Ана бейнесі қазақ әдебиетінде көптен бар үлгі
ЖОСПАРЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АНАЛАР ТАҚЫРЫБЫ
1.1. Ғабит Мүсреповтің шығармашылық өмір
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі аналар
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ЖАҢАШЫЛДЫҚ ЖӘНЕ СИМВОЛ
2.1. Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі
жаңашылдық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..23
2.2 Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі
символ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...46
ІІІ. Ғ.МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Ғ. Мүсіреповтің Ананың анасы әңгімесін орта мектепте оқыту...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ әдебиеті барлық жанры кемелденіп өскен, одақтас, қала
берді дүниежүзілік мәні бар әдебиетке айналды. Бірнеше ондаған жылдар
ішінде көптеген идеялық, көркемдік табыстарға жетті.
Қазан төңкерісіне дейін, негізінде, ауыз әдебиеті ғана дамыса, бұл
күнде прозаның да, драматургияның да, поэзияның да тамаша туындылары
дүниеге келіп жатыр. Әдебиеттану ғылымы мен әдебиет сынының да жетістіктері
мол.
Қазақ әдебиетінің осындай үлкен кәсіби биікке көтерілуіне елеулі үлес
қосқан жазушылардың бірі – Социалистік еңбек ері, Қазақ ССР Мемлекеттік
сыйлығының лауреаты, Қазақ ССР-нің халық жазушысы атақтарының иегері Ғабит
Махмұтұлы Мүсірепов. Ол алпыс жылға жуық уақыт ішінде әдебиеттің түрлі
жанрында бағалы еңбек етіп келді. Көрнекті прозаик, талантты драматург,
жалынды публицист, қоғам қайраткері Ғ.Мүсіреповтің еңбегін жұртшылық жоғары
бағалайды. Оның шығармашылығы жөнінде 60-жылдары жарық көрген Қазақ совет
әдебиеті тарихының очеркінде былай делінген: Ғ.Мүсірепов – қазақ совет
әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі. Әдебиетте 60 жылға тарта еңбегінің
ішінде Ғ.Мүсіреповтің қаламынан туған пьесалары, әңгімелері мен романдары
советтік дәуірдегі қазақ мәдениетінен елеулі орын алады[1, 332-б.].
Оның жекелеген шығармалары шетел оқушыларына да жақсы таныс. Мәселен,
Қазақ солдаты романы болгар, поляк, румын, чех, словак, француз тілдеріне
аударылған.
Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығы туралы қазақ кеңес әдебиеттану ғылымында
көптеген пікірлер айтылған, талдаулар жасалған. Жазушының Тулаған
толқында атты шығармасына алғашқы сынның бірі бұдан сексен жылдай бұрын
жарияланды. Содан бері қарай әр кезеңде Ғ.Мүсірепов шығармашылығы үздіксіз
сөз болып, әдеби сынның ілтипатына бөленіп келеді.
Жазушының шығармашылық жолы мен суреткерлік көкжиегін танытуда бұл
аталған еңбектердің қай-қайсысында болмасын бағалы пікірлер айтылған. Түрлі
мәселелерге арналған жекелеген диссертациялар, зерттеу, таныстыру
мақалалары және бір төбе. Бұларда Ғ.Мүсірепов шығармаларының сан қыры,
стиьдік жағынан өзіне ғана тән ерекшеліктері, характер сомдауы, оқиға
іріктеу, оны құру шеберліктері, өмір шындығынан көркемдік шындық жасау
ұсталығы, тіл байлығы т.б. жайында біршама-ақ сөз болған.
Зерттеу еңбектердің әрқайсысында Ғ.Мүсірепов шығармалары түрлі тұсынан
қарастырылып өтеді. Оның туындылары қазақ әдебиеті оқулықтарында көптен
бері талданып келеді. Жазушы шығармаларын зерттеуде сонымен қатар қазақ
және шет ел ғалымдары: С.Мұқанов, Т.Нұртазин, Қ.Құттыбаев, Н.Ғабдуллин,
М.Әуезов, Р.Бердібаев, З. Қабдолов, С.Талжанов, С.Сейітов, А.Нұрқатов,
М.Қаратаев, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов, Ш.Елеукенов С.Ақмурзин, Б.Уахатов,
Б.Ақмұқанов, М.Сильченко, З.Кедрина, Е.Лизунова т.б. жетекші ғалымдардың
еңбектері диплом жұмысына арқау болды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ғ.Мүсірепов өзінің алпыс жылға жуық
қаламгерлік тұғырында қазақ әдебиетіне қалтқысыз қызмет етті десе болады.
Ол әдебиетіміздің көп жанрына еңбек сіңірді. Көркем прозаның жұрт таныған
шебері. Қазақ әңгімесінің бүгінгі жеткен биігін сөз еткенде, Ғ.Мүсіреповсіз
елестету мүмкін емес. Әсіресе, оның колхоз тақырыбына қалам тербеген
әңгімелері, аналар жайында жазған новеллалары, бүгінгі замандас өмірін
бейнелеген туындылары - әдебиетіміздің қымбат қазынасына қосылған елеулі
үлес болып табылып, жазушының әдебиеттегі орнын одан сайын биіктете түседі.
Қазақ әдебиетінің аса талантты стилист суреткері Ғ.Мүсірепов әдеби
тіліміздің дамуына, кемелденуіне ерекше үлес қосқан жазушы. Оның қаламынан
қазақтың көптеген көнерген сөздері қайта жаңғырып, құлпырып шықты. Кен
іздеген барлаушы секілді Ғ.Мүсірепов халық тілінің тереңде жатқан неше
алуан қазынасын таба білді. Ол әдебиетімізге сөз қолданудың сан салалы
үйлесімді үлгілерін әкелді. Ғ.Мүсіреповтің әрбір шығармасынан маңызды
оқиғалар, қызғылықты характерлер ғана табылып қоймай, тіліміздің жаңа
қырлары, мол мүмкіншіліктері таныла түседі.
Жазушы драматургия, роман, повест, әңгімелер жазумен қатар қоғамдық
жауапты жұмыстарды да қоса қатар алып жүрді. Қазақ ССР Ғылым академиясының
академигі болды. Халық онын еңбектерін бағалап, еліміздің ең жоғары органы
– Жоғары Кеңеске бірнеше рет депутат етіп сайлады.
Ғ.Мүсірепов аудармашылық өнерімен де көпке таныс. Ол орыстың және шетел
драматургиясының таңдаулы нұсқаларын, көптеген прозалық шығармаларды қаза
тіліне аударды.
Әдебиет зерттеушілері мен жазушылардың Ғ.Мүсірепов шығармашылығына
ерекше көңіл қойып тоқталып өтетіндігі осыдан болар.
Дегенмен, Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығы жайында айтылатын пікірлер мен
зерттеулер осымен түгелденді десек, жаңсақ болар. Осы кезге дейін
Ғ.Мүсірепов туралы бірталай зерттеулердің жарияланғанына қарамастан, жазушы
шығармашылығының кейбір тұстары мен қырлары әлі де болса жеткілікті сөз
болмаған.
Мәселен, Ғ.Мүсіреповтің прозалық туындыларын сөз еткен бұрынғы
еңбектерде жазушы шығармалары не жалпы түрде, не әр қырынан жеке-жеке
әңгіме етіліп келді. Кейбір зерттеушілер оның әңгімелері мен романдарының
жалпы идеялық, тақырыптық мазмұнына көңіл бөлді. Ал екінші бір сала
еңбектерде Ғ.Мүсіреповтің прозасы белгілі мәселелер тұрғысынан зерттелді.
Айталық, характер, сюжет мәселесіне арналған диссертацияларда жазушының
романдары бүкіл қазақ прозасының даму процесіне байланыстырыла
қарастырылды.
Жазушының алғашқы кезде жазған шығармалары туралы баспасөз бетінде
кезінде бірен-саран пікірлер айтылғанымен, түбегейлі жан-жақты сөз болған
емес. Ғ.Мүсіреповтің аяқталмай қалған көптеген әңгіме, повестері мүлде
дерлік әдебиет сынының назарына ілінбей қалған. Ал ондай шығармаларының
саны да, маңызы да аз емес. Біз бұл еңбегімізде Ғ.Мүсіреповтің
әңгімелеріне жүйелі талдау жасауды көздеп отырмыз. Бұл бүгінгі өскелең
қазақ әдебиеттану ғылымы үшін зор үлес болмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты
көрнекті жазушы Ғ.Мүсіреповтің әңгімелеріне жүйелі талдаулар жасап, оның
еңбектерінің қазақ әдебиеті тарихындағы алатын орны мен ролін анықтау болып
табылады. Осы ретте алдымызға мынадай мәселелерді міндет етіп қойдық:
- Ғ.Мүсірепов әңгімелеріне неғұрлым жүйелі талдау жасау;
- Жазушы Ғ.Мүсірепов әңгімелерінің идеялық-көркемдік мәнін ашу,
образдар табиғатын талдаумен қатар, оның суреткерлік
ерекшеліктеріне де батылырақ бару;
- Жазушы шығармаларын әңгімелегенде, қазақ кеңесәдебиетінің кейбір
елеулі туындыларын да салыстыра қарастыру, идеялық, тақырыптық
жағынан кейбір ұқсастық, үндестіктерді айқындау;
- Аналарға байланысты әңгімелердің...
- Ғ.Мүсірепов әңгімелерінің туысқан халықтар әдебиетінің
тәжірибелерімен салыстыра қарастыру;
- Жазушы әңгімелерін орта мектепте оқытудың жаңаша жолдары мен әдіс-
тәсілдері қарастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- Дипломдық жұмыста Ғ.Мүсіреповтің әңгімелеріне жаңаша талдау
жасалынды;
- Жазушы әңгімелері сол кездегі өзге шығармалармен салыстырыла
отырып, жаңаша талдаулар жасалынды;
- Ғ.Мүсірепов әңгімелерін орта мектепте өтудің жаңаша технологиялары
қарастырылды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста жүйелі-кешенді, типологиялық,
салыстырмалы-тарихи, тарихи-әдеби, объективті талдау, жинақтау әдіс-
тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеу нысанасы. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде
Ғ.Мүсіреповтің Таңдамалы әңгімелер (1979), С.Жұмабековтің Ғабит
Мүсірепов (1989), М.Бекбергеновтің Ғабит Мүсіреповтің прозасы (1990),
Б.Смановтың Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығын оқыту оқу-әдістемелік құралы
(2002) және де тағы басқа зерттеулер, диссертациялық жұмыстар мен баспа
бетінен жарық көрген ғылыми мақалалар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздерін отандық және
алыс-жақын шетел ғалымдарының сын, зерттеу еңбектеріндегі ой-пікірлері,
тұжырымдары құрайды. Сонымен қатар зерттеу жұмысының барысында қазақ
әдебиеті тарихы, әдебиет теориясы және әдеби сын саласындағы ғылыми
еңбектер басшылыққа алынды. Осы саладағы М. Әуезов, С.
Мұқанов, М. Қаратаев, Е. Ысмаилов, Қ. Жұмалиев, Т. Нұртазин, А. Нұрқатов,
З. Ахметов, З. Қабдолов, Т. Кәкішұлы, Р. Бердібаев, Р. Нұрғали, С.
Қасқабасов, Ш. Елеукенов, М. Дүйсенов, Ы. Дүйсенбаев, Қ. Сыдиықұлы, Ж.
Ысмағұлов, Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, Ж. Тілепов, З. Бисенғали, Б. Майтанов,
М. Жармұхамедов, Ә. Нарымбетов, Д. Ысқақұлы, Қ. Ергөбек, Б. Әзібаева, А.
Сейдімбек, Б. Мамыраев, Т. Есембеков, Б. Әбдіғазиев, А. Еспембетов, С.
Негимов, Р. Тұрысбек, С. Дәуітов, Т. Тебегенов, С. Қорабай сынды зерттеуші-
ғалымдардың еңбектері жұмысқа теориялық және әдіснамалық негіз ретінде
қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
негізгі тұжырымдары мен қорытындыларын арнаулы орта мектептерде, жоғары оқу
орындарындағы филология, Қазақ әдебиетінің тарихы пәні мен арнаулы
курстарды оқытуда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АНАЛАР ТАҚЫРЫБЫ
1.1. Ғабит Мүсіреповтің шығармашылық өмір жолы
Мүсірепов Ғабит Махмұтұлы (1902-1985) - қазақтың әйгілі жазушысы, қоғам
және мемлекет қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, әдеби
сыншы, аудармашы, Социалистік Еңбек Ері, Қазақстанның халық жазушысы, Қазақ
КСР Ғылым академиясының Абай атындағы және Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік
сыйлықтарының лауреаты.
Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданында дүниеге келген.
Алғашқыда ауыл молдасынан арабша хат таныған. Ғабит жастайынан әуелі екі
жылдық ауылдық орыс мектебінде, кейін төрт жылдық жоғары басқыш орыс
мектебін бітірген. Қазақ төңкерісінен кейін үстемдік алған Кеңес өкіметінің
жұмысына әжептеуір орысша сауаты бар адам ретінде араласып, түрлі қызмет
атқарған. Орыс мектебінде жүргенде орыстың атақты ақын жазушыларының
шығармаларын оқып білуі, ауыл мектебінде өзін оқытқан әдебиетші мұғалім
Бекет Өтетілеуовтың әсер ықпалы болашақ жазушының әдебиетке ерекше ықылас
аударуына септігін тигізеді. 1923-26 жылдары Орынбор қаласындағы жұмысшы
факультетіне (рабфак) оқуға түсіп, оны бітірісімен Омбыдағы ауыл шаруашылық
институтында оқыған. 1927-1928 жылдары - Бурабай орман шаруашылығы
техникумында оқытушы, 1928-1933 жылдары Қазақ мемлекеттік баспасының бас
редакторы, 1934-1938 жылдары Социалистік Қазақстан (Егемен Қазақстан)
газетінің редакторы, Қазақ АКСР Халық ағарту комиссариаты өнер секторының
меңгерушісі, Қазақ өлкелік комитетінің баспасөз бөлімінің меңгерушісі,
Қазақстан Компартиясы саяси-ағарту бөлімінің меңгерушісі қызметтерін
атқарды.
1938-1955 жылдары бірыңғай шығармашылық жұмыстармен айналысқан. 1956-
1957 жылдары - Ара - Шмель журналының бас редакторы, 1957-1985 жылдары
Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы, КСРО Жазушылар
одағы басқармасының хатшысы қызметтерін атқарған. 1958 жылдан КСРО
Министрлер Кеңесі жанындағы әдебиет, өнер және сәулет салалары бойынша
Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтары жөніндегі комитеттің мүшесі болған.
Ғ.Мүсіреповтің тұңғыш повестерінің қатарына Тулаған толқында мен
Американ бидайығы шығармалары жатады. Жас жазушының болашағынан үміт
күттірген бұл туындылар азаматтық тақырыпты толғайды. Ғ.Мүсірепов әңгіме
жанрының өркендеуіне үлкен үлес қосты. Алғашқы шығармаларынан-ақ жазушылық
шеберлігімен танылған.
Қос шалқар, Көк үйдегі көршілер, Шұғыла, Үздіксіз өсу, Жайлау
жолында, Тұтқын қыз, Жеңілген Есрафил тағы басқа әңгіме, повестерінде
еңбек адамдарының қиындыққа толы қажырлы өмірі мен азамат соғысы,
ұжымдастыру кезіндегі дүрбелең оқиғалар легі суреттеледі.
Талпақ танау әңгімелері мен Бір адым кейін, екі адым ілгері повесі
жыл аралатып барып, бірінен кейін бірі жарық көреген. Оның бұл шығармалары
қазақ әдебиетіне жазу стилі қалыптасқан, көркемдік шеберлігі ерекше жаңа
суреткердің келгенін жария еткен еді. Шығармашылық жолының бір белесін
аналар туралы әңгімелер топтамасымен түйіндеген жазушы енді кең тынысты
туынды жазуға кіріседі. Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғын ала ол өзінің
тұлғалы туындысы Қазақ солдаты романын жазған. Роман тың тақырыбымен,
образдарының көркем бейнеленуімен, сюжет құру шеберлігімен, тартымды тамаша
тілімен таңдаулы қазақ романдарының қатарына қосылады. Бұдан кейін ол араға
біраз уақыт салып барып, өзінің ең ірі салалы да салиқалы шығармасы Оянған
өлке романын жариялайды.
Қазақ прозасының шоқтығы биік туындысы саналған осы романынан кейін
жазушы қайтадан шағын жанрға ойысады. Сөйтіп әңгіме жанрында зергер
суреткерлігімен танылған ізденімпаз жазушы, көркемдік шеберлігін барған
сайын шыңдап, әр әңгіме, повесі сайын жаңа бір белеске көтеріліп отырады.
1968 жылы Кездеспей кеткен бір бейне кітабы үшін Абай атындағы
республикалық сыйлық алады. Араға бес алты жыл салып барып, прозадағы соңғы
елеулі туындыларының бірі Ұлпан повесін жариялайды. Сонау отызыншы
жылдарда ақ үлкен драматург екенін танытып, Қыз Жібек операсының
либреттосын, Қозы Көрпеш Баян сұлу пьесасын берген Ғ.Мүсірепов кейінгі
жылдарда да бүкіл қазақ драматургиясының тамаша туындысы болып табылған
Амангелді, Ақан сері - Ақтоқты,болашаққа аманат, Қыпшақ қыз Аппақ,
Қайран Майра атты драмалық шығармаларын жазған.
Сценариін Б.Майлин, В.Ивановпен бірігіп жазған Амангелді фильмі
(1938) қазақ кино өнерінің алғашқы баспалдағы саналса, Махаббат туралы
дастан, Қыз Жібек (1970) фильмдері қазақ кино өнерінің алтын қорынан
орын алған туындылар.
Көркем аудармада О.Генри, С.Тагарао, М.Горький, М.Шолохов, У.Шекспир,
К.Симонов, А.Штейн, Ж.Мольер, тағы басқа қаламгерлер пьесаларын қазақ
тіліне аударған.
Ғ.Мүсірепов - көрнекті қоғам, мемлекет қайраткері. 1932 жылы шілде
айында ол республикаға танымал адамдармен бірлесе отырып, халықтың басына
төнген аштық нәубеті жайында БКП(б) қазақ өлкелік комитетіне Бесеудің
хатын жолдаған.
Ғабит Мүсірепов өзінің қоғамдық, публицистік, журналистік, сыншылдық
қызметімен де туған халқының мәдениетінің дамуына зор еңбек сіңірді. Алайда
қазақ халқы оны үлкен суреткер жазушы деп таниды, көркем сөздің хас шебері
деп біледі, құрмет тұтады. Ол бірнеше мәрте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің,
бір рет КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
төрағасы болып сайланған. Үш мәрте Ленин орденімен және екі мәрте Еңбек
Қызыл Ту орденімен, Октябрь Революциясы орденімен және көптеген
медальдармен марапатталған.
Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театрына жазушының есімі
берілген.
1991 жылы қайраткер тұрған үйде Ғ.Мүсірепов атындағы әдеби-мемиоралдық
мұражай үйі ашылған.
2002 жылы 100 жылдық мерейтой қарасаңында Солтүстік Қазақстан
облысындағы бір ауданға, Астана қаласындағы көшелердің біріне
Ғ.Мүсіреповтің есімі беріліп, Алматыдағы Қазақ мемлекеттік балалар мен
жасөспірімдер театры алдына қоладан ескерткіш мүсіні қойылған.
Қазақ әдебиетінің әлеміне 20-жылдардын орта тұсынан өтіп барып келген
Ғ.Мүсірепов алғашқы кезде жекелеген макалаларымен және аударма ецбектерімен
көрінген. Одан кейінгі оның елеулі еңбегі болып саналатын Тулаған
толқында атты ұзақ әңгімесі 1928 жылы жеке кітап болып басылып шығады.
Жазушының шын мәнінде шығармашылық белсенді еңбегі осы тұстан басталады.
Әлбетте, суреткердің алғашқы көлемді шығармасының айы-күнінен бастап қана
оның өнерпаздық жолының бастауын анықтау қиын. Жазушының кейініректе жазған
өмірбаяндық әңгімелеріне қарағанда оның жазу жұмысына ынталануы, әдебиетке
құмартуы 1928 жылдан әлдеқайда ерте басталған сияқты.
Ең алғашқы шығармаларынан бастап Ғ. Мүсірепов творчествосына тән кейбір
сипаттарды айқын байқауға болады. Соның бірі жазушының көркем дүниеліктерін
бірден баспаға ұсынбай көп қарап, көп жөндеуден өткеннен кейін ғана, әбден
пісіп болған соң ғана жариялау дағдысы. Бұл – шын мәніндегі жауаптылықты
сезінетін талғампаз сурсткерге лайықты мінез. Екіншіден, шығарманың
мазмұнын ғана екшемей, оның мейлінше көркем кестеленіп, бай, жатық тілмен
берілуіне ден қоюы да атап көрсетерлік ұнамды қасиеті. Жазушының алғашқы он
шақты жыл ішінде жазған көптеген әңгіме, очерк, повестерінің өзінен де осы
ерекшеліктерді аңғарамыз.
Мүсіреповтің әңгімелері мен новеллаларын тақырыптық жағынан негізінде
үлкен екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа – Қазақстандағы революциялық
күрес дәуірінің, тап тартысының, сол кезең қайшылықтарының бейнесін әр
қырынан елестететін шығармалары жатады. Бұған мысалға Тулаған толқында,
Өмір ертегісі, Үздіксіз өсу, Ана туралы әңгімелер, Жайлау жолында,
Тұтқын қыз спяқты туындыларды алуға болады. Әлбетте, бұл шығармаларының
барлығында да революциялық күрес, майдан оқиғалары көрсетіле бермейді.
Бірақ осылардың бәріне тән бір ортақ қасиет – бұларда ескі салтты, ескі
сананы төңкеріп тастағысы, жаңаны орнықтырғысы келетін күрескер қаһармандар
образының жасалуы бар. Атап айтарлық бір нәрсе сол – Ұлы Қазан
төңкерісінің, азамат соғысының, Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңіндегі
таптартысының жағдайларын суреттеу сол кездегі әдебиетіміздің аса бір
арналы тақырыбы болатын. Бұған көптеген жазушылардың шығармаларынан
мысалдар келтіруге болады.
Ғ.Мүсіреповтің әңгімелерінің екінші бір үлкен тобы – төңкерістен
кейінгі заманда жаңарған ауыл, өзгерген ел бейнесін суреттеген шығармалары.
Жазушы өндіріс тақырыбына барсын, мейлі колхоз өмірін суреттесін, бәріне же
жаңа қоғам орнату үшін күресіп жатқан адамдардың іс-әрекетін көрсетуге
талаптанады. Қос шалқар, Көк үйдегі көршілер, Күсен, Алғашқы
адымдар, Шұғыла, Талпақ танау, Туннель секілді шығармаларында өмірді
өз қолымен өзгертіп жатқан кеңес адамдарының тұлғаларын жасау мақсаты
көзделген.
Ғ.Мүсіреповтің негізінде әлгіндей екі үлкен тақырыпқа арналған
шығармаларын жанрлық жағынан алып қарағанда тағы да екі топқа жіктеуге
болады. Оның бірі әңгімелер – (Қос шалқар, Көк үйдегі көршілер,
Күсен, Алғашқы адымдар, Шұғыла, Талпақ танау, Жеңілген Исрафиль
т.б.); екіншісі – повестер (Тулаған толқында, Көк үйлегі көршілер,
Үздіксіз өсу, Тұтқын қыз, Өмір ертегісі, Жайлау жолында т.б.).
Бұл шығармалардың кейбіреулері аяқталмай қалған туындылар. Сондықтан
ондай шығармаларға толық, жүйелі талдау жасау да қиын. Егер осы
шығармалардың аяқталмай қалған себебін іздестірсек, жазушының өмір
материалын әлі де толық зерттеліп, тереңдеп тани алмағандығымыз, кейбір
тарихи оқиғаларға деген ғылыми бағалардың ол кезде беріліп болмағандығы
проза жанрының құпияларын меңгеріп жетпегендігі төңірегінен табар едік.
1.2. Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі аналар бейнесі
Адамның өткір көзі өзге жанның өмір жолдарын көзінен көре білуі неткен
ғажап! Нәзік жанды әйел затының көз сиқыры жазушы Ғабит Мүсіреповті
таңғалдырғанда, бірде қатты тебіренген ол: Дүниеде әйелдің көзінен артық
қызықтыра алатын, әйелдің көзінен артық сиқырлап тартып кете алатын күш жоқ
қой деймін. Қалайда байлық, бақ, мансап, тіпті, қоғамдық дәреже дегендердің
бірде-бірінде ондай күш жоқ. Бәрі бірге қосақталып келіп мойныма асыла
кетсе, мен бәрін сілкіп тастап, оқтай қадалған әйел көзіне қарай жүре берер
едім деген екен. Әйел – АНА. Күлімдеген көзіңнен күн мейірімі сезілген
деген Ақ мамам әнінде Әсет Бейсеуов әрбір аяулы Ана көздері туралы
жырласа керек. Ғ.Мүсіреповтің Адамның анасы атты әңгімесіндегі адамзат
анасының шуақ шашқан шырайлы көздері нәрестесіне қарағандағы мына бір
көрініс нәзік жүректі ләззат сезімге бөлейді: Ана тал түбінде жұдырығын
түйіп жатқан қызыл адамға мейірімді көзінің барлық нұрын төгіп қараған
сайын бетіне қан жүгіреді. Ананың нұрлы көзі баланы ақырын ғана, еркелетіп
қана сипағандай болады. Таңертеңгі тымықта күннің көзі ғана осылай сипай
алады дүниені. Ананың көздері перзентіне деген ыстық та шексіз, құдіретті
сезімін паш ететінін жазушы шебер жеткізген. Ал сәбиін жоғалтқан ананың
көзіне қараудың өзі қорқынышты. Найман-Ананың мұңлы көздеріне зер салсақ,
аңыз бойынша жан анасын танымаған Жоламанның жансыз көздері туған анасына
қарағанда жүрегіңізді тітіркендіргені есіңізде ме? Мәңгүрт ұлы сабалақ
бөркін баса киіп, бұзған зердесіз, мәнсіз ғана көз қиығын тастағанда, жел
қағып, қайыстай қарайып, өлі беттеніп кеткен жүзінде болар-болмас жымиыс
елесі шалықтап өткендей болды. Ал көзі... көзі дүниеде не бар, не жоғынан
бейхабар, бейтарап, сол баяғы адасқақ, сезім-сезіксіз күйінде қала берді.
Жуандар айуан азаппен ақыл-есінен айырып, құлға айналдырған Найман-Ананың
құлыншағының көзін Ш.Айтматов осылай бейнелеген. Ал мұны көріп, жүрегі
тілім-тілім болған ана жүзі бұдан аянышты. Шашының ағы да, бетінің әжімі
де, жүзі мен көзіндегі мұңлы уайым да мына Сарыөзектің іңір қараңғылығындай
қайғылы, қанаты қайырылған құстай қасіретті еді... Жүректің күні – перзент
деген Ғ.Мүсірепов. Сол күнді бұлт басқанда, ана жүрегі мен ана көзіне қара
түндей қара мұң һәм удай уайым торлайды. Дәл осы тұста перзентін қайтарып
беруін қабағы қаһарлы Әмір Темірге бұйырған ана ойға еріксіз оралады.
Жасымаған көзі от шашып, әмір етіп тұрғандай деп Өлімді жеңген ана
әңгімесінде Ғабит Мүсірепов аяулы ананың айбатты ажарын асқақтатқан.
Әйелдің айнамкөздерін қалам иелері ғасырлар бойы шабыттанып шырқай бермек!
Асыл анадан туған алып батырлардың от шашқан көздерін көргіңіз келе ме?
Алмастай жарқылдаған көздер айбатынан азулы арыстан да аяқ тартқан
арыстарымыз туралы не дер екен? Түйіліп жазылған қиғаштау қасы мен
шұңғылдау көзі Хамитте зор қайрат, үлкен қайсарлық бар екенін көрсетеді
деп Бандыны қуған Хамит әңгімесінде кейіпкер көзін суреттеу тәсілі арқылы
жазушы Сәкен Сейфуллин жігіт бойындағы батырлық қасиеттерді көрсеткен. Ал
Ғ.Мүсірепов Боранды түнде әңгімесінде Ұзындау қиылған қара көздері
қызғылт ұшқын шашып тұрғандай екен деумен-ақ Қайсардың ер жүректігіне
оқырманды тәнті еткен. Баянның батырлығы алашқа аян, екі көз екі қызыл шоқ
боп кеткен, аузынан көбік болып бұрқырап қан деп бұлақтай қалмақ қанын
бұрқыратқан батырды Мағжан Жұмабаев осылай баяндаған. Жазушы М.Әуезов
Қараш-қараш оқиғасы хикаятындағы әділетсіздік құрбаны – Бақтығұлдың
көздері арқылы ер болмысын бейнелеген. Кішкене қысық көздері жауынды түнді
тіліп өткендей.
Тау ішіне шаншыла қарағанда көрсетпесін көргендей деп әрі көздерін
сипаттап әрі адам мінезінің табиғатымен таныстыра кеткен. Таза түз көзі
қызыл көрген қаршығаның көзіндей жанып тұр. Бұл Ғабиден Мұстафиннің
Дауылдан кейін романының кейіпкері Таймастың көзі. Ғ.Мүсіреповтің Өлімді
жеңген ана әңгімесінде Азияның барысы Ақсақ Темірдің көзі оттай ойнап,
өлім шашып тұрғанын ашынған ана айтқан еді. Аталмыш әңгімеде Темірдің қып-
қызыл көзі дүниені жалмап, жалт-жұлт етеді. Қанды көзі қан шашып,
төңкеріліп қояды. Қысық көздері дүниенің асты-үстін түгел көріп тұрғандай:
жалт еткенде, бриллиант жалт етті ме деп қаласың деп Темірдің көзіне
айрықша тоқталған. Ал ақын Қалижан Бекхожин Ақсақ Темір мен ақын атты
балладасында тарихи тұлғаны өзінше сомдаған: Көзінен жалын атқан мұртты
жігіт, алдында арыстанның тұрды күліп. Әдебиет әлеміндегі хас батырлар
көздері міне, осындай болған екен. Қазақ қызының құралай көздерін тілге
тиек етпеген қаламгер жоқ-ау, сірә. Әйгілі М.Әуезов Қаралы сұлу
әңгімесінде Қарагөз тұңғиық сұлу қара көзді бойжеткен болыпты десе, Шұға
десе Шұға. ...Көзі қап-қара, осы, үріп ауызға салғандай еді деп Бейімбет
Майлин жас сұлудың бейнесін тамсана сомдаған. Ал, кейде маңдайдағы
жарқыраған қос жанар ендігі қалам иесіне өзгеше шарықтаған шабыт берген.
Жаңа туған жарты айдай қиықша келген жіңішке қастың астынан мөлдіреген
қарақат көздер төгілейін деп тұрған таңғы шық сияқты деп көрнекті жазушы
Қалихан Ысқақ Қоңыр күз еді повесінде Алтын есімді қыздың көрікті
көздерінің суретін сөзбен сұлу сызған. Ақбілек те егілді, екі көзі жасқа
толып, жарық күн шымылдық құрғандай бұлдырап, тұман боп кетті. Нәрестедей
уыз денесін қара күшті кәпір орыс офицері былғаған Ақбілекті әзіз әкесіне
әкелгенде сорлы қыз кешкен күйді Жүсіпбек Аймауытов романда осылай
көрсеткен. М.Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімесінде Ғазиза көзіндегі
түйілгенін терең сырға көңіл аударайық. Ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде
және ылғи шытынған, кірбіңдеген қабағында қалың уайымның салған ізі бар.
Қорлық, мазақ көрген Ғазиза көзінен дүниенің барлық қызығы кетті. Жастығына
лайық болған үміт-қиялдың бәрі де ойын басқан қараңғылыққа батты,
көңіліндегі өмір сүрем деген оттың ақырғы жалыны сөнді деп жазушы өз
үйінің қорасында зорланған жас қыздың іштегі сезімін сипаттаған. Тұңғиық
қара көздері бір қараған жерден аумай, ылғи жансыздықпен қарап тұрғанынына
көзі түскен адам бейшараның кім екенін айрушы еді деп жазушы қыршынынан
ерте қиылған балапандарын топыраққа тапсырып, жанарынан айырылған әжесінің
көзін де қағазға аянышты етіп түсірген. Алайда, 16 жасар Шұға, 15 жастағы
Ақбілек пен он үштегі үлбіреген үлпектей Ғазизаның жанары жадымызда жадырап
мәңгі қалмағаны өкінішті. Махаббаттың мәңгілік жыршысы Мұқағали Мақатаев
жыр жауһарларында адамның көз жанарына ерекше мән берген: Көзің сенің
түпсіз терең тұңғиықтан жаралған десе, кейіннен Көзің қайда көшеден мені
іздеген?, Сезім дейтін жанған көзді сағындым деген ақын жүрегінен ұшқан
өлең жолдары сағыныш құстары. Түспесін десең, егер сезімге кір, Жанарым,
ылғи менің көзімде жүр!.. Қашанда жанарымнан табыл, жаным. Жанарым,
жанарымнан кетпе менің деп сүйген адамнан оның ақ жүрегі осыны ғана
тілеген екен. Бір-ақ жанға ғашықпын бала күннен, Жанымменен сүйемін,
жанарыммен депті ағынан жарылған сезім суретшісі М.Мақатаев. Сен менің
жанарымның ішіндесің деген ақиық ақын өлеңі барша ғашық жанның жүрегінің
төрінен орын алған.
Ғабит Мүсірепов – сөз өнерін жете игеріп, көркем сөзбен әсем өрнек
өріп, сұлу сурет салуда шеберлігімен көрінген жазушы. Оның әңгімелерін сөз
еткенде бірінші ойға оралатын – ана туралы циклді әңгімелері. Ана бейнесіне
алғашқы әңгімелерінен бастап ерекше көңіл бөліп, бар ыждағатпен қараған
Ғабең қайратты, парасатты қазақ анасының образын жасағандығын қазақ
әдебиетші ғалымдары айтып келеді [2, 12-20-б.].
Адамның анасы, Өлімді жеңген ана, Ана кесімі айнымайды, Ананың
анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы (1933), Ер ана (1942), Ақлима
(1944), Әмина әңгімелерінің ішінде алғашқы үшеуі М.Горькийдің Италия
ертегілері циклінен ықшамдалып алынған көркем аудармалар, кейінгілері
жазушының төл туындылары. Жазушы М.Горькидің Келді адам өмірге
әңгімесінің атын Адамның анасы деп өзгерткенде ана құдіретіне, оның
қасиетіне баса назар аударуды көздеген іспеттес. Жазушы бұл мақсатына жетті
де.
Әсіресе, оның ұстаз тұтып, үлгі алғаны – орыстың озық әдебиеті.
Жазушының алғашқы әңгімелері тақырыптық жағынан алуан бола тұрса да жазылу
мәнері, тәсілі тұрғысынан көптеген ұқсастықты танытады. Мұны, әсіресе, Ана
туралы әңгімелерінен анық байқаймыз. Жазушыларымыз орыс классиктерінен
өмір оқиғаларын төңкерісшіл дамуы үстінде суреттеуі, күрескер адамның
бейнесін жасауды үйреніп қана қоймай, кей жағдайда олармен тікелей
тақырыптас, үндес шығармалар да жазды. Соның бір мысалы Ғ.Мүсіреповтің Ана
туралы әңгімелер циклі. Мұның А.М.Горькийдің анық ықпалымен жазылғандығы
айқын. Әлем әдебиетінде тұңғыш рет күрескер, өршіл, оптимист ананың образы
М.Горький шығармаларында жасалып еді. Ол өмірден жабыққан, тарыққан,жасып
қалған аналарды емес, өз бақыты үшін, ел бақыты үшін күресе білетін ер
аналардың іс-әрекетін жырлаған. Міне, Горькийдің осы өнегесі Ғ.Мүсіреповтің
әңгімелерінен де анық байқалады.
Ана туралы новеллалар шоғыры алғаш рет 1934 жылы Ана атты кітапта
топталып берілді. Онда Адамның анасы, Өлімді жеңген ана, Ананың
анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы новеллалары бар. Алғашқы екі новелла
Горькийдің ізімен жазыла тұрса да, көп жағынан қазақ әдебиетінің өз
туындысфындай болып шыққан. Кейінгі жылдарда Ғ.Мүсірепов ана туралы
новеллаларына қайта оралып, оған тың шығармалар қосып отырды. Мәселен,
соғыс кезінде Ер ана, Ақлима тәрізді әңгімелерін жариялады. Ана бейнесі
қазақ әдебиетінде көптен бар үлгі. Дегенмен, ананың ұлылық сипатын жүйелеп
жазған, жан-жақты бейнелеген суреткер Ғ.Мүсірепов болып табылады.
Ана туралы тақырыпқа баруы М.Горькийдің әсерімен болғандығын автордың
өзі былай деп мәлімдеген: Горькийдің тақырыбын, жазу әдісін ұғынам деп
талаптанғанымда ұшы-қиыры жоқ ке байлықтың ішіндегі ең бір негізгі саласы –
күшті адам екен деген қорытындыға келдім... Құлақта ертеден бір әңгімелер
жүретін еді. Горькийдің Аналарын қайта бір оқығанда, сол әңгімелерім
тіріле бастады. Көп ойланбастан-ақ Горькийдің аналарын да, өзімде де бар
әңгімелерді де қағазға түсірдім [3, 5-б.].
Ана туралы әңгімелер тақырыптық жағынан ұқсастығының үстіне идеялық
бағыты, пафосы жағынан да бірін-бірі толықтырып отырады. Олардағы ортақ
типтік герой – шындық үшін, әділет үшін өмірдің не бір қиындығына да қарсы
тұрып, кедергілерді жеңе білетін, әлемге өмір тарататын, сол өмір үшін
өліммен айқасатын, қауіптің алдында қорқып иілмейтін, өзінің ұлылығын
сезінетін, әрі мейірбан, әрі йнабатты күрескер, өршіл, өжет ананың образы.
Осы образ казақ әдебиетіне өзінін үлкен сонылығын, жаңа сипатын, әсерлі
күшін алып келген. Ғ. Мүсіреповтің новеллаларындағы Қапия, Нағима,
Наталья, Аклима секілді аналар өздерінің тәлім-тәрбиелік қуаты мен ерлігі
жағынан үлкен күрескер адамдармен бара-бар тұрады. Ғ.Мүсіреповтің
әңгімелерінде жасалған адамдар бепнесіп аналардың өшпес тұлғалары байыта
түседі.
Алайда, тақырыптық ұқсастық пеи идеялық үндестігін біріктірген осы
новеллалардың жазылу тәсілдері мен мәнерлері түрлі-түрлі. Ананың анасы
деп аталған новеллада автор есте жоқ ескі заманның, жаугершілік дәуірлердің
бір қатал оқиғасын қайта жаңғыртып баяндаған. Бір елді бір елдің шауып
алуы, шекарасын бұзып, халқын, мал-мүлкін талауы үздіксіз жүріп тұрған сол
бір қатал заманда да әйелдің ұлылығына бас иген адамдар болғандығын айтқысы
келген. Жазықсыз елді шауып, жас қызды тұтқынға алып бара жатқан озбыр
жаулаушыларды қыздың анасы дәлелді сөзбен тоқтатып, даналықпен жеңеді.
Ертеде кімді-кім жауламаған, кімге-кім зәбір көрсетпеген. Онын бәрі
бірдей көркем әдебиет кестесіне лайық келе бермес. Аңыздан біз талай-талай
дана қарияның да, тапқыр баланын да әңгімелерін естігенбіз. Соның бірі –
әлгі айтқан, тұтқындалып кетіп бара жатқан қызды алып қалған ананың
әңгімесі. Ал осы қарапайым әңгіме осыншалық үлкен идеялық көркемдік
мазмұнға қалайша ие болды?
30-жылдарда казақ әдебиеті жаппай өрлеу, көркею жолын кешті. Жазушылар
өткен өмірдің де, өз заманының да оқиғаларын бейнелеу үстінде бәрінеп бұрын
бір мәселеге айрықша көңіл бөлді. Бұрыннан бекіп қалған ескі салт-сананы,
көне әдет-ғұрыпты кім бұзса, зорлыққа, қорлыққа кім көнбесе, халықты,
көпшілікті кім қадірлей білсе, өз намысын, ел намысын кім қорғай білсе –
соның бәрі әдебиетіміздің қалаулы қаһарманына айналды. Аңыздағы аналарды
Ғ.Мүсіреповтің құрметтейтіні – сол аналардың өжеттігі, адамшылық үшін
күрестері, жоғары сананлылығы. Бұлар жазушы үшін әйел теңдігіне әлі де
болса немқұрайлы қараушылықтан арылып болмаған кезде аса қажет еді.
Қорлыққа көнген, қасірет шеккен әйелдердің шерлі күйін ертеде қай
жазушы жазбап еді? Бірақ Кеңес жазушысына керегі – ондай зарыққан,
қамыққандары емес, өмірдің әділетсіздігіне қарсы күресе білетін, жаңа
тұрмыс құруға мінезімен, ісімен, өршілдігімен септесе білетін әйелдер. Ана
туралы әңгімелердің дүниеге келуі – замана талаптарына байланысты.
Әдебиеттің өмір қажеттігінен туатындығы, оның әрдайым белгілі
тенденцияларға қызмет ететіндігі осыдан да айқын көрінсе керек.
Ананың анасы әңгімесіне арқау болған Бала бидің батыры Жалпақ
балуанның қырық жігітпен Ергенектің елін шабуға аттанған оқиғасы. Тезек
теріп жүрген он бестегі қызын алып кеткен шапқыншылардың артынан
Құлыншағымдап шашын жайған ананы алғаш көргенде-ақ ананың балаға деген
махаббатын аңғарамыз. Қызының артынан қуып келіп: Менің атым әйел, мына
қыздың анасымын! Бәрің де анадан тудыңдар! Анамен алыспайды да, атыспайды
да, – деп, шаншып тастамақ болып төніп келгендерді бір ауыз сөзбен
тоқтатады. Ананың бұл батылдығына қайран қалған Жалпақ балуан: Жаным, сен
неткен жансың? Сені қазақтың қатыны шығар да, өзімді батыры шығар деп
ойлаймын... Жөніңді айтшы! - дейді әйелге.
Бұл ана да тура осы қызындай он бес жасар кезінде Бала би баласына
сүндет той беріп, бас бәйгеге құл бастатқан тоғыз, бас балуанға күң
бастатқан тоғыз тіккенде сол тоғыз қыздың бірі болған ана Байсары балуанның
бәйгесіболып, Күлтеке байдың ауылына түседі. Күлтеке бай қызын ұзатып той
жасағанда екінші аттың бәйгесіне тігіліп, Сары байдың ауылына түседі де
оның жылқышысы Қайрақ деген қатындыққа сұрап алып, бірі жылқышы, бірі
сауыншы болып жүргеніне де он жыл уақыт өтіпті. Ананың қызының да өзі
секілді көлденең қолды болғанына шыдай алмай бір топ шапқыншыға жеке
шапқандағы батырлығының да себебі – осы.
Жауырыны қақпақтай, жұдырығы тоқпақтай, сыртынан қарағанда құйған
пештей батыр Жалпақтың ана алдында кішіреюі – қанша алпауыт, қанша батыр
болса да анадан туып, ана сыйлаған адамның сыпайылығы, инабаттылығы. Жаудан
қайтпаған батырдың ананың аталы сөзіне тоқталуы – сөз ұғатын саналы адамның
келбеті. Батыр ана сөзін тыңдаған соң, қызы екеуіне өз қолында ерік
тұрғанын пайдаланып, оларға бостандық береді.
Жанайдың Шіркін, әйелдің де әйелі екен деген сөзі ана бейнесін аша
түскен. Бұл сөздің астары тереңде. Ол – ананың батыл қимылын ерекше жоғары
бағалау. Кейіпкер бейнесін аша түсетін тәсілдің бірі – портрет.
Бейшараның боз көйлегі жырым-жырым. Қолдары қарғаның тұяғындай қап-
қара! Ерні қырық тілінген, жарық-жарық. Бірақ, түйілген қабағынан, от
жанған көзінен жаның шошырлық. Осы портреттен ананың бүкіл өмір жолын,
өмірден көрген аса ауыр қиыншылығын, азаппен, бейнетпен күн кешкенін көре
аламыз. Ес білгені, көргені – ауыр бейнет. Не киімге, не тамаққа жарымаған
ана, қалған өмірінде жалғызының да өзі секілді күй кешуін көргісі келмейді.
Ол баласының болашағы үшін белін буынып, тастай түйіліп, қарсы келгенді
аямай өз басын өлімге тігуге бар. От жанған көіне тіке қарай алмай Жалпақ
сынды батырдың таудан құлағандай құлап отыруы - анаға деген ізет, құрмет.
Керей деген ел көрсеңдер, сәлем айт, Жалпақ деген батыр көрсеңдер,
сәлем айт! – деген сөзді естігенде Жалпақ балуан гүрс етіп құлайды. Сөзі
де, ісі де батыр ананың бұл сәлемі Жалпақ батырдың төбесінен жай түскендей
әсер етеді. Ананың айтып отырған Бала бидің жұмсауымен келген Жалпақ батыр
бұл сөзді естігенде жер басып тұра алмады. Ал, ана бұл батырдың Жалпақ
екенін білген де жоқ. Жалпақ батырдың ананың бір ауыз сөзімен мерт болуы,
біріншіден, ана алдында ұяттан жерге кіруі, екіншіден, иесін тауып айтқан
аталы сөздің асқан құдіреті.
Әңгімедегі оқиға өмірдің қайнаған ортасынан алынған. Ана құдіретін
ашуда жазушы асқақ романтикаға саналы түрде жол бергендей әсер қалдырады.
Ғабеңнің анасы – Баламның табанына кірген шөңге – менің маңдайыма кірсін
дейтін ананың анасы. Ал, оның баласы үшін қырық жігітті жалғыз қууы –
батырлық. Қырық жігіті бар алпауыттай Жалпақтан тайсалмауы қайсарлық.
Ашынған ана әңгімесі 1916 жылдың оқиғасына байланысты бір эпизодты
суреттеуге арналған. 16-жыл әкелген қасірет Қапия ананың да иығына батқан.
Оның жан дегенде жалғыз ұлы қара жұмысқа алынатын болады. Содан Қапия
барлық айла-амалды, әрекетті қолданып, қалай да баласын аман алып қалуды
көздейді. Осы жолда көп азаптар шегеді. Қатты бұлқынған ашу үстінде болысқа
және оның қасындағыларға қарсы пышақ та жұмсайды. Көп уақыт абақтыда
қамалып жатады. Бірақ ешқандай күш оның жігерін жасыта алмайды. Міне,
балаға деген сүйіспеншілік, зорлыққа қарсы өшпенділік қарапайым ананы
орасан ерліктерге алып барған.
Бұл әңгімеде үстем тап өкілдерінің зорлықшыл кескіндері де анық
суреттеледі. Солардың бірі – Алтыбас. Ол әңгімеде азулы, қара күштің иесі
болып көрінеді. Есігінде көптен қызмет еткен, малын бағып, күлін шығарып
жүрген Қапия жесір әйелдің баласының тапқан ақысын да түгел бермейді. Қайт
а ақысын сұрағандығы үшін ашуланып, жас баланы солдатқа жаздырады. Баласы
үшін ара түсіп жалынған Қапияны мазақ етеді. Алтыбастың бойына үстем тапқа
тән қатал, қайырымсыз мінездер жинақталып берілген. Әңгіменің соңында
келтірілген мына сөздер шығарманың идеялық мұратын белгілейді: Өмір өзін
сіліккен қазір бұл сондай орасан күшті, енді өмірді өзі сілкіп қалуға
жараған ана.
Есіктен кіріп келген ана портретінен-ақ әңгіме қандай адам жөнінде
болатынын аңғару оңай. Жағы суалған. Бет-аузын айғыздап тілген әжім
маңдайы мен екі көзінің құйрығында түйісіп жұлдызданып тұр. Ағарған әжім
сызықтарының әрқайсысы бір-ақ тілектің ізі екенін ешкім аңғарған жоқ.
Жарылған еріндерін тас жұмып алып, үй иесіне от шашқан қара көзін қадады
да, жауап күтті.
Жырым-жырым жеңінен білегіне дейін көрінген қайыстай қап-қара қолын
көсеу ме дерсің. Айғызданған әжім көп бейнеттің, зорлық-зомбылықтың, ауыр
азаптың іздері де от шашқан көзі өмір майданында күреспен ширыққан, неге
болса да дайын жанның жанарын аңғартады. Осынша азып-тозудың сыры неде
екенін білгің келіп ынтыға түсесің.
Осы портреттен кейін шегініс жасалып, баласы Бақыт үшін он жеті ай
түрмеде отырған ана өз басынан өткенін І жақтағы менмен баяндайды. Алайда
әңгімеде оқиға желісі сақталып, кейіпкер бейнелері жақсы сомдалған. Ана
бейнесін аша түсуде көркем тартыс, диалог, баяндау тәсілдерін жазушы дұрыс
пайдалана білген. Әңгімедегі көркем тартыс ана мен боыстың, Қара сақалдың
арасында өрбиді. Қара сақалдың әрекеттері, баласының көзінше тіл тигізіп,
мазақ етуі, қорлауы – әңгіменің шарықтау шегі. Баласының алдында абыройсыз
ана болғанша, жер басып, өмір сүрудің түкке де қажеті жоқ. Шыдамы таусылған
ана осы мазаққа шыдай алмай Қара сақал мен болысқа пышақ алып ұмтылып,
екеуін де жарып тастайды. Әңгіменің шешімі – ананың пышақ жұмсауы.
Бұл әңгімедегі ана баласы үшін, әділдік үшін, өз абыройының адалдығы
үшін күрескен сыпайы сөзімен, кесімді ізімен көрінеді. Әңгімеден асқақ
романтиканы оңай аңғарамыз. Қатты ашуға булыққан ананың көзіне қан толып,
пышақ ала ұмтылуы көңілге сыйымды да, оның екі бірдей адамды жарып салғанша
ешкімнің араша түспеуі, олардың қарсы әрекет жасамауы шындыққа
үйлесіңкіремейді. Бұл әңгімеде де жазушы адал, қайсар, батыр ана бейнесін
жасауда асқақ сезімге (романтикаға) бой алдырған.
Ананың арашасы әңгімесінен Нағима ана мен Жәніш бәйбішенің бейнесін
олардың іс-әрекеті, қимылы, жүріс-тұрысы, сөйлеген сөзі даралай түседі.
Жәніш бәйбіше де ана, бірақ, ол Нағима анаға қарсы суреттелген. Оның жүрегі
де, істеген ісі де қара басын ғана ойлаған жан екендігін көрсетеді. Екі
жерде ғана көрінген Жәніш бәйбішенің образын жазушы нақтылықпен суреттеген.
Жапардың алдында тұрған айранның бетін қыл-қыбыр, жүн-жұрқа, шаң-тозаңға
толтыра кеткенін байқамаған дасияқты. Кебіс табанынан ұшып келіп, айран
бетіне шаншыла түскен тезек сынығы құйрығын шошайтып, Жәніш бәйбішені
нұсқағандай болады. Бейнеті адал Жапарды ол адам құрлы көрмейді. Соқталдай
азаматтың ішкенін аңдып, тамақ ішкеннен мал баққанын артық санайтын бәйбіше
дүниеқоңыз, салғыр-салақ, тоғышар жан ретінде танылады. Ал, екінші жерде
далада талас-тартыс, ұрыс-керіс болып жатқанда үйінде алаңсыз отырғанын От
басында қастарын қиғаштай құбылтып Жәніш бәйбіше отыр – деп, бір сөйлеммен-
ақ оның бейқам, өзге үшін басын ауыртпайтын жан екенін дәлелдей түскен. Ал,
Нағима ана – осы бәйбішеге кереғар кейіпкер. Ол – жығылғанға жанашыр бола
білген үлкен жүректі, көптің, халықтың анасы. Әңгімедегі әрбір іс-әрекеті
оның батылдығын аша түскен. Қошқар етін жеуге болмайды деген сөзін
тыңдамай, қошқардың басын кесіп түсірген Антонов әскеріне: Жегің келгені
осы болса, жей ғой! Қошқардың бүйрегіне тісің өтпей жүрсе, өз обалың
өзіңе! – деп, қазанға қошқардың аталығын қоса салып жіберді. Екінші бір
батыл әрекеті – жараланған қызыл әскерді баласы Жапарды жіберіп жасыруы.
Нағима ана – үлкен жүректі алғыстан басқа қарғысы жоқ, өзгеге жамандық
тілемейтін нәзік жанды адам. Ол отыз өрім қамшыдан арқасы тілімделіп, қанға
боялып жатқанда да қарғыс айтып әуре болмайды. Керісінше, Бәріңнің де
шешелерің бар шығар... Тек, біреуіңнің де шешелерің мынадай ақ топалаңның
қолына түсе көрмесін деп, тілеп өлем, – деп, өзі көрген жауыздықпен
қанішерлердің қорлығын басқа ананың көрмеуінтілейді. Бұл іріліктің,
көрегендіктің ізгі жақсылықтың белгісі. Себебі, Нағима ана қанша қорлық
көрсе де өзін өмірдің, тіршіліктің иесі екенін ұмытқан жоқ. Осыдан кейін
Антонов отрядының даң-дұң болып екі бөлініп, екі жолмен кетуі де ана
құдіретінің, қасиетінің жоғарылығын аңғартады.
Ұлы отан соғысы кезінде жазылған екі әңгіме ана туралы циклдің тікелей
жалғасы. Ер ана, Ақлима әңгімелері соғыс өмірінің бір-бір
көріністерінен сыр ашады. Мұндағы аналар жазушының бұрынғы әңгімелеріндегі
Қапияға немесе Нағимаға әрі ұқсас та, әрі олардан бөлек те. Бұларды
жақындастыратын нәрсе – тағы да ананың күрескер биік тұлғасы. Ал бөлек
болатын себебі – айтылып отырған оқиға да, уақыт та өзгеше.
1942 жылы жазылған Ер ана әңгімесіне Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
фашист басқыншыларының жаулап алған қала, ондағы ана ерлігі арқау болған.
Мұнда Наталья деген әйелдің басқыншы жауларға тізе бүкпей, үлкен
патриоттық, ерлік, өжеттік көрсеткені айтылады. Натальяның бойындағы
отаншылдық пен жоғары азаматтық сезім бірден пайда болған нәрсе емес.
Отанды сүю – оның өмір бойы бойына сіңірген жақсы қасиеті, жанының байлығы.
Бірде ол:
Е, мен бір түк көрмеген меңіреу ме едім сонша? Он сегізінші жылы талай
көпірді өзім де қиратысқанмын. Ол сендер ғана білетін өнер емес шығар? –
дейді партизандарға. Фашистердің кеңес адамдарына қастерлі, қасиетті
саналатын ескерткіштерді қирата бастағаны қарапайым ана Натальяға қатты
әсер етті. Натальяның жауларға деген ыза-кегі қозатын себептері толып
жатыр. Немістер күйеуінің бейітінің басына қойған ескерткішін де бүлдіріп
кетіпті. Ондай жаумен ешбір мәмлеге келуге болмайтынын, дұшпанды неғұрлым
көп қирату - әрбір патриоттың парызы екенін Наталья жақсы түсінеді. Оның
ашуы бүкіл халықтың ашу-ызасымен үндесіп, қаһарлы күшке айналады.
Немересі Лида сырқаттанып жатқандықтан Наталья ана бұл маңнан ұзап кете
алмай, борап тұрған оқ астына ентелей ұмтылып келеді. Мектепте қалған
немересіне келгенде мектепауласында жарылғыш зат көміп жүрген партизандарды
көріп, мектепті жармауын, онда немересі жатқанын айтады. Көп ұзамай-ақ бос
қаланы талқандап жатқан фашистер мектепке де келеді. Олар ауру баласын
қоына ұстатып Наталья ананы далаға қуып шығады. Сыртқа шыққан соң, Мен
бәріңе де анамын ғой балалар. Өз балам мынау, әл үстінде. Таң атқанша
оттарыңа жылынайын. Лұқсат етіңдер, – деп, өтінгенде ауруың жұғады деп
ешқайсысы жолатпайды. Осы қорлықтары ана жүрегіне найзадай қадалып,
ушықтыра түскен. Тіршіліктің тынышын бұзып, өмірге өлім сепкен қанішерлерге
деген кегін, лағінетін Наталья ана ісімен көрсетеді. Мектептің іші-сыртына
жайғасып, әндетіп жатқан мас фашистердің (партизандар дайындап кеткен
жарылғышымен) күлін көкке ұшырады. Наталья ананың ерлігі – өмір, тыныштық,
бейбітшілік жолындағы ерлік.
Ақлима (1944) әңгімесі соғыс жылдарындағы тылдағы аналар өмірінен
алынған. Ел басына ауыр күн туғанда төңірегіндегі жанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АНАЛАР ТАҚЫРЫБЫ
1.1. Ғабит Мүсреповтің шығармашылық өмір
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі аналар
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ЖАҢАШЫЛДЫҚ ЖӘНЕ СИМВОЛ
2.1. Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі
жаңашылдық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..23
2.2 Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі
символ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...46
ІІІ. Ғ.МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Ғ. Мүсіреповтің Ананың анасы әңгімесін орта мектепте оқыту...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ әдебиеті барлық жанры кемелденіп өскен, одақтас, қала
берді дүниежүзілік мәні бар әдебиетке айналды. Бірнеше ондаған жылдар
ішінде көптеген идеялық, көркемдік табыстарға жетті.
Қазан төңкерісіне дейін, негізінде, ауыз әдебиеті ғана дамыса, бұл
күнде прозаның да, драматургияның да, поэзияның да тамаша туындылары
дүниеге келіп жатыр. Әдебиеттану ғылымы мен әдебиет сынының да жетістіктері
мол.
Қазақ әдебиетінің осындай үлкен кәсіби биікке көтерілуіне елеулі үлес
қосқан жазушылардың бірі – Социалистік еңбек ері, Қазақ ССР Мемлекеттік
сыйлығының лауреаты, Қазақ ССР-нің халық жазушысы атақтарының иегері Ғабит
Махмұтұлы Мүсірепов. Ол алпыс жылға жуық уақыт ішінде әдебиеттің түрлі
жанрында бағалы еңбек етіп келді. Көрнекті прозаик, талантты драматург,
жалынды публицист, қоғам қайраткері Ғ.Мүсіреповтің еңбегін жұртшылық жоғары
бағалайды. Оның шығармашылығы жөнінде 60-жылдары жарық көрген Қазақ совет
әдебиеті тарихының очеркінде былай делінген: Ғ.Мүсірепов – қазақ совет
әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі. Әдебиетте 60 жылға тарта еңбегінің
ішінде Ғ.Мүсіреповтің қаламынан туған пьесалары, әңгімелері мен романдары
советтік дәуірдегі қазақ мәдениетінен елеулі орын алады[1, 332-б.].
Оның жекелеген шығармалары шетел оқушыларына да жақсы таныс. Мәселен,
Қазақ солдаты романы болгар, поляк, румын, чех, словак, француз тілдеріне
аударылған.
Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығы туралы қазақ кеңес әдебиеттану ғылымында
көптеген пікірлер айтылған, талдаулар жасалған. Жазушының Тулаған
толқында атты шығармасына алғашқы сынның бірі бұдан сексен жылдай бұрын
жарияланды. Содан бері қарай әр кезеңде Ғ.Мүсірепов шығармашылығы үздіксіз
сөз болып, әдеби сынның ілтипатына бөленіп келеді.
Жазушының шығармашылық жолы мен суреткерлік көкжиегін танытуда бұл
аталған еңбектердің қай-қайсысында болмасын бағалы пікірлер айтылған. Түрлі
мәселелерге арналған жекелеген диссертациялар, зерттеу, таныстыру
мақалалары және бір төбе. Бұларда Ғ.Мүсірепов шығармаларының сан қыры,
стиьдік жағынан өзіне ғана тән ерекшеліктері, характер сомдауы, оқиға
іріктеу, оны құру шеберліктері, өмір шындығынан көркемдік шындық жасау
ұсталығы, тіл байлығы т.б. жайында біршама-ақ сөз болған.
Зерттеу еңбектердің әрқайсысында Ғ.Мүсірепов шығармалары түрлі тұсынан
қарастырылып өтеді. Оның туындылары қазақ әдебиеті оқулықтарында көптен
бері талданып келеді. Жазушы шығармаларын зерттеуде сонымен қатар қазақ
және шет ел ғалымдары: С.Мұқанов, Т.Нұртазин, Қ.Құттыбаев, Н.Ғабдуллин,
М.Әуезов, Р.Бердібаев, З. Қабдолов, С.Талжанов, С.Сейітов, А.Нұрқатов,
М.Қаратаев, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов, Ш.Елеукенов С.Ақмурзин, Б.Уахатов,
Б.Ақмұқанов, М.Сильченко, З.Кедрина, Е.Лизунова т.б. жетекші ғалымдардың
еңбектері диплом жұмысына арқау болды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ғ.Мүсірепов өзінің алпыс жылға жуық
қаламгерлік тұғырында қазақ әдебиетіне қалтқысыз қызмет етті десе болады.
Ол әдебиетіміздің көп жанрына еңбек сіңірді. Көркем прозаның жұрт таныған
шебері. Қазақ әңгімесінің бүгінгі жеткен биігін сөз еткенде, Ғ.Мүсіреповсіз
елестету мүмкін емес. Әсіресе, оның колхоз тақырыбына қалам тербеген
әңгімелері, аналар жайында жазған новеллалары, бүгінгі замандас өмірін
бейнелеген туындылары - әдебиетіміздің қымбат қазынасына қосылған елеулі
үлес болып табылып, жазушының әдебиеттегі орнын одан сайын биіктете түседі.
Қазақ әдебиетінің аса талантты стилист суреткері Ғ.Мүсірепов әдеби
тіліміздің дамуына, кемелденуіне ерекше үлес қосқан жазушы. Оның қаламынан
қазақтың көптеген көнерген сөздері қайта жаңғырып, құлпырып шықты. Кен
іздеген барлаушы секілді Ғ.Мүсірепов халық тілінің тереңде жатқан неше
алуан қазынасын таба білді. Ол әдебиетімізге сөз қолданудың сан салалы
үйлесімді үлгілерін әкелді. Ғ.Мүсіреповтің әрбір шығармасынан маңызды
оқиғалар, қызғылықты характерлер ғана табылып қоймай, тіліміздің жаңа
қырлары, мол мүмкіншіліктері таныла түседі.
Жазушы драматургия, роман, повест, әңгімелер жазумен қатар қоғамдық
жауапты жұмыстарды да қоса қатар алып жүрді. Қазақ ССР Ғылым академиясының
академигі болды. Халық онын еңбектерін бағалап, еліміздің ең жоғары органы
– Жоғары Кеңеске бірнеше рет депутат етіп сайлады.
Ғ.Мүсірепов аудармашылық өнерімен де көпке таныс. Ол орыстың және шетел
драматургиясының таңдаулы нұсқаларын, көптеген прозалық шығармаларды қаза
тіліне аударды.
Әдебиет зерттеушілері мен жазушылардың Ғ.Мүсірепов шығармашылығына
ерекше көңіл қойып тоқталып өтетіндігі осыдан болар.
Дегенмен, Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығы жайында айтылатын пікірлер мен
зерттеулер осымен түгелденді десек, жаңсақ болар. Осы кезге дейін
Ғ.Мүсірепов туралы бірталай зерттеулердің жарияланғанына қарамастан, жазушы
шығармашылығының кейбір тұстары мен қырлары әлі де болса жеткілікті сөз
болмаған.
Мәселен, Ғ.Мүсіреповтің прозалық туындыларын сөз еткен бұрынғы
еңбектерде жазушы шығармалары не жалпы түрде, не әр қырынан жеке-жеке
әңгіме етіліп келді. Кейбір зерттеушілер оның әңгімелері мен романдарының
жалпы идеялық, тақырыптық мазмұнына көңіл бөлді. Ал екінші бір сала
еңбектерде Ғ.Мүсіреповтің прозасы белгілі мәселелер тұрғысынан зерттелді.
Айталық, характер, сюжет мәселесіне арналған диссертацияларда жазушының
романдары бүкіл қазақ прозасының даму процесіне байланыстырыла
қарастырылды.
Жазушының алғашқы кезде жазған шығармалары туралы баспасөз бетінде
кезінде бірен-саран пікірлер айтылғанымен, түбегейлі жан-жақты сөз болған
емес. Ғ.Мүсіреповтің аяқталмай қалған көптеген әңгіме, повестері мүлде
дерлік әдебиет сынының назарына ілінбей қалған. Ал ондай шығармаларының
саны да, маңызы да аз емес. Біз бұл еңбегімізде Ғ.Мүсіреповтің
әңгімелеріне жүйелі талдау жасауды көздеп отырмыз. Бұл бүгінгі өскелең
қазақ әдебиеттану ғылымы үшін зор үлес болмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты
көрнекті жазушы Ғ.Мүсіреповтің әңгімелеріне жүйелі талдаулар жасап, оның
еңбектерінің қазақ әдебиеті тарихындағы алатын орны мен ролін анықтау болып
табылады. Осы ретте алдымызға мынадай мәселелерді міндет етіп қойдық:
- Ғ.Мүсірепов әңгімелеріне неғұрлым жүйелі талдау жасау;
- Жазушы Ғ.Мүсірепов әңгімелерінің идеялық-көркемдік мәнін ашу,
образдар табиғатын талдаумен қатар, оның суреткерлік
ерекшеліктеріне де батылырақ бару;
- Жазушы шығармаларын әңгімелегенде, қазақ кеңесәдебиетінің кейбір
елеулі туындыларын да салыстыра қарастыру, идеялық, тақырыптық
жағынан кейбір ұқсастық, үндестіктерді айқындау;
- Аналарға байланысты әңгімелердің...
- Ғ.Мүсірепов әңгімелерінің туысқан халықтар әдебиетінің
тәжірибелерімен салыстыра қарастыру;
- Жазушы әңгімелерін орта мектепте оқытудың жаңаша жолдары мен әдіс-
тәсілдері қарастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- Дипломдық жұмыста Ғ.Мүсіреповтің әңгімелеріне жаңаша талдау
жасалынды;
- Жазушы әңгімелері сол кездегі өзге шығармалармен салыстырыла
отырып, жаңаша талдаулар жасалынды;
- Ғ.Мүсірепов әңгімелерін орта мектепте өтудің жаңаша технологиялары
қарастырылды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста жүйелі-кешенді, типологиялық,
салыстырмалы-тарихи, тарихи-әдеби, объективті талдау, жинақтау әдіс-
тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеу нысанасы. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде
Ғ.Мүсіреповтің Таңдамалы әңгімелер (1979), С.Жұмабековтің Ғабит
Мүсірепов (1989), М.Бекбергеновтің Ғабит Мүсіреповтің прозасы (1990),
Б.Смановтың Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығын оқыту оқу-әдістемелік құралы
(2002) және де тағы басқа зерттеулер, диссертациялық жұмыстар мен баспа
бетінен жарық көрген ғылыми мақалалар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздерін отандық және
алыс-жақын шетел ғалымдарының сын, зерттеу еңбектеріндегі ой-пікірлері,
тұжырымдары құрайды. Сонымен қатар зерттеу жұмысының барысында қазақ
әдебиеті тарихы, әдебиет теориясы және әдеби сын саласындағы ғылыми
еңбектер басшылыққа алынды. Осы саладағы М. Әуезов, С.
Мұқанов, М. Қаратаев, Е. Ысмаилов, Қ. Жұмалиев, Т. Нұртазин, А. Нұрқатов,
З. Ахметов, З. Қабдолов, Т. Кәкішұлы, Р. Бердібаев, Р. Нұрғали, С.
Қасқабасов, Ш. Елеукенов, М. Дүйсенов, Ы. Дүйсенбаев, Қ. Сыдиықұлы, Ж.
Ысмағұлов, Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, Ж. Тілепов, З. Бисенғали, Б. Майтанов,
М. Жармұхамедов, Ә. Нарымбетов, Д. Ысқақұлы, Қ. Ергөбек, Б. Әзібаева, А.
Сейдімбек, Б. Мамыраев, Т. Есембеков, Б. Әбдіғазиев, А. Еспембетов, С.
Негимов, Р. Тұрысбек, С. Дәуітов, Т. Тебегенов, С. Қорабай сынды зерттеуші-
ғалымдардың еңбектері жұмысқа теориялық және әдіснамалық негіз ретінде
қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
негізгі тұжырымдары мен қорытындыларын арнаулы орта мектептерде, жоғары оқу
орындарындағы филология, Қазақ әдебиетінің тарихы пәні мен арнаулы
курстарды оқытуда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. Ғ.МҮСІРЕПОВТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АНАЛАР ТАҚЫРЫБЫ
1.1. Ғабит Мүсіреповтің шығармашылық өмір жолы
Мүсірепов Ғабит Махмұтұлы (1902-1985) - қазақтың әйгілі жазушысы, қоғам
және мемлекет қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, әдеби
сыншы, аудармашы, Социалистік Еңбек Ері, Қазақстанның халық жазушысы, Қазақ
КСР Ғылым академиясының Абай атындағы және Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік
сыйлықтарының лауреаты.
Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданында дүниеге келген.
Алғашқыда ауыл молдасынан арабша хат таныған. Ғабит жастайынан әуелі екі
жылдық ауылдық орыс мектебінде, кейін төрт жылдық жоғары басқыш орыс
мектебін бітірген. Қазақ төңкерісінен кейін үстемдік алған Кеңес өкіметінің
жұмысына әжептеуір орысша сауаты бар адам ретінде араласып, түрлі қызмет
атқарған. Орыс мектебінде жүргенде орыстың атақты ақын жазушыларының
шығармаларын оқып білуі, ауыл мектебінде өзін оқытқан әдебиетші мұғалім
Бекет Өтетілеуовтың әсер ықпалы болашақ жазушының әдебиетке ерекше ықылас
аударуына септігін тигізеді. 1923-26 жылдары Орынбор қаласындағы жұмысшы
факультетіне (рабфак) оқуға түсіп, оны бітірісімен Омбыдағы ауыл шаруашылық
институтында оқыған. 1927-1928 жылдары - Бурабай орман шаруашылығы
техникумында оқытушы, 1928-1933 жылдары Қазақ мемлекеттік баспасының бас
редакторы, 1934-1938 жылдары Социалистік Қазақстан (Егемен Қазақстан)
газетінің редакторы, Қазақ АКСР Халық ағарту комиссариаты өнер секторының
меңгерушісі, Қазақ өлкелік комитетінің баспасөз бөлімінің меңгерушісі,
Қазақстан Компартиясы саяси-ағарту бөлімінің меңгерушісі қызметтерін
атқарды.
1938-1955 жылдары бірыңғай шығармашылық жұмыстармен айналысқан. 1956-
1957 жылдары - Ара - Шмель журналының бас редакторы, 1957-1985 жылдары
Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы, КСРО Жазушылар
одағы басқармасының хатшысы қызметтерін атқарған. 1958 жылдан КСРО
Министрлер Кеңесі жанындағы әдебиет, өнер және сәулет салалары бойынша
Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтары жөніндегі комитеттің мүшесі болған.
Ғ.Мүсіреповтің тұңғыш повестерінің қатарына Тулаған толқында мен
Американ бидайығы шығармалары жатады. Жас жазушының болашағынан үміт
күттірген бұл туындылар азаматтық тақырыпты толғайды. Ғ.Мүсірепов әңгіме
жанрының өркендеуіне үлкен үлес қосты. Алғашқы шығармаларынан-ақ жазушылық
шеберлігімен танылған.
Қос шалқар, Көк үйдегі көршілер, Шұғыла, Үздіксіз өсу, Жайлау
жолында, Тұтқын қыз, Жеңілген Есрафил тағы басқа әңгіме, повестерінде
еңбек адамдарының қиындыққа толы қажырлы өмірі мен азамат соғысы,
ұжымдастыру кезіндегі дүрбелең оқиғалар легі суреттеледі.
Талпақ танау әңгімелері мен Бір адым кейін, екі адым ілгері повесі
жыл аралатып барып, бірінен кейін бірі жарық көреген. Оның бұл шығармалары
қазақ әдебиетіне жазу стилі қалыптасқан, көркемдік шеберлігі ерекше жаңа
суреткердің келгенін жария еткен еді. Шығармашылық жолының бір белесін
аналар туралы әңгімелер топтамасымен түйіндеген жазушы енді кең тынысты
туынды жазуға кіріседі. Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғын ала ол өзінің
тұлғалы туындысы Қазақ солдаты романын жазған. Роман тың тақырыбымен,
образдарының көркем бейнеленуімен, сюжет құру шеберлігімен, тартымды тамаша
тілімен таңдаулы қазақ романдарының қатарына қосылады. Бұдан кейін ол араға
біраз уақыт салып барып, өзінің ең ірі салалы да салиқалы шығармасы Оянған
өлке романын жариялайды.
Қазақ прозасының шоқтығы биік туындысы саналған осы романынан кейін
жазушы қайтадан шағын жанрға ойысады. Сөйтіп әңгіме жанрында зергер
суреткерлігімен танылған ізденімпаз жазушы, көркемдік шеберлігін барған
сайын шыңдап, әр әңгіме, повесі сайын жаңа бір белеске көтеріліп отырады.
1968 жылы Кездеспей кеткен бір бейне кітабы үшін Абай атындағы
республикалық сыйлық алады. Араға бес алты жыл салып барып, прозадағы соңғы
елеулі туындыларының бірі Ұлпан повесін жариялайды. Сонау отызыншы
жылдарда ақ үлкен драматург екенін танытып, Қыз Жібек операсының
либреттосын, Қозы Көрпеш Баян сұлу пьесасын берген Ғ.Мүсірепов кейінгі
жылдарда да бүкіл қазақ драматургиясының тамаша туындысы болып табылған
Амангелді, Ақан сері - Ақтоқты,болашаққа аманат, Қыпшақ қыз Аппақ,
Қайран Майра атты драмалық шығармаларын жазған.
Сценариін Б.Майлин, В.Ивановпен бірігіп жазған Амангелді фильмі
(1938) қазақ кино өнерінің алғашқы баспалдағы саналса, Махаббат туралы
дастан, Қыз Жібек (1970) фильмдері қазақ кино өнерінің алтын қорынан
орын алған туындылар.
Көркем аудармада О.Генри, С.Тагарао, М.Горький, М.Шолохов, У.Шекспир,
К.Симонов, А.Штейн, Ж.Мольер, тағы басқа қаламгерлер пьесаларын қазақ
тіліне аударған.
Ғ.Мүсірепов - көрнекті қоғам, мемлекет қайраткері. 1932 жылы шілде
айында ол республикаға танымал адамдармен бірлесе отырып, халықтың басына
төнген аштық нәубеті жайында БКП(б) қазақ өлкелік комитетіне Бесеудің
хатын жолдаған.
Ғабит Мүсірепов өзінің қоғамдық, публицистік, журналистік, сыншылдық
қызметімен де туған халқының мәдениетінің дамуына зор еңбек сіңірді. Алайда
қазақ халқы оны үлкен суреткер жазушы деп таниды, көркем сөздің хас шебері
деп біледі, құрмет тұтады. Ол бірнеше мәрте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің,
бір рет КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
төрағасы болып сайланған. Үш мәрте Ленин орденімен және екі мәрте Еңбек
Қызыл Ту орденімен, Октябрь Революциясы орденімен және көптеген
медальдармен марапатталған.
Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театрына жазушының есімі
берілген.
1991 жылы қайраткер тұрған үйде Ғ.Мүсірепов атындағы әдеби-мемиоралдық
мұражай үйі ашылған.
2002 жылы 100 жылдық мерейтой қарасаңында Солтүстік Қазақстан
облысындағы бір ауданға, Астана қаласындағы көшелердің біріне
Ғ.Мүсіреповтің есімі беріліп, Алматыдағы Қазақ мемлекеттік балалар мен
жасөспірімдер театры алдына қоладан ескерткіш мүсіні қойылған.
Қазақ әдебиетінің әлеміне 20-жылдардын орта тұсынан өтіп барып келген
Ғ.Мүсірепов алғашқы кезде жекелеген макалаларымен және аударма ецбектерімен
көрінген. Одан кейінгі оның елеулі еңбегі болып саналатын Тулаған
толқында атты ұзақ әңгімесі 1928 жылы жеке кітап болып басылып шығады.
Жазушының шын мәнінде шығармашылық белсенді еңбегі осы тұстан басталады.
Әлбетте, суреткердің алғашқы көлемді шығармасының айы-күнінен бастап қана
оның өнерпаздық жолының бастауын анықтау қиын. Жазушының кейініректе жазған
өмірбаяндық әңгімелеріне қарағанда оның жазу жұмысына ынталануы, әдебиетке
құмартуы 1928 жылдан әлдеқайда ерте басталған сияқты.
Ең алғашқы шығармаларынан бастап Ғ. Мүсірепов творчествосына тән кейбір
сипаттарды айқын байқауға болады. Соның бірі жазушының көркем дүниеліктерін
бірден баспаға ұсынбай көп қарап, көп жөндеуден өткеннен кейін ғана, әбден
пісіп болған соң ғана жариялау дағдысы. Бұл – шын мәніндегі жауаптылықты
сезінетін талғампаз сурсткерге лайықты мінез. Екіншіден, шығарманың
мазмұнын ғана екшемей, оның мейлінше көркем кестеленіп, бай, жатық тілмен
берілуіне ден қоюы да атап көрсетерлік ұнамды қасиеті. Жазушының алғашқы он
шақты жыл ішінде жазған көптеген әңгіме, очерк, повестерінің өзінен де осы
ерекшеліктерді аңғарамыз.
Мүсіреповтің әңгімелері мен новеллаларын тақырыптық жағынан негізінде
үлкен екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа – Қазақстандағы революциялық
күрес дәуірінің, тап тартысының, сол кезең қайшылықтарының бейнесін әр
қырынан елестететін шығармалары жатады. Бұған мысалға Тулаған толқында,
Өмір ертегісі, Үздіксіз өсу, Ана туралы әңгімелер, Жайлау жолында,
Тұтқын қыз спяқты туындыларды алуға болады. Әлбетте, бұл шығармаларының
барлығында да революциялық күрес, майдан оқиғалары көрсетіле бермейді.
Бірақ осылардың бәріне тән бір ортақ қасиет – бұларда ескі салтты, ескі
сананы төңкеріп тастағысы, жаңаны орнықтырғысы келетін күрескер қаһармандар
образының жасалуы бар. Атап айтарлық бір нәрсе сол – Ұлы Қазан
төңкерісінің, азамат соғысының, Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңіндегі
таптартысының жағдайларын суреттеу сол кездегі әдебиетіміздің аса бір
арналы тақырыбы болатын. Бұған көптеген жазушылардың шығармаларынан
мысалдар келтіруге болады.
Ғ.Мүсіреповтің әңгімелерінің екінші бір үлкен тобы – төңкерістен
кейінгі заманда жаңарған ауыл, өзгерген ел бейнесін суреттеген шығармалары.
Жазушы өндіріс тақырыбына барсын, мейлі колхоз өмірін суреттесін, бәріне же
жаңа қоғам орнату үшін күресіп жатқан адамдардың іс-әрекетін көрсетуге
талаптанады. Қос шалқар, Көк үйдегі көршілер, Күсен, Алғашқы
адымдар, Шұғыла, Талпақ танау, Туннель секілді шығармаларында өмірді
өз қолымен өзгертіп жатқан кеңес адамдарының тұлғаларын жасау мақсаты
көзделген.
Ғ.Мүсіреповтің негізінде әлгіндей екі үлкен тақырыпқа арналған
шығармаларын жанрлық жағынан алып қарағанда тағы да екі топқа жіктеуге
болады. Оның бірі әңгімелер – (Қос шалқар, Көк үйдегі көршілер,
Күсен, Алғашқы адымдар, Шұғыла, Талпақ танау, Жеңілген Исрафиль
т.б.); екіншісі – повестер (Тулаған толқында, Көк үйлегі көршілер,
Үздіксіз өсу, Тұтқын қыз, Өмір ертегісі, Жайлау жолында т.б.).
Бұл шығармалардың кейбіреулері аяқталмай қалған туындылар. Сондықтан
ондай шығармаларға толық, жүйелі талдау жасау да қиын. Егер осы
шығармалардың аяқталмай қалған себебін іздестірсек, жазушының өмір
материалын әлі де толық зерттеліп, тереңдеп тани алмағандығымыз, кейбір
тарихи оқиғаларға деген ғылыми бағалардың ол кезде беріліп болмағандығы
проза жанрының құпияларын меңгеріп жетпегендігі төңірегінен табар едік.
1.2. Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі аналар бейнесі
Адамның өткір көзі өзге жанның өмір жолдарын көзінен көре білуі неткен
ғажап! Нәзік жанды әйел затының көз сиқыры жазушы Ғабит Мүсіреповті
таңғалдырғанда, бірде қатты тебіренген ол: Дүниеде әйелдің көзінен артық
қызықтыра алатын, әйелдің көзінен артық сиқырлап тартып кете алатын күш жоқ
қой деймін. Қалайда байлық, бақ, мансап, тіпті, қоғамдық дәреже дегендердің
бірде-бірінде ондай күш жоқ. Бәрі бірге қосақталып келіп мойныма асыла
кетсе, мен бәрін сілкіп тастап, оқтай қадалған әйел көзіне қарай жүре берер
едім деген екен. Әйел – АНА. Күлімдеген көзіңнен күн мейірімі сезілген
деген Ақ мамам әнінде Әсет Бейсеуов әрбір аяулы Ана көздері туралы
жырласа керек. Ғ.Мүсіреповтің Адамның анасы атты әңгімесіндегі адамзат
анасының шуақ шашқан шырайлы көздері нәрестесіне қарағандағы мына бір
көрініс нәзік жүректі ләззат сезімге бөлейді: Ана тал түбінде жұдырығын
түйіп жатқан қызыл адамға мейірімді көзінің барлық нұрын төгіп қараған
сайын бетіне қан жүгіреді. Ананың нұрлы көзі баланы ақырын ғана, еркелетіп
қана сипағандай болады. Таңертеңгі тымықта күннің көзі ғана осылай сипай
алады дүниені. Ананың көздері перзентіне деген ыстық та шексіз, құдіретті
сезімін паш ететінін жазушы шебер жеткізген. Ал сәбиін жоғалтқан ананың
көзіне қараудың өзі қорқынышты. Найман-Ананың мұңлы көздеріне зер салсақ,
аңыз бойынша жан анасын танымаған Жоламанның жансыз көздері туған анасына
қарағанда жүрегіңізді тітіркендіргені есіңізде ме? Мәңгүрт ұлы сабалақ
бөркін баса киіп, бұзған зердесіз, мәнсіз ғана көз қиығын тастағанда, жел
қағып, қайыстай қарайып, өлі беттеніп кеткен жүзінде болар-болмас жымиыс
елесі шалықтап өткендей болды. Ал көзі... көзі дүниеде не бар, не жоғынан
бейхабар, бейтарап, сол баяғы адасқақ, сезім-сезіксіз күйінде қала берді.
Жуандар айуан азаппен ақыл-есінен айырып, құлға айналдырған Найман-Ананың
құлыншағының көзін Ш.Айтматов осылай бейнелеген. Ал мұны көріп, жүрегі
тілім-тілім болған ана жүзі бұдан аянышты. Шашының ағы да, бетінің әжімі
де, жүзі мен көзіндегі мұңлы уайым да мына Сарыөзектің іңір қараңғылығындай
қайғылы, қанаты қайырылған құстай қасіретті еді... Жүректің күні – перзент
деген Ғ.Мүсірепов. Сол күнді бұлт басқанда, ана жүрегі мен ана көзіне қара
түндей қара мұң һәм удай уайым торлайды. Дәл осы тұста перзентін қайтарып
беруін қабағы қаһарлы Әмір Темірге бұйырған ана ойға еріксіз оралады.
Жасымаған көзі от шашып, әмір етіп тұрғандай деп Өлімді жеңген ана
әңгімесінде Ғабит Мүсірепов аяулы ананың айбатты ажарын асқақтатқан.
Әйелдің айнамкөздерін қалам иелері ғасырлар бойы шабыттанып шырқай бермек!
Асыл анадан туған алып батырлардың от шашқан көздерін көргіңіз келе ме?
Алмастай жарқылдаған көздер айбатынан азулы арыстан да аяқ тартқан
арыстарымыз туралы не дер екен? Түйіліп жазылған қиғаштау қасы мен
шұңғылдау көзі Хамитте зор қайрат, үлкен қайсарлық бар екенін көрсетеді
деп Бандыны қуған Хамит әңгімесінде кейіпкер көзін суреттеу тәсілі арқылы
жазушы Сәкен Сейфуллин жігіт бойындағы батырлық қасиеттерді көрсеткен. Ал
Ғ.Мүсірепов Боранды түнде әңгімесінде Ұзындау қиылған қара көздері
қызғылт ұшқын шашып тұрғандай екен деумен-ақ Қайсардың ер жүректігіне
оқырманды тәнті еткен. Баянның батырлығы алашқа аян, екі көз екі қызыл шоқ
боп кеткен, аузынан көбік болып бұрқырап қан деп бұлақтай қалмақ қанын
бұрқыратқан батырды Мағжан Жұмабаев осылай баяндаған. Жазушы М.Әуезов
Қараш-қараш оқиғасы хикаятындағы әділетсіздік құрбаны – Бақтығұлдың
көздері арқылы ер болмысын бейнелеген. Кішкене қысық көздері жауынды түнді
тіліп өткендей.
Тау ішіне шаншыла қарағанда көрсетпесін көргендей деп әрі көздерін
сипаттап әрі адам мінезінің табиғатымен таныстыра кеткен. Таза түз көзі
қызыл көрген қаршығаның көзіндей жанып тұр. Бұл Ғабиден Мұстафиннің
Дауылдан кейін романының кейіпкері Таймастың көзі. Ғ.Мүсіреповтің Өлімді
жеңген ана әңгімесінде Азияның барысы Ақсақ Темірдің көзі оттай ойнап,
өлім шашып тұрғанын ашынған ана айтқан еді. Аталмыш әңгімеде Темірдің қып-
қызыл көзі дүниені жалмап, жалт-жұлт етеді. Қанды көзі қан шашып,
төңкеріліп қояды. Қысық көздері дүниенің асты-үстін түгел көріп тұрғандай:
жалт еткенде, бриллиант жалт етті ме деп қаласың деп Темірдің көзіне
айрықша тоқталған. Ал ақын Қалижан Бекхожин Ақсақ Темір мен ақын атты
балладасында тарихи тұлғаны өзінше сомдаған: Көзінен жалын атқан мұртты
жігіт, алдында арыстанның тұрды күліп. Әдебиет әлеміндегі хас батырлар
көздері міне, осындай болған екен. Қазақ қызының құралай көздерін тілге
тиек етпеген қаламгер жоқ-ау, сірә. Әйгілі М.Әуезов Қаралы сұлу
әңгімесінде Қарагөз тұңғиық сұлу қара көзді бойжеткен болыпты десе, Шұға
десе Шұға. ...Көзі қап-қара, осы, үріп ауызға салғандай еді деп Бейімбет
Майлин жас сұлудың бейнесін тамсана сомдаған. Ал, кейде маңдайдағы
жарқыраған қос жанар ендігі қалам иесіне өзгеше шарықтаған шабыт берген.
Жаңа туған жарты айдай қиықша келген жіңішке қастың астынан мөлдіреген
қарақат көздер төгілейін деп тұрған таңғы шық сияқты деп көрнекті жазушы
Қалихан Ысқақ Қоңыр күз еді повесінде Алтын есімді қыздың көрікті
көздерінің суретін сөзбен сұлу сызған. Ақбілек те егілді, екі көзі жасқа
толып, жарық күн шымылдық құрғандай бұлдырап, тұман боп кетті. Нәрестедей
уыз денесін қара күшті кәпір орыс офицері былғаған Ақбілекті әзіз әкесіне
әкелгенде сорлы қыз кешкен күйді Жүсіпбек Аймауытов романда осылай
көрсеткен. М.Әуезовтің Қорғансыздың күні әңгімесінде Ғазиза көзіндегі
түйілгенін терең сырға көңіл аударайық. Ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде
және ылғи шытынған, кірбіңдеген қабағында қалың уайымның салған ізі бар.
Қорлық, мазақ көрген Ғазиза көзінен дүниенің барлық қызығы кетті. Жастығына
лайық болған үміт-қиялдың бәрі де ойын басқан қараңғылыққа батты,
көңіліндегі өмір сүрем деген оттың ақырғы жалыны сөнді деп жазушы өз
үйінің қорасында зорланған жас қыздың іштегі сезімін сипаттаған. Тұңғиық
қара көздері бір қараған жерден аумай, ылғи жансыздықпен қарап тұрғанынына
көзі түскен адам бейшараның кім екенін айрушы еді деп жазушы қыршынынан
ерте қиылған балапандарын топыраққа тапсырып, жанарынан айырылған әжесінің
көзін де қағазға аянышты етіп түсірген. Алайда, 16 жасар Шұға, 15 жастағы
Ақбілек пен он үштегі үлбіреген үлпектей Ғазизаның жанары жадымызда жадырап
мәңгі қалмағаны өкінішті. Махаббаттың мәңгілік жыршысы Мұқағали Мақатаев
жыр жауһарларында адамның көз жанарына ерекше мән берген: Көзің сенің
түпсіз терең тұңғиықтан жаралған десе, кейіннен Көзің қайда көшеден мені
іздеген?, Сезім дейтін жанған көзді сағындым деген ақын жүрегінен ұшқан
өлең жолдары сағыныш құстары. Түспесін десең, егер сезімге кір, Жанарым,
ылғи менің көзімде жүр!.. Қашанда жанарымнан табыл, жаным. Жанарым,
жанарымнан кетпе менің деп сүйген адамнан оның ақ жүрегі осыны ғана
тілеген екен. Бір-ақ жанға ғашықпын бала күннен, Жанымменен сүйемін,
жанарыммен депті ағынан жарылған сезім суретшісі М.Мақатаев. Сен менің
жанарымның ішіндесің деген ақиық ақын өлеңі барша ғашық жанның жүрегінің
төрінен орын алған.
Ғабит Мүсірепов – сөз өнерін жете игеріп, көркем сөзбен әсем өрнек
өріп, сұлу сурет салуда шеберлігімен көрінген жазушы. Оның әңгімелерін сөз
еткенде бірінші ойға оралатын – ана туралы циклді әңгімелері. Ана бейнесіне
алғашқы әңгімелерінен бастап ерекше көңіл бөліп, бар ыждағатпен қараған
Ғабең қайратты, парасатты қазақ анасының образын жасағандығын қазақ
әдебиетші ғалымдары айтып келеді [2, 12-20-б.].
Адамның анасы, Өлімді жеңген ана, Ана кесімі айнымайды, Ананың
анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы (1933), Ер ана (1942), Ақлима
(1944), Әмина әңгімелерінің ішінде алғашқы үшеуі М.Горькийдің Италия
ертегілері циклінен ықшамдалып алынған көркем аудармалар, кейінгілері
жазушының төл туындылары. Жазушы М.Горькидің Келді адам өмірге
әңгімесінің атын Адамның анасы деп өзгерткенде ана құдіретіне, оның
қасиетіне баса назар аударуды көздеген іспеттес. Жазушы бұл мақсатына жетті
де.
Әсіресе, оның ұстаз тұтып, үлгі алғаны – орыстың озық әдебиеті.
Жазушының алғашқы әңгімелері тақырыптық жағынан алуан бола тұрса да жазылу
мәнері, тәсілі тұрғысынан көптеген ұқсастықты танытады. Мұны, әсіресе, Ана
туралы әңгімелерінен анық байқаймыз. Жазушыларымыз орыс классиктерінен
өмір оқиғаларын төңкерісшіл дамуы үстінде суреттеуі, күрескер адамның
бейнесін жасауды үйреніп қана қоймай, кей жағдайда олармен тікелей
тақырыптас, үндес шығармалар да жазды. Соның бір мысалы Ғ.Мүсіреповтің Ана
туралы әңгімелер циклі. Мұның А.М.Горькийдің анық ықпалымен жазылғандығы
айқын. Әлем әдебиетінде тұңғыш рет күрескер, өршіл, оптимист ананың образы
М.Горький шығармаларында жасалып еді. Ол өмірден жабыққан, тарыққан,жасып
қалған аналарды емес, өз бақыты үшін, ел бақыты үшін күресе білетін ер
аналардың іс-әрекетін жырлаған. Міне, Горькийдің осы өнегесі Ғ.Мүсіреповтің
әңгімелерінен де анық байқалады.
Ана туралы новеллалар шоғыры алғаш рет 1934 жылы Ана атты кітапта
топталып берілді. Онда Адамның анасы, Өлімді жеңген ана, Ананың
анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы новеллалары бар. Алғашқы екі новелла
Горькийдің ізімен жазыла тұрса да, көп жағынан қазақ әдебиетінің өз
туындысфындай болып шыққан. Кейінгі жылдарда Ғ.Мүсірепов ана туралы
новеллаларына қайта оралып, оған тың шығармалар қосып отырды. Мәселен,
соғыс кезінде Ер ана, Ақлима тәрізді әңгімелерін жариялады. Ана бейнесі
қазақ әдебиетінде көптен бар үлгі. Дегенмен, ананың ұлылық сипатын жүйелеп
жазған, жан-жақты бейнелеген суреткер Ғ.Мүсірепов болып табылады.
Ана туралы тақырыпқа баруы М.Горькийдің әсерімен болғандығын автордың
өзі былай деп мәлімдеген: Горькийдің тақырыбын, жазу әдісін ұғынам деп
талаптанғанымда ұшы-қиыры жоқ ке байлықтың ішіндегі ең бір негізгі саласы –
күшті адам екен деген қорытындыға келдім... Құлақта ертеден бір әңгімелер
жүретін еді. Горькийдің Аналарын қайта бір оқығанда, сол әңгімелерім
тіріле бастады. Көп ойланбастан-ақ Горькийдің аналарын да, өзімде де бар
әңгімелерді де қағазға түсірдім [3, 5-б.].
Ана туралы әңгімелер тақырыптық жағынан ұқсастығының үстіне идеялық
бағыты, пафосы жағынан да бірін-бірі толықтырып отырады. Олардағы ортақ
типтік герой – шындық үшін, әділет үшін өмірдің не бір қиындығына да қарсы
тұрып, кедергілерді жеңе білетін, әлемге өмір тарататын, сол өмір үшін
өліммен айқасатын, қауіптің алдында қорқып иілмейтін, өзінің ұлылығын
сезінетін, әрі мейірбан, әрі йнабатты күрескер, өршіл, өжет ананың образы.
Осы образ казақ әдебиетіне өзінін үлкен сонылығын, жаңа сипатын, әсерлі
күшін алып келген. Ғ. Мүсіреповтің новеллаларындағы Қапия, Нағима,
Наталья, Аклима секілді аналар өздерінің тәлім-тәрбиелік қуаты мен ерлігі
жағынан үлкен күрескер адамдармен бара-бар тұрады. Ғ.Мүсіреповтің
әңгімелерінде жасалған адамдар бепнесіп аналардың өшпес тұлғалары байыта
түседі.
Алайда, тақырыптық ұқсастық пеи идеялық үндестігін біріктірген осы
новеллалардың жазылу тәсілдері мен мәнерлері түрлі-түрлі. Ананың анасы
деп аталған новеллада автор есте жоқ ескі заманның, жаугершілік дәуірлердің
бір қатал оқиғасын қайта жаңғыртып баяндаған. Бір елді бір елдің шауып
алуы, шекарасын бұзып, халқын, мал-мүлкін талауы үздіксіз жүріп тұрған сол
бір қатал заманда да әйелдің ұлылығына бас иген адамдар болғандығын айтқысы
келген. Жазықсыз елді шауып, жас қызды тұтқынға алып бара жатқан озбыр
жаулаушыларды қыздың анасы дәлелді сөзбен тоқтатып, даналықпен жеңеді.
Ертеде кімді-кім жауламаған, кімге-кім зәбір көрсетпеген. Онын бәрі
бірдей көркем әдебиет кестесіне лайық келе бермес. Аңыздан біз талай-талай
дана қарияның да, тапқыр баланын да әңгімелерін естігенбіз. Соның бірі –
әлгі айтқан, тұтқындалып кетіп бара жатқан қызды алып қалған ананың
әңгімесі. Ал осы қарапайым әңгіме осыншалық үлкен идеялық көркемдік
мазмұнға қалайша ие болды?
30-жылдарда казақ әдебиеті жаппай өрлеу, көркею жолын кешті. Жазушылар
өткен өмірдің де, өз заманының да оқиғаларын бейнелеу үстінде бәрінеп бұрын
бір мәселеге айрықша көңіл бөлді. Бұрыннан бекіп қалған ескі салт-сананы,
көне әдет-ғұрыпты кім бұзса, зорлыққа, қорлыққа кім көнбесе, халықты,
көпшілікті кім қадірлей білсе, өз намысын, ел намысын кім қорғай білсе –
соның бәрі әдебиетіміздің қалаулы қаһарманына айналды. Аңыздағы аналарды
Ғ.Мүсіреповтің құрметтейтіні – сол аналардың өжеттігі, адамшылық үшін
күрестері, жоғары сананлылығы. Бұлар жазушы үшін әйел теңдігіне әлі де
болса немқұрайлы қараушылықтан арылып болмаған кезде аса қажет еді.
Қорлыққа көнген, қасірет шеккен әйелдердің шерлі күйін ертеде қай
жазушы жазбап еді? Бірақ Кеңес жазушысына керегі – ондай зарыққан,
қамыққандары емес, өмірдің әділетсіздігіне қарсы күресе білетін, жаңа
тұрмыс құруға мінезімен, ісімен, өршілдігімен септесе білетін әйелдер. Ана
туралы әңгімелердің дүниеге келуі – замана талаптарына байланысты.
Әдебиеттің өмір қажеттігінен туатындығы, оның әрдайым белгілі
тенденцияларға қызмет ететіндігі осыдан да айқын көрінсе керек.
Ананың анасы әңгімесіне арқау болған Бала бидің батыры Жалпақ
балуанның қырық жігітпен Ергенектің елін шабуға аттанған оқиғасы. Тезек
теріп жүрген он бестегі қызын алып кеткен шапқыншылардың артынан
Құлыншағымдап шашын жайған ананы алғаш көргенде-ақ ананың балаға деген
махаббатын аңғарамыз. Қызының артынан қуып келіп: Менің атым әйел, мына
қыздың анасымын! Бәрің де анадан тудыңдар! Анамен алыспайды да, атыспайды
да, – деп, шаншып тастамақ болып төніп келгендерді бір ауыз сөзбен
тоқтатады. Ананың бұл батылдығына қайран қалған Жалпақ балуан: Жаным, сен
неткен жансың? Сені қазақтың қатыны шығар да, өзімді батыры шығар деп
ойлаймын... Жөніңді айтшы! - дейді әйелге.
Бұл ана да тура осы қызындай он бес жасар кезінде Бала би баласына
сүндет той беріп, бас бәйгеге құл бастатқан тоғыз, бас балуанға күң
бастатқан тоғыз тіккенде сол тоғыз қыздың бірі болған ана Байсары балуанның
бәйгесіболып, Күлтеке байдың ауылына түседі. Күлтеке бай қызын ұзатып той
жасағанда екінші аттың бәйгесіне тігіліп, Сары байдың ауылына түседі де
оның жылқышысы Қайрақ деген қатындыққа сұрап алып, бірі жылқышы, бірі
сауыншы болып жүргеніне де он жыл уақыт өтіпті. Ананың қызының да өзі
секілді көлденең қолды болғанына шыдай алмай бір топ шапқыншыға жеке
шапқандағы батырлығының да себебі – осы.
Жауырыны қақпақтай, жұдырығы тоқпақтай, сыртынан қарағанда құйған
пештей батыр Жалпақтың ана алдында кішіреюі – қанша алпауыт, қанша батыр
болса да анадан туып, ана сыйлаған адамның сыпайылығы, инабаттылығы. Жаудан
қайтпаған батырдың ананың аталы сөзіне тоқталуы – сөз ұғатын саналы адамның
келбеті. Батыр ана сөзін тыңдаған соң, қызы екеуіне өз қолында ерік
тұрғанын пайдаланып, оларға бостандық береді.
Жанайдың Шіркін, әйелдің де әйелі екен деген сөзі ана бейнесін аша
түскен. Бұл сөздің астары тереңде. Ол – ананың батыл қимылын ерекше жоғары
бағалау. Кейіпкер бейнесін аша түсетін тәсілдің бірі – портрет.
Бейшараның боз көйлегі жырым-жырым. Қолдары қарғаның тұяғындай қап-
қара! Ерні қырық тілінген, жарық-жарық. Бірақ, түйілген қабағынан, от
жанған көзінен жаның шошырлық. Осы портреттен ананың бүкіл өмір жолын,
өмірден көрген аса ауыр қиыншылығын, азаппен, бейнетпен күн кешкенін көре
аламыз. Ес білгені, көргені – ауыр бейнет. Не киімге, не тамаққа жарымаған
ана, қалған өмірінде жалғызының да өзі секілді күй кешуін көргісі келмейді.
Ол баласының болашағы үшін белін буынып, тастай түйіліп, қарсы келгенді
аямай өз басын өлімге тігуге бар. От жанған көіне тіке қарай алмай Жалпақ
сынды батырдың таудан құлағандай құлап отыруы - анаға деген ізет, құрмет.
Керей деген ел көрсеңдер, сәлем айт, Жалпақ деген батыр көрсеңдер,
сәлем айт! – деген сөзді естігенде Жалпақ балуан гүрс етіп құлайды. Сөзі
де, ісі де батыр ананың бұл сәлемі Жалпақ батырдың төбесінен жай түскендей
әсер етеді. Ананың айтып отырған Бала бидің жұмсауымен келген Жалпақ батыр
бұл сөзді естігенде жер басып тұра алмады. Ал, ана бұл батырдың Жалпақ
екенін білген де жоқ. Жалпақ батырдың ананың бір ауыз сөзімен мерт болуы,
біріншіден, ана алдында ұяттан жерге кіруі, екіншіден, иесін тауып айтқан
аталы сөздің асқан құдіреті.
Әңгімедегі оқиға өмірдің қайнаған ортасынан алынған. Ана құдіретін
ашуда жазушы асқақ романтикаға саналы түрде жол бергендей әсер қалдырады.
Ғабеңнің анасы – Баламның табанына кірген шөңге – менің маңдайыма кірсін
дейтін ананың анасы. Ал, оның баласы үшін қырық жігітті жалғыз қууы –
батырлық. Қырық жігіті бар алпауыттай Жалпақтан тайсалмауы қайсарлық.
Ашынған ана әңгімесі 1916 жылдың оқиғасына байланысты бір эпизодты
суреттеуге арналған. 16-жыл әкелген қасірет Қапия ананың да иығына батқан.
Оның жан дегенде жалғыз ұлы қара жұмысқа алынатын болады. Содан Қапия
барлық айла-амалды, әрекетті қолданып, қалай да баласын аман алып қалуды
көздейді. Осы жолда көп азаптар шегеді. Қатты бұлқынған ашу үстінде болысқа
және оның қасындағыларға қарсы пышақ та жұмсайды. Көп уақыт абақтыда
қамалып жатады. Бірақ ешқандай күш оның жігерін жасыта алмайды. Міне,
балаға деген сүйіспеншілік, зорлыққа қарсы өшпенділік қарапайым ананы
орасан ерліктерге алып барған.
Бұл әңгімеде үстем тап өкілдерінің зорлықшыл кескіндері де анық
суреттеледі. Солардың бірі – Алтыбас. Ол әңгімеде азулы, қара күштің иесі
болып көрінеді. Есігінде көптен қызмет еткен, малын бағып, күлін шығарып
жүрген Қапия жесір әйелдің баласының тапқан ақысын да түгел бермейді. Қайт
а ақысын сұрағандығы үшін ашуланып, жас баланы солдатқа жаздырады. Баласы
үшін ара түсіп жалынған Қапияны мазақ етеді. Алтыбастың бойына үстем тапқа
тән қатал, қайырымсыз мінездер жинақталып берілген. Әңгіменің соңында
келтірілген мына сөздер шығарманың идеялық мұратын белгілейді: Өмір өзін
сіліккен қазір бұл сондай орасан күшті, енді өмірді өзі сілкіп қалуға
жараған ана.
Есіктен кіріп келген ана портретінен-ақ әңгіме қандай адам жөнінде
болатынын аңғару оңай. Жағы суалған. Бет-аузын айғыздап тілген әжім
маңдайы мен екі көзінің құйрығында түйісіп жұлдызданып тұр. Ағарған әжім
сызықтарының әрқайсысы бір-ақ тілектің ізі екенін ешкім аңғарған жоқ.
Жарылған еріндерін тас жұмып алып, үй иесіне от шашқан қара көзін қадады
да, жауап күтті.
Жырым-жырым жеңінен білегіне дейін көрінген қайыстай қап-қара қолын
көсеу ме дерсің. Айғызданған әжім көп бейнеттің, зорлық-зомбылықтың, ауыр
азаптың іздері де от шашқан көзі өмір майданында күреспен ширыққан, неге
болса да дайын жанның жанарын аңғартады. Осынша азып-тозудың сыры неде
екенін білгің келіп ынтыға түсесің.
Осы портреттен кейін шегініс жасалып, баласы Бақыт үшін он жеті ай
түрмеде отырған ана өз басынан өткенін І жақтағы менмен баяндайды. Алайда
әңгімеде оқиға желісі сақталып, кейіпкер бейнелері жақсы сомдалған. Ана
бейнесін аша түсуде көркем тартыс, диалог, баяндау тәсілдерін жазушы дұрыс
пайдалана білген. Әңгімедегі көркем тартыс ана мен боыстың, Қара сақалдың
арасында өрбиді. Қара сақалдың әрекеттері, баласының көзінше тіл тигізіп,
мазақ етуі, қорлауы – әңгіменің шарықтау шегі. Баласының алдында абыройсыз
ана болғанша, жер басып, өмір сүрудің түкке де қажеті жоқ. Шыдамы таусылған
ана осы мазаққа шыдай алмай Қара сақал мен болысқа пышақ алып ұмтылып,
екеуін де жарып тастайды. Әңгіменің шешімі – ананың пышақ жұмсауы.
Бұл әңгімедегі ана баласы үшін, әділдік үшін, өз абыройының адалдығы
үшін күрескен сыпайы сөзімен, кесімді ізімен көрінеді. Әңгімеден асқақ
романтиканы оңай аңғарамыз. Қатты ашуға булыққан ананың көзіне қан толып,
пышақ ала ұмтылуы көңілге сыйымды да, оның екі бірдей адамды жарып салғанша
ешкімнің араша түспеуі, олардың қарсы әрекет жасамауы шындыққа
үйлесіңкіремейді. Бұл әңгімеде де жазушы адал, қайсар, батыр ана бейнесін
жасауда асқақ сезімге (романтикаға) бой алдырған.
Ананың арашасы әңгімесінен Нағима ана мен Жәніш бәйбішенің бейнесін
олардың іс-әрекеті, қимылы, жүріс-тұрысы, сөйлеген сөзі даралай түседі.
Жәніш бәйбіше де ана, бірақ, ол Нағима анаға қарсы суреттелген. Оның жүрегі
де, істеген ісі де қара басын ғана ойлаған жан екендігін көрсетеді. Екі
жерде ғана көрінген Жәніш бәйбішенің образын жазушы нақтылықпен суреттеген.
Жапардың алдында тұрған айранның бетін қыл-қыбыр, жүн-жұрқа, шаң-тозаңға
толтыра кеткенін байқамаған дасияқты. Кебіс табанынан ұшып келіп, айран
бетіне шаншыла түскен тезек сынығы құйрығын шошайтып, Жәніш бәйбішені
нұсқағандай болады. Бейнеті адал Жапарды ол адам құрлы көрмейді. Соқталдай
азаматтың ішкенін аңдып, тамақ ішкеннен мал баққанын артық санайтын бәйбіше
дүниеқоңыз, салғыр-салақ, тоғышар жан ретінде танылады. Ал, екінші жерде
далада талас-тартыс, ұрыс-керіс болып жатқанда үйінде алаңсыз отырғанын От
басында қастарын қиғаштай құбылтып Жәніш бәйбіше отыр – деп, бір сөйлеммен-
ақ оның бейқам, өзге үшін басын ауыртпайтын жан екенін дәлелдей түскен. Ал,
Нағима ана – осы бәйбішеге кереғар кейіпкер. Ол – жығылғанға жанашыр бола
білген үлкен жүректі, көптің, халықтың анасы. Әңгімедегі әрбір іс-әрекеті
оның батылдығын аша түскен. Қошқар етін жеуге болмайды деген сөзін
тыңдамай, қошқардың басын кесіп түсірген Антонов әскеріне: Жегің келгені
осы болса, жей ғой! Қошқардың бүйрегіне тісің өтпей жүрсе, өз обалың
өзіңе! – деп, қазанға қошқардың аталығын қоса салып жіберді. Екінші бір
батыл әрекеті – жараланған қызыл әскерді баласы Жапарды жіберіп жасыруы.
Нағима ана – үлкен жүректі алғыстан басқа қарғысы жоқ, өзгеге жамандық
тілемейтін нәзік жанды адам. Ол отыз өрім қамшыдан арқасы тілімделіп, қанға
боялып жатқанда да қарғыс айтып әуре болмайды. Керісінше, Бәріңнің де
шешелерің бар шығар... Тек, біреуіңнің де шешелерің мынадай ақ топалаңның
қолына түсе көрмесін деп, тілеп өлем, – деп, өзі көрген жауыздықпен
қанішерлердің қорлығын басқа ананың көрмеуінтілейді. Бұл іріліктің,
көрегендіктің ізгі жақсылықтың белгісі. Себебі, Нағима ана қанша қорлық
көрсе де өзін өмірдің, тіршіліктің иесі екенін ұмытқан жоқ. Осыдан кейін
Антонов отрядының даң-дұң болып екі бөлініп, екі жолмен кетуі де ана
құдіретінің, қасиетінің жоғарылығын аңғартады.
Ұлы отан соғысы кезінде жазылған екі әңгіме ана туралы циклдің тікелей
жалғасы. Ер ана, Ақлима әңгімелері соғыс өмірінің бір-бір
көріністерінен сыр ашады. Мұндағы аналар жазушының бұрынғы әңгімелеріндегі
Қапияға немесе Нағимаға әрі ұқсас та, әрі олардан бөлек те. Бұларды
жақындастыратын нәрсе – тағы да ананың күрескер биік тұлғасы. Ал бөлек
болатын себебі – айтылып отырған оқиға да, уақыт та өзгеше.
1942 жылы жазылған Ер ана әңгімесіне Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
фашист басқыншыларының жаулап алған қала, ондағы ана ерлігі арқау болған.
Мұнда Наталья деген әйелдің басқыншы жауларға тізе бүкпей, үлкен
патриоттық, ерлік, өжеттік көрсеткені айтылады. Натальяның бойындағы
отаншылдық пен жоғары азаматтық сезім бірден пайда болған нәрсе емес.
Отанды сүю – оның өмір бойы бойына сіңірген жақсы қасиеті, жанының байлығы.
Бірде ол:
Е, мен бір түк көрмеген меңіреу ме едім сонша? Он сегізінші жылы талай
көпірді өзім де қиратысқанмын. Ол сендер ғана білетін өнер емес шығар? –
дейді партизандарға. Фашистердің кеңес адамдарына қастерлі, қасиетті
саналатын ескерткіштерді қирата бастағаны қарапайым ана Натальяға қатты
әсер етті. Натальяның жауларға деген ыза-кегі қозатын себептері толып
жатыр. Немістер күйеуінің бейітінің басына қойған ескерткішін де бүлдіріп
кетіпті. Ондай жаумен ешбір мәмлеге келуге болмайтынын, дұшпанды неғұрлым
көп қирату - әрбір патриоттың парызы екенін Наталья жақсы түсінеді. Оның
ашуы бүкіл халықтың ашу-ызасымен үндесіп, қаһарлы күшке айналады.
Немересі Лида сырқаттанып жатқандықтан Наталья ана бұл маңнан ұзап кете
алмай, борап тұрған оқ астына ентелей ұмтылып келеді. Мектепте қалған
немересіне келгенде мектепауласында жарылғыш зат көміп жүрген партизандарды
көріп, мектепті жармауын, онда немересі жатқанын айтады. Көп ұзамай-ақ бос
қаланы талқандап жатқан фашистер мектепке де келеді. Олар ауру баласын
қоына ұстатып Наталья ананы далаға қуып шығады. Сыртқа шыққан соң, Мен
бәріңе де анамын ғой балалар. Өз балам мынау, әл үстінде. Таң атқанша
оттарыңа жылынайын. Лұқсат етіңдер, – деп, өтінгенде ауруың жұғады деп
ешқайсысы жолатпайды. Осы қорлықтары ана жүрегіне найзадай қадалып,
ушықтыра түскен. Тіршіліктің тынышын бұзып, өмірге өлім сепкен қанішерлерге
деген кегін, лағінетін Наталья ана ісімен көрсетеді. Мектептің іші-сыртына
жайғасып, әндетіп жатқан мас фашистердің (партизандар дайындап кеткен
жарылғышымен) күлін көкке ұшырады. Наталья ананың ерлігі – өмір, тыныштық,
бейбітшілік жолындағы ерлік.
Ақлима (1944) әңгімесі соғыс жылдарындағы тылдағы аналар өмірінен
алынған. Ел басына ауыр күн туғанда төңірегіндегі жанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz