
кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы алғашқы кезде бұл
қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады.
қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы
шамамен 18 есе өстi. [5,72 ]
Инвистициялардың кепiлдiгi жөнiндегi көп жақтық агеттiк 1988
жылы дамушы елдердiң шетел жеке инвистициторларына инвестициясынан
саяси қауыптен қорғану үшiн құрылған. Атап айтқанда: экспропорция,
яғни жеке меншiктi айыру қаупi , келiсiм жағдайларды бұзу қауiптiлiгi
т.б. 15-20 жыл бойы сақтауға кепiлдiк бередi. Агентiк мүшелерi болып
тек ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем қабылеттiлiгiне
сүйенедi.
Қорыта айтқанда, халықаралық валюта және несие қаржы
институттары – ХВК және Әлемдiк Банк тобы – халықаралық несие
қатынастарын реттеуде маңызды роль атқарады. Олардың қарызы онша көп
болмасада, елге қарыз капиталының әлемдiк нарығына жеке банктерден
қарыз алуға жол ашты. Сөйтiп ХВҚ мен ХҚҚДБ берген несиелер
мемлекеттiң төлем қабiлеттiлiгi бар екенiн дәлелдейдi.
ХВҚ және ХҚҚДБ басқа да халықаралық ұйымдармен қатар ежелгi
дамушы елдердiң және батыс еуропа бұрынғы социялистiк елдерi мен
ТМД елдерiнiң сыртқы қарыздарын реттеуде белсендi қатысуда.
1.3 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері
Бастапқы валюталық жүйе алтын монеталы стандарт негізінде құрылып,
1867 жылы басшы елдердің өкілдері қатынасқан Париж конференциясында
мемлекетаралық келісіммен заңды түрде рәсімделді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін де кең тараған валюта
дағдарысы екінші дүниежүзілік валюта жүйесінің пайда болуына әкеп соқтырды.
Ол 1922 ж. Генуя халықаралық экономикалық конференциясында қатысушы
мемлекеттердің келісімімен рәсімделді. Бұл Генуя валюта жүйесі
конференцияда келісімге келуші 30 елдің ақша жүйесі тәрізді алтын девизді
стандартқа негізделіп құрылды. Ол девиздің принципі бойынша банкноталар
алтынға емес вексельге және чекке, яғни девиздерге айырбасталды. Девиз
деген кез келген формадағы шетел валютасы (фунт стерлинг, доллар және
т.б.). Екі дүниежүзілік соғыстар аралығында (I және II) Бреттон-Вудс
конференциясына дейін резервтік валюта статусы (айырбасталатын валюта
ерекше атағы) ресми ешбір валютаға бекітілген жоқ. Ал ағылшын фунт
стерлингі мен американдық доллар осы статусты (атақты) бірінші болып алуға
өзара шиеленіскен бәсекелесте таласып жатты. [7,84 ]
Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі. 1944 жылы 22 маусымда АҚШ БҰҰ-ның
Бреттон-Вудс конференциясында заңды түрде резервтік валюта статусы
бекітілді. Онда алтын Девиз стандартына негізделіп, девиздік валюта ретінде
американдық доллар мен фунт стерлинг қабылданды. Сонымен бірге алғашқы рет
резервтік валюта статусы заңды түрде осы валюталарға бекітілді. Бұл АҚШ пен
Ұлыбританияның халықаралық қарызын өз ұлттық валютасымен өтеулеріне
мүмкіндік туғызды. 1949 жылы өзіне капиталистік өнеркәсіп өндірісінің 54,6%-
ін, тауар экспортының 33%-ін, ресми алтын резервінің 75%-ін шоғырландырған
АҚШ-тың экономикалық басымдығы және оның бәсекелестері екінші дүниежүзілік
соғыстың нәтижесінде әлсіреуі доллардың үстемдігің қамтамасыз етті. Батыс
Еуропаның және Жапонияның аса ауыр валюта-экономикалық жағдайы, сондай-ақ
бұл мемлекеттердің АҚШ-қа тәуелділігі, долларлық гегемония (басымдық)
олардағы доллардың өткір жетіспеушілігінде, яғни "долларлық аштықта"
көрініс тапты.
Бреттон-Вудс жүйесінің құрылымдық принциптері төмендегідей:
• доллар мен фунт стерлингтің резервтік валюта ре-тіндегі статусы
бекітілді;
• ХВҚ-ға мүше елдердің барлығы өз валютасын басқа валюталарға алтын арқылы
айырбастайды, онда валю-таның алтын паритеті және валюта бағамы бекітілді.
Валюталардың нарықтық бағамы доллар паритетінен ± 1%-ке, Еуропа елдерінде ±
0,75% ауытқуы мүмкін;
• шетел орталық банктерінің долларлық резервтері (қорлары) алтынға
американдық қазынашылық мекемесі (казначейство) арқылы ресми бағамен
айырбасталады;
• алтынның төмендетілген ресми бағасы бекітілді (35 АҚШ доллары құрамында
31,1 гр таза алтыны бар 1 тройск унциясына теңгерілді);
• мемлекетаралық валюта қатынастарын реттейтін орган - Халықаралық валюта
қоры (ХВҚ) құрылды.
ХВҚ-ның негізгі қызметі - осы мемлекетаралық қорға мүше елдердің валюта
паритетін, бағамдарын және басқа валюталарға еркін айырбасталуын бақылауды
қамтамасыз ету. Бреттон-Вудс жүйесі ширек ғасырдан астам уақыт аралығында
халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуіне және әлемдік нарықтың қарқындап
өсуіне ықпал етті.
Дегенмен бұл жүйе оған мүше елдердің барлығына бірдей тең құқық бере
алмады. Долларлық стандартты бекіткен принциптерді АҚШ басқа елдер есебінен
әлемде өз үстемдік позициясын күшейтуге пайдаланды. Бреттон-Вудс валюта
жүйесінің қайшылығы, ең алдымен доллар мен фунт стерлингтің ұлттық сипаты
және оларды халықаралық төлем құралдары ретінде қолдануы, біртіндеп жүйені
әлсірете бастады. Осы кезде Батыс Еуропа мен Жапонияның позициясы күшейді.
1971-1973 жж. валюта дағдарысы Бреттон-Вудс жүйесінің іс жүзінде күйреуін
жеделдетті.
Төртінші (казіргі) дүниежүзілік валюта жүйесі 1976 жылдың қаңтарында ХВҚ-ға
мүше мемлекеттердің Кингстонда (Ямайка) қол қойған келісімімен дүниеге
келіп, Ямайка валюта жүйесі деп аталды. Бұл жүйе енді ешбір ұлттық валюта
жүйесіне негізделмей, тек заң жүзінде бекітілген мемлекетаралық
принциптерге сүйенеді. Онда доллар ерекше орында болғанмен, ол бұрынғыдай
роль атқармайды. Жаңа жүйе көпвалюталы стандарт болып табылады.
Ямайка валюта жүйесінің бұрынғы жүйеден айырмашылығы:
• алтын өзінің монетарлық қызмет атқаруын тоқтатты, яғни енді бірде-бір
валютаның құрамында алтын жоқ: ХВҚ-ның өзгерген Жарғысына сәйкес алтын құн
өлшемі ретінде және валюта бағамын есептеуге де қолданбауы тиіс. Сөйтіп
алтын паритетінің, алтынның ресми бағасының, шетел орталық банктері мен
үкімет орындары үшін американдық қазынашылықтың долларлық резервтерді
алтынға айырбастауы жойыл-ғандығы заңмен бекітілді. Дегенмен, Ямайка валюта
жүйесінен алтынды валюта соғылатын металл ретінде заң жүзінде ығыстырғанға
қарамастан, іс-жүзінде оның ақша ретінде қолдану мүмкіндіктері таусыла
қойған жоқ. Алтынның нақты бағасы болғандықтан ол бұрынғыдай төтенше
халықаралық ақша және аса сенімді резервтік актив ретінде саналады. Қазіргі
кезде мемлекеттердің орталық банктері және жеке тезав-раторлар шамамен 60
мың тонна алтын сақтауда (әрқайсысында 34 мың және 25 мың тонна алтын бар)
• алтын девизді стандарттың орнына жаңа халықаралық есепайырысу құралы -
СДР енгізілді. Ол валюталық паритет пен валюта бағамының негізі деп
жарияланды. Дегенмен СДР эмиссияланған (1970 ж.) 30 жыл ішінде ол құн
эталонына (үлгі өлшем), не басты халықаралық төлем және резерв құралына
айналған жоқ. Ол әлемдік ақша ролін орындаудан тым алыс болды. Бағамы СДР-
мен анықталатын валюталар саны жылдан-жылға азайды. Егер олардың саны 1980
ж. 15 болса, 1998 ж. ол көрсеткіш 2-ге дейін азайды. СДр стандартының
болашағы жоқ, оның қолдану аясы негізінен ХФҚ-ның операцияларымен
шектелеуде. Дол- лардың Бреттон-Вудс жүйесіндегі ресми резервтік валюта
статусы алынып тасталса да, іс-жүзінде долларлық стандарт сақталуда.
Валютаның шартты құнының анықтайтын СДР-дың валюталық қоржынының 39%-і
доллардың үлесіне тиеді. Әлемде 21 валюта долларға бекітілген, бірақ қазір
олардың саны азаюда. Әйтседе доллар бұрынғыдай халықаралық төлем және
резерв құралы ретінде алда келеді. Себебі доллардың озат позициясы АҚШ-тың
экономикалық, ғылыми-техникалық және әскери потенциалының басымдылығына
негізделген, бірақ бәсекелестерінің (Батыс Еуропа, Жапония) тегеуірінінің
әсерінен олардың әлемдік экономикадағы монополды жағдайы жойылуда. СДР
стандарты шын мәнінде көп валюталы стандартқа ауысты. Ол - үш әлемдік
валюталық орталықтың ва-люталарына, яғни американдық долларға, неміс
маркасына (1999 жылдан еуромен алмастырылған), жапондық иенге негізделген.
[7,88 ]
• ХВҚ-ның мүшелері валюталық паритетті қолданбай кез келген валюта
бағамының тәртібін пайдалануға құқық алды. Сөйтіп өзгермелі валюта
бағамының ережесі бекітіліп, оған көптеген елдер 1973 жылдың наурызынан
бастап ауысты. Бұрынғы бекітілген валюта бағамына қарағанда бұл тәртіп
икемді болғанымен валюта курстарының арақатынасының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді деген сенімді ақтамады. Керісінше, орталық банктің валюта нарығындағы
операцияларға араласуы формасындағы жүргізетін валюталық интер-венциясына
(оның ішінде ұжымдық) шығындары көбейді.
Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан ХВҚ-ның міндеті мемлекетаралық валюталық
реттеуді күшейту, мүше елдердің өзара тығыз қарым-қатынастығын қамтамасыз
ету, әлемде валютаның тұрақтылығына қол жеткізу үшін әр түрлі валюталық
шектеулерді жою. Қорыта айтқанда, Ямайка валюта жүйесі бұрынғы 4 жүйемен
салыстырғанда өзінің икемділігімен төлем баланстары мен валюта бағамдарының
тұрақсыздығына және әлемдегі күштердің жаңадан орналасуына тез лайықтанды.
Сонымен қатар ол біраз қиындықтарды: мысалы, СДР стандартының тиімсіздігіне
байланысты; алтынды занды түрде демонетизациялаумен оның іс-жүзінде әлемдік
төтенше ақша статусын сақтауы арасындағы қарама-қайшылық; өзгермелі
валюталық бағам ережесінің жетіспестігі және с.с. мәселелерді туғызды.
Қазіргі кезде осы мәселелерді шешу үшін, әлемдік үш орталықтың валюта-
экономикалық саясатын үйлестіруді күшейту үшін және әлемдік валюта
механизмін тұрақтандыру үшін Ямайка валюта жүйесін жетілдіретін жолдар
іздестірілуде.
1979 ж. Еуропалық экономикалық одақтың (ЕО) шеңберінде Батыс Еуропа
елдерінің интеграциялық процестерін дамытуға көмектесу мақсатында Еуропа
валюта жүйесі (ЕВЖ) деп аталатын аймақгық валюта жүйесі құрылды. Бұл жүйеге
кіретін мемлекеттер ХВҚ-ның мүшелері болғандықтан ЕВЖ-сін әлемдік валюта
жүйесінің құрылымдық бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Солай болғанмен
оны Ямайка жүйесінен ажырататын бірсыпыра ерекшеліктері бар.
ЕВЖ-нің құрылымдық ерекшеліктеріне төмендегілер жатады:
• СДР-дың орнына еуропалық валюта өлшемі - ЭКЮ стандарты енгізілді. ЭКЮ-дің
валюталық қоржыны батыс еуропалық 12 валюталардан құрылады. Онда неміс
маркасы (30%-тен астамы) үстем болды. ЭКЮ-ді қолдану аясы СДР-ды қолдану
аясына қарағанда әлдеқайда кең, оны тек қана мемлекеттік сектор емес,
сонымен қатар жеке секторлар, оның ішінде банктердің депозиттік ссудалық
операцияларында, халықаралық есеп айырысу жеке фирмалары қолданады. ЭКЮ
бірітіндеп әлемдік валюта нышандарын ала бас-тағанымен, әзірше әлемдік
деңгейге шыққан жоқ. Оны 1999 жылдан ұжымдық еуропалық валюта - еуро
ауыстырды.
Дүниежүзілiк валюталық жүйелердiң арсындағы дағдарыс тұсында
оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық
қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi
жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн
жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
1.1. Валюта түсінігі, жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Валюта жүйесінің мәні және дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері
... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында валюта жүйенің қалыптасуы ... ... ... ..34
2.2 Валюта бағамы және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..38
2.3 ҚР-да валюталық қатынастарды мемлекеттік реттеу
... ... ... ... ... ... 46
ІІІ тарау. Дүниежүзілік валюта жұйесі тақырыбын мектепте
оқыту әдістемесі.
3.1.Экономика негіздері пәнін оқытуда қойылатын
талаптар ... ... ... ... ...52
3.2. Экономика мектеп курсында Валюталық курс тақырыбын оқытудың
әдістемелік
нұсқауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОСЫМШЫЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..66
КIРIСПЕ
Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастарда басқа елдермен сауда,
экономикалық қарым-қатынасқа түсуі үшін, шетелдермен экспорт пен импорта,
әлемдік капитал ағымдарының іске асуына және шетел валюталырының еркін
айналымын ұйымдастыруда, сонымен қатар халықаралық әр түрлі қарым-қатынасты
іске асыру валюталық жүйе негізінде жолға қойылады.
Валюталық жүйелер дүниежүзiлiк шаруашылықта құрал жабдықтар, сатып алу
және сату айналымын тудыратын әдiстер және мемлекетаралық ұйымдардың
жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы
халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық
капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.Шын мәніндегі тәуелсіз елдің
болашағы - оның экономикалық, әлеуметтік тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне де
тікелей байланысты екендігі ақиқат. Сол үшін де Қазақстанның ұлттық
валютасы теңгесін айналымға енгізу – ел Үкіметіне де, Ұлттық банкке де
тәуелсіз экономикалық, қаржылық-кредиттік саясат жүргізуге мол мүмкіндік
берді. 1992 жылдан бастап Елбасы теңгені дайындау және айналымға енгізу
мәселесін алға қойған болатын. Теңге алғаш айналымға түскен жылы Ұлттық
Банк әуелде 1 теңгені сол кездегі мың рубльге бағалаған болатын. Дегенмен
де еліміздің саяси, әлеуметтік мәселелері және мемлекетаралық қатынастар
ескеріле келіп бір теңге бес жүз сомға бекітілді. [3,25]Кейіннен теңгенің
бағамы елімізбен сауда жасайтын үлкен мемлекеттердің немесе АҚШ долларының
валюталық себетіне сәйкес шығару керек болды. Екшелеп келіп, теңгені
доллардың бағамына теңеп, бұл бірінші айналымға кірген күні бір доллар 4,75
теңге болып бекітілген. Тоқтала кететін мәселе, осы кезеңде үлкен
құнсыздану тек қана Қазақстанда емес, сол кездегі ресейлік рубль ақша ықпал
ететін барлық аймақтарда жүріп жатқан болатын. Атап айтар болсақ,
құнсыздану елімізде 1992 жылы 3200 пайыз болса, теңгенің айналымға кірген
1993 жылы 2 700 пайыздай көрсеткішке жеткен. Бұл кезеңді мамандар
кәдімгідей құнсызданудың ырықсызданған кезеңімен салыстырады. Осыншама
құлдырауға теңгенің қарсы тұруы қамтылуы тиіс еді. Бірақ, бұған сол
кездердің өзінде Қазақстанның Алтын валюталық қоры аздық етті. Уақыттың
тапшылығы, қордың әлсіздігі әсер еткендіктен де, көпшілік жағдайда ұлттық
валютаның бағамы экономиканың жағдайына да тікелей байланысты болып
табылды. Теңгенің ең құлдыраған заманы 1994-96 жылдары болды.
Әуелгіде ұлттық валютаға беделді бабаларымыздың тұлғасын беру
қазақтың кім болғандығын айғақтап тұратын ерекшелік ретінде жасалған шара
секілді көрінуші еді. Ал Ұлттық банктің соңғы шешімінен тек батысқа
еліктеушілікті байқауға болатын тәрізді. Жалпы отарланған ұлттардың үлкен
бір арманы – Тәуелсіздік алып, өзінің ұлттық валютасы болып, өзі дербес ел
ретінде сол ұлттық валютасымен ішкі де, сыртқы да қатынастарды дамыту.
Қазақ халқы да теңгесінен айрылған бір кездері теңгені қайта жаңартуды
армандап, оған 1993 жылдың қарашасында қол жеткізілді.
Ұзақ мерзімді перспиктивадан мемлекеттің валюталық реттеуге тікелей
араласуы тиімділікке қол жеткізбейді. Ұлттық валютаның бағамын жиі-жиі әрі
ұзақ уақыт бойы тежеп отыру импортқа бағытталған жеке салаларға кері әсерін
тигізуі мүмкін. Қазақстанға 2003 - 2015 жылдарға арналған индустриялдық-
инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру барысында басқа дамыған
елдерден жаңа жоғары технологияларды, машиналар мен жабдықтарды, сондай-ақ
жоғары технологиялық жетілдірудің маңызы зор. Теңгенің бағамы төмен
жағдайда импортты көбейту экономика үшін тиімсіз, ол өңдеу өнеркәсібінің
шикізат емес салалары мен қызмет салалары үшін валюталық тәуекел үрейін
арттыра түседі.
Валюта бағамының деңгейі сыртқы саудаға, ұлттық өнімдердің әлемдік
нарықтағы бәсекелестігіне, капиталдың қозғалысына, ақша айналымының қалпына
және елдің бүкіл экономикасына айрықша әсер етеді. Ұлттық валютаның бағамын
төмендету тауарларды экспорттауға жағдай туғызады, яғни төлем балансының
белсенділігін арттырады. Қазақстан соңғы 5 - 6 жылда экспортқа дем беру
мен төлем балансының белсенділігін қуаттау үшін теңге бағамын төмендету
саясатын ұстап отыр. Ұлттық банк осы мақсатпен үнемі валюта интервенциясын
(шетел валютасын сатып алу - сату) жүргізіп, айналымға теңгені көбірек
жіберудің арқасында теңге бағамын төмендетуде. Алайда, 2003-2005 жылдары
доллардың өзінің бағамының төмендеуінен елімізге көптеп келіп түсуде, осы
себепті теңгенің бағамы өсіп келеді.
Қазақтың ұлттық валютасы көршілес елдердің ішінде үлкен құнды ақшаға
айналып отыр. Сондықтан да Орталық Азия елдері арасында қос тілді болып,
әріп қатесі кеткені болмаса, теңгенің беделі өте жоғары, бүгінгі тұғыры бір
қалыпты. Бір сөзбен айтқанда, ұлттық валюта - ел экономикасының жағдайын
көрсететін, айырбас құралы ғана емес, ұлттың айнасы болуы тиіс.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде
валюталық бағам, әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк,
валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және
мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтар немесе халықаралық келiсiм
шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және
реттеу формасы негізінде көрініс табады. [4,15]
Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi
сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және
мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi
даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап
ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк
ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық
рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық
валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Диплом жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк рынокта алдынғы қатарлы
елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық
экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық
валюталық қатынастардың дамуы елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi бiздiң
экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта
өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.
Сондықтан мен дипломдық жұмысымның тақырыбын бүгiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi “Валюталық жүйе: мәні, түрлері, элементтері” деп алдым.
Бұл тақырыпты таңдаудағы мақсатым бiрiншiден, жалпы халықаралық
валюталық жүйенiң түсiнiгiне және құрылымына, оның оның пайда болу
себептерi мен негiзiн құраушы элементтерiне, валюталық бағам және оған әсер
етушi факторларға тоқталып, екiншiден Қазақстан Республикасының халықаралық
валюта жүйесiндегi орнын, елiмiздегi валюталық операциялар мен валюта
бағамының жағдайын қарастырып өту және оларды ұлттық экономика дамуына
қосар үлесiн қарастыру.
Бұл мақсатқа жету барысындағы негізгі мiндеттерге мыналар жатады:
1) халықаралық валюталық жүйенiң түсiнiгiн анықтап, оның пайда болуының
себептерiн талдау;
2) халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi элементтерiн анықтау;
3) Қазақстан Республикасы валюталық жүйенің дамуындағы ұлттық валютаның
даму тарихы мен валюталық нарықтың негізгі элементтеріне тоқталып
өту;
4) Қазақстан Республикасындағы валюталық жүйенiң қалыптасуы мен қазiргi
жағдайы қарастыру болып табылады.
Жұмыс үш тараудан тұрады: бiрiншi тарауда жалпы дүниежүзілік валюталық
жүйенiң түсiнiгiне және құрылымына, оның оның пайда болу себептерi мен
негiзiн құраушы элементтерiне, сондай-ақ оның эволюциясының негiзгi
қозғаушы күштерi туралы айтылды, ал екінші тарауда валюталық жүйенің
негізгі элементтері валюталық бағам мен төлем балансы қарастырылды және ҚР-
сы валюта жүйеснің даму барысы мен валюталық жүйені жетілдіру мәселелері
қарастырылды. Үшінші тарауда аталмыш тақырыптың оқыту әдістемесі
қарастырылған.
І тарау. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ
Валюта түсінігі, жалпы сипаттамасы
Валюта (итальян сөзі, сөзбе-сөз - құн) - елдің ақша бірлігі, оның шартты
түрі, халықаралық төлем-есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық
ақшаларды қолданудың ерекше формасы.
Шаруашылық жағдайларын интернационалдандыру және әлемдік еңбек бөлінісін
интенсивтендіру (күшейту) харықаралық нарықтың құрылуына себепші болды.
Өндіріс сүштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген салаларының өнімін
сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасылымы жағдайларын жетілдіру -
міне осылардың бәрі әлемдік сауда-саттық байланыстарының кеңеюіне әсер
етті. Әлемдік тауар айналымының дамуы мұнай, машина жасау, ауыл
шаруашылығы, тамақ өнеркәсібі салаларының өнімдерін сатуының ұлғаюына
байланысты болды.
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды
интернационалдандыру ішкі сауда айналымындағы шектеуді азайтуды, оның
жолындағы кедергілерді жоюды, ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап етті.
Өз тауарларының сыртқы нарықта кедергісіз қозғалыста жүруіне
транскорпорациялардың қызығушылығы күшті болды. Олар-дың дамушы
мемлекеттердің тауарларын нарыққа түсуін жеңілдетуі, сондай-ақ
интернационалдық өнеркәсіп кешені аумағындағы ішкі корпорациялық тауар
айналымының ұлғаюы - ресурстарды толық және тұрақты қолдануға қол
жеткізгендіктің айғағы. Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған
мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің
экономикалық жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік
айырбастың, жалақы мен бағаның өсу карқынына зор әсер етті. Әлемдегі
елдердің шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар қызмет, капитал және несие
легі жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде
қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де
әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы
саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы
қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті
деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.[5,18]
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы (экономикалық одаққа кіруі)
ақша капиталының бір бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және
керісінше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу жэне
несие-қаржы қатынастарында жүзеге асады. [5.26 ]
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын
қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың нәтижесінің
(тауарының, қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта
қатынастарының кейбір элементтері көне дәуірде (ежелгі Египетте, Римде)
вексель және айырбастау істері ретінде пайда болған. Валюта қатынастарының
туындауы ұдайы өндіріске байланысты болғанымен оған, өз кезегінде,
өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай керісінше де әсер (жағынды немесе
жағымсыз) етеді. Валюта қатынастары құқықтың нормалармен және ережелермен
реттеледі.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда
болды. Валюта жүйесі эномикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта
экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол
белгілі бір қоғамдық-экономикалык формация шегінде мемлекеттік-құқықтық
түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар.
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе аймақтық
валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас бір
бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды.
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға және
халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта ресурстарын
пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта жүйесі
ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша бірлігі. Ол
қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес формада (банктік
шоттардағы ақша қалдығы) болады. Оның эмитенттері ұлттық орталық банк және
коммерциялық банктер. Ұлттық валюта жүйесінің негізгі элементтері
төмендегілер:
-ұлттық валюта;
-ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни
айырбасталудың екі түрлі болуы:
а) шетел валютасына шектеусіз еркін айырбасталатын валюта. 1978 жылдан
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) Жарғысында "еркін қолданылатын валюта"
деген ұғым енгізілген. Оған американдық доллар, немістің маркасы, жапон
иені, француздық франк, ағылшындық фунт стерлинг;
ә) жарым-жартылай айырбасталатын валюта, мысалы, ресейлік рубль;
б) айырбасталмайтын (тұйық) валюта;
валюталық паритеттің бірдейлік ережесі - валюталардың алтын құрамына
байланысты өзара қатысы. Ақша өлшемінің алтын мазмұнына негізделген ондағы
алтын паритеті алынып тасталды (Батыста 70-жылдарда, ал КСРО-да 1991
жылдан). ХВҚ-ның Жарғысы бойынша валюта паритеті тек СДР - арнаулы ақша
өлшемімен немесе басқа халықаралық валютамен, бірақ алтынмен емес,
анықталуы мүмкін. 70-жылдардың орта шенінен бастап паритеттер валюта
қоржыны (корзина) негізінде анықталады. Валюта қоржыны деп бірнеше
валюталардың белгілі бір бөліктерінің сомасын сол валюталардың нарықтық
бағамына көбейтіп, оларды АҚШ долларына бөлумен анықталатын бір валютаның
орташа өлшенген бағамын айтады. Мысалы, СДР валюта қоржыны жоғарыда
көрсетілген бұрын еркін қолданылатын валюталардан құралады, қазір ондағы
американдық доллардың үлесі шамамен 39%, неміс маркасы - 21, жа-пон иені -
18, француздық франк және фунт стерлингтің әрқайсысының үлесі 11%-тен
болады. Еуропа қауымдастығының еуропалық валюта өлшемі (ЭКЮ) он екі елдің
валютасынан тұратын валюта қоржынынан құрылған, ЭКЮ 1999 жылдың 1
қаңтарынан ұжымдық валюта - еуромен біртіндеп алмастырылмақшы;
-валюта бағамының тәртібі (белгіленген, белгілі бір аралықта өзгермелі).
Мысалы, Еуропа валюта жүйесіндегі орталық бағамында он екі валюта бағамының
өзара ауытқу шегі ± 15% шамасында бекітілген; 1995 жылдың екінші жартысында
Ресейде АҚШ-тың 1 долларына шаққанда 4300-4900 руб. аралығында, ал 1997 ж.
5750-6350 руб. болды. 1998 ж. валюта коридорының жоғары шегі 9500 рубльге
дейін көтерілді. Валюта-қаржы дағдарысы кезінде, 1998 жылдың тамызынан,
рубльдің долларға шаққандағы бағамы бұл шектен шығып, деноминацияланған 15-
25 рубльге дейін көтерілді [22;54].
Көптеген елдерде валюта бағамының өзгеретін шегі заңмен бекітілмеген;
-валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде ел
экономикасының тұрақсыздығына байланысты шектеу, лимит белгілеу, белгілі
бір валюталық құндылықтармен жүргізілетін операцияларға тиым салу
енгізілген; 50-жылдардың аяқ кезінен бастап дамыған мемлекеттер бірте-бірте
валюталық шектеуді алып тастаған. 1996 жылы Ресей ХВҚ Жарғысының VIII
бабына қосылып, саудалық және саудалық емес операцияларға валюталық
шектеулерді жойды. Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта
резервтері, СДР есепшоттары, еуро (1995 жылдан ЭКЮ-дың орнына), ХВҚ
резервтік позициясы (бағыты) және елдің сыртқы қарызын өтеу мүмкіншілігін
білдіретін мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігін реттеу;
-халықаралық несиелік айналым құралдары мен халықаралық есеп айырысу
формаларын қолдану тәртібін белгілеу;
-валюта нарығы мен алтын нарығы ережесі;
-валюта қатынастарын реттейтін ұлттық органдардың статусы (орталық банк,
Қаржы министрлігі, арнаулы органдар, мысалы, Қазақстанда Ұлттық банк,
Ресейде валюталық және экспорттық бақылаудың федералдық қызметі).
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық
валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері
қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен
заңды түрде бекітіледі.[5,30]
Еуропалық валюта жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының
ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен
халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін
жүйе. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық
процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм)
әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол
өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға эсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің эрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. "Дүние-жүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері.
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма
формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде қолдану
үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу қажет болды.
Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық есеп айырысуда
ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла бастады.
Ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі
элементтері қалыптасты. Олар:
-әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта, халықаралық
валюталық өлшем);
-валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу;
-валюталық паритет пен валюта бағамы тәртібін үйлестіру;
-валюталық шектеу көлемін тәртіптеу;
-халықаралық валюта өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу (мысалы,
ХВҚ 1970 жылдан айналымға жаңа халықаралық валюта өлшемі СДР-ды, ЕВҚҚ -
1979 жылдан еуропалық валюта өлшемі ЭКЮ-ді, ал 1999 ж. қаңтардан еуроны
енгізді);
-халықаралық несиелік айналым құралдарын қолдану тәртібін
үйлестіру;
-әлемдік валюта нарығы мен алтын нарығының ережесі;
-мемлекетаралық реттеу институтының статусы - 1944 жылдан
Халықаралық валюта қоры бекітілді.
Аймақтың валюта жүйесі (ЕВЖ) - дүниежүзілік валю-
та жүйесінің шеңберінде батыс Еуропаның өнеркәсібі да-
мыған мемлекеттерін біріктіретін ұйым. Ол 1957 жылы Рим шарты бойынша
құрылған "Жалпы нарық" одағындағы мемлекеттердің экономикалық және
валюталық ынтымағынын дамуынан бастау алып, 1979 жылы құрылды.
Оның мақсаты - ынтымақтастық процесін ынталандыру, еуропалық саяси,
экономикалық және валюта одағын - Еуропалық одақ (ЕО) құру, Батыс Еуропаның
позициясын күшейту. Еуропа валюта жүйесінің элементтері дүниежүзілік валюта
жүйесінін элементтеріне дәл келеді.
Дүниежүзілік валюта жүйесінің ерекшеліктері мен тұрақтылығы оның құрылымдық
принциптерінің әлемдік шаруашылықтың құрылымы принциптеріне, әлемдік
тұрғыда күштердің орналасуына және басшы елдердің мүддесіне сәйкестік
деңгейіне байланысты өзгереді. [5.33 ] Бұл принциптер сәйкес келмесе
дүниежүзшік валюта жүйесі әлем-әлі дағдарысқа ұшырап, оның ыдырауымен және
жаңа валюта жүйесінің құрылуымен ұштасады.
1.2 Валюта жүйесінің мәні және дамуы
Валюта – елдiң ақша бiрлiгi, оның шартты түрi, халықаралық төлем
есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың
ерекше формасы. Осы халықаралық немесе ұлттық валюта қатынастарының
негізінде валюталық жүйе ұғымы пайда болады.
Ваюталық жүйе - ұлттық заңдылықтарымен немесе халықаралық келiсiм
шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру және
реттеу формасын бiлдiредi .
Жалпы валюта жүйесі дегеніміз халықаралық валюта қатынастарының
ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен
халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін
жүйе. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық
процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм)
әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады. Ол
өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға эсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің эрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. "Дүние-жүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері.
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма
формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде қолдану
үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу қажет болды.
Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық есеп айырысуда
ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла бастады. Валюта
қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың нәтижесінің (тауарының,
қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет етеді. Валюта қатынастарының кейбір
элементтері көне дәуірде (ежелгі Египетте, Римде) вексель және айырбастау
істері ретінде пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске
байланысты болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне
қарай керісінше де әсер (жағынды немесе жағымсыз) етеді. Валюта қатынастары
құқықтың нормалармен және ережелермен реттеледі. [6,89 ]
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда
болды. Валюта жүйесі - эномикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта
экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол
белгілі бір қоғамдық-экономикалык формация шегінде мемлекеттік-құқықтық
түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар. Тарихи үш түрлі: ұлттық,
дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе аймақтық валюта жүйесі қалыптасқан.
Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас бір бөлігі ретінде ұлттық валюта
жүйесі пайда болды.
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға
және халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта
ресурстарын пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта
жүйесі ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша
бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес
формада (банктік шоттардағы ақша қалдығы) болады.
Валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде ел
экономикасының тұрақсыздығына байланысты шектеу, лимит белгілеу, белгілі
бір валюталық құндылықтармен жүргізілетін операцияларға тиым салу
енгізілген; 50-жылдардың аяқ кезінен бастап дамыған мемлекеттер бірте-бірте
валюталық шектеуді алып тастаған. 1996 жылы Ресей ХВҚ Жарғысының VIII
бабына қосылып, саудалық және саудалық емес операцияларға валюталық
шектеулерді жойды. Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта
резервтері, СДР есепшоттары, еуро (1995 жылдан ЭКЮ-дың орнына), ХВҚ
резервтік позициясы (бағыты) және елдің сыртқы қарызын өтеу мүмкіншілігін
білдіретін мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігін реттеу. Дүниежүзілік
валюта жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының ұйымдастыру формасы,
яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен халықаралық шарт және
мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін жүйе. Бұл ереже-
шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін
жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің тиімділігін
қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда
қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет. Басқа
жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып тұратын
әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм) әрекеттерді
түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасады қарастырады[6,94].
Халықаралық валюталар қатынастар – ұлттық шаруашылықтарының
қызметкерлерiнiң нәтижесiнен өзара қызмет ететiн және әлемдiк
шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуi барысында қалыптасқан
қоғамдық қатынастар жиынтығы бiлдiреді.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және Римде
вексель түрінде пайда болды. Яғни, оларда алғаш рет вексель жәрменкелері
пайда болып, аудармалы вексель бойынша есеп айырысулар жүргізілді.
Шаруашылықтың интернационалдануы және әлемдiк еңбек бөлiнiсiн
интенсивтендiрілуі халықаралық нарықтың құрылуына себепшi болды.
Өндiрiс күштерiнiң дамуымен iшкi рыноктағы өркендеген салалардың
өнiмiн сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын
жетiлдiру – мiне осылардың бәрi әлемдiк сауда саттық байланыстардың
кеңесiне әсер еттi. Яғни, сыртқы сауда жағдайларын, әр елдің валютасының
құнын анықтау қажеттігі туындады. Алғашында мұндай айналыстарға елдер
немесе аумақтар бойынша алтын қолданылса, ал осы заманғы күрделенген төлем
жүйелерінің және төлем тәртіптерінің пайда болуына байланысты бұл валюталық
қатынастар одан сайын күрделене түсті.
Әлемдегi елдердiң қарым – қатынастарына тауарлар, қызмет, капитал
және несие жылдан – жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдағы ұдайы
өндiрiс процесiнде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдiк
нарыққа ұласады және де әрбiр егемен мемлекеттiң заңды төлем
құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық тауар айналымында,
әдетте, шетел валютасы қолданылады. Елдердiң әлемдiк шаруашылыққа
интеграциялауына ақша капиталының бiр бөлiгiнiң ұлттық ақшадан шетел
валютасына және керiсiнше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта
есеп айырылысу және несие – қаржы қатынастарында жүзеге асады.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық
қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың ұлттық және әсемдiк
экономиксының дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арсындағы күштердiң
шектi қатынастарына тәуелдi болып келедi. Сыртқы экономикалық
байланыстарда, оның iшiнде валюталық байланыстарда саясат пен
экономика, дипломация мен комерция, өнер кәсiптiк сауда мен өндiрiс
бiр – бiрiмен өзара бетеме байланысуы валюталық қарыс – қатынастардың
ұлттық және әлемдiк шаруашылықтағы орны ерекшелiгiн көрсетедi. [6,98 ]
Капиталдың шеңбер айналысы процесiнде ұлттық нарықтан әсемдiк
нарыққа қосылуы нәтижесiнде ұлттық ақшалардың iшiндегi ақшалай
капиталының бiр бөлiгi шетел валютасына айналады немесе керiсiнше .
Ол көрiнiстi халықаралық есеп айырысуларда, валюталық, несиелiк және
қаржылық операциялардың барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндiрiстiң
сыртқы факторларға: әлемдiк өндiрiс динамикасы; шетелдiк ғылым
деңгейiне, халық аралық сауданың дамуына, шетел капиталы ағымына арта
түседi. Сондықтан да бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндiрiстiң
арасында тiкелей және керi байланыстың болатынын көрсетедi.
Халықаралық сауданың дамуына, валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен
валюталық дағдарыс ұдайы өндiрiс процентiне керi әсерiн тигiзедi.
Валюталық жүйелердiң даму заңдылықтары ұдайы өндiрiс белгiлерiне
байланысты анықталып отырып, ұлттық және әлемдiк шаруашылықтың
негiзгi даму кезеңдерiн көрсетедi.
Дүниежүзілiк валюталық жүйелердiң арасындағы дағдарыс тұсында
оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық
қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi
жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн
жаңа жүйемен ауысуына әкеледi.
Жаңа дүниежүзілiк валюталық жүйенi құру үш басты кезеңнен
жүргiзiледi:
1-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының қалыптасуы, алғы шарттардың
түзiлуiн, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланысы
сақталады.
2-шi кезең, жаңа жүйенiң қағидаларының құрылымдары толығымен аяқталып,
бiртiндеп iске қосылады.
3-шi кезең, толық қызмет ететiн жаңа дүниежүзлiк жүйе құрылады.
Дүниежүзілiк ваюталардың жүйенiң мынандай эваолюциялары белгiлi:
1. Жаңа валюталық жүйенiң құрылуының алғы шарттары.
2. Париждiң валюталық жүйесi.
3. Генуэз валюталық жүйесi.
4. Бреттон – Вудс валюталық жүйесi.
5. Ямайка валюталық жүйесi.
6. Еуропалық валюталық жүйесi.
1929-1936 жылдарда дүниежүзілiк валюталық дағдарыстың басты
ерекшелiктерi келесiдей:
– циклдiк сипат: валюталық дағдарыс дүние жүзлiк экономикалық
және ақша несиесiмен байланысты болды;
– құрылымдық сипат: дүниежүзлiк валюталық жүйенiң алтын девиздiк
стандарт қағидасы құлдырауға ұшырады;
– ұзаққа созылуы: 1929 жылдан 1936 жылдың күзiне дейiн болуы.
[6,99 ]
БҰҰ–ның Бретон–Вудстағы 1944 жылы болған валюталық қаржылық
конференциясында дүниежүзлiк сауданың ұйымдастырудың, валюталық,
несиелiк және қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың ережелерi
бекiтiлiп үшiншi валюталық жұйе дүниеге келдi.
60 жылдардың аяғынан бастап, Бреттон – Вудс валюталық жүйенiң
дағдарысқа ұшырауы. 1976 жылғы қаңтардағы ХВК - ға мүше елдердiң
Кинготондағы келiсiмi ХВК – дың жарғысына өзгерiстер енгiзе отырып,
төртiншi валюталық жүйенiң келесiдей бағыттарын бекiттi:
• Алтын – девиз стандартты орнына СДР стандарты енгiзiлдi;
• Елдерге кез-келген валюталық бағам режимiнiң таңдауға құқық
берiлдi.
СДР-дiң қызметт етуiнiң мынандай басты мәселесi болды:
1. эмиссиялау және басу;
2. қамтамасыз ету;
3. бағамды анықтау әдiсi;
4. СДР-дiң пайдалану ауқымы;
Еуропалық валюталық жүйе, экономикалық интеграциялану процесiн
ынталандыру мақсатында құрылды. Интеграцияналдану процесiнiң даму
себептерiне: шаруашылықтың интеграциялануы, өндiрiстiң қарсылас
орталықтардың дүниежүзлiк нарықтағы өзара қарсы күресi және валюталық
тұрақсыздағы жатады . Еуропалық экономикалық қоғамдастық – бұл батыс
еуропа елдерiнiң бiршама дамыған аумақты интеграцияналдыру тобын
бiлдiредi , ол 1957 жылы наурызда алты елдiң: ФРГ, Франция, Италия,
Бельгия, Нидерландия, Люксембург, Рим елдерiнiң арасыында жасалған
келiсiм шартында қабылданып, 1958 жылдың 1 каңтарында басты қызмет
етедi. 3
Батыс еуропалық интеграция өзiнiң iрi ерекшелiктерiмен
ажыратылады:
Бiрiншiден, ЕҚ құрылуы көмiрдiң ортақ нарығынан басталады және
шаруашылық кешен интегралданғанға дейiн 6 ел және 12 саяси одақ
болса, бiрiншi уақытта 15-16 мемлекетке жеттi.
Екiншiден, ЕҚ – ның институционалдық құрылымы мемлекеттiң құрылымына
жақын және мынадай ұйымдардан тұрады:
• Еуропалық кеңес;
• Министiрлер кеңесi – заң шығарушы орган;
• ЕҚ комисиясы – атқарушы орган
• Еуропалық парламент – кеңес берушi орган. Бұл орган ЕҚ және министiрлер
кеңесiнiң қызметiн бақылайды, ЕҚ бюджетiн бекiтедi.
ЕҚ соты – құқықтық нормаларын сақтамаудың қадағалау ұйымы.
Үшiншiден, интеграцйиялық процестiң материялдық негiзi болып, ЕҚ –
тың бюджетiнiң бiр бөлiгiнен құралған көп бiрлескен қорлар қызмет
етедi.
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Евро қолма – қолсыз төлемдер
үшiн мемлекеттердiң жаңа қағаздарын орналастыру енгiзiлiп, эволюциялық
одаққа мүше елдердiң ұмтық ақша бiрлiктерi 2002 жылы 1 шiлдесiнен
бастап өз қызметтерiн жойды делiнген.
ЕВЖ, алтындынақты резервтiк активтер пайдаланды:
Бiрiншiден, Еуро – алтынмен жартылай қамтамасыз етiлген;
Екiншiден, ЕҚ – қа бiрлестiгi үшiн 207 кг мөлшерiнде бiрлескен
алтын қоры құралған.
ЕВЖ-дегi мемлекет аралық аймақтықты реттеу орталықты банктерге
уақытша төлем балансындағы тапшылықты жабуға және валюталық
интеграцияға байланысты есеп айырысулар үшiн несие беру жолымен
жүзеге асырылады.
Екiншi дүниежүзілiк соғыста Еуропа мемлекеттерiнiң қираған
экономикасын қалпына келтiру және тұрақтандыру мәселелерiн шешу
мақстында Бреттон-Вудстағы өткен халықаралық валюта қаржылық
конференциясында 2 ұйым: Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) және
халықаралық қайта құру және даму банкi ( ХҚҚДБ) құру туралы қаулы
қабылданды. Қор әлемдiк валюта жүйесiнiң тұрақтылығын қолдау үшiн,
ал банк оған қатысушы елдердiң ұзақ мерзiмдi экономикалық дамуын
ынталандыру үшiн құрылған .
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз
жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. Оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте
орналасқан, басқарушы органы барқрмалар кеңес қатысушы елдердiң қаржы
министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады, кеңес
жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы директат. алғашқы кезде бұл
қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады.
Қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы
шамамен 18 есе өстi. 5
ХВҚ-ның негiзгi қызметтерi төмендегiлер:
Халықаралық сауданың немесе валюталық ынтымақтастықтың дамуына
көмек көрсету.
• Валюталық паритеттiң тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеудi
жою;
• Төлем балансының теңелуi үшiн кез-келген қатысушы елге несие
ресурстарын беру;
Қорға мүше болып кiру – мемлекеттiң ХҚҚДБ-ге және оған туыстас
басқада валюта несие ұйымдарына кiруiнiң мiндеттi жағдайы.
Халықаралық қайта құру және даму банкi БҰҰ-ның маманданған
және оның шешiмдерiне тәуелсiз орган ретiнде өз жұмысын 1946 жылы
маусымда бастады . Банктiң өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт
бөлiмшелер ұйымдастырылады: халықаралық салық корпарациясы ,
халықаралық даму акциясы, халықаралық инвестицияладрды, таластарды
реттеу орталығы және инвестициялықты қорғау жөнiндегi көп жақты
агенттiк. Қазiргi кезде осы ұйымдар бiрiгiп әлемдiк банк (ӘБ) тобын
құрайды, оның штаб пәтерi Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ – осы топтың
орталық буыны – оны әлемдiк банк деп атайды.
Әлемдiк банк топтың ең қуатты бөлiмшесi, ол 240 млд доллардан
акциялық капиталды иемденедi, қазiргi кезде оның құрылтайшылар саны
180 мемлекетке жеттi. Банк басқару органы – басқармалар кеңесi –
қатысушы – елдердiң қаржы министiрлiгiнен немесе орталық банктерден
басқармаларынан тұрады. Оны президент басқарады. Банктiң күнделiктi
атқарушы директорлар кеңесi басқарады, кеңес штап пәтрiнде орналасқан
ол жетңi саиын кеңес отырысын өткiзедi. Кеңес 24 адамнан тұрады,
олар-iрi акциянерлердiң бiр-бiр өкiлi және 19 аймақтың өкiлдерi.
[7,56 ]
Әлемдiк банктiң негiзгi атқаратың қызметтерi:
Спектiрлi бағытта, яғни денсаулық сақтау, бiлiм беру қоршаған
ортаны сақтаудан бастап инфроқұрылым және экономикалық саясат
реформасына дейiн дамушы елдерге көрсететiн инвестициялық iс-
шаралар;
• Экономикалық мәселелер бойынша талдау және кеңес беру iс – шаралары;
• Көрсетiлген қызметтердiң, сондай-ақ жүргiзiлетiн жобалардың
мазмұнымен құрамын үнемi өзгеру;
• Бай және кедей елдерге ресурстарды қайта бөлудегi делделдiк
қызметi;
Халықаралық қаржы коорпарациясы 1956 жылы мемлекеттiк кепiлдiк
алмай-ақ дамушы елдердiң экономикасындағы жеке сектордың жұмысын
анықтау үшiн құрылған.
Халықаралық қаржы коорпарациясының негiзгi принциптерi мыналар:
• Жоба бойынша жалпы шығындар саласында 25 пайызын қаржыландыру;
• Кәсiпорын акцияларының тек 35% сатып алу.
Қарыз 3 жылдан 15 жылға дейiнгi мерзiмде берiледi. Корпарация
жылма-жыл 200 жоба бойынша 3 млд доллар самосындағы займ бередi және
оған 170 ел мүше.
Халықаралық даму ассоциясында (ХДА) 1960 жылы дамушы
мемлекеттердiң iшiнен Әлемдiк банктен қарыз алуға жағдайы келмейтiн
ең кедейлерге көмек көрсету үшiн құрылған. ХДА заңды дербес ұйым
болғанмен, көп жағдайда ӘБ бiрiгi несиелiктi жобалайды . Қазiргi
уақытта жылма-жыл жалпы соммасы 6 млд доллар болатын 125-тен астам
жобаларға несие бередi, оның 159 мемлекеттен тұратын мүшелерi бар.
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз
жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте
орналасқан, басқарушы органы басқармалар кеңес қатысушы елдердiң
қаржы министiрлерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан тұрады,
кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы алғашқы кезде бұл
қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млд доллорды құрады.
қазiргi кезде мүшелерiнiң саны иөрт есе көбейiп, ал капиталы
шамамен 18 есе өстi. [5,72 ]
Инвистициялардың кепiлдiгi жөнiндегi көп жақтық агеттiк 1988
жылы дамушы елдердiң шетел жеке инвистициторларына инвестициясынан
саяси қауыптен қорғану үшiн құрылған. Атап айтқанда: экспропорция,
яғни жеке меншiктi айыру қаупi , келiсiм жағдайларды бұзу қауiптiлiгi
т.б. 15-20 жыл бойы сақтауға кепiлдiк бередi. Агентiк мүшелерi болып
тек ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем қабылеттiлiгiне
сүйенедi.
Қорыта айтқанда, халықаралық валюта және несие қаржы
институттары – ХВК және Әлемдiк Банк тобы – халықаралық несие
қатынастарын реттеуде маңызды роль атқарады. Олардың қарызы онша көп
болмасада, елге қарыз капиталының әлемдiк нарығына жеке банктерден
қарыз алуға жол ашты. Сөйтiп ХВҚ мен ХҚҚДБ берген несиелер
мемлекеттiң төлем қабiлеттiлiгi бар екенiн дәлелдейдi.
ХВҚ және ХҚҚДБ басқа да халықаралық ұйымдармен қатар ежелгi
дамушы елдердiң және батыс еуропа бұрынғы социялистiк елдерi мен
ТМД елдерiнiң сыртқы қарыздарын реттеуде белсендi қатысуда.
1.3 Валюталық жүйе типтері және оның элементтері
Бастапқы валюталық жүйе алтын монеталы стандарт негізінде құрылып,
1867 жылы басшы елдердің өкілдері қатынасқан Париж конференциясында
мемлекетаралық келісіммен заңды түрде рәсімделді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін де кең тараған валюта
дағдарысы екінші дүниежүзілік валюта жүйесінің пайда болуына әкеп соқтырды.
Ол 1922 ж. Генуя халықаралық экономикалық конференциясында қатысушы
мемлекеттердің келісімімен рәсімделді. Бұл Генуя валюта жүйесі
конференцияда келісімге келуші 30 елдің ақша жүйесі тәрізді алтын девизді
стандартқа негізделіп құрылды. Ол девиздің принципі бойынша банкноталар
алтынға емес вексельге және чекке, яғни девиздерге айырбасталды. Девиз
деген кез келген формадағы шетел валютасы (фунт стерлинг, доллар және
т.б.). Екі дүниежүзілік соғыстар аралығында (I және II) Бреттон-Вудс
конференциясына дейін резервтік валюта статусы (айырбасталатын валюта
ерекше атағы) ресми ешбір валютаға бекітілген жоқ. Ал ағылшын фунт
стерлингі мен американдық доллар осы статусты (атақты) бірінші болып алуға
өзара шиеленіскен бәсекелесте таласып жатты. [7,84 ]
Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі. 1944 жылы 22 маусымда АҚШ БҰҰ-ның
Бреттон-Вудс конференциясында заңды түрде резервтік валюта статусы
бекітілді. Онда алтын Девиз стандартына негізделіп, девиздік валюта ретінде
американдық доллар мен фунт стерлинг қабылданды. Сонымен бірге алғашқы рет
резервтік валюта статусы заңды түрде осы валюталарға бекітілді. Бұл АҚШ пен
Ұлыбританияның халықаралық қарызын өз ұлттық валютасымен өтеулеріне
мүмкіндік туғызды. 1949 жылы өзіне капиталистік өнеркәсіп өндірісінің 54,6%-
ін, тауар экспортының 33%-ін, ресми алтын резервінің 75%-ін шоғырландырған
АҚШ-тың экономикалық басымдығы және оның бәсекелестері екінші дүниежүзілік
соғыстың нәтижесінде әлсіреуі доллардың үстемдігің қамтамасыз етті. Батыс
Еуропаның және Жапонияның аса ауыр валюта-экономикалық жағдайы, сондай-ақ
бұл мемлекеттердің АҚШ-қа тәуелділігі, долларлық гегемония (басымдық)
олардағы доллардың өткір жетіспеушілігінде, яғни "долларлық аштықта"
көрініс тапты.
Бреттон-Вудс жүйесінің құрылымдық принциптері төмендегідей:
• доллар мен фунт стерлингтің резервтік валюта ре-тіндегі статусы
бекітілді;
• ХВҚ-ға мүше елдердің барлығы өз валютасын басқа валюталарға алтын арқылы
айырбастайды, онда валю-таның алтын паритеті және валюта бағамы бекітілді.
Валюталардың нарықтық бағамы доллар паритетінен ± 1%-ке, Еуропа елдерінде ±
0,75% ауытқуы мүмкін;
• шетел орталық банктерінің долларлық резервтері (қорлары) алтынға
американдық қазынашылық мекемесі (казначейство) арқылы ресми бағамен
айырбасталады;
• алтынның төмендетілген ресми бағасы бекітілді (35 АҚШ доллары құрамында
31,1 гр таза алтыны бар 1 тройск унциясына теңгерілді);
• мемлекетаралық валюта қатынастарын реттейтін орган - Халықаралық валюта
қоры (ХВҚ) құрылды.
ХВҚ-ның негізгі қызметі - осы мемлекетаралық қорға мүше елдердің валюта
паритетін, бағамдарын және басқа валюталарға еркін айырбасталуын бақылауды
қамтамасыз ету. Бреттон-Вудс жүйесі ширек ғасырдан астам уақыт аралығында
халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуіне және әлемдік нарықтың қарқындап
өсуіне ықпал етті.
Дегенмен бұл жүйе оған мүше елдердің барлығына бірдей тең құқық бере
алмады. Долларлық стандартты бекіткен принциптерді АҚШ басқа елдер есебінен
әлемде өз үстемдік позициясын күшейтуге пайдаланды. Бреттон-Вудс валюта
жүйесінің қайшылығы, ең алдымен доллар мен фунт стерлингтің ұлттық сипаты
және оларды халықаралық төлем құралдары ретінде қолдануы, біртіндеп жүйені
әлсірете бастады. Осы кезде Батыс Еуропа мен Жапонияның позициясы күшейді.
1971-1973 жж. валюта дағдарысы Бреттон-Вудс жүйесінің іс жүзінде күйреуін
жеделдетті.
Төртінші (казіргі) дүниежүзілік валюта жүйесі 1976 жылдың қаңтарында ХВҚ-ға
мүше мемлекеттердің Кингстонда (Ямайка) қол қойған келісімімен дүниеге
келіп, Ямайка валюта жүйесі деп аталды. Бұл жүйе енді ешбір ұлттық валюта
жүйесіне негізделмей, тек заң жүзінде бекітілген мемлекетаралық
принциптерге сүйенеді. Онда доллар ерекше орында болғанмен, ол бұрынғыдай
роль атқармайды. Жаңа жүйе көпвалюталы стандарт болып табылады.
Ямайка валюта жүйесінің бұрынғы жүйеден айырмашылығы:
• алтын өзінің монетарлық қызмет атқаруын тоқтатты, яғни енді бірде-бір
валютаның құрамында алтын жоқ: ХВҚ-ның өзгерген Жарғысына сәйкес алтын құн
өлшемі ретінде және валюта бағамын есептеуге де қолданбауы тиіс. Сөйтіп
алтын паритетінің, алтынның ресми бағасының, шетел орталық банктері мен
үкімет орындары үшін американдық қазынашылықтың долларлық резервтерді
алтынға айырбастауы жойыл-ғандығы заңмен бекітілді. Дегенмен, Ямайка валюта
жүйесінен алтынды валюта соғылатын металл ретінде заң жүзінде ығыстырғанға
қарамастан, іс-жүзінде оның ақша ретінде қолдану мүмкіндіктері таусыла
қойған жоқ. Алтынның нақты бағасы болғандықтан ол бұрынғыдай төтенше
халықаралық ақша және аса сенімді резервтік актив ретінде саналады. Қазіргі
кезде мемлекеттердің орталық банктері және жеке тезав-раторлар шамамен 60
мың тонна алтын сақтауда (әрқайсысында 34 мың және 25 мың тонна алтын бар)
• алтын девизді стандарттың орнына жаңа халықаралық есепайырысу құралы -
СДР енгізілді. Ол валюталық паритет пен валюта бағамының негізі деп
жарияланды. Дегенмен СДР эмиссияланған (1970 ж.) 30 жыл ішінде ол құн
эталонына (үлгі өлшем), не басты халықаралық төлем және резерв құралына
айналған жоқ. Ол әлемдік ақша ролін орындаудан тым алыс болды. Бағамы СДР-
мен анықталатын валюталар саны жылдан-жылға азайды. Егер олардың саны 1980
ж. 15 болса, 1998 ж. ол көрсеткіш 2-ге дейін азайды. СДр стандартының
болашағы жоқ, оның қолдану аясы негізінен ХФҚ-ның операцияларымен
шектелеуде. Дол- лардың Бреттон-Вудс жүйесіндегі ресми резервтік валюта
статусы алынып тасталса да, іс-жүзінде долларлық стандарт сақталуда.
Валютаның шартты құнының анықтайтын СДР-дың валюталық қоржынының 39%-і
доллардың үлесіне тиеді. Әлемде 21 валюта долларға бекітілген, бірақ қазір
олардың саны азаюда. Әйтседе доллар бұрынғыдай халықаралық төлем және
резерв құралы ретінде алда келеді. Себебі доллардың озат позициясы АҚШ-тың
экономикалық, ғылыми-техникалық және әскери потенциалының басымдылығына
негізделген, бірақ бәсекелестерінің (Батыс Еуропа, Жапония) тегеуірінінің
әсерінен олардың әлемдік экономикадағы монополды жағдайы жойылуда. СДР
стандарты шын мәнінде көп валюталы стандартқа ауысты. Ол - үш әлемдік
валюталық орталықтың ва-люталарына, яғни американдық долларға, неміс
маркасына (1999 жылдан еуромен алмастырылған), жапондық иенге негізделген.
[7,88 ]
• ХВҚ-ның мүшелері валюталық паритетті қолданбай кез келген валюта
бағамының тәртібін пайдалануға құқық алды. Сөйтіп өзгермелі валюта
бағамының ережесі бекітіліп, оған көптеген елдер 1973 жылдың наурызынан
бастап ауысты. Бұрынғы бекітілген валюта бағамына қарағанда бұл тәртіп
икемді болғанымен валюта курстарының арақатынасының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді деген сенімді ақтамады. Керісінше, орталық банктің валюта нарығындағы
операцияларға араласуы формасындағы жүргізетін валюталық интер-венциясына
(оның ішінде ұжымдық) шығындары көбейді.
Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан ХВҚ-ның міндеті мемлекетаралық валюталық
реттеуді күшейту, мүше елдердің өзара тығыз қарым-қатынастығын қамтамасыз
ету, әлемде валютаның тұрақтылығына қол жеткізу үшін әр түрлі валюталық
шектеулерді жою. Қорыта айтқанда, Ямайка валюта жүйесі бұрынғы 4 жүйемен
салыстырғанда өзінің икемділігімен төлем баланстары мен валюта бағамдарының
тұрақсыздығына және әлемдегі күштердің жаңадан орналасуына тез лайықтанды.
Сонымен қатар ол біраз қиындықтарды: мысалы, СДР стандартының тиімсіздігіне
байланысты; алтынды занды түрде демонетизациялаумен оның іс-жүзінде әлемдік
төтенше ақша статусын сақтауы арасындағы қарама-қайшылық; өзгермелі
валюталық бағам ережесінің жетіспестігі және с.с. мәселелерді туғызды.
Қазіргі кезде осы мәселелерді шешу үшін, әлемдік үш орталықтың валюта-
экономикалық саясатын үйлестіруді күшейту үшін және әлемдік валюта
механизмін тұрақтандыру үшін Ямайка валюта жүйесін жетілдіретін жолдар
іздестірілуде.
1979 ж. Еуропалық экономикалық одақтың (ЕО) шеңберінде Батыс Еуропа
елдерінің интеграциялық процестерін дамытуға көмектесу мақсатында Еуропа
валюта жүйесі (ЕВЖ) деп аталатын аймақгық валюта жүйесі құрылды. Бұл жүйеге
кіретін мемлекеттер ХВҚ-ның мүшелері болғандықтан ЕВЖ-сін әлемдік валюта
жүйесінің құрылымдық бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Солай болғанмен
оны Ямайка жүйесінен ажырататын бірсыпыра ерекшеліктері бар.
ЕВЖ-нің құрылымдық ерекшеліктеріне төмендегілер жатады:
• СДР-дың орнына еуропалық валюта өлшемі - ЭКЮ стандарты енгізілді. ЭКЮ-дің
валюталық қоржыны батыс еуропалық 12 валюталардан құрылады. Онда неміс
маркасы (30%-тен астамы) үстем болды. ЭКЮ-ді қолдану аясы СДР-ды қолдану
аясына қарағанда әлдеқайда кең, оны тек қана мемлекеттік сектор емес,
сонымен қатар жеке секторлар, оның ішінде банктердің депозиттік ссудалық
операцияларында, халықаралық есеп айырысу жеке фирмалары қолданады. ЭКЮ
бірітіндеп әлемдік валюта нышандарын ала бас-тағанымен, әзірше әлемдік
деңгейге шыққан жоқ. Оны 1999 жылдан ұжымдық еуропалық валюта - еуро
ауыстырды.
Дүниежүзілiк валюталық жүйелердiң арсындағы дағдарыс тұсында
оның құрылымдық қағидаларының әрекетi бұзылып, аяқ асты валюталық
қайшылықтар орын алды. Дүниежүзілiк валюталық жүйедегi дағдарыс ескi
жүйенiң бұзылып және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн
жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz