Дағдарыс шартында ауылшаруашылығы кәсіпорнын басқаруды жетілдірудің ойтұжырымдық тәсілі
Қазақстан Респубикасының Білім және ғылым министрлігі
Дағдарыс жағдайында ауыл шаруашылық кәсіпорнын басқаруды жетілдіру
жолдары
(Әділ шаруа қожалығы мысалында)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 4
1 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРНЫН БАСҚАРУДЫҢ ОЙТҰЖЫРЫМЫ МЕН МАШЫҒЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ...
1.1 Дағдарыс жағдайында ауыл шаруашылығы кәсіпорнын басқаруды
жетілдірудің ойтұжырымдық 6
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ауылшаруашылығы кәсіпорнын нәтижелі басқарудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Өнімнің бәсекелестігін қамтамасыз ету үшін Қазақстандағы ауыл
шаруашылығын мемлекеттік қолдау 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
2 ӘДІЛ ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫНА ҚАРЖЫ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.1 Әділ шаруа қожалығы зерттеу нысаны 25
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Әділ шаруа қожалығына қаржылық 28
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Әділ шаруа қожалығына экономикалық 38
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРНЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛЫН БАҒЫТТАЙТЫН
ШАРАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.1 Әділ шаруа қожалығының бәсекелестігін арттыру үшін өндірісті
жоспарлау шаралары 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
3.2 Әділ шаруа қожалығының қызметін оңтайландыру барысын маркетинг
қағидасында 47
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.3 Дағдарыс жағдайында Әділ шаруа қожалығының бәсекелестігін арттыру
жағдайындағы 50
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 57
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ауыл шаруашылығы Қазақстанның экономикалық және
әлеуметтік саласында ерекше орын алады. Баршамызға мәлім, Республикамыздың
экономикалық өрлеуінде ауыл әрқашан ерекше орында болған және болады да,
қоғамымыздағы қоғамдық-саяси тұрақтылықтың негізі ауыл жұртшылығы.
Қазіргі уақытта ел тұрғындарының 43 пайызы ауылдық жердің тұрғындары.
Осыған қарамастан экономикалық әлеуетті жұртшылықтың үштен бір бөлігі ауыл
шаруашылығымен шұғылдануда. Бұл екі жарым миллион адам. Бұл дегеніміз ауыл
тұрғындарының үштен екісі өзін жұмыспен және табыспен қамтып отыр деген
сөз.
Ауылшаруашылығы экономиканың бір саласы ретінде өзінің бірқатар
ерекшелігімен, шынайы мәнбірмен тығыз байланыстылығымен айқындайды.
Ауыл шаруашылығы экономиканың бір саласы ретіндегі бірінші ерекшелігі
өндірістік жүйе - еңбек көзі болып табылатын тірі табиғатпен - жермен,
тірі ағзалармен – жануарлармен, өсімдіктермен тікелей байланысқан.
Өндірістік циклдың негізін тірі ағзалардың пайдалы ерекшеліктерімен,
құнарлы сапалық деңгейі адамға қажетті белгілі бір деңгейге дейін өсіруге
бағытталған әсер етуден құралады.
Ауа-райының маусымдық ерекшелігінен болатын үзілістерге байланысты
ауылшаруашылығындағы өндірістік цикл басқа салаға қарағанда ұзағырақ.
Мүйізді ірі қара етін өндіру бірнеше жылға созылады.
Нарықтағы аграрлық қатынастың ерекшелігін анықтайтын:
1) табиғи-климаттық мәнбірлердің әр-түрлілігі, ауылшаруашылығы
өнімдерін өндірушілерден тәуекел табиғи жағдайға байланысты, -
ауылшаруашылығы өнімдерін сақтандырудың құқықтық негізін қалау;
2) көбінесе табиғи факторларға, экономикалық шарттарға
ауылшаруашылығы нарығының, оның жағдаятына байланысты болғандықтан
ауылшаруашылығы өнімдеріне бағаның тұрақсыздығы;
3) ауылшаруашылығы өндірісіндегі өндірістік циклдың ұзақтығына
байланысты инвестицияның тартылуы әлсіз;
4) қазіргі уақытта Қазақстанның диқаншылық саласында заман талабына
сай жоғары сапалы, бәсекелестік қабілеті жоғары ауылшаруашылығы өнімдерін
өндірушілерді дамыту мақсатында терең өзгерістер өткізіліп жатыр және де
шаруашылық субъектілеріне басқару әдістерін ұйымдастыруда біршама дербестік
ұсынуда бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дағдарыс кезеңінде ауылшаруашылығы
кәсіпорынын басқарудың пайдалы маңызын арттырудың жолдарын анықтау.
Міндеттер бойынша жұмыста келесі тапсырмалар қойылады:
- ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқарудың ойтұжырымдық құбылысын
зерттеу;
- ауылшаруашылығы мекемесін басқаруды жетілдірудің тұжырымдамалық
қөзқарасын ашу;
- ауылшаруашылығы мекемесін пайдалы басқаруды негізгі бағыттарын
зерттеу;
- кәсіпорынның қызметтегі негізгі қаржылық көрсеткіштерін бағалауды
өткізу;
- ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқаруды ары қарай жетілдіруге
ұсыныстар әзірлеу;
- қорытынды шығару.
Зерттеу объектісі Әділ шаруа қожалығы болып табылады.
Зерттеу пәні. Жұмыстың мән-мағынасы – ауылшаруашылығы кәсіпорынын
басқару жүйесін ашу.
Әдістемелік және теориялық негізі. Дипломдық жұмыстық ойтұжырымдық
негізіне Котлер Ф., Бойда Х., Ионова А.Ф., Селезнева Н.Н., Портер М.,
Савицкий Г.В., Крылов Э.И., Жалкин А.Н. және т.б. ғалымдардың жұмысы
қолданылды.
Ғылыми тұрғыдан, бұл дипломдық жұмыстың жаңашылдығы, жаңа экономикалық
дәуірде ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқару мәселелерін жүйелеп зерттеу
мәселесінің пайда болғандығынан, жаңа экономикалық жағдайда басқару жүйесін
ұйымдастыруды жетілдіру және ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқарудың жаңа
жүйесін жасау болып табылады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Бұл жұмыс барысында алға қойылған
тапсырмаларды шешудің тәжірбиелік мәні зор, өйткені ауылшаруашылығы
кәсіпорынын басқару жүйесін талдау, ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқаруды
жетілдіруге бағытталған іс жүзіндегі шараларды жетілдіреді.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың маңыздылығы анықталынады; іс-әрекет және
дипломдық жұмыстың нысаны; дипломдық жұмыстың қолданыстағы маңыздылығына
қорытынды шығарылады.
Бірінші бөлімде дипломдық жұмыс тұжырымдық мағынада ашылып,
ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқару құбылысын көрсетеді.
Екінші бөлімде Әділ шаруа қожалығының қаржылық-экономикалық
қызметіне талдау жүргізілген.
Бірінші және екінші бөлімнің негізінде Әділ шаруа қожалығын
басқарудың тиімділігін арттырудың шараларын ұсыну дипломдық жұмыстың үшінші
бөлімінде көрсетіледі.
Қорытынды бөлімде орындалған зерттеудің шешімі келтіріледі.
1 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРНЫН БАСҚАРУДЫҢ ОЙТҰЖЫРЫМЫ МЕН МАШЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
УАҚЫТТАҒЫ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Дағдарыс шартында ауылшаруашылығы кәсіпорнын басқаруды
жетілдірудің ойтұжырымдық тәсілі
Ауыл шаруашылығы – агроөнеркәсіпте де, халық шаруашылығында да күрделі
және көп еңбекті қажет ететін сала.
Біріншіден жерлік және климаттық шарттардың өндіріске әсер етуінен
тұратындығын айта кету керек.
Олардың кері әсер етуіне белгілі бір деңгейдегі биологиялық,
техникалық-технологиялық, ұйымдастыру–экономикалық факторлармен: ауа-райыны
төзімді, түсімділігі жоғары ауылшаруашылығы өсімдіктерін, өсімталдылығы
жоғары мал тұқымдарын жетілдіруді кең көлемде жүргізу, ауылшаруашылығын
заттық-техникалық негізде күшейту, өндіріске ілгерішілдік технологияларды
енгізу, еңбекпен өндірісті ұйымдастырудың экономикалық тетіктерімен саланы
реттеумен қарсы тұруға болады.
Бірақ, Қазақстанның ауылшаруашылығы белдеулерінің биоклиматтық күш-
қуаты өз алдына төмен, саласы – артта қалған материалды техникалық негізге
сүйенуде, ауылшаруашылығы экономикасының жалпы деңгейі ауылшаруашылығы
өндірісін дамытудың экономикалық тетіктерін бар күшімен қолдануға мүмкіндік
бермейді.
Осыдан, дамудың бәзбір жетістіктеріне қарамастан, біздің
ауылшаруашылығымыз дамыған елдердің ауылшаруашылығы деңгейіне әлі жете
алған жоқ.
Еліміздегі ауылшаруашылығы саласының жағдайы жалпы экономиканы қайта
құру барысында күйзеліске ұшырады.
Әлемдік тәжірибенің өзі өндірістің құлдырау кезеңі қайта құру
барысының бас кезеңіне келетіндігін дәлелдеп келеді.
Дүниежүзілік дағдарыс тарихын зерттеу дағдарыс барысында экономиканың:
тоқырау – құлдырау – дағдарыс – тірілу – реттелу – көтерілу кезеңінен
өтетіндігін анықтап отыр. Бірақ, бұл барлық мемлекеттер автоматты түрде осы
дәл осы кезеңдерді қаз-қалпында өтеді деген мағынаны білдірмейді (анығырақ:
тоқырау кезеңін өткергендер). Тоқыраудан өту түбегейлі экономикалық
шешімдер мен нақты іс-шараларды жүзеге асыруды талап етеді.
Қазіргі уақытта біздің экономикамыз дағдарыс кезеңін бастан өткеруде.
Ауылшаруашылығы өндірісінің ішкі жалпы өнімінің көлемі өте аз, отандық
өнімдер өндірісі халықтың сұранысын теңгере алмауда.
Ауылшаруашылығы кешенінің салааралық байланысы қатынасының деңгейі
төмен. Баға теңсіздігінен ауылшаруашылығы өндірушілері 65-70 пайыздық
шығынға ұшырай отырып, дайын өнімнен бар-жоғы 10-30 пайыз табыс көре алады.
Ауылшаруашылығының заттық-техникалық базасы ескірген. Тракторлардың
жетімділігі 56 пайызды, астық жинайтын комбайндардың жетімділігі 61 пайызды
ғана құрайды. Осының 70 пайызының өзі өз қажырын атқарып қойған техникалар.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындары, шындығында, минералды тыңайтқыштарды
қолданбайды. Олардың қаржылық жетістіктері төмендеп кеткен [1].
Мемлекеттік бағдарламалардың басты назары ауыл шаруашылығына, жалпы
агроөнеркәсіптік кешенге аударылуы қажет, әйтпесе дағдарыс үрдісі жалғаса
бермек.
Басты назарға салаға қаржы шоғырландыру, салық салудағы және несиені
алудағы жеңілдіктер, мемлекеттік қаржыландыруды кеңейту және басқа да
экономикалық іс-шараларды жүргізу жатқызылады. Заттық-техникалық негізді
нығайту, әлеуметтік мәселелерді шешу үшін керек.
Осы қалыптас басты шарттар шешімін табысымен кәсіпорынның жағдайы
түзеледі, осы уақыттан бастап өндірісті ұйымдастыру талабы да арта түспек.
Өзгерістердің бастапқы кезеңінде кәсіпорындарды қайта құрудан үлкен
табыстар күтілген. Колхоздар мен совхоздардың негізінде қайта құрылған жаңа
ұйымдастыру-құқықтық негіздегі кәсіпорындарға толық экономикалық
тәуелсіздік ұсынылысымен, олар нарықтың жаңа заңдары мен тәртібін қолдана
отырып өндіріс қуатын арттыра алады деп болжанған. Бірақ, олай болмады,
өйткені кәсіпорынның қуаттылығының кілті құқықтық-ұйымдастыру негізінде
емес, ол өндірісті табысты ұйымдастыра білуде.
Өндірісті табысты ұйымдастыра білу дегеніміз – ұзақ уақытқа мақсат қоя
білу; өндірістің табысты бағдарламасын жасау; басқару және ұйымдастыру
негізін қалау; шаруашылықты үнемді жүргізу; негізгі қорды жинау;
шаруашылықтың ішкі экономикалық құрылымын анықтау; жоспарлау, есеп және
бақылаудың қолайлы жүйесін кіргізу; жоғары пайдалы еңбекті ынталандыру;
жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын жасау.
Өндірісті ұйымдастырудың қағидасын, шарасы және қалыбын табуда
ғылымның алатын орны зор. Ғылыми жетістіктерді өндірісте табысты пайдалана
білу – кәсіпорын басшылары мен мамандарының басты міндеті.
Ауылшаруашылығы экономисті ауылшаруашылығы өндірісінің даму
ерекшелігін жақсы білуі шарт: кәсіпорынның өндіріс пен ұйымдастыру
құрылымының негізгі әдістерін, ішкі шаруашылық бөлімшелері негіздерін,
шаруашылықты жүргізу жүйесін, шаруашылық қалыбын, жұмысшылардың қорды
пайдалы жұмсаудың топтық ұстанымы мен қағидаларын, әдіс-шаралары мен
қалыбын, мал шаруашылығы мен дақылдарды өсірудегі техникамен технологияның
ілгерінді түрлерін қабылдау; еңбекті материалды ынталандыруды
ұйымдастырудың қалыбы [2].
Заманауи маман нарықтық қатынас туралы білімді, кәсіпкерлік ұстанымы
жоғары, өндірістік шаруашылық жағдайдан хабардар, басқару-ұйымдастыру
туралы дұрыс шешім қабылдауға қабілетті болуы шарт.
Өндірістегі маман-технологтардың экономикалық білімді болуы шарт.
Өндірістік саланы, өндірістегі үрдісті ұйымдастыру барысында
технологиялық және ұйымдастыру шешімінен экономикалық пайдалы нәтиже алу
үшін дер кезінде түзетулер жасауға даяр болу керек.
Ауылшаруашылығы өндірісінің ойтұжырымы мен нақты іс нәтижесі салдарын
терең білу, іске шығармашылық тәсілмен қарау, жетекшілік пен кәсіпкерлік
ұстанымды, ұжымның жұмысын ұйымдастыра білу – қазіргі заманның
ауылшаруашылығы маманына қойылатын басты талап болып табылады.
Кәсіпорынды нарықтық экономика жағдайында басқару орталықтандырылған
әкімшілік-басқару жүйесінен әлдеқайда қиынырақ.
Бұл құқықтар мен жауапкершіліктің артуымен, қоғамда болып жатқан
өзгерістеріне төтеп бере алу қажеттілігімен байланысты.
Бұрын кәсіпорындар дербес шешпеген және алға қоймаған жаңа міндетті
мақсаттар мен тапсырмалар пайда болды, көптеген жаңа кәсіпорындар пайда
бола бастады, жекешелендіру үдірісімен меншік түрі өзгерді, жаңа шаруашылық
байланыстар пайдаланыла бастады, нарықтық басқару тетігі жетіле бастады.
Осыған байланысты пайда болған көптеген мәселелердің шешімін кәсіпқой
басқару жүйесінсіз шешу мүмкін емес.
Және де, жаңа экономикалық және әлеуметтік қатынастар нығаюымен оның
атқаратын міндеті де ұлғаяды, себебі басқару дегеніміз – қоғамдық дамудың
қозғалтқышы.
Ауылшаруашылығы кәсіпорнындағы үрдісті түсіну үшін бастысы ұйымдастыру
және басқару ұғымын анықтап алу қажет.
Ұйымдастыру – бір мақсатты, мағыналы, тапсырма бойынша, өзіндік
- қаржылық қоры;
- материалдық қоры;
- жер қоры;
- жұмыс күшінің қоры;
- ақпараттық қоры;
- уақытша қоры;
- бар, өзара қарым-қатынастағы басқарылатын бөлімдердің (бөлімшелер,
адамдар және т.б.) ашық жүйесі [3].
Басқару – бұл кәсіпорындағы аталған алты қордың алдын ала мақсаттағы
стратегиялық жоспар бойынша бөлініп, қозғалуы нәтижесін үздіксіз бақылау
үрдісі.
Басқарушы өнері - сыртқы мәнбірлердің өзгеруіне қарамастан алдын ала
жоспарланған нәтижеге жету болып табылады.
Ауылшаруашылығы кәсіпорнын басқару меншік түрімен шаруашылықты жүргізу
қалыбымен тығыз байланысты.
Жеке меншік түрімен шаруашылықты жүргізу қалыбы қатынасының дамуы
қоғамдық тарихтың негізгі бөлігі болып табылады.
Бұл үрдіс алдын ала себептер мен бір-бірімен тығыз байланысты бірқатар
шарттар мен факторлармен анықталады.
Ол меншік нысанына ғылыми - техникалық алға басу нәтижесінде сандық
және сапалы өзгертулермен ескертілген. Тап осы мәнбір ықпалымен өндіргіш
күштер, дайын еңбек өнімі көлемі артады (таратуға, айырбасқа және иеленуге
жататын), әр түрлі меншік нысанының мағынасы өзгереді (сонымен қатар, ой
меншігі құндылығының соңғы жылдардағы жылдам өсуі).
Меншік түрлерінің жетілуімен шаруашылық қызметті басқару меншік
субъектілерінің мінез-құлығындағы өзгерістермен қатар экономикалық, саяси,
заңдық, демографиялық және басқа шарттардың күрделі жиынтық дамуына тәуелді
болады.
Заманауи ғылыми әдебиет қалып түсінігінде тәсіл және айтылулардың
қабылданған амалын, құрамдас бөліктердің бірлігін, қасиетін, ішкі
үдерістің, байланыстардың және нысанның қайшылықтарының іске асырылуын
жеткізеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің ұйымдық түрлерін келесі негізгі
мінездемелермен топтастыруға болады :
1) мөлшер деңгейіне - салыстырмалы ұсақ, орта және ірі;
2) еңбекті бөлу деңгейіне - мамандандырылған және көпсалалы
әртараптандыру;
3) еңбекті қоғамдастыру деңгейіне - дара, жанұялы, ұсақ топтық, ірі
ұжымдық ;
4) техникалық жабдықталу деңгейіне - қолдық еңбек басымдылығымен,
жартылай-механикаландырылған, кешендік-механикаландырылған,
автоматтандырылған;
5) шоғырландыру деңгейіне қарай - орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған;
6) ғылыми негіздегі технологиялардың қолданылу деңгейі - дәстүрлі, жарым-
жарты жетілдірілген, ғылыми негізді [4].
Сонымен қатар кәсіпорынның жұмыс жасау нәтижелілігі недәуір мөлшерде
экономикалық, әкімшілік, құқықтық және әлеуметтік-психологиялық әдістердің
дұрыс үйлестірілуіне тәуелді болады.
Нарықтық экономика шарттарында бұл әдістерді қолдану заттық-ақшалы
шығындардың үнемділігін қамтамасыз етуге және кәсіпорынның пайдалылығын
жоғарылатуға бағытталған болуы керек.
1.2 Ауылшаруашылығы кәсіпорнын нәтижелі басқарудың негізгі бағыттары
Ауылшаруашылық өндірісін ұйымдастыру-жерді, еңбекті, техниканы, заттық-
өндіріс және қаражаттық қорлардың өлшемдерін нәтижелі қолдану жүйесін іске
қосу арқылы ірі көлемдегі жоғары сапалы өнімді аз мөлшердегі шығынмен алу
болып табылады.
Соңғы жылдардағы қайта құру үрдісімен көптеген колхоздар мен совхоздар
акционерлік немесе басқа қоғамдастыққа және серіктестікке, ауылшаруашылығы
кооперативтеріне, шаруа қожалықтарына немесе олардың қауымдастығына айналып
кетті.
Кәсіпорындардың біразы бұрынғы құқықтық-ұйымдастыру қалыбын сақтап
қалды.
Бастапқы міндет, ауылшаруашылығы кәсіпорнының, шаруа (фермерлік)
қожалығының нарықтық экономика шарттарында болашағы бар қалыбын құру болып
табылады.
Сонымен қатар пайдалылық өлшемі ретінде өндірісті ұлғайту, шығындарды
үнемдеу, әлеуметтік жағдайды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорынның қор тәуелсіздігін қамтамасыз етілу деңгейін, кәсіпорынның
қорын пайдалы қолдануды ұйымдастыру қағидасын негіздеп алу қажет.
Жердің, негізгі қордың және айналым қаражатының, жұмыс күшінің бар
болуы кемел өндірістік бағдарламаға сәйкес болуы керек, өндірістік күшті
шоғырландыру-өндірістің ұлғаюына, ал қордың әр түрі мейлінше пайдалы
қолданылуы қажет.
Жерді пайдалануды ұйымдастырудың басты талабы оны сандық және сапалы
есеп жүргіздіре отырып, шаруашылық және экономикалық тұрғымен жер телімін
өңдеу мен тыңайтуды, топырақ қабатын сақтаудың басқа да шараларын ұдайы
жүргізу.
Өндіріс құралдарын қалыптастыру мен пайдалану бағытындағы басты
тапсырма негізгі және айналымдағы құралдарды жандандыру, машиналар мен
құралдарды меңгеру жүйесі, машина-трактор паркін зерделеп жабдықтау,
техникалық құралдардың жетілген түрлерін қолдану, техникалық қызмет көрсету
жүйесін жетілдіру, жөндеу және күту, қалыпты таңдау және нарық шартында
қормен қамтамасыз ету бағытындағы кеңестер мен ұйымдастыру іс-шараларына
тоғысады.
Еңбек қорының мүмкіндіктерін пайдалы қолдану мәселесі оның
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметіндегі ерекше орын алу шарты, оның
қалыптасу мәнбірін зерттеуге сілтеме жасайды.
Маусымдық қана емес еңбек күшін қолдану, еңбек және еңбек үдерісінің
жетілген түрлерін меңгеру, жұмысшыларды жоғары өндірісті еңбекке
ынталандыру уәжін ойлап табу мәселесі туындап келеді.
Нарық шартындағы өндірісті жоспарлау мен жобалауды ұйымдастыруда тың
шешімдер қажет.
Жоспарлау жүйесі, жобалау кағидасын, кәсіпкерлікке, коммерцияға,
бәсекелес ортаға бағытталған өндіріс-қаржылық қызметтегі көрсеткіштерді
тереңірек зерттеу мәселесі туындады; сәйкесінше жоспардың орындалуын
жобалау мен бақылауды ұйымдастыру жүйесі өзгереді.
Технология мен техниканың жетілуі мал шаруашылығы мен дәнді дақылдарды
өсіру өндірісін ұйымдастыру жүйесініе өз әсерін тигізеді.
Өсімдік өсіру саласындағы ауылшаруашылығының әрбір дәнді дақылын өсіру
барысындағы еңбек үдерісін ұйымдастыруды ары қарай зерттеуді жалғастыру
қажет (жерді егуге дайындау, егу, дақылдарды күту, жинау, дақылды тауарлық
қалыпқа келтіру).
Өндірістік үдерістердің ерекшелігіне байланысты мал шаруашылығында,
мал мен құсты бағудың, мал басын көбейтуді ұйымдастырудың, зоотехникалық
шарттарға сәйкес жануарларды азықтандырудың ілгерілемелі жүйесін негіздеу
мәселелері тұр [5].
Салалардың ерекшелігіне байланысты, еңбекті материалды ынталаныруды
ұйымдастыру қалыбына кеңестерді табу қажет.
Мал және құс шаруашылығындағы өндірісті ұйымдастырудың жаңа амалдары
мен тәсілдерін экономикалық бағалау әдістемесі жетілдіру керектігі айқын.
Шаруа (фермер) қожалықтарының, ауыл тұрғындарының жеке ауласындағы
шаруашылықтың, өнеркәсіптік кәсіпорындардың қосымша шаруашылықтарының
(агроцехтар) өнімдері өндірісін ұйымдастырудың жаңа жолдарын қарастыру
қажет, олардың ауылшаруашылығын жабдықтау, дайындау т.б. кәсіпорындармен
байланысын күшейту қажет.
Нарықтық қатынасқа көшу заттық-техникалық құралдарды орталықтан
жабдықтау жүйесінің тоқтауына әкеліп соқты. Кәсіпорындар олардың
жабдықталуына өздері жауапты болды. Осыдан тұтынушы кәсіпорынның
жабдықтаушы-кәсіпорынмен, делдал кәсіпорындармен келісім-шарттық қатынастар
әлеуеті артты. Кәсіпорында заттық-техникалық жабдықтаудың жаңа қалыптары:
бөлшек және еркін толайым саудасы, өндіріс құрал жабдықтарын тауар биржасы
арқылы алу, аукциондар, жәрмеңке, жалға, лизингке алу туындайды.
Ауылшаруашылығы кәсіпорнындағы өндірістік қызмет көрсетуде өзгерістер
болуда. Машина-трактор паркін, электротехникалық жабдықтарды жөндеу мен
күтудің жаңа қалыбы пайда болады.
Агрохимиялық, жер өңдеу, мал дәрігерлік, транспорттық қызмет көрсетуді
ұйымдастыру жетілдіре түсу қажет.
Кәсіпорынды өндірістік жабдықтауды оңтайландырудың қалыбын және
кәсіпкерлік шешімдерді шаруа (фермер) қожалықтарындағы ұйымдастыру
ерекшеліктерін есепке ала отырып негіздеу маңызды мақсаттардың бірі болып
есептеледі.
Агроөнеркәсіптегі, соның ішінде дәнді дақылдарды өсіру саласында орын
алған салааралық теңсіздік дайын өнімнің шығындануына әкеліп соғады. Соның
бір себебі сақтау негіздерінің ескіруі.
Сақтаудың ілгерілемелі технологиялық амалдарын негіздеу, сәйкесінше
заттық-техникалық базаны, ауылшаруашылық өнімдерін сақтау кеңістігіндегі
шаруашылықаралық қауымдастық қалыбын жетілдіру қажет.
Өнімді тауарлық деңгейге жетілдіру және өндірістік өңдеу оның ысырап
болуына тікелей себепкер. Осы үдерістің пайдалы қалыбының мүмкіндігінше
нәтижелі амалы экономикалық бағалау тұрғысынан таңдап алынады.
Дайын өнімді уақытында және пайдалы өткізу мәселесі өз маңызын
жоғалтпай тұр.
Бәсекелес ортаны есепке ала отырып, мейлінше пайда түсіретін өткізу
жолдарын табу қажет.
Тауар өндірушілерге өнімді сату амалдары мен жолдарын таңдауда бағдар
беруші экономикалық бағалау тәсілдерін шығару әзірлемесін негіздеу қажет.
Өнімді пайдалы өткізудің кепілі ретінде өнімді өндіру орнында қабылдап
алушы серіктеспен ұзақ мерзімді экономикалық байланыстың болуы тәжірибенің
өзі көрсетіп отыр.
Кәсіпорындарда нарықты зерттеу қызметін ұйымдастыру жүйесінің
әзірлемесі жасалуы қажет.
Кез келген кәсіпорындар мен табиғи экономикалық аймаққа қолданысқа
келетін біркелкі ұсыныстар мен кеңестерге әзірлеме жасау мүмкін емес. Әрбір
өндірістік жағдайға немесе өндіріс тәжірибесіне дайын емдік әзірлеме бола
алмайды [6].
Кәсіпорында пайдалы басқаруда пайдаланылатын бірқатар әдістері бар.
Егер бұл осы уақыттағы қолданыстағы заңдарды қабылдаса, іс тәжірибеге
сүйенсе, үздіксіз зерттеліп және жинақталса, бұл әдіс ғылыми болып
табылады.
1) монографиялы әдіс–саланың, кәсіпорынның ұзақ мерізімді тәжірибесі,
үлгідегі құбылыстарды (үрдістерді) терең зерттеуге негізделеді. Беталысты,
ілгерілемелі тәжірибені толығырақ анықтауға мүмкіндік береді. Әдістің
құрамдас бөлігі: мәселені көтеру (мақсатты), зерттеу нысанын таңдау, нақты
материалды іріктеп алу және оны аналитикалық өңдеу; үдерісті зерттеу;
өндірісті ұйымдастыру амалдары мен тәсілін; ғылыми тұрғыдан қарау;
ілгерілемелі тәжірибені қолдану үшін кеңестер беру.
2) Абстрактілі-зерделі–айқын құбылысты, үдерістің белгісіз жақтарын
және белгілерін зерттейді. Белгілі мөлшерде зерттеуге арқау болып отырған
дерексіз зерттеу нысанын зерделеп танымдық әсерлейді. Әдістің құрамдас
бөлігі: мақсат пен тапсырманы анықтау; үдерісті бақылау (құбылысты); талдау
арқылы ғылыми деректеме келтіру; синтездеу; индукциялау; дедукциялау;
тұжырымдамалық жалпылау; өндірісті ұйымдастыруда тәжірибедегі тоқтамды
қолдану.
3) экономикалық-статистикалық әдіс-өндіріс мәнбірін, оның нәтижеге
ықпал жасауын, үлкен нысандардың жиынтығын зерттеу үшін қолданылады.
Керексіз жағдайды (шартты) болдырмауға мүмкіндік береді. Әдістің құрамдас
бөлігі: мақсатты айқындау, зерттеу нысанын таңдау; жалпы бақылау;
жинақтаушы және зерделеу бірліктерін қолдана отырып бастапқы мәндерді
топтау; көрсеткіштердің өзара байланысын анықтап табу (мәнбір және нәтиже),
серпін қатарын құру, теңгермені есептеу, индексті, өзара байланысты қолдану
(корреляция), дисперсиялық талдау; осы ойтұжырымдық жалпылауды іс-
тәжірибелік шешімдерді шығару барысында қолдану.
4) тәжірибелік әдіс-өндірісті ұйымдастыру амалдары мен тәсілдерін
экономикалық бағалау үшін тәжірибелерді орнату барысында, кәсіпорын қызметі
шарттарының, олардың нәтижелілікке ықпалын жасаудың, зерттеудің жоғары
сапалылығына жетуге мүмкіндік береді. Әдістің құрамдас бөлігі: мақсатты
анықтау; өндірістік тәжірибе орнатуға әдістеме өңдіру және оны қою; алынған
мәліметтерді өңдеу; нәтижелердің нақтылығын бағалау; ғылыми жалпылау;
кепілдемелерді өндіріске оңтайландыру.
5) есептік-құрылымдық әдіс–кәсіпорынның өндірістік тұтас жүйесінің
немесе бөлек жақтарының дамуының келешектегі нұсқасын жасауда қолданылады.
Мақсатқа жетудің ең нәтижелі амалын таңдауға мүмкіндік береді (алға
қойылған тапсырманың шешімін). Әдістің құрамдас бөлігі: мақсат пен
тапсырманы айқындау; өндірістің жағдайына ұйымдастырушы-экономикалық
тұрғыдан талдау жасау (алға қойылған мақсатты шешу); қойылған шарттар
жағдайында өндірістің ең таңдаулы мүмкіншіліктерін қолдануды жобалау;
амалдарды техника-экономикалық және ұйымдастырушылық тұрғыдан бағалау;
шешімнің ең таңдаулы амалын таңдау; жобаны игеру үшін іс-шараларды
жалпылау.
6) математикалық жобалау әдісі-өндірістің, оның жекелеген
технологиялық деңгейін, үдерісті, ұйымдастыру-экономикалық, техника-
технологиялық шешімдерді оңтайландыру үшін қойылған мақсаттарды шешу
барысында қолданылады. Кәсіпорынның, аймақтың мүмкіншіліктерін іс жүзінде
пайдаланудың ең таңдаулы амалын, іс жүзінде оң нәтижелерге жетудің
оңтайландырылған бағыттарын табуға мүмкіншілік береді. Әдістің құрамдас
бөлігі: мақсат қою; оңтайландыру өлшемін табу; мақсатқа сәйкес көрсеткіштер
мен шарттарды анықтау (шектеулер мен ауыспалылар құрамында); нормативтік
материалдарды және басқа бастапқы мәндерді таңдап алу; экономика-
математикалық тапсырманың шешімі табу; нәтиженің шынайылығын және
нақтылығын бағалау; үйлесімді шешімді өндіріске кепілдеу [7].
Әрбір амалдың өз ерекшеліктері мен кемшіліктері бар.
Абстрактілі–қисынды әдіс үнемі шындыққа жанаса бермейді, экономикалы-
статистикалық әдіс нақты күй-жайды ашады, қорды таппайынша, есепті-
конструктивті көп еңбекті талап етеді, математикалық әдіс бастапқы
мәндердің нақтылығын, шынайы мөлшерлігін талап етеді.
Нақты мақсаттарға орай зерттеулер әдістердің нақты біреуін немесе
оларды қосарлап қолдануы мүмкін. Нәтиженің шынайылығын мүмкіндігінше
өндірістік тәжірибе қою арқылы бағалау өте дұрыс.
Ауылшаруашылығы өндірісін ұйымдастырумен тікелей бағынышты бірқатар
заңдар бар. Олардың біразын атасақ:
1) ең аз салыстырмалылардың заңы–сәйкестікте сыртқы әсерлердің
мөлшерлі өзгерісі пайда болған жағдайда немесе жүйе құрылысының күй-жайына
салыстырмалы кедергі бірліктен төмен болған жағдайда бұзушылық үдеріс
пайда болады. Өндірістік жүйеде осы заңмен әлсіз буын немесе тар орын
мәселесі тығыз байланыста.
2) өсу мәнбірінің жиынтылық заңы–осы заңға сәйкес өнімнің түсіміне
минимумдағы бір ғана мәнбір әсер етпейді, ол олардың жиынтығы. Әрбір мәнбір
өзгерген жағдайда өнім түсіміне әсер етуі минимумға тәуелді болмайды.
3) серпінді (қозғалыстағы) тепе-теңдік заңының мағынасы, жүйеге әсер
ету барысында тепе-теңдікке әсер етуші шарттарды өзгеріске ұшырататын
болсақ, осы өзгеріске қарсы тұру үдерісі пайда болады.
4) өндірістің ұлғаю заңы–өнімнің бір данасына жұмсалатын еңбек және
заттай салымдар ұлғайғанда оның өзіндік құны азаяды, бірақ оптималды
үйлесімге жеткенде шығындардың ары қарай ұлғайтылуы өнімнің өзіндік құнының
артуына әкеліп соғады [8].
Ауылшаруашылығы заңдылығын келесі топқа біріктіруге болады.
1) тарихи-шынайы заңдылық. Ауылшаруашылығының бір ерекшелігі оның
табиғи мәнбірге, кәсіпорынның орналасу аймағына, өндірісті ұйымдастыру
шартына байланысты болуында.
Дұрыс ұйымдастырушылық шешім қабылданса да, болжанбаған жағдайдың
болуы (бұршақ, құрғақшылық, індет, мал немесе дақылдардардың ауруы) оның
орындалуына кедергі келтіреді.
Жерлік-климаттық шарттар-белгілі бір аймақтың биоклиматтық жағдайы
өндірістің мамандандыру бағытын айқындайды. Мамандандыру табиғи-
географиялық мәнбірлерді мейлінше қолдану. Ол өндірісті шоғырландыруға,
оның көлемін ұлғайтуға, өнімді алу үшін технологиялардың ілгерілемелі
түрлерін, жоғары өнімді заманауи техниканы қолдануға әкеледі.
Ауылшаруашылығында өндірістік шығындардың ерекше құрамы бар, оның
құрамдас бөлігінде құрылысқа, асыл тұқымды мал, дақылдардың сұрыптарын
алуға жасалатын шығыстарды жатқызуға болады.
Бұл салада еңбек қорының қауіпсіздігі жоғары орында-кернеуі мен
техникалық құралдарды қолдануда пайдалылық деңгейі әр түрлі жұмыстарды
атқару үшін модификациясы мен қуаттылығы әртүрлі техника қажет.
Ауылшаруашылығының негізгі қоры-жер. Өнімнің түсімі оның құнарлығымен
тікелей байланысты. Құнарлылық себу жиілігімен, тыңайтқыштар енгізумен,
жерді оңтайлы тәсілмен өңдеу арқылы реттеледі. Ауылшаруашылығы өндірісін
басқа салалардың кейбірімен қосарлағанда оның пайдалылығы жоғарылайды.
Бірнеше саланың дамуы еңбекті үнемді қолдануға, жұмысшылардың сұранысын
толығырақ қамтуға мүмкіндік береді, пайдалы өндірісті ұйымдастыруға
мүмкіндік береді. Көпсалалы өндірістегі өнімнің бір түрі нарықта
сәтсіздіктерге ұшыраса да басқасынан түскен пайда оның орнын толтыруы
мүмкін. Дақыл өсіру немесе мал шаруашылығының өндірістік жүйесінің құрамдас
бөліктері өзіндік бағыты бар, оны игеру тиісінше кешендік іс-шараларды іске
асыруды талап етеді. Жер қабатын қажетті өңдеусіз жоғарғы өнімді дақылдар
отырғызумен, мал азығының жетімсіздігімен, жануарлардың жақсы ұсталуымен
толтыру мүмкін емес.
2) Техникалық және технологиялық заңдылықтар. Техникалық қамтамасыз
етілу, өндірістік үрдістерді механизациялау жұмыстың еңбек сыймдылығын
төмендетеді, қол еңбегін қысқартуға жетелейді. Өндірістің пайдалылығын
арттыруға жұмыстың бір түрін механикаландыруды пайдалану емес, ал өнімнің
негізгі түрлерін өндірудегі машиналар жүйесін пайдалану қолғабыс жасайды.
Машиналар жүйесі өндірістік жүйені кешенді механикаландыруға және
автоматтандыруға, өндірістің жұмыс бірлігі мен өнімнің еңбек сыймдылығы
шығындарын азайтуға мүмкіндік береді. Ілгерінді қарқынды технологияларды
пайдалану ауылшаруашылығы мәдениеттерінің және малдың өнім бергіштігін
арттырып, өнімнің өзіндік құнын азайтады.
Жоғарғы деңгейдегі технологиялардың сәйкесінше техникалық құралдармен
жабдықталса үйлесімді, келісімді, ырғақты, тоқтаусыз жұмыс өндірісін
ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Кәсіпорындағы жоспарлау, есеп, саралау
жұмыстарын, технологиялық үрдерісті компьютерлендіру өндірісті
ұйымдастырудың пайдалылығын арттырады.
3) Ұйымдастырушылық заңдылықтары. Басқарушы-ұйымдастырушылық бұтақтың
жетіктігі, өндірістегі оңтайлы атқарушылық қызметтің құрамы әкімшілік және
бөлімшелердің уәкілеттілігін шектеуге, басқаруды жетілдіруге мүмкіндік
береді [9].
Бөлімшелердегі ұжымдардың дербес шешім қабылдауы, өзін-өзі басқару
қабілеттілігі, өндірістік бағдарламаға талдау жасауға, оны экономикалық
ықыласпен орындауға, өзіндік бақылау жасауға мүмкіншілік береді.
Бөлімшелер кәсіпорынның бірінші құрамдас бөлігі ретінде жалпы
шаруашылық жетістікке жетуді анықтайды, олардың бір-бірімен келісім-шарттық
негізде ынтымақтастығы мен басқару органдарымен дұрыс ұйымдастырылған
жағдайда өндірістің нәтижелілігін көтереді.
Кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымды жетілдірудегі келешегі-
ауылшаруашылығы өнімін өңдеуді жетілдіру, азық цехын құру, сақтау
қоймаларын, жол құрылымын жетілдіру, құрылыс материалдарын жасау, осы
бағытта басқа кәсіпорындар, ұйымдар қауымдастығын дамыту.
Өндірісті ұйымдастыру жағдайы жұмысшылардың біліктілігімен тікелей
байланысты. Білім деңгейін үнемі көтеру шаруашылық жүйесін пайдалы
жүргізудің негізгі шарты.
4) Экономикалық және әлеуметтік заңдылықтар. Экономиканың кез келген
деңгейдегі және аясындағы негізгі заңдылық өндірістік қатынастардың
өзарашарттық және ынтымақтастығын дамыту және өндіруші күштерді жетілдіруге
негізделеді. Өндірістік үрдісті жетілдіре беруде уақыттық шектеу
қойылмайды, ол ұдайы жетілдіріле бермек.
Өндірістік күштің өсу қарқыны уақыт және шығыстарды талап етеді.
Осыған байланысты өндірістік қатынастар белгілі бір уақытта дами отыра,
өндірістік күштердің жағдайына ыңғайластырыла қояды. Бөлімшелердің
жұмысының пайдалылығына еңбекті ұйымдастыру деңгейі мен қалыбы әсер етеді.
Ерікті түрде, кадрларды алудың оптималды түрі, құрамның тұрақтылығы, өзін-
өзі басқару, еңбекті ұйымдастырудың негізгі қалыбы болып табылады. Еңбекті
ұйымдастыру деңгейін анықтаушы мәнбірі болып, өндірісте қолданылатын
құралдардың жай-күйі, қолданылатын технологиялардың деңгейі, өндіріске
қызмет көрсету жүйесі, ұжымды басқарудың қалыбы мен амалдары болып
табылады. Өндірісті ұйымдастырудың нәтижелілігі мен кейінгі жетістігі болып
еңбектің өнімділігінің өсуі, өнімнің бірлігіне кететін уақытты үнемдеу
болып табылады. Бұл-біріктіруші көрсеткіштер, экономикалық және әлеуметтік
мәнбірлердің қолданылу деңгейін жалпыланған көрсеткіші.
5) Экологиялық заңдылық. Ауылшаруашылығы өндірісі қоршаған ортаға әсер
ете отырып, ашық кеңістікте іске асырылады. Тыңайтқыштар себу
технологиялары және техникасын (мерзімді, енгізу мөлшерін) сақтамау,
топырақ қабатының реакциясын реттеу компоненттерін қолдану, өсімдіктерді
қорғау үшін қолданылатын құралдардың төмен сапалылығы, жалпы топырақ өңдеу
жүйесінің бұзылуы, топырақ қабатының ластануына, оның құрамының
нашарлауына, микрофлорасына кері әсерін тигізеді [10].
Экологиялық жағдайдың нашарлауы дақылдарға, мал азығына, мал азығынан
мал өнімдерінің сапасына және айналымның аяғы азық-түлік сапасына әсерін
тигізеді. Осыдан, экология мәселесі адам өмірінің қауіпсіздігі мәселесіне
айналып отыр.
Заңдылықтарды зерттей жүріп, олардың жаңа түр өзгерістерін табу,
өндірісті ұйымдастыру барысында ескеру керек.
1.3 Өнімнің бәсекелестігін қамтамасыз ету үшін Қазақстандағы ауыл
шаруашылығын мемлекеттік қолдау
Ауылшаруашылығын мемлекеттік реттеу және қолдау бұл саланың өзіндік
ерекшелігіне қарай жүргізіледі.
Бұл ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілер өндірісінің табиғи-климаттық
шарттардан және қайта өңдеу саласындағы серіктес өкілдерімен
салыстырғандағы бәсекелес бола алмауы себеп, өйткені олардың монополистік
жағдайы жоғары, әйтеуір құрдымға кетпеу үшін өнім төмен бағаға өткізіледі,
бұл бағытта өнім өндірушілердің бәріне кепілдік жоқтығы.
Ауылшаруашылығының осалдығы және нарықтық шарттарға көндігу қиындығы
өнімнің өзіндік құны мен сатылу бағасы айырмасының аздығы бұл- бәсекелестік
шарттарының өндірушілердің өнім бағасын өзіндік құнынан алыстатпайды,
келесісі-оның саланың табыстылығы есебінен көтерілуі мүмкін емес, бұл
тұрғындардың тұтынушылық қабілетінің төмендеуіне әкеліп соғады. Және де,
ауылшаруашылығы өнімдері тез бұзылатындықтан, оны тез арада сату керек, оны
сақтау және тасымалдау қымбатқа түседі.
Әсіресе, ауылшаруашылығы саласы, жағымсыз сыртқы әсерлерге қарсы
тұруға тура келгендіктен, отандық азық-түлік нарығын сырттан әкелінген,
арзан болса да, сапасы сенімсіз азық-түлік тауарлардың басқыншылығынан
қорғау шартын, сәйкесінше кедендік саясатты жүргізу, отандық тауар
өндірушілерді ынталандыру және азық-түлік өнімдерінің мейілінше ішкі
нарықта сатылуын қамтамасыз ету үшін қуатты протекционистикалық саясатты
қажет етеді.
Сондықтан, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауындағы ауыл шаруашылығын көтеру туралы ұсынысының әлеуметтік
маңыздылық шарты, көкейтестілігі шүбә келтірмейді.
Жолдауға сәйкес ҚР агроазықтық бағдарламасы жасалынып, бекітілді. Оны
іске асыру үшін 150 млрд. теңге бөлінді. Бұл шаралар агроөнеркәсіптік
кешендегі салааралық теңсіздікті реттеу үшін бағытталып, жалпы және арнайы
шараларға бөлінеді.
ҚР Президентінің Жолдауында 2010 жылға дейін ауылды көтеру кезеңі деп
жарияланған. Ауылдық аймақтарда ауылшаруашылығын жаңғырту және жетілдіру
бойынша негізгі мақсаттарды шешу Үкіметтің әлеуметтік-экономикалық
саясатының негізгі тақырыбын құрайды.
Бұл бағдарлама Президенттің үстіміздегі жылдағы Жолдауында нақтыланды
және бекітілді.
Аграрлық салада экономикалық өзгерістерге байланысты шаруашылықтың
көпсалалы многоукладный формалары түзілді, олар:
1) 11286 шаруа қожалықтары;
2) өндірістік кооперативтер;
3) акционерлік қоғамдар;
4) мемлекеттік кәсіпорындар [11].
Ауылды нығайту үшін қайта құрудың келесі кезеңі ірі және орташа
тауарлық ауылшаруашылығы кәсіпорындарын құру. Үстіміздегі жылы 4 осындай
кәсіпорын ашылса, былтырғы жылы – 15 ашылған. Шаруашылықтың бұл түрінің
пайдалылығы жоғары және экономикалық өзгерістерге тұрақты болады.
Президетіміздің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес ауылшаруашылығы
өнімдерін өңдеу кәсіпорындарын ашу және қолдау бағытында үлкен жұмыстар
жүргізілуде. Ауыл бағдарламасына сәйкес аграрлық саланы жетілдіру үшін
қазынадан 4,6 млрд. теңге қаражат жұмсау межеленген.
Облыстың агроөндірістік кешені жетілу кезеңін аяқтады, өйткені
ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеу және өндіру қуаты жеткілікті, сонымен қоса
тері-жүн шикізатын.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі және жеке меншіктің дами бастауы
агроазықтық саланы тоқырауға ұшыратты, бірақ жағдайды реттеу мүмкіндігі
қолданылды.
Өндірісті дамыту жалғасын табуда. 1997 жылдан бастап
ауылшаруашылығының жалпы өнімі жыл сайын орташа есеппен 20 пайызға ұлғайып
отыр.
2005 жылдың желтоқсан айында облыстық Мәслихат сессиясының шешімімен
ауылдың экономикалық даму шараларын қарастыратын Шығыс Қазақстан
облысының агроазықтық бағдарламасы бекітілді. Оны қаржыландыру үшін әр
түрлі қаржыландыру көздерінен 14 млрд. теңге шамасында қаражат құю
көзделеді.
Облысымызда ауылдық жердің аймақтық бағдарламасы шығарылды, оның
мақсаты ауылдың әлеуметтік-экономикалық жағдайын қысқа мерізімде көтеруді
қолдау.
2006 жылы ауылшаруашылығын дамытуға 655,2 млн. теңге бөлінген, соның
ішінде тұқымды жаңалауға Тұқым-2006 бағдарларламасы бойынша- 40 млн.
теңге, мал шаруашылығын дамытуға 104,8 млн. теңге 35 шаруа қожалығына
бөлінді.
35 кәсіпорын облыстық бюджет көзінен аймақтық қаржы жұмсау
бағдарламасы бойынша 311,2 млн. теңгенің несиесін алды. Егін егу және жинау
науқандарына дизель отынын алу үшін 317 шаруа қожалығына 200,0 млн. теңге
бөлінді [8].
Бөлінген қаражаттар шаруа және фермер қожалықтарының
- өнімді сатып алуға
- мал басын көбейтуге және сақтауға
- асыл тұқымды мал басын көбейтуге
- суғару жүйесін жаңадан салуға және қалыпқа келтіруге
- ауылда нарықтық инфрақұрылым құруға
- балық және ет өнімдерінің қақталған түрлерін, қышқылсүтті және
езілме өнімдері өндірісін кеңейтуге
- астық өнімдерін өңдеу құрал-жабдықтарын алуға жұмсалды.
Үстіміздегі жылы агроазықтық бағдарлама бойынша өндірісті дамытуға
республикалық және облыстық бюджеттен 4,6 млрд. теңге бөлінді.
Шаруа қожалықтарына жанар-жағармай алу үшін республикалық бюджеттен
240 млн. теңге бөлінді. Тұқым қорын элиталық астық тұқымдарымен жаңарту
үшін шаруаларға көмек жалғасуда.
Ауылшаруашылығы саласындағы мемлекеттің саясаты бәсекелестікке
қабілетті өнім шығара алатын пайдалы салаларды, еліміздің азықтүліктік
қауіпсіздігінің керекті деңгейін, ауылшаруашылығы өнімдерінің басқа түрлері
өндірісін қамтамасыз ете алатын жалпыэкономикалық шарттарды қалыптастыру
бағытында құралады.
Республикамыздың жер туралы заңнамаларын және жер қатынастарын
жетілдіру бағытындағы, жер нарығын жетілдіру, жылжымайтын мүлікке
құқықтарды тіркеу, нормативтік құқықтық базаны және мемлекеттік тіркеу
жүйесін жетілдіру бағытындағы жер реформасы жалғастырылады.
Үкіметтің іс-әрекеті. Агроөнеркәсіптік кешенде экономикалық дамуды
қамтамасыз ету мақсатында және қаржылық-тұрақты ауылшаруашылық
өндірушілерді қалыптастыру бағытындағы ауылшаруашылығын дамыту
бағдарламасын іске асыру жалғастырылады.
Үкіметтің ауылшаруашылығы саласындағы негізгі бағыты бәсекелестігі
жоғары өндірістік саланы ынталандыру, отандық ауылшаруашылығы өнімдерін
ішкі және сыртқы өткізу нарығын кеңейту, ауыл экономикасын қаржылық
сауықтыру, лизингтік қатынастарды дамыту.
Үкіметіміз ауылдың нарығын реформалауды жалғастыра бермек.
Еліміздің азықтық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағдарламасы
жасақталынады. Мемлекеттің азықтық астық қорын жаңалау шаралары, төтенше
жағдайларға қарсы мемлекеттің тұқымдық және мал азығы қорын қалыптастыру,
элеваторлар қызметін лицензиялау және астық қорының қозғалысын бақылау
жұмыстары жалғасын таппақ.
Астықты сатып алу және сатуға мемлекеттің қатысуы мелекеттік қорды
қолдану және жаңартумен байланысты болмақ.
Астық шаруашылығының тұрақтылығын көтеру өндіру мәдениетін көтеру
есебінен жүргізілмек, ол дегеніміз-технологиялық тәртіпті сақтау,
шаруашылықты жүргізудің экономикалық амалдарды енгізу, өсімдіктерді
химиялық қорғаумен тыңайтқыштар қолдануды ұтымды жүргізу.
Іріктеу мен тұқым алудың ары қарай дамуы әр түрлі мерізімде жетілетін,
құлауға шыдамды, тез пысатын, жоғары өнімді және жақсы технологиялық
сападағы тұқым түрлердің өндіріске енгізуге бағытталады.
Мал шаруашылығында сүт өндірісін үлкен қалалар айналасында
шоғырландыруды дамыту бағдарламасы жалғастырылмақ.
Мал тұқымын асылдандыру бағдарламасы бағдарында өнімділікті ұлғайту,
өңдеу технологиясын жетілдіру ісі қолға алынып, ол өз кезегінде ішкі
нарықты сапалы өніммен толтыруға және сыртқы нарыққа шығуға мүмкіндік
береді.
Мал өнімдерін сатып алу және экспорттаудың мемлекеттік іс-шарасы
компаниясы іске асырыла бастайды.
Мал тұқымдары және дәнді дақылдардың гендік қорын сақтау үшін жоғары
сапалы тұқым және асыл тұқымды мал шаруашылығын және дақылдарды
ауылшаруашылық зиянкестерінен және ауруларынан, жануарларды аса қауіпті
және жұқпалы аурулардан қорғауды қаржыландыру бағдарламасы іске асырылады.
Техникалық саясаттың таяудағы тапсырмасына біртіндеп астық жинау
техникасы паркін жаңалау, оған қызмет көрсетуді бірегелендіру жатады.
Ауылды техникалық жарақтандыру лизингтік қатынастарды дамыту негізінде
жүргізілмек.
Ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерді несие қаражаттарымен
қамтамасыз ету ауылдық несие серіктесігі арқылы іске асырылмақ.
Аграрлық саланы несиелеу аумағын ұлғайту азықтық астық қолхаты
институты кепілдік құралының енгізілуіне себеп болады. Аграрлық секторды
несиелеу екінші деңгейдегі банк жүйелерінің сыртқа қарыз беру мүмкіндігінен
іске асырылмақ.
Ауылшаруашылығы өндірісінің бір деңгейдегі информациялы-маркетингтік
жүйесін жетілдіру жұмыстары жалғастырылмақ, оны қолданушылар
ауылшаруашылығы өнімдерінің аймақтық және сыртқы нарықтың жай-күйі туралы
ақпарат ала алады.
Экспортты-импортты саясат жүргізу барысында ауылшаруашылығы
техникаларын және оған қажетті қосалқы бөлшектерді, республикамызда
өндірілмейтін тыңайтқыштар мен өсімдік қорғау заттарын кедендік төлемсіз
енгізу жағдайы қарастырылмақ.
Топырақ қабатының құнарлылығын қалпына келтіру және суармалы жерлердің
пайдалылығын арттыру үшін ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерге минералды
тыңайтқыштарды алуға қаражат бөлінбек. Республикадағы дәнді дақылдардың
дақылшаруашылығы әр облыстың аймақтық жер өңдеу жүйесіне сәйкес
жүргізіледі.
Сумен тұрақты қамтамасыз ету мәселесін шешу үшін суғарудың сужинақтау
технологиясын меңгеру шаралары енгізілмек, су пайдаланушылардың ирригация
және мелиорация жағдайына, гидромелиоративті жүйенің жай-күйі мен пайдалану
жауапкершілігі арттырылмақ, суармалы жерді бақылау күшейтілмек.
Суармалы жер өңдеудің және үнемді супайдаланудың жетілдірудің,
нарықтық шарттарға икемделген тұжырымдамалық негізі құрылмақ.
Жер телімдерін және жер пайдалану құығын кепілге қою мәселесіне сәйкес
нормативті-құқықтық құжаттарға өзгерістер енгізілмек.
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін бөлінген жер телімдерінің
шектерін техникалық рәсімдеу оларға құқықтық құжаттар берумен, әділет
органдарында құқықтарды тіркеумен, және жерге құқықтары шартты жер үлесі
негізінде пайда болған шаруа (фермер) қожалықтары мен мемлекеттік емес
ауылшаруашылығы ұйымдарына жер пайдалану құқықтарын куәландыратын
құжаттарын қайта тіркеу үрдісі аяқталмақ [12].
Арнайы бағыттағы шараға: диагностиканы мемлекеттік қаржыландыру,
жануарлар мен өсімдіктердің аса қауіпті ауруларымен күресу және бақылау;
карантиндік өнімге лабороториялық және фитосанитарлық талдама жасау;
ауылшаруашылығы мәдениетіне тұқымдық тәжірибе жасау; суармалы жердің
мелиоративті жағдайын бағалау; мемлекеттік қорда астық сақтау, элиталы
тұқымды дәндік және асылтұқымды мал шаруашылығын сақтау және дамыту;
тыңайтқыштарды алуды қаржыландыру; агроөнеркәсіптік кешеннің ақпараттық
жүйесін жасау және жетілдіру; қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізу жатады.
Арнайы шаралар біріншіден нарықтағы қаржылай тұрақты шаруашылық
субъектілеріне арналған. Олар мемлекеттік қорға астық сатып алу,
ауылшаруашылығы техникаларын лизингке несиелеу саласында, көктемгі-егістік,
күзгі жинау жұмыстарын жергілікті бюджеттен және ауылдық несиелеу
серіктестіктерінен, мемлекеттік несиелеуді сыртқы көздерден тарту арқылы
іске асырылады.
Егер экономикада меншік саласы өз орнын тауып жатса, құба құп, ары
қарай агроөндірістік кешендегі неғұрлым тұрақты салада экономикалық
қатынастарды тереңдете және жетілдіре түсуге талаптану қажет.
Қазіргі уақытта бірінші орынға өткізілетін шаралардың саны емес, оның
тұрақтылығы мен сапасында. Мемлекеттің күш-жігері басты бетбұрыстар, уақыт
талабындағы жанұялық немесе ұжымдық еңбек шартында жұмыс істейтін меншік
иесін, ұйымдар, бірлестіктер қалыптастыруға жұмылдырылуы қажет.
Бұл үшін мемлекет несие-қаржылық, салықтық тетіктерін қолдануы мүмкін.
Мемлекет ол үшін қаржы-несие тетіктерін кеңінен қолдана алады. Ауыл
шаруашылығын мемлекеттік қолдауда Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 19
қаңтардағы №143 Астық туралы Заңы, астық сату өндірісін мемлекеттік
реттеуде нақты ұйымдастырушылық-құқықтық түрлерін бекітіп, айтарлықтай
серпін берді.
Ауылды және агроөнеркәсіпті кешенді дамыту мынадай жолдармен
қамтамасыз етіледі:
1) агроөнеркәсіпті кешеннің тауар өндірушілеріне еңбек нәтижесіне
орай шаруашылық жүргізу, жеке меншік түрлерін еркін таңдауына ерік беру
керек;
2) ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне бірінші кезекте жер учаскелерін
беру немесе пайдалануға беру;
3) халық шаруашылығында бірінші кезекте ауылдардың әлеуметтік
бағдарламасын шешуде инвестиция жүйесін өзгертуді қайта бағдарлау,
агроөнеркәсіпті кешеннің материальдық техникалық базасын құру;
4) мемлекеттік тапсырысты ескере отырып , әлеуметтік инфрақұрылым
және өндірістік тұтынуды қанағаттандыру мақсатында,белгіленген техникалық
өндірісті тұрақты өніммен жабдықтау және ақша қаражатымен толық қамтамасыз
ету;
5) ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасында эвкивалентті тауар
айырбастауды қамтамасыз ету;
6) мемлекет пен агроөнеркәсіпті кешеннің тауар өндірушілерінің қарым
қатынасын бюджеттік қаржыландыруды және несиелеу мен сақтандыру кезіндегі
жеңілдіктерді пайдалана отырып реттеу;
7) ауыл мен қалаларда кең ауқымда еңбек ресурстарын құру мақсатында
демографиялық және миграциялық саясат жүргізу;
8) бюджеттік қаржыландыру есебінен тұрақты іске асатын зерттеулерді
дамыту және кеңейту,ауыл шаруашылығы өндірісіне ғылым мен техниканың
жетістіктерін енгізу;
9) агроөнеркәсіп кешені саласының кадрларын дайындау және қайта
дайындау жүйесін дер кезінде ұйымдастыру;
10) шаруа қожалықтары ,кеншар,ұжымшар,өнеркәсіп және агроөнеркәсіп
кешенінің басқа да тауар өндірушілерінің сыртқы байланысын дамытып,
тереңдету;
11) ауылды жерлерде тұратын тұрақты тұрғындар мен
жұмысшылардың,барлық азаматтардың шаруашылық – тұрмыстық және әлеуметтік-
мәдени сұраныстарына жағдай жасау,ауылдың қазіргі заманға сай әлеуметтік
инфрақұрылымын қалыптастыру;
12) ауыл мен қала кәсіпорындарының арасында жұптасқан қатынасты
бекіту, өзара көмек пен бірлесе еңбектену.
Республика, аймақ және салалардың әлеуметтік дамуының жаңа
бағдарламасы ауыл мен агроөнеркәсіп кешенінің дамуын ескермей қабылданылуы
мүмкін емес [13].
Жалпы шаралар, ауыл шаруашылығында бәсекелестіктің артуына
бағытталған. Ауыл шаруашылығында бәсекелестік екі бағытта қалыптасқан:
қаржылық нәтижеге және тиімді экономикалық іс үшін, шаруашылық пен әртүрлі
жеке меншік түрлері арасында және шаруашылық пен барлық тауар өндірушілер
арасында. Шаруашылық пен әртүрлі жеке меншік түрлері арасындағы
бәсекелестік әзірге болмашы ғана.
Өңірдегі ауыл шаруашылық өндірісінің бәскелестігін арттыру, ауыл
шаруашылық және қайта өңдейтін кәсіпорынның тұтастығын, өнімнің нарықтағы
инфрақұрылымын құруға мүмкіндік береді (қойма, мұздатқыш шаруашылығы,
транспорттық қызмет); аймақтық өндіріс саласын қалыптастыру (оның ішінде
ауқымды аймақты анықтау және облыс тұтынушыларының сұранысын қанағаттандыру
үшін, қант қызылшасы, күнбағыс, ет, сүт өндірісін шоғырландыру; ауылдағы
әлеуметтік саланың дамуын мемлекеттік қолдау).
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі бәсекелестіктің қалыптасуына қайта
өңдейтін кәсіпорын мен ауыл шаруашылық өнімін өндіруші қожалықтардың ара
қатынасы ерекше әсер етеді.
Олардың арасындағы бәсекелестік нарықтағы өнімдерден, шикізатқа
бағытталған қайта өңдеу кәсіпорнының ауыл шаруашылық өніміне қойылған
бағадан көрінеді. Өнімнің сатылатын бағасына қарап төрелік айта аламыз.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің баға деңгейі, ауыл шаруашылығы
кәсіпорнының осы өнімді өндірген шығынның орнын толтыра алмайды, сол
себепті олар оны қысқартуға мәжбүр, әсіресе мал шаруашылығы өнімін
өндіруде.
Мұндай жағдай ауыл шаруашылық кәсіпорындарының бәсекелестігін
арттыруға мүмкіндік бермейді,өйткені олар өндірістің дамуына кері әсер
етеді.
Агрокәсіпорын өндірісінде туындаған қазіргі сәттегі жағдайлар,
өндірістік қайта өңдеу кәсіпорнымен қоса, бәсекелестікті арттыруға
бағытталған айқын шара қолдануды талап етеді.
Бұл шаралардың ішінде ерекше маңызды мәселе ұжымдық нарықпен жеке
өндірушілердің дамыған агроқызметпен кооперация желісін ескере отырып,
көпсалалы экономиканы қалыптастыру.
Аграрлы сектор өндірісінде бағаны реттеуде және мемлекеттік қаржылай
қолдауда негізгі принцип ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасында тауар
алмасу, ұлттық өндірісшілердің әлем нарығында бәсекелестігі және ауыл
шаруашылығы жұмыскерлерін әлеуметтік қорғау яғни аграрлы протекционизм
болуға тиіс
Қазіргі уақытта ондай эвкивалентті айырбас жоқ, ауыл шаруашылығы
өнімдерінің бағасы төмен және олардың өсу қарқыны өнеркәсіп өнімдері
бағасының өсу қарқыны мен қызмет көрсетуіне қарағанда айтарлықтай артта
қалуда.
Мәселен, астық сату бағасы әлемдік деңгейде 35 пайыздан аспайды, мал
сату бағасы әлемдік баға бойынша 40 пайызға жетпейді. Әрине, отандық
кәсіпорындардың мал шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құн деңгейі әлем
нарығында бәсекелестікке түсуіне мүмкіндік бермейді, бірақ астық өндіруден
бәсекелесуге толық шамасы бар.
Жақын уақытта АӨК-нің баға саясатын іске асыру үшін, ауыл
шаруашылығының мемлекеттік жәрдем қаржысын сақтап, көбейтуге мемлекеттік
қолдауды қамтамасыз ету қажет. Алайда бағаны бақылаудың түрлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дағдарыс жағдайында ауыл шаруашылық кәсіпорнын басқаруды жетілдіру
жолдары
(Әділ шаруа қожалығы мысалында)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 4
1 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРНЫН БАСҚАРУДЫҢ ОЙТҰЖЫРЫМЫ МЕН МАШЫҒЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
... ... ... ... ...
1.1 Дағдарыс жағдайында ауыл шаруашылығы кәсіпорнын басқаруды
жетілдірудің ойтұжырымдық 6
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ауылшаруашылығы кәсіпорнын нәтижелі басқарудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Өнімнің бәсекелестігін қамтамасыз ету үшін Қазақстандағы ауыл
шаруашылығын мемлекеттік қолдау 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
2 ӘДІЛ ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫНА ҚАРЖЫ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.1 Әділ шаруа қожалығы зерттеу нысаны 25
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Әділ шаруа қожалығына қаржылық 28
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Әділ шаруа қожалығына экономикалық 38
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРНЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛЫН БАҒЫТТАЙТЫН
ШАРАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.1 Әділ шаруа қожалығының бәсекелестігін арттыру үшін өндірісті
жоспарлау шаралары 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
3.2 Әділ шаруа қожалығының қызметін оңтайландыру барысын маркетинг
қағидасында 47
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.3 Дағдарыс жағдайында Әділ шаруа қожалығының бәсекелестігін арттыру
жағдайындағы 50
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 57
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ауыл шаруашылығы Қазақстанның экономикалық және
әлеуметтік саласында ерекше орын алады. Баршамызға мәлім, Республикамыздың
экономикалық өрлеуінде ауыл әрқашан ерекше орында болған және болады да,
қоғамымыздағы қоғамдық-саяси тұрақтылықтың негізі ауыл жұртшылығы.
Қазіргі уақытта ел тұрғындарының 43 пайызы ауылдық жердің тұрғындары.
Осыған қарамастан экономикалық әлеуетті жұртшылықтың үштен бір бөлігі ауыл
шаруашылығымен шұғылдануда. Бұл екі жарым миллион адам. Бұл дегеніміз ауыл
тұрғындарының үштен екісі өзін жұмыспен және табыспен қамтып отыр деген
сөз.
Ауылшаруашылығы экономиканың бір саласы ретінде өзінің бірқатар
ерекшелігімен, шынайы мәнбірмен тығыз байланыстылығымен айқындайды.
Ауыл шаруашылығы экономиканың бір саласы ретіндегі бірінші ерекшелігі
өндірістік жүйе - еңбек көзі болып табылатын тірі табиғатпен - жермен,
тірі ағзалармен – жануарлармен, өсімдіктермен тікелей байланысқан.
Өндірістік циклдың негізін тірі ағзалардың пайдалы ерекшеліктерімен,
құнарлы сапалық деңгейі адамға қажетті белгілі бір деңгейге дейін өсіруге
бағытталған әсер етуден құралады.
Ауа-райының маусымдық ерекшелігінен болатын үзілістерге байланысты
ауылшаруашылығындағы өндірістік цикл басқа салаға қарағанда ұзағырақ.
Мүйізді ірі қара етін өндіру бірнеше жылға созылады.
Нарықтағы аграрлық қатынастың ерекшелігін анықтайтын:
1) табиғи-климаттық мәнбірлердің әр-түрлілігі, ауылшаруашылығы
өнімдерін өндірушілерден тәуекел табиғи жағдайға байланысты, -
ауылшаруашылығы өнімдерін сақтандырудың құқықтық негізін қалау;
2) көбінесе табиғи факторларға, экономикалық шарттарға
ауылшаруашылығы нарығының, оның жағдаятына байланысты болғандықтан
ауылшаруашылығы өнімдеріне бағаның тұрақсыздығы;
3) ауылшаруашылығы өндірісіндегі өндірістік циклдың ұзақтығына
байланысты инвестицияның тартылуы әлсіз;
4) қазіргі уақытта Қазақстанның диқаншылық саласында заман талабына
сай жоғары сапалы, бәсекелестік қабілеті жоғары ауылшаруашылығы өнімдерін
өндірушілерді дамыту мақсатында терең өзгерістер өткізіліп жатыр және де
шаруашылық субъектілеріне басқару әдістерін ұйымдастыруда біршама дербестік
ұсынуда бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дағдарыс кезеңінде ауылшаруашылығы
кәсіпорынын басқарудың пайдалы маңызын арттырудың жолдарын анықтау.
Міндеттер бойынша жұмыста келесі тапсырмалар қойылады:
- ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқарудың ойтұжырымдық құбылысын
зерттеу;
- ауылшаруашылығы мекемесін басқаруды жетілдірудің тұжырымдамалық
қөзқарасын ашу;
- ауылшаруашылығы мекемесін пайдалы басқаруды негізгі бағыттарын
зерттеу;
- кәсіпорынның қызметтегі негізгі қаржылық көрсеткіштерін бағалауды
өткізу;
- ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқаруды ары қарай жетілдіруге
ұсыныстар әзірлеу;
- қорытынды шығару.
Зерттеу объектісі Әділ шаруа қожалығы болып табылады.
Зерттеу пәні. Жұмыстың мән-мағынасы – ауылшаруашылығы кәсіпорынын
басқару жүйесін ашу.
Әдістемелік және теориялық негізі. Дипломдық жұмыстық ойтұжырымдық
негізіне Котлер Ф., Бойда Х., Ионова А.Ф., Селезнева Н.Н., Портер М.,
Савицкий Г.В., Крылов Э.И., Жалкин А.Н. және т.б. ғалымдардың жұмысы
қолданылды.
Ғылыми тұрғыдан, бұл дипломдық жұмыстың жаңашылдығы, жаңа экономикалық
дәуірде ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқару мәселелерін жүйелеп зерттеу
мәселесінің пайда болғандығынан, жаңа экономикалық жағдайда басқару жүйесін
ұйымдастыруды жетілдіру және ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқарудың жаңа
жүйесін жасау болып табылады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Бұл жұмыс барысында алға қойылған
тапсырмаларды шешудің тәжірбиелік мәні зор, өйткені ауылшаруашылығы
кәсіпорынын басқару жүйесін талдау, ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқаруды
жетілдіруге бағытталған іс жүзіндегі шараларды жетілдіреді.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың маңыздылығы анықталынады; іс-әрекет және
дипломдық жұмыстың нысаны; дипломдық жұмыстың қолданыстағы маңыздылығына
қорытынды шығарылады.
Бірінші бөлімде дипломдық жұмыс тұжырымдық мағынада ашылып,
ауылшаруашылығы кәсіпорынын басқару құбылысын көрсетеді.
Екінші бөлімде Әділ шаруа қожалығының қаржылық-экономикалық
қызметіне талдау жүргізілген.
Бірінші және екінші бөлімнің негізінде Әділ шаруа қожалығын
басқарудың тиімділігін арттырудың шараларын ұсыну дипломдық жұмыстың үшінші
бөлімінде көрсетіледі.
Қорытынды бөлімде орындалған зерттеудің шешімі келтіріледі.
1 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ КӘСІПОРНЫН БАСҚАРУДЫҢ ОЙТҰЖЫРЫМЫ МЕН МАШЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
УАҚЫТТАҒЫ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Дағдарыс шартында ауылшаруашылығы кәсіпорнын басқаруды
жетілдірудің ойтұжырымдық тәсілі
Ауыл шаруашылығы – агроөнеркәсіпте де, халық шаруашылығында да күрделі
және көп еңбекті қажет ететін сала.
Біріншіден жерлік және климаттық шарттардың өндіріске әсер етуінен
тұратындығын айта кету керек.
Олардың кері әсер етуіне белгілі бір деңгейдегі биологиялық,
техникалық-технологиялық, ұйымдастыру–экономикалық факторлармен: ауа-райыны
төзімді, түсімділігі жоғары ауылшаруашылығы өсімдіктерін, өсімталдылығы
жоғары мал тұқымдарын жетілдіруді кең көлемде жүргізу, ауылшаруашылығын
заттық-техникалық негізде күшейту, өндіріске ілгерішілдік технологияларды
енгізу, еңбекпен өндірісті ұйымдастырудың экономикалық тетіктерімен саланы
реттеумен қарсы тұруға болады.
Бірақ, Қазақстанның ауылшаруашылығы белдеулерінің биоклиматтық күш-
қуаты өз алдына төмен, саласы – артта қалған материалды техникалық негізге
сүйенуде, ауылшаруашылығы экономикасының жалпы деңгейі ауылшаруашылығы
өндірісін дамытудың экономикалық тетіктерін бар күшімен қолдануға мүмкіндік
бермейді.
Осыдан, дамудың бәзбір жетістіктеріне қарамастан, біздің
ауылшаруашылығымыз дамыған елдердің ауылшаруашылығы деңгейіне әлі жете
алған жоқ.
Еліміздегі ауылшаруашылығы саласының жағдайы жалпы экономиканы қайта
құру барысында күйзеліске ұшырады.
Әлемдік тәжірибенің өзі өндірістің құлдырау кезеңі қайта құру
барысының бас кезеңіне келетіндігін дәлелдеп келеді.
Дүниежүзілік дағдарыс тарихын зерттеу дағдарыс барысында экономиканың:
тоқырау – құлдырау – дағдарыс – тірілу – реттелу – көтерілу кезеңінен
өтетіндігін анықтап отыр. Бірақ, бұл барлық мемлекеттер автоматты түрде осы
дәл осы кезеңдерді қаз-қалпында өтеді деген мағынаны білдірмейді (анығырақ:
тоқырау кезеңін өткергендер). Тоқыраудан өту түбегейлі экономикалық
шешімдер мен нақты іс-шараларды жүзеге асыруды талап етеді.
Қазіргі уақытта біздің экономикамыз дағдарыс кезеңін бастан өткеруде.
Ауылшаруашылығы өндірісінің ішкі жалпы өнімінің көлемі өте аз, отандық
өнімдер өндірісі халықтың сұранысын теңгере алмауда.
Ауылшаруашылығы кешенінің салааралық байланысы қатынасының деңгейі
төмен. Баға теңсіздігінен ауылшаруашылығы өндірушілері 65-70 пайыздық
шығынға ұшырай отырып, дайын өнімнен бар-жоғы 10-30 пайыз табыс көре алады.
Ауылшаруашылығының заттық-техникалық базасы ескірген. Тракторлардың
жетімділігі 56 пайызды, астық жинайтын комбайндардың жетімділігі 61 пайызды
ғана құрайды. Осының 70 пайызының өзі өз қажырын атқарып қойған техникалар.
Ауылшаруашылығы кәсіпорындары, шындығында, минералды тыңайтқыштарды
қолданбайды. Олардың қаржылық жетістіктері төмендеп кеткен [1].
Мемлекеттік бағдарламалардың басты назары ауыл шаруашылығына, жалпы
агроөнеркәсіптік кешенге аударылуы қажет, әйтпесе дағдарыс үрдісі жалғаса
бермек.
Басты назарға салаға қаржы шоғырландыру, салық салудағы және несиені
алудағы жеңілдіктер, мемлекеттік қаржыландыруды кеңейту және басқа да
экономикалық іс-шараларды жүргізу жатқызылады. Заттық-техникалық негізді
нығайту, әлеуметтік мәселелерді шешу үшін керек.
Осы қалыптас басты шарттар шешімін табысымен кәсіпорынның жағдайы
түзеледі, осы уақыттан бастап өндірісті ұйымдастыру талабы да арта түспек.
Өзгерістердің бастапқы кезеңінде кәсіпорындарды қайта құрудан үлкен
табыстар күтілген. Колхоздар мен совхоздардың негізінде қайта құрылған жаңа
ұйымдастыру-құқықтық негіздегі кәсіпорындарға толық экономикалық
тәуелсіздік ұсынылысымен, олар нарықтың жаңа заңдары мен тәртібін қолдана
отырып өндіріс қуатын арттыра алады деп болжанған. Бірақ, олай болмады,
өйткені кәсіпорынның қуаттылығының кілті құқықтық-ұйымдастыру негізінде
емес, ол өндірісті табысты ұйымдастыра білуде.
Өндірісті табысты ұйымдастыра білу дегеніміз – ұзақ уақытқа мақсат қоя
білу; өндірістің табысты бағдарламасын жасау; басқару және ұйымдастыру
негізін қалау; шаруашылықты үнемді жүргізу; негізгі қорды жинау;
шаруашылықтың ішкі экономикалық құрылымын анықтау; жоспарлау, есеп және
бақылаудың қолайлы жүйесін кіргізу; жоғары пайдалы еңбекті ынталандыру;
жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын жасау.
Өндірісті ұйымдастырудың қағидасын, шарасы және қалыбын табуда
ғылымның алатын орны зор. Ғылыми жетістіктерді өндірісте табысты пайдалана
білу – кәсіпорын басшылары мен мамандарының басты міндеті.
Ауылшаруашылығы экономисті ауылшаруашылығы өндірісінің даму
ерекшелігін жақсы білуі шарт: кәсіпорынның өндіріс пен ұйымдастыру
құрылымының негізгі әдістерін, ішкі шаруашылық бөлімшелері негіздерін,
шаруашылықты жүргізу жүйесін, шаруашылық қалыбын, жұмысшылардың қорды
пайдалы жұмсаудың топтық ұстанымы мен қағидаларын, әдіс-шаралары мен
қалыбын, мал шаруашылығы мен дақылдарды өсірудегі техникамен технологияның
ілгерінді түрлерін қабылдау; еңбекті материалды ынталандыруды
ұйымдастырудың қалыбы [2].
Заманауи маман нарықтық қатынас туралы білімді, кәсіпкерлік ұстанымы
жоғары, өндірістік шаруашылық жағдайдан хабардар, басқару-ұйымдастыру
туралы дұрыс шешім қабылдауға қабілетті болуы шарт.
Өндірістегі маман-технологтардың экономикалық білімді болуы шарт.
Өндірістік саланы, өндірістегі үрдісті ұйымдастыру барысында
технологиялық және ұйымдастыру шешімінен экономикалық пайдалы нәтиже алу
үшін дер кезінде түзетулер жасауға даяр болу керек.
Ауылшаруашылығы өндірісінің ойтұжырымы мен нақты іс нәтижесі салдарын
терең білу, іске шығармашылық тәсілмен қарау, жетекшілік пен кәсіпкерлік
ұстанымды, ұжымның жұмысын ұйымдастыра білу – қазіргі заманның
ауылшаруашылығы маманына қойылатын басты талап болып табылады.
Кәсіпорынды нарықтық экономика жағдайында басқару орталықтандырылған
әкімшілік-басқару жүйесінен әлдеқайда қиынырақ.
Бұл құқықтар мен жауапкершіліктің артуымен, қоғамда болып жатқан
өзгерістеріне төтеп бере алу қажеттілігімен байланысты.
Бұрын кәсіпорындар дербес шешпеген және алға қоймаған жаңа міндетті
мақсаттар мен тапсырмалар пайда болды, көптеген жаңа кәсіпорындар пайда
бола бастады, жекешелендіру үдірісімен меншік түрі өзгерді, жаңа шаруашылық
байланыстар пайдаланыла бастады, нарықтық басқару тетігі жетіле бастады.
Осыған байланысты пайда болған көптеген мәселелердің шешімін кәсіпқой
басқару жүйесінсіз шешу мүмкін емес.
Және де, жаңа экономикалық және әлеуметтік қатынастар нығаюымен оның
атқаратын міндеті де ұлғаяды, себебі басқару дегеніміз – қоғамдық дамудың
қозғалтқышы.
Ауылшаруашылығы кәсіпорнындағы үрдісті түсіну үшін бастысы ұйымдастыру
және басқару ұғымын анықтап алу қажет.
Ұйымдастыру – бір мақсатты, мағыналы, тапсырма бойынша, өзіндік
- қаржылық қоры;
- материалдық қоры;
- жер қоры;
- жұмыс күшінің қоры;
- ақпараттық қоры;
- уақытша қоры;
- бар, өзара қарым-қатынастағы басқарылатын бөлімдердің (бөлімшелер,
адамдар және т.б.) ашық жүйесі [3].
Басқару – бұл кәсіпорындағы аталған алты қордың алдын ала мақсаттағы
стратегиялық жоспар бойынша бөлініп, қозғалуы нәтижесін үздіксіз бақылау
үрдісі.
Басқарушы өнері - сыртқы мәнбірлердің өзгеруіне қарамастан алдын ала
жоспарланған нәтижеге жету болып табылады.
Ауылшаруашылығы кәсіпорнын басқару меншік түрімен шаруашылықты жүргізу
қалыбымен тығыз байланысты.
Жеке меншік түрімен шаруашылықты жүргізу қалыбы қатынасының дамуы
қоғамдық тарихтың негізгі бөлігі болып табылады.
Бұл үрдіс алдын ала себептер мен бір-бірімен тығыз байланысты бірқатар
шарттар мен факторлармен анықталады.
Ол меншік нысанына ғылыми - техникалық алға басу нәтижесінде сандық
және сапалы өзгертулермен ескертілген. Тап осы мәнбір ықпалымен өндіргіш
күштер, дайын еңбек өнімі көлемі артады (таратуға, айырбасқа және иеленуге
жататын), әр түрлі меншік нысанының мағынасы өзгереді (сонымен қатар, ой
меншігі құндылығының соңғы жылдардағы жылдам өсуі).
Меншік түрлерінің жетілуімен шаруашылық қызметті басқару меншік
субъектілерінің мінез-құлығындағы өзгерістермен қатар экономикалық, саяси,
заңдық, демографиялық және басқа шарттардың күрделі жиынтық дамуына тәуелді
болады.
Заманауи ғылыми әдебиет қалып түсінігінде тәсіл және айтылулардың
қабылданған амалын, құрамдас бөліктердің бірлігін, қасиетін, ішкі
үдерістің, байланыстардың және нысанның қайшылықтарының іске асырылуын
жеткізеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің ұйымдық түрлерін келесі негізгі
мінездемелермен топтастыруға болады :
1) мөлшер деңгейіне - салыстырмалы ұсақ, орта және ірі;
2) еңбекті бөлу деңгейіне - мамандандырылған және көпсалалы
әртараптандыру;
3) еңбекті қоғамдастыру деңгейіне - дара, жанұялы, ұсақ топтық, ірі
ұжымдық ;
4) техникалық жабдықталу деңгейіне - қолдық еңбек басымдылығымен,
жартылай-механикаландырылған, кешендік-механикаландырылған,
автоматтандырылған;
5) шоғырландыру деңгейіне қарай - орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған;
6) ғылыми негіздегі технологиялардың қолданылу деңгейі - дәстүрлі, жарым-
жарты жетілдірілген, ғылыми негізді [4].
Сонымен қатар кәсіпорынның жұмыс жасау нәтижелілігі недәуір мөлшерде
экономикалық, әкімшілік, құқықтық және әлеуметтік-психологиялық әдістердің
дұрыс үйлестірілуіне тәуелді болады.
Нарықтық экономика шарттарында бұл әдістерді қолдану заттық-ақшалы
шығындардың үнемділігін қамтамасыз етуге және кәсіпорынның пайдалылығын
жоғарылатуға бағытталған болуы керек.
1.2 Ауылшаруашылығы кәсіпорнын нәтижелі басқарудың негізгі бағыттары
Ауылшаруашылық өндірісін ұйымдастыру-жерді, еңбекті, техниканы, заттық-
өндіріс және қаражаттық қорлардың өлшемдерін нәтижелі қолдану жүйесін іске
қосу арқылы ірі көлемдегі жоғары сапалы өнімді аз мөлшердегі шығынмен алу
болып табылады.
Соңғы жылдардағы қайта құру үрдісімен көптеген колхоздар мен совхоздар
акционерлік немесе басқа қоғамдастыққа және серіктестікке, ауылшаруашылығы
кооперативтеріне, шаруа қожалықтарына немесе олардың қауымдастығына айналып
кетті.
Кәсіпорындардың біразы бұрынғы құқықтық-ұйымдастыру қалыбын сақтап
қалды.
Бастапқы міндет, ауылшаруашылығы кәсіпорнының, шаруа (фермерлік)
қожалығының нарықтық экономика шарттарында болашағы бар қалыбын құру болып
табылады.
Сонымен қатар пайдалылық өлшемі ретінде өндірісті ұлғайту, шығындарды
үнемдеу, әлеуметтік жағдайды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорынның қор тәуелсіздігін қамтамасыз етілу деңгейін, кәсіпорынның
қорын пайдалы қолдануды ұйымдастыру қағидасын негіздеп алу қажет.
Жердің, негізгі қордың және айналым қаражатының, жұмыс күшінің бар
болуы кемел өндірістік бағдарламаға сәйкес болуы керек, өндірістік күшті
шоғырландыру-өндірістің ұлғаюына, ал қордың әр түрі мейлінше пайдалы
қолданылуы қажет.
Жерді пайдалануды ұйымдастырудың басты талабы оны сандық және сапалы
есеп жүргіздіре отырып, шаруашылық және экономикалық тұрғымен жер телімін
өңдеу мен тыңайтуды, топырақ қабатын сақтаудың басқа да шараларын ұдайы
жүргізу.
Өндіріс құралдарын қалыптастыру мен пайдалану бағытындағы басты
тапсырма негізгі және айналымдағы құралдарды жандандыру, машиналар мен
құралдарды меңгеру жүйесі, машина-трактор паркін зерделеп жабдықтау,
техникалық құралдардың жетілген түрлерін қолдану, техникалық қызмет көрсету
жүйесін жетілдіру, жөндеу және күту, қалыпты таңдау және нарық шартында
қормен қамтамасыз ету бағытындағы кеңестер мен ұйымдастыру іс-шараларына
тоғысады.
Еңбек қорының мүмкіндіктерін пайдалы қолдану мәселесі оның
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметіндегі ерекше орын алу шарты, оның
қалыптасу мәнбірін зерттеуге сілтеме жасайды.
Маусымдық қана емес еңбек күшін қолдану, еңбек және еңбек үдерісінің
жетілген түрлерін меңгеру, жұмысшыларды жоғары өндірісті еңбекке
ынталандыру уәжін ойлап табу мәселесі туындап келеді.
Нарық шартындағы өндірісті жоспарлау мен жобалауды ұйымдастыруда тың
шешімдер қажет.
Жоспарлау жүйесі, жобалау кағидасын, кәсіпкерлікке, коммерцияға,
бәсекелес ортаға бағытталған өндіріс-қаржылық қызметтегі көрсеткіштерді
тереңірек зерттеу мәселесі туындады; сәйкесінше жоспардың орындалуын
жобалау мен бақылауды ұйымдастыру жүйесі өзгереді.
Технология мен техниканың жетілуі мал шаруашылығы мен дәнді дақылдарды
өсіру өндірісін ұйымдастыру жүйесініе өз әсерін тигізеді.
Өсімдік өсіру саласындағы ауылшаруашылығының әрбір дәнді дақылын өсіру
барысындағы еңбек үдерісін ұйымдастыруды ары қарай зерттеуді жалғастыру
қажет (жерді егуге дайындау, егу, дақылдарды күту, жинау, дақылды тауарлық
қалыпқа келтіру).
Өндірістік үдерістердің ерекшелігіне байланысты мал шаруашылығында,
мал мен құсты бағудың, мал басын көбейтуді ұйымдастырудың, зоотехникалық
шарттарға сәйкес жануарларды азықтандырудың ілгерілемелі жүйесін негіздеу
мәселелері тұр [5].
Салалардың ерекшелігіне байланысты, еңбекті материалды ынталаныруды
ұйымдастыру қалыбына кеңестерді табу қажет.
Мал және құс шаруашылығындағы өндірісті ұйымдастырудың жаңа амалдары
мен тәсілдерін экономикалық бағалау әдістемесі жетілдіру керектігі айқын.
Шаруа (фермер) қожалықтарының, ауыл тұрғындарының жеке ауласындағы
шаруашылықтың, өнеркәсіптік кәсіпорындардың қосымша шаруашылықтарының
(агроцехтар) өнімдері өндірісін ұйымдастырудың жаңа жолдарын қарастыру
қажет, олардың ауылшаруашылығын жабдықтау, дайындау т.б. кәсіпорындармен
байланысын күшейту қажет.
Нарықтық қатынасқа көшу заттық-техникалық құралдарды орталықтан
жабдықтау жүйесінің тоқтауына әкеліп соқты. Кәсіпорындар олардың
жабдықталуына өздері жауапты болды. Осыдан тұтынушы кәсіпорынның
жабдықтаушы-кәсіпорынмен, делдал кәсіпорындармен келісім-шарттық қатынастар
әлеуеті артты. Кәсіпорында заттық-техникалық жабдықтаудың жаңа қалыптары:
бөлшек және еркін толайым саудасы, өндіріс құрал жабдықтарын тауар биржасы
арқылы алу, аукциондар, жәрмеңке, жалға, лизингке алу туындайды.
Ауылшаруашылығы кәсіпорнындағы өндірістік қызмет көрсетуде өзгерістер
болуда. Машина-трактор паркін, электротехникалық жабдықтарды жөндеу мен
күтудің жаңа қалыбы пайда болады.
Агрохимиялық, жер өңдеу, мал дәрігерлік, транспорттық қызмет көрсетуді
ұйымдастыру жетілдіре түсу қажет.
Кәсіпорынды өндірістік жабдықтауды оңтайландырудың қалыбын және
кәсіпкерлік шешімдерді шаруа (фермер) қожалықтарындағы ұйымдастыру
ерекшеліктерін есепке ала отырып негіздеу маңызды мақсаттардың бірі болып
есептеледі.
Агроөнеркәсіптегі, соның ішінде дәнді дақылдарды өсіру саласында орын
алған салааралық теңсіздік дайын өнімнің шығындануына әкеліп соғады. Соның
бір себебі сақтау негіздерінің ескіруі.
Сақтаудың ілгерілемелі технологиялық амалдарын негіздеу, сәйкесінше
заттық-техникалық базаны, ауылшаруашылық өнімдерін сақтау кеңістігіндегі
шаруашылықаралық қауымдастық қалыбын жетілдіру қажет.
Өнімді тауарлық деңгейге жетілдіру және өндірістік өңдеу оның ысырап
болуына тікелей себепкер. Осы үдерістің пайдалы қалыбының мүмкіндігінше
нәтижелі амалы экономикалық бағалау тұрғысынан таңдап алынады.
Дайын өнімді уақытында және пайдалы өткізу мәселесі өз маңызын
жоғалтпай тұр.
Бәсекелес ортаны есепке ала отырып, мейлінше пайда түсіретін өткізу
жолдарын табу қажет.
Тауар өндірушілерге өнімді сату амалдары мен жолдарын таңдауда бағдар
беруші экономикалық бағалау тәсілдерін шығару әзірлемесін негіздеу қажет.
Өнімді пайдалы өткізудің кепілі ретінде өнімді өндіру орнында қабылдап
алушы серіктеспен ұзақ мерзімді экономикалық байланыстың болуы тәжірибенің
өзі көрсетіп отыр.
Кәсіпорындарда нарықты зерттеу қызметін ұйымдастыру жүйесінің
әзірлемесі жасалуы қажет.
Кез келген кәсіпорындар мен табиғи экономикалық аймаққа қолданысқа
келетін біркелкі ұсыныстар мен кеңестерге әзірлеме жасау мүмкін емес. Әрбір
өндірістік жағдайға немесе өндіріс тәжірибесіне дайын емдік әзірлеме бола
алмайды [6].
Кәсіпорында пайдалы басқаруда пайдаланылатын бірқатар әдістері бар.
Егер бұл осы уақыттағы қолданыстағы заңдарды қабылдаса, іс тәжірибеге
сүйенсе, үздіксіз зерттеліп және жинақталса, бұл әдіс ғылыми болып
табылады.
1) монографиялы әдіс–саланың, кәсіпорынның ұзақ мерізімді тәжірибесі,
үлгідегі құбылыстарды (үрдістерді) терең зерттеуге негізделеді. Беталысты,
ілгерілемелі тәжірибені толығырақ анықтауға мүмкіндік береді. Әдістің
құрамдас бөлігі: мәселені көтеру (мақсатты), зерттеу нысанын таңдау, нақты
материалды іріктеп алу және оны аналитикалық өңдеу; үдерісті зерттеу;
өндірісті ұйымдастыру амалдары мен тәсілін; ғылыми тұрғыдан қарау;
ілгерілемелі тәжірибені қолдану үшін кеңестер беру.
2) Абстрактілі-зерделі–айқын құбылысты, үдерістің белгісіз жақтарын
және белгілерін зерттейді. Белгілі мөлшерде зерттеуге арқау болып отырған
дерексіз зерттеу нысанын зерделеп танымдық әсерлейді. Әдістің құрамдас
бөлігі: мақсат пен тапсырманы анықтау; үдерісті бақылау (құбылысты); талдау
арқылы ғылыми деректеме келтіру; синтездеу; индукциялау; дедукциялау;
тұжырымдамалық жалпылау; өндірісті ұйымдастыруда тәжірибедегі тоқтамды
қолдану.
3) экономикалық-статистикалық әдіс-өндіріс мәнбірін, оның нәтижеге
ықпал жасауын, үлкен нысандардың жиынтығын зерттеу үшін қолданылады.
Керексіз жағдайды (шартты) болдырмауға мүмкіндік береді. Әдістің құрамдас
бөлігі: мақсатты айқындау, зерттеу нысанын таңдау; жалпы бақылау;
жинақтаушы және зерделеу бірліктерін қолдана отырып бастапқы мәндерді
топтау; көрсеткіштердің өзара байланысын анықтап табу (мәнбір және нәтиже),
серпін қатарын құру, теңгермені есептеу, индексті, өзара байланысты қолдану
(корреляция), дисперсиялық талдау; осы ойтұжырымдық жалпылауды іс-
тәжірибелік шешімдерді шығару барысында қолдану.
4) тәжірибелік әдіс-өндірісті ұйымдастыру амалдары мен тәсілдерін
экономикалық бағалау үшін тәжірибелерді орнату барысында, кәсіпорын қызметі
шарттарының, олардың нәтижелілікке ықпалын жасаудың, зерттеудің жоғары
сапалылығына жетуге мүмкіндік береді. Әдістің құрамдас бөлігі: мақсатты
анықтау; өндірістік тәжірибе орнатуға әдістеме өңдіру және оны қою; алынған
мәліметтерді өңдеу; нәтижелердің нақтылығын бағалау; ғылыми жалпылау;
кепілдемелерді өндіріске оңтайландыру.
5) есептік-құрылымдық әдіс–кәсіпорынның өндірістік тұтас жүйесінің
немесе бөлек жақтарының дамуының келешектегі нұсқасын жасауда қолданылады.
Мақсатқа жетудің ең нәтижелі амалын таңдауға мүмкіндік береді (алға
қойылған тапсырманың шешімін). Әдістің құрамдас бөлігі: мақсат пен
тапсырманы айқындау; өндірістің жағдайына ұйымдастырушы-экономикалық
тұрғыдан талдау жасау (алға қойылған мақсатты шешу); қойылған шарттар
жағдайында өндірістің ең таңдаулы мүмкіншіліктерін қолдануды жобалау;
амалдарды техника-экономикалық және ұйымдастырушылық тұрғыдан бағалау;
шешімнің ең таңдаулы амалын таңдау; жобаны игеру үшін іс-шараларды
жалпылау.
6) математикалық жобалау әдісі-өндірістің, оның жекелеген
технологиялық деңгейін, үдерісті, ұйымдастыру-экономикалық, техника-
технологиялық шешімдерді оңтайландыру үшін қойылған мақсаттарды шешу
барысында қолданылады. Кәсіпорынның, аймақтың мүмкіншіліктерін іс жүзінде
пайдаланудың ең таңдаулы амалын, іс жүзінде оң нәтижелерге жетудің
оңтайландырылған бағыттарын табуға мүмкіншілік береді. Әдістің құрамдас
бөлігі: мақсат қою; оңтайландыру өлшемін табу; мақсатқа сәйкес көрсеткіштер
мен шарттарды анықтау (шектеулер мен ауыспалылар құрамында); нормативтік
материалдарды және басқа бастапқы мәндерді таңдап алу; экономика-
математикалық тапсырманың шешімі табу; нәтиженің шынайылығын және
нақтылығын бағалау; үйлесімді шешімді өндіріске кепілдеу [7].
Әрбір амалдың өз ерекшеліктері мен кемшіліктері бар.
Абстрактілі–қисынды әдіс үнемі шындыққа жанаса бермейді, экономикалы-
статистикалық әдіс нақты күй-жайды ашады, қорды таппайынша, есепті-
конструктивті көп еңбекті талап етеді, математикалық әдіс бастапқы
мәндердің нақтылығын, шынайы мөлшерлігін талап етеді.
Нақты мақсаттарға орай зерттеулер әдістердің нақты біреуін немесе
оларды қосарлап қолдануы мүмкін. Нәтиженің шынайылығын мүмкіндігінше
өндірістік тәжірибе қою арқылы бағалау өте дұрыс.
Ауылшаруашылығы өндірісін ұйымдастырумен тікелей бағынышты бірқатар
заңдар бар. Олардың біразын атасақ:
1) ең аз салыстырмалылардың заңы–сәйкестікте сыртқы әсерлердің
мөлшерлі өзгерісі пайда болған жағдайда немесе жүйе құрылысының күй-жайына
салыстырмалы кедергі бірліктен төмен болған жағдайда бұзушылық үдеріс
пайда болады. Өндірістік жүйеде осы заңмен әлсіз буын немесе тар орын
мәселесі тығыз байланыста.
2) өсу мәнбірінің жиынтылық заңы–осы заңға сәйкес өнімнің түсіміне
минимумдағы бір ғана мәнбір әсер етпейді, ол олардың жиынтығы. Әрбір мәнбір
өзгерген жағдайда өнім түсіміне әсер етуі минимумға тәуелді болмайды.
3) серпінді (қозғалыстағы) тепе-теңдік заңының мағынасы, жүйеге әсер
ету барысында тепе-теңдікке әсер етуші шарттарды өзгеріске ұшырататын
болсақ, осы өзгеріске қарсы тұру үдерісі пайда болады.
4) өндірістің ұлғаю заңы–өнімнің бір данасына жұмсалатын еңбек және
заттай салымдар ұлғайғанда оның өзіндік құны азаяды, бірақ оптималды
үйлесімге жеткенде шығындардың ары қарай ұлғайтылуы өнімнің өзіндік құнының
артуына әкеліп соғады [8].
Ауылшаруашылығы заңдылығын келесі топқа біріктіруге болады.
1) тарихи-шынайы заңдылық. Ауылшаруашылығының бір ерекшелігі оның
табиғи мәнбірге, кәсіпорынның орналасу аймағына, өндірісті ұйымдастыру
шартына байланысты болуында.
Дұрыс ұйымдастырушылық шешім қабылданса да, болжанбаған жағдайдың
болуы (бұршақ, құрғақшылық, індет, мал немесе дақылдардардың ауруы) оның
орындалуына кедергі келтіреді.
Жерлік-климаттық шарттар-белгілі бір аймақтың биоклиматтық жағдайы
өндірістің мамандандыру бағытын айқындайды. Мамандандыру табиғи-
географиялық мәнбірлерді мейлінше қолдану. Ол өндірісті шоғырландыруға,
оның көлемін ұлғайтуға, өнімді алу үшін технологиялардың ілгерілемелі
түрлерін, жоғары өнімді заманауи техниканы қолдануға әкеледі.
Ауылшаруашылығында өндірістік шығындардың ерекше құрамы бар, оның
құрамдас бөлігінде құрылысқа, асыл тұқымды мал, дақылдардың сұрыптарын
алуға жасалатын шығыстарды жатқызуға болады.
Бұл салада еңбек қорының қауіпсіздігі жоғары орында-кернеуі мен
техникалық құралдарды қолдануда пайдалылық деңгейі әр түрлі жұмыстарды
атқару үшін модификациясы мен қуаттылығы әртүрлі техника қажет.
Ауылшаруашылығының негізгі қоры-жер. Өнімнің түсімі оның құнарлығымен
тікелей байланысты. Құнарлылық себу жиілігімен, тыңайтқыштар енгізумен,
жерді оңтайлы тәсілмен өңдеу арқылы реттеледі. Ауылшаруашылығы өндірісін
басқа салалардың кейбірімен қосарлағанда оның пайдалылығы жоғарылайды.
Бірнеше саланың дамуы еңбекті үнемді қолдануға, жұмысшылардың сұранысын
толығырақ қамтуға мүмкіндік береді, пайдалы өндірісті ұйымдастыруға
мүмкіндік береді. Көпсалалы өндірістегі өнімнің бір түрі нарықта
сәтсіздіктерге ұшыраса да басқасынан түскен пайда оның орнын толтыруы
мүмкін. Дақыл өсіру немесе мал шаруашылығының өндірістік жүйесінің құрамдас
бөліктері өзіндік бағыты бар, оны игеру тиісінше кешендік іс-шараларды іске
асыруды талап етеді. Жер қабатын қажетті өңдеусіз жоғарғы өнімді дақылдар
отырғызумен, мал азығының жетімсіздігімен, жануарлардың жақсы ұсталуымен
толтыру мүмкін емес.
2) Техникалық және технологиялық заңдылықтар. Техникалық қамтамасыз
етілу, өндірістік үрдістерді механизациялау жұмыстың еңбек сыймдылығын
төмендетеді, қол еңбегін қысқартуға жетелейді. Өндірістің пайдалылығын
арттыруға жұмыстың бір түрін механикаландыруды пайдалану емес, ал өнімнің
негізгі түрлерін өндірудегі машиналар жүйесін пайдалану қолғабыс жасайды.
Машиналар жүйесі өндірістік жүйені кешенді механикаландыруға және
автоматтандыруға, өндірістің жұмыс бірлігі мен өнімнің еңбек сыймдылығы
шығындарын азайтуға мүмкіндік береді. Ілгерінді қарқынды технологияларды
пайдалану ауылшаруашылығы мәдениеттерінің және малдың өнім бергіштігін
арттырып, өнімнің өзіндік құнын азайтады.
Жоғарғы деңгейдегі технологиялардың сәйкесінше техникалық құралдармен
жабдықталса үйлесімді, келісімді, ырғақты, тоқтаусыз жұмыс өндірісін
ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Кәсіпорындағы жоспарлау, есеп, саралау
жұмыстарын, технологиялық үрдерісті компьютерлендіру өндірісті
ұйымдастырудың пайдалылығын арттырады.
3) Ұйымдастырушылық заңдылықтары. Басқарушы-ұйымдастырушылық бұтақтың
жетіктігі, өндірістегі оңтайлы атқарушылық қызметтің құрамы әкімшілік және
бөлімшелердің уәкілеттілігін шектеуге, басқаруды жетілдіруге мүмкіндік
береді [9].
Бөлімшелердегі ұжымдардың дербес шешім қабылдауы, өзін-өзі басқару
қабілеттілігі, өндірістік бағдарламаға талдау жасауға, оны экономикалық
ықыласпен орындауға, өзіндік бақылау жасауға мүмкіншілік береді.
Бөлімшелер кәсіпорынның бірінші құрамдас бөлігі ретінде жалпы
шаруашылық жетістікке жетуді анықтайды, олардың бір-бірімен келісім-шарттық
негізде ынтымақтастығы мен басқару органдарымен дұрыс ұйымдастырылған
жағдайда өндірістің нәтижелілігін көтереді.
Кәсіпорынның өндірістік инфрақұрылымды жетілдірудегі келешегі-
ауылшаруашылығы өнімін өңдеуді жетілдіру, азық цехын құру, сақтау
қоймаларын, жол құрылымын жетілдіру, құрылыс материалдарын жасау, осы
бағытта басқа кәсіпорындар, ұйымдар қауымдастығын дамыту.
Өндірісті ұйымдастыру жағдайы жұмысшылардың біліктілігімен тікелей
байланысты. Білім деңгейін үнемі көтеру шаруашылық жүйесін пайдалы
жүргізудің негізгі шарты.
4) Экономикалық және әлеуметтік заңдылықтар. Экономиканың кез келген
деңгейдегі және аясындағы негізгі заңдылық өндірістік қатынастардың
өзарашарттық және ынтымақтастығын дамыту және өндіруші күштерді жетілдіруге
негізделеді. Өндірістік үрдісті жетілдіре беруде уақыттық шектеу
қойылмайды, ол ұдайы жетілдіріле бермек.
Өндірістік күштің өсу қарқыны уақыт және шығыстарды талап етеді.
Осыған байланысты өндірістік қатынастар белгілі бір уақытта дами отыра,
өндірістік күштердің жағдайына ыңғайластырыла қояды. Бөлімшелердің
жұмысының пайдалылығына еңбекті ұйымдастыру деңгейі мен қалыбы әсер етеді.
Ерікті түрде, кадрларды алудың оптималды түрі, құрамның тұрақтылығы, өзін-
өзі басқару, еңбекті ұйымдастырудың негізгі қалыбы болып табылады. Еңбекті
ұйымдастыру деңгейін анықтаушы мәнбірі болып, өндірісте қолданылатын
құралдардың жай-күйі, қолданылатын технологиялардың деңгейі, өндіріске
қызмет көрсету жүйесі, ұжымды басқарудың қалыбы мен амалдары болып
табылады. Өндірісті ұйымдастырудың нәтижелілігі мен кейінгі жетістігі болып
еңбектің өнімділігінің өсуі, өнімнің бірлігіне кететін уақытты үнемдеу
болып табылады. Бұл-біріктіруші көрсеткіштер, экономикалық және әлеуметтік
мәнбірлердің қолданылу деңгейін жалпыланған көрсеткіші.
5) Экологиялық заңдылық. Ауылшаруашылығы өндірісі қоршаған ортаға әсер
ете отырып, ашық кеңістікте іске асырылады. Тыңайтқыштар себу
технологиялары және техникасын (мерзімді, енгізу мөлшерін) сақтамау,
топырақ қабатының реакциясын реттеу компоненттерін қолдану, өсімдіктерді
қорғау үшін қолданылатын құралдардың төмен сапалылығы, жалпы топырақ өңдеу
жүйесінің бұзылуы, топырақ қабатының ластануына, оның құрамының
нашарлауына, микрофлорасына кері әсерін тигізеді [10].
Экологиялық жағдайдың нашарлауы дақылдарға, мал азығына, мал азығынан
мал өнімдерінің сапасына және айналымның аяғы азық-түлік сапасына әсерін
тигізеді. Осыдан, экология мәселесі адам өмірінің қауіпсіздігі мәселесіне
айналып отыр.
Заңдылықтарды зерттей жүріп, олардың жаңа түр өзгерістерін табу,
өндірісті ұйымдастыру барысында ескеру керек.
1.3 Өнімнің бәсекелестігін қамтамасыз ету үшін Қазақстандағы ауыл
шаруашылығын мемлекеттік қолдау
Ауылшаруашылығын мемлекеттік реттеу және қолдау бұл саланың өзіндік
ерекшелігіне қарай жүргізіледі.
Бұл ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілер өндірісінің табиғи-климаттық
шарттардан және қайта өңдеу саласындағы серіктес өкілдерімен
салыстырғандағы бәсекелес бола алмауы себеп, өйткені олардың монополистік
жағдайы жоғары, әйтеуір құрдымға кетпеу үшін өнім төмен бағаға өткізіледі,
бұл бағытта өнім өндірушілердің бәріне кепілдік жоқтығы.
Ауылшаруашылығының осалдығы және нарықтық шарттарға көндігу қиындығы
өнімнің өзіндік құны мен сатылу бағасы айырмасының аздығы бұл- бәсекелестік
шарттарының өндірушілердің өнім бағасын өзіндік құнынан алыстатпайды,
келесісі-оның саланың табыстылығы есебінен көтерілуі мүмкін емес, бұл
тұрғындардың тұтынушылық қабілетінің төмендеуіне әкеліп соғады. Және де,
ауылшаруашылығы өнімдері тез бұзылатындықтан, оны тез арада сату керек, оны
сақтау және тасымалдау қымбатқа түседі.
Әсіресе, ауылшаруашылығы саласы, жағымсыз сыртқы әсерлерге қарсы
тұруға тура келгендіктен, отандық азық-түлік нарығын сырттан әкелінген,
арзан болса да, сапасы сенімсіз азық-түлік тауарлардың басқыншылығынан
қорғау шартын, сәйкесінше кедендік саясатты жүргізу, отандық тауар
өндірушілерді ынталандыру және азық-түлік өнімдерінің мейілінше ішкі
нарықта сатылуын қамтамасыз ету үшін қуатты протекционистикалық саясатты
қажет етеді.
Сондықтан, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауындағы ауыл шаруашылығын көтеру туралы ұсынысының әлеуметтік
маңыздылық шарты, көкейтестілігі шүбә келтірмейді.
Жолдауға сәйкес ҚР агроазықтық бағдарламасы жасалынып, бекітілді. Оны
іске асыру үшін 150 млрд. теңге бөлінді. Бұл шаралар агроөнеркәсіптік
кешендегі салааралық теңсіздікті реттеу үшін бағытталып, жалпы және арнайы
шараларға бөлінеді.
ҚР Президентінің Жолдауында 2010 жылға дейін ауылды көтеру кезеңі деп
жарияланған. Ауылдық аймақтарда ауылшаруашылығын жаңғырту және жетілдіру
бойынша негізгі мақсаттарды шешу Үкіметтің әлеуметтік-экономикалық
саясатының негізгі тақырыбын құрайды.
Бұл бағдарлама Президенттің үстіміздегі жылдағы Жолдауында нақтыланды
және бекітілді.
Аграрлық салада экономикалық өзгерістерге байланысты шаруашылықтың
көпсалалы многоукладный формалары түзілді, олар:
1) 11286 шаруа қожалықтары;
2) өндірістік кооперативтер;
3) акционерлік қоғамдар;
4) мемлекеттік кәсіпорындар [11].
Ауылды нығайту үшін қайта құрудың келесі кезеңі ірі және орташа
тауарлық ауылшаруашылығы кәсіпорындарын құру. Үстіміздегі жылы 4 осындай
кәсіпорын ашылса, былтырғы жылы – 15 ашылған. Шаруашылықтың бұл түрінің
пайдалылығы жоғары және экономикалық өзгерістерге тұрақты болады.
Президетіміздің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес ауылшаруашылығы
өнімдерін өңдеу кәсіпорындарын ашу және қолдау бағытында үлкен жұмыстар
жүргізілуде. Ауыл бағдарламасына сәйкес аграрлық саланы жетілдіру үшін
қазынадан 4,6 млрд. теңге қаражат жұмсау межеленген.
Облыстың агроөндірістік кешені жетілу кезеңін аяқтады, өйткені
ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеу және өндіру қуаты жеткілікті, сонымен қоса
тері-жүн шикізатын.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі және жеке меншіктің дами бастауы
агроазықтық саланы тоқырауға ұшыратты, бірақ жағдайды реттеу мүмкіндігі
қолданылды.
Өндірісті дамыту жалғасын табуда. 1997 жылдан бастап
ауылшаруашылығының жалпы өнімі жыл сайын орташа есеппен 20 пайызға ұлғайып
отыр.
2005 жылдың желтоқсан айында облыстық Мәслихат сессиясының шешімімен
ауылдың экономикалық даму шараларын қарастыратын Шығыс Қазақстан
облысының агроазықтық бағдарламасы бекітілді. Оны қаржыландыру үшін әр
түрлі қаржыландыру көздерінен 14 млрд. теңге шамасында қаражат құю
көзделеді.
Облысымызда ауылдық жердің аймақтық бағдарламасы шығарылды, оның
мақсаты ауылдың әлеуметтік-экономикалық жағдайын қысқа мерізімде көтеруді
қолдау.
2006 жылы ауылшаруашылығын дамытуға 655,2 млн. теңге бөлінген, соның
ішінде тұқымды жаңалауға Тұқым-2006 бағдарларламасы бойынша- 40 млн.
теңге, мал шаруашылығын дамытуға 104,8 млн. теңге 35 шаруа қожалығына
бөлінді.
35 кәсіпорын облыстық бюджет көзінен аймақтық қаржы жұмсау
бағдарламасы бойынша 311,2 млн. теңгенің несиесін алды. Егін егу және жинау
науқандарына дизель отынын алу үшін 317 шаруа қожалығына 200,0 млн. теңге
бөлінді [8].
Бөлінген қаражаттар шаруа және фермер қожалықтарының
- өнімді сатып алуға
- мал басын көбейтуге және сақтауға
- асыл тұқымды мал басын көбейтуге
- суғару жүйесін жаңадан салуға және қалыпқа келтіруге
- ауылда нарықтық инфрақұрылым құруға
- балық және ет өнімдерінің қақталған түрлерін, қышқылсүтті және
езілме өнімдері өндірісін кеңейтуге
- астық өнімдерін өңдеу құрал-жабдықтарын алуға жұмсалды.
Үстіміздегі жылы агроазықтық бағдарлама бойынша өндірісті дамытуға
республикалық және облыстық бюджеттен 4,6 млрд. теңге бөлінді.
Шаруа қожалықтарына жанар-жағармай алу үшін республикалық бюджеттен
240 млн. теңге бөлінді. Тұқым қорын элиталық астық тұқымдарымен жаңарту
үшін шаруаларға көмек жалғасуда.
Ауылшаруашылығы саласындағы мемлекеттің саясаты бәсекелестікке
қабілетті өнім шығара алатын пайдалы салаларды, еліміздің азықтүліктік
қауіпсіздігінің керекті деңгейін, ауылшаруашылығы өнімдерінің басқа түрлері
өндірісін қамтамасыз ете алатын жалпыэкономикалық шарттарды қалыптастыру
бағытында құралады.
Республикамыздың жер туралы заңнамаларын және жер қатынастарын
жетілдіру бағытындағы, жер нарығын жетілдіру, жылжымайтын мүлікке
құқықтарды тіркеу, нормативтік құқықтық базаны және мемлекеттік тіркеу
жүйесін жетілдіру бағытындағы жер реформасы жалғастырылады.
Үкіметтің іс-әрекеті. Агроөнеркәсіптік кешенде экономикалық дамуды
қамтамасыз ету мақсатында және қаржылық-тұрақты ауылшаруашылық
өндірушілерді қалыптастыру бағытындағы ауылшаруашылығын дамыту
бағдарламасын іске асыру жалғастырылады.
Үкіметтің ауылшаруашылығы саласындағы негізгі бағыты бәсекелестігі
жоғары өндірістік саланы ынталандыру, отандық ауылшаруашылығы өнімдерін
ішкі және сыртқы өткізу нарығын кеңейту, ауыл экономикасын қаржылық
сауықтыру, лизингтік қатынастарды дамыту.
Үкіметіміз ауылдың нарығын реформалауды жалғастыра бермек.
Еліміздің азықтық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағдарламасы
жасақталынады. Мемлекеттің азықтық астық қорын жаңалау шаралары, төтенше
жағдайларға қарсы мемлекеттің тұқымдық және мал азығы қорын қалыптастыру,
элеваторлар қызметін лицензиялау және астық қорының қозғалысын бақылау
жұмыстары жалғасын таппақ.
Астықты сатып алу және сатуға мемлекеттің қатысуы мелекеттік қорды
қолдану және жаңартумен байланысты болмақ.
Астық шаруашылығының тұрақтылығын көтеру өндіру мәдениетін көтеру
есебінен жүргізілмек, ол дегеніміз-технологиялық тәртіпті сақтау,
шаруашылықты жүргізудің экономикалық амалдарды енгізу, өсімдіктерді
химиялық қорғаумен тыңайтқыштар қолдануды ұтымды жүргізу.
Іріктеу мен тұқым алудың ары қарай дамуы әр түрлі мерізімде жетілетін,
құлауға шыдамды, тез пысатын, жоғары өнімді және жақсы технологиялық
сападағы тұқым түрлердің өндіріске енгізуге бағытталады.
Мал шаруашылығында сүт өндірісін үлкен қалалар айналасында
шоғырландыруды дамыту бағдарламасы жалғастырылмақ.
Мал тұқымын асылдандыру бағдарламасы бағдарында өнімділікті ұлғайту,
өңдеу технологиясын жетілдіру ісі қолға алынып, ол өз кезегінде ішкі
нарықты сапалы өніммен толтыруға және сыртқы нарыққа шығуға мүмкіндік
береді.
Мал өнімдерін сатып алу және экспорттаудың мемлекеттік іс-шарасы
компаниясы іске асырыла бастайды.
Мал тұқымдары және дәнді дақылдардың гендік қорын сақтау үшін жоғары
сапалы тұқым және асыл тұқымды мал шаруашылығын және дақылдарды
ауылшаруашылық зиянкестерінен және ауруларынан, жануарларды аса қауіпті
және жұқпалы аурулардан қорғауды қаржыландыру бағдарламасы іске асырылады.
Техникалық саясаттың таяудағы тапсырмасына біртіндеп астық жинау
техникасы паркін жаңалау, оған қызмет көрсетуді бірегелендіру жатады.
Ауылды техникалық жарақтандыру лизингтік қатынастарды дамыту негізінде
жүргізілмек.
Ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерді несие қаражаттарымен
қамтамасыз ету ауылдық несие серіктесігі арқылы іске асырылмақ.
Аграрлық саланы несиелеу аумағын ұлғайту азықтық астық қолхаты
институты кепілдік құралының енгізілуіне себеп болады. Аграрлық секторды
несиелеу екінші деңгейдегі банк жүйелерінің сыртқа қарыз беру мүмкіндігінен
іске асырылмақ.
Ауылшаруашылығы өндірісінің бір деңгейдегі информациялы-маркетингтік
жүйесін жетілдіру жұмыстары жалғастырылмақ, оны қолданушылар
ауылшаруашылығы өнімдерінің аймақтық және сыртқы нарықтың жай-күйі туралы
ақпарат ала алады.
Экспортты-импортты саясат жүргізу барысында ауылшаруашылығы
техникаларын және оған қажетті қосалқы бөлшектерді, республикамызда
өндірілмейтін тыңайтқыштар мен өсімдік қорғау заттарын кедендік төлемсіз
енгізу жағдайы қарастырылмақ.
Топырақ қабатының құнарлылығын қалпына келтіру және суармалы жерлердің
пайдалылығын арттыру үшін ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерге минералды
тыңайтқыштарды алуға қаражат бөлінбек. Республикадағы дәнді дақылдардың
дақылшаруашылығы әр облыстың аймақтық жер өңдеу жүйесіне сәйкес
жүргізіледі.
Сумен тұрақты қамтамасыз ету мәселесін шешу үшін суғарудың сужинақтау
технологиясын меңгеру шаралары енгізілмек, су пайдаланушылардың ирригация
және мелиорация жағдайына, гидромелиоративті жүйенің жай-күйі мен пайдалану
жауапкершілігі арттырылмақ, суармалы жерді бақылау күшейтілмек.
Суармалы жер өңдеудің және үнемді супайдаланудың жетілдірудің,
нарықтық шарттарға икемделген тұжырымдамалық негізі құрылмақ.
Жер телімдерін және жер пайдалану құығын кепілге қою мәселесіне сәйкес
нормативті-құқықтық құжаттарға өзгерістер енгізілмек.
Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін бөлінген жер телімдерінің
шектерін техникалық рәсімдеу оларға құқықтық құжаттар берумен, әділет
органдарында құқықтарды тіркеумен, және жерге құқықтары шартты жер үлесі
негізінде пайда болған шаруа (фермер) қожалықтары мен мемлекеттік емес
ауылшаруашылығы ұйымдарына жер пайдалану құқықтарын куәландыратын
құжаттарын қайта тіркеу үрдісі аяқталмақ [12].
Арнайы бағыттағы шараға: диагностиканы мемлекеттік қаржыландыру,
жануарлар мен өсімдіктердің аса қауіпті ауруларымен күресу және бақылау;
карантиндік өнімге лабороториялық және фитосанитарлық талдама жасау;
ауылшаруашылығы мәдениетіне тұқымдық тәжірибе жасау; суармалы жердің
мелиоративті жағдайын бағалау; мемлекеттік қорда астық сақтау, элиталы
тұқымды дәндік және асылтұқымды мал шаруашылығын сақтау және дамыту;
тыңайтқыштарды алуды қаржыландыру; агроөнеркәсіптік кешеннің ақпараттық
жүйесін жасау және жетілдіру; қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізу жатады.
Арнайы шаралар біріншіден нарықтағы қаржылай тұрақты шаруашылық
субъектілеріне арналған. Олар мемлекеттік қорға астық сатып алу,
ауылшаруашылығы техникаларын лизингке несиелеу саласында, көктемгі-егістік,
күзгі жинау жұмыстарын жергілікті бюджеттен және ауылдық несиелеу
серіктестіктерінен, мемлекеттік несиелеуді сыртқы көздерден тарту арқылы
іске асырылады.
Егер экономикада меншік саласы өз орнын тауып жатса, құба құп, ары
қарай агроөндірістік кешендегі неғұрлым тұрақты салада экономикалық
қатынастарды тереңдете және жетілдіре түсуге талаптану қажет.
Қазіргі уақытта бірінші орынға өткізілетін шаралардың саны емес, оның
тұрақтылығы мен сапасында. Мемлекеттің күш-жігері басты бетбұрыстар, уақыт
талабындағы жанұялық немесе ұжымдық еңбек шартында жұмыс істейтін меншік
иесін, ұйымдар, бірлестіктер қалыптастыруға жұмылдырылуы қажет.
Бұл үшін мемлекет несие-қаржылық, салықтық тетіктерін қолдануы мүмкін.
Мемлекет ол үшін қаржы-несие тетіктерін кеңінен қолдана алады. Ауыл
шаруашылығын мемлекеттік қолдауда Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 19
қаңтардағы №143 Астық туралы Заңы, астық сату өндірісін мемлекеттік
реттеуде нақты ұйымдастырушылық-құқықтық түрлерін бекітіп, айтарлықтай
серпін берді.
Ауылды және агроөнеркәсіпті кешенді дамыту мынадай жолдармен
қамтамасыз етіледі:
1) агроөнеркәсіпті кешеннің тауар өндірушілеріне еңбек нәтижесіне
орай шаруашылық жүргізу, жеке меншік түрлерін еркін таңдауына ерік беру
керек;
2) ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне бірінші кезекте жер учаскелерін
беру немесе пайдалануға беру;
3) халық шаруашылығында бірінші кезекте ауылдардың әлеуметтік
бағдарламасын шешуде инвестиция жүйесін өзгертуді қайта бағдарлау,
агроөнеркәсіпті кешеннің материальдық техникалық базасын құру;
4) мемлекеттік тапсырысты ескере отырып , әлеуметтік инфрақұрылым
және өндірістік тұтынуды қанағаттандыру мақсатында,белгіленген техникалық
өндірісті тұрақты өніммен жабдықтау және ақша қаражатымен толық қамтамасыз
ету;
5) ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасында эвкивалентті тауар
айырбастауды қамтамасыз ету;
6) мемлекет пен агроөнеркәсіпті кешеннің тауар өндірушілерінің қарым
қатынасын бюджеттік қаржыландыруды және несиелеу мен сақтандыру кезіндегі
жеңілдіктерді пайдалана отырып реттеу;
7) ауыл мен қалаларда кең ауқымда еңбек ресурстарын құру мақсатында
демографиялық және миграциялық саясат жүргізу;
8) бюджеттік қаржыландыру есебінен тұрақты іске асатын зерттеулерді
дамыту және кеңейту,ауыл шаруашылығы өндірісіне ғылым мен техниканың
жетістіктерін енгізу;
9) агроөнеркәсіп кешені саласының кадрларын дайындау және қайта
дайындау жүйесін дер кезінде ұйымдастыру;
10) шаруа қожалықтары ,кеншар,ұжымшар,өнеркәсіп және агроөнеркәсіп
кешенінің басқа да тауар өндірушілерінің сыртқы байланысын дамытып,
тереңдету;
11) ауылды жерлерде тұратын тұрақты тұрғындар мен
жұмысшылардың,барлық азаматтардың шаруашылық – тұрмыстық және әлеуметтік-
мәдени сұраныстарына жағдай жасау,ауылдың қазіргі заманға сай әлеуметтік
инфрақұрылымын қалыптастыру;
12) ауыл мен қала кәсіпорындарының арасында жұптасқан қатынасты
бекіту, өзара көмек пен бірлесе еңбектену.
Республика, аймақ және салалардың әлеуметтік дамуының жаңа
бағдарламасы ауыл мен агроөнеркәсіп кешенінің дамуын ескермей қабылданылуы
мүмкін емес [13].
Жалпы шаралар, ауыл шаруашылығында бәсекелестіктің артуына
бағытталған. Ауыл шаруашылығында бәсекелестік екі бағытта қалыптасқан:
қаржылық нәтижеге және тиімді экономикалық іс үшін, шаруашылық пен әртүрлі
жеке меншік түрлері арасында және шаруашылық пен барлық тауар өндірушілер
арасында. Шаруашылық пен әртүрлі жеке меншік түрлері арасындағы
бәсекелестік әзірге болмашы ғана.
Өңірдегі ауыл шаруашылық өндірісінің бәскелестігін арттыру, ауыл
шаруашылық және қайта өңдейтін кәсіпорынның тұтастығын, өнімнің нарықтағы
инфрақұрылымын құруға мүмкіндік береді (қойма, мұздатқыш шаруашылығы,
транспорттық қызмет); аймақтық өндіріс саласын қалыптастыру (оның ішінде
ауқымды аймақты анықтау және облыс тұтынушыларының сұранысын қанағаттандыру
үшін, қант қызылшасы, күнбағыс, ет, сүт өндірісін шоғырландыру; ауылдағы
әлеуметтік саланың дамуын мемлекеттік қолдау).
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі бәсекелестіктің қалыптасуына қайта
өңдейтін кәсіпорын мен ауыл шаруашылық өнімін өндіруші қожалықтардың ара
қатынасы ерекше әсер етеді.
Олардың арасындағы бәсекелестік нарықтағы өнімдерден, шикізатқа
бағытталған қайта өңдеу кәсіпорнының ауыл шаруашылық өніміне қойылған
бағадан көрінеді. Өнімнің сатылатын бағасына қарап төрелік айта аламыз.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің баға деңгейі, ауыл шаруашылығы
кәсіпорнының осы өнімді өндірген шығынның орнын толтыра алмайды, сол
себепті олар оны қысқартуға мәжбүр, әсіресе мал шаруашылығы өнімін
өндіруде.
Мұндай жағдай ауыл шаруашылық кәсіпорындарының бәсекелестігін
арттыруға мүмкіндік бермейді,өйткені олар өндірістің дамуына кері әсер
етеді.
Агрокәсіпорын өндірісінде туындаған қазіргі сәттегі жағдайлар,
өндірістік қайта өңдеу кәсіпорнымен қоса, бәсекелестікті арттыруға
бағытталған айқын шара қолдануды талап етеді.
Бұл шаралардың ішінде ерекше маңызды мәселе ұжымдық нарықпен жеке
өндірушілердің дамыған агроқызметпен кооперация желісін ескере отырып,
көпсалалы экономиканы қалыптастыру.
Аграрлы сектор өндірісінде бағаны реттеуде және мемлекеттік қаржылай
қолдауда негізгі принцип ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасында тауар
алмасу, ұлттық өндірісшілердің әлем нарығында бәсекелестігі және ауыл
шаруашылығы жұмыскерлерін әлеуметтік қорғау яғни аграрлы протекционизм
болуға тиіс
Қазіргі уақытта ондай эвкивалентті айырбас жоқ, ауыл шаруашылығы
өнімдерінің бағасы төмен және олардың өсу қарқыны өнеркәсіп өнімдері
бағасының өсу қарқыны мен қызмет көрсетуіне қарағанда айтарлықтай артта
қалуда.
Мәселен, астық сату бағасы әлемдік деңгейде 35 пайыздан аспайды, мал
сату бағасы әлемдік баға бойынша 40 пайызға жетпейді. Әрине, отандық
кәсіпорындардың мал шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құн деңгейі әлем
нарығында бәсекелестікке түсуіне мүмкіндік бермейді, бірақ астық өндіруден
бәсекелесуге толық шамасы бар.
Жақын уақытта АӨК-нің баға саясатын іске асыру үшін, ауыл
шаруашылығының мемлекеттік жәрдем қаржысын сақтап, көбейтуге мемлекеттік
қолдауды қамтамасыз ету қажет. Алайда бағаны бақылаудың түрлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz