Деструктивті мінез құлық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ДЕВИАНТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЗЕРТТЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Девианттық мінез-құлық түсінігі мен теріс мінез-құлықтың даму
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Девиантты мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін негізгі
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Қазақстандағы жастардың девианттық мінез-құлық мәселесінің
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...35
2. ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖАСАУДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАР
2.1 Жастардың арасындағы девианттық мінез-құлықтың деңгейін азайту
мақсатында жасалынып жатқан
әрекеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.2 Девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыстың технологиялары
мен әдістеріне талдау жасау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..64
КІРІСПЕ
Жастардың арасындағы девианттық мінез-құлық бүкіл дүние жүзінде
басты мәселелердің бірі болып отыр. Біздің дамушы елімізде де осы мәселе
орын алуда. Ауытқушылық мінез-құлық жастарымыздың тәрбие, білім алуына
кедергі болғандықтан осы мәселені қарастыру маңызды.
Жастардың ауытқитын мінез-құлыққа жасайтын социологиялық зерттеулердің
маңызы қазіргі кезде өте зор, себебі, бір жағынан алғанда қоғамдық тәртіпті
бұзушылардың ішінен жас ұрпақтың, әсіресе біздің қазіргі кездегі
жастарымыздың үлесі мол, ол халықтың басқа да топтарының арасынан
салыстырғанда, екінші жағынан алғанда, бағыттылықтың құрылуы
(қажеттіліктердің, қызығушылықтардың, мотивтердің, бағалы құндылықтардың)
осы жастық кезеңде өтеді. Осыдан барып жастардың девианттық мінез-құлықты
бастан кешіруі жастардың ортасындағы негативті құбылыстардың болуымен
байланысты болып келеді. Қоғамның өтпелі кезінде, қоғамдық өмірдің
көптеген салалары дағдарыс жағдайында болғанда, әлеуметтік процестердің
динамикасы асоциальдық және антисоциалдық сипатындағы-зорлау мен
дүниеқорлық арқылы жасалатын қылмыстар, маскүнемдік, нашақорлық және
таксикомания, жезөкшелік, аморализм сияқты мінез-құлық реакциясының өршуін
туғызуы өзінен-өзі түсінікті. Мұндай құбылыстар жастар ортасында кең
тараған.
Жастардың арасындағы девианттық мінез-құлықтың көбеюі мен жастардың
теріс қылықтарға баруы әр елдің басты мәселелерінің бірі. Өйткені жас
жеткіншектер ертеңгі еліміздің болашағы болғандықтан әр мемлекеттің осы
мәселені басты орынға қою маңызды. Қазіргі Қазақстан қоғамында жастардың
көп бөлігі батыс елдеріне еліктеп отырғаны және сол батыс елдерінің жақсы
жағын емес жаман жақтарын өз бойларына сіңіруі осындай теріс қылықтарды
жасауға итермелеп отыр. Жастардың батыс елдеріне еліктеуіне де біздің
қателіктеріміз бар, яғни бұқаралық ақпарат құралдары және тағыда басқа
жастар көп еліктейтін жарнамалар арқылы өз бойына сіңіріп алады. Жас
жеткіншектердің басқа елдерге еліктеуі мен еліміздегі басты құндылықтарды
жоғалтуымыз, яғни салт-дәстүр мен мәдениетімізге балта шаппақ.
Қазақстандағы жасы кәмілетке толмаған құқық бұзушылардың әлеуметтік жағдайы
мынаны көрсетеді. Олардың жарты пайызының отбасында келіспеушіліктер мен
жайсыз отбасылар болып отыр. Девиантты мінез-құлықтың күшеюунің маңызды
факторларының біріне құқықтық нигилизм, заңға, құқық қорғау органдарына
және оның өкілдеріне селсоқ қарау жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Жастар – болашақтың іргесін қалайтын тұлғалар
болғандықтан, жастардың әлеуметтенуіне жағдай мен мүмкіндіктер жасауымыз
қажет. Жастар көптеген: социология, психология, педагогика, юриспруденция
және тағы басқа ғылымдардың танымдық объектісіне айналып отыр. Олардың
әрқайсысы жастарға қатысты өз пікірі мен көзқарастары бар. Жастармен
жұмыс жасағанда әлеуметтік қызметкердің атқаратын қызметтері де маңызды.
Жастар кез-келген қоғамда үлкен немесе кіші деңгейде кемсітілетін топ
болып табылады. Қазіргі кезде жасөспірімдерді, бозбалалар мен
бойжеткендерді, жастарды қорғау проблемалары, жастар мен жасөспірімдерді
қызметте және өнеркәсіп орындарында кемсіту мәселелері белгілі белгілі
болып отыр. Халықтың белгілі-бір жасына байланысты бөлінетін тобына
жататындықтан да жастар қазіргі таңда әлеуметтік жұмыстың негізіне айналып
отыр.
Қоғамның өтпелі кезінде, қоғамдық өмірдің көтеген салалары дағдарыс
жағдайында болғанда, әлеуметтік процестердің динамикасы асоциальдық және
антисоциалдық сипатындағы – зорлау мен дүниеқорлық арқылы жасалатын
қылмыстар, маскүнемдік, нашақорлық және таксикомания, жезөкшелік, аморализм
сияқты мінез-құлық реакциясының өршуін туғызуы өзінен-өзі түсінікті. Мұндай
теріс құбылыстар жастар ортасында кең таралған.
Девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыс тақырыбы жастар
ортасында қарқын алып келе жатқан өзекті мәселелердің бірі. Бұл мәселе тек
біздің елімізді ғана емес, сонымен қоса дүние жүзін алаңдатып отырған
мәселелердің бірі деп білеміз. Теріс мінез-құлықты жастардың көбеюі мен
дамуы мемлекеттің құлдырауына алып келеді. Жастардың арасында девианттық
мінез-құлықтың алдын алу мақсатында көптеген шет ел мемлекеттері бірқатар
жұмыстар атқаруда. Бұл тек мемлекеттімізде туындап жатқан мәселе емес,
бүкіл дүниежүзіндегі басты мәселердің бірі. Мен сол себепті жастардың
ортасындағы өзекті мәселе ретінде девианттық мінез-құлық деп есептеймін.
Жастардың ортасындағы девианттық мінез-құлықты алдын алу мен азайту
мақсатында шет елдерде көптеген орталықтар мен бірлестіктер ашылған.
Жапонияда теріс мінез-құлықты жастармен жұмыс жасайтын мыңға жуық бірлестік
жұмыс жасайды екен. Бірлестіктер әртүрлі бағытта жұмыс жасап жатыр. Бүкіл
елді алаңдатып отырған мәселе болып отырғандықтан, біз де осы мәселеге
көңіл бөліп, шешу жолдарын қарастыруымыз қажет деп есептеймін.
Теріс мінез-құлықты көрсеткен жас жеткіншек өсе келе, басқа да заң
жүзінде айыпталатын қылмыстарды жасауы мүмкін. Жасалынып жатқан жұмыстар да
аз емес, сол жасалынып жатқан жұмыстарды жүйелендіру арқылы тағы да жастар
арасында жаңа саясаттар мен жаңа ойлар керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Девиантты мінез-құлықты жастармен
әлеуметтік жұмыс жүргізу технологияларына талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
-девиантты мінез-құлық түсінігі мен теріс мінез-құлық мәселесін
теориялық-әдістемелік зерттеу негіздерін көрсету;
- жастардың арасында кеңінен таралған мәселелерді анықтау мен
девианттық мінез-құлықты өзекті мәселе ретінде көрсету;
- девиантты мінез-құлықтың пайда болуына себепші негізгі факторларды
көрсету мен әлеуметтенуді негізгі фактор ретінде қарастыру;
- Қазақстандағы жастардың ортасындағы девиантты мінез-құлықтың деңгейін
анықтау;
- жастардың арасындағы девианттық мінез-құлықтың деңгейін азайту
мақсатында жасалынып жатқан әрекеттерге талдау жасау;
- девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыстың қалыптасқан
технологияларын көрсету;
- теріс мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыс жасаудағы
технологиялардың орнына жаңа әдістерді ұсыну;
Дипломдық жұмыстың нысаны – жастардың ортасындағы девианттық мінез-
құлық.
Дипломдық жұмыстың пәні – девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік
жұмыс технологияларын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан, сілтемеден және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Девиантты мінез-құлықтыларды
зерттеушілер көне заманнан бастау алып қазіргі кезеңге дейін зерттеліп
келеді. Девиантты мінез-құлықты зерттеушілердің қатары батыс елдерінен
бастау алды – Э. Дюркгейм, Р. Мертон, Ч. Ламброзо, П. Брока, У. Шелдон, Г.
Беккер, К. Эриксон. Ресей зерттеушілері ары қарай дамуына өз үлестерін
қосты. Олардың қатарында – М. Попов, И. Гилинский, В. Афанасьев, В.
Кудрявцев. Біздің елімізде социология ғылымдары кейінен бастап дами
бастағандықтан зерттеушілердің қатары да біршама аз. Отандық
зерттеушілердің қатарынан – Ш. Жаманбалаева, Д. Қазымбетованың еңбектерін
қарастыруға болады. Девиантты мінез-құлықтыларды зерттеушілердің қатары
өсіп келуде. Алғаш рет Аномия түсінігін қолданған социолог – Э. Дюркгейм
болды, кейінен Р. Мертон Аномия теориясын қолдана отырып, девианттық
мінез-құлық теориясын мәдениеттің жасайтын мақсаттарымен әлеуметтік-
ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда болған
келіспеушіліктер деп түсіндіреді.
Социологиялық зерттеулер ХІХ-ғасырдың екінші жартысында
Я.И. Гилинскийдің, В.С. Афанасьевтің және тағы басқалардың
еңбектерінен көруге болады. Қазақстанда осы мәселелерді кейінгі жылдары
ғана зерттей бастады. Девианттық социологияның дамуы мен
институтционалдануына деген үлкен еңбекті академик В.Н. Кудрявцевке
тиеселі.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуы биологиялық әсерден деген
теорияға қарсы келген – Ресей зерттеушісі, Томск университетінің
профессоры – М.Ф. Попов. Қазақстан Республикасында теріс мінез-құлықтыларды
зерттеушілердің қатары кейінгі жылдары ғана бастау алды. Олардың қатарында
– Д.К. Қазымбетова, Ш. Жаманбалаева. Қазіргі кезеңде, отандық девианттық
мінез-құлық социологиясында Д.К. Қазымбетованың девианттық мінез-құлық
тақырыбындағы көптеген жұмыстарын көрсетуге болады.
1. ДЕВИАНТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЗЕРТТЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ТҮСІНІГІ МЕН ТЕРІС МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ДАМУ
КЛАССИФИКАЦИЯСЫ МЕН ТЕНДЕНЦЕЯЛАРЫ
Жастар ең зерек топ ретінде ішкі серпінді өзгерістер мен қоғамның
әлеуметтік, саяси, экономикалық элементтері мен және басқа да құрылымдармен
қарым-қатынастарын, өзара байланыстарын ұдайы шиеленістіріп отыруға бейім
болады. Сонымен қатар осы буын қоғамдық саяси, мәдени, отбасылық тыныс-
тіршілікте, еңбек әрекетінде әркелкі белсенділік деңгейін көрсетеді,
қалыптасқан қажеттіліктеріне, алған машақаттарына, білімдеріне, өзіндік
мүдделеріне, құндылықты бағдарлануына қарай әлеуметтік икемділік танытады
[1].
Жастардың әлеуметтік проблемаларына деген қызығушылықтың өзектілігі
әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өзгеру кезеңін басынан кешіп
отырған қоғамдарда күшейіп отыр. Қазақстан үшін жас ұрпақ жоғарыда аталып
өткендей халықтың төрттен бір бөлігін құрайтындықтан жастардың әлеуметтік
проблемаларын зерттеу, әлеуметтік жұмыстың механизмін, технологияларын
зерттеу қазіргі қазақстандық жастар үшін – жас ұрпақтың нарық заңдарына
кездесіп, бұрығы ұрпақтарға қарағанда қатал бейімделу жолдарын таңдау
алдында қалуымен де байланысты [2].
Алдымен біз “девиация” түсінігін қарастырамыз. Терминді латын
тілінен аударғанда бағыттан, эталоннан, ортадан, қалыпты жағдайдан ауытқу
дегенді білдіреді. Осыдан барып кез-келген нормадан ауытқу. Осындай
абстрактылы шекараны анықтауы бізді қызықтыратын объекті мен пәнін ерекше
зерттеуге мүмкіндік бермейді. Соныдықтан бізді әсіресе әлеуметтік девиация
қызықтырады, сонымен қатар девианттық және деликвенттік мінез-құлықты
қарастырамыз. Осы түсініктер арасындағы мағынасында әртүрі ерекшеліктер
бар. Сонымен әлеуметтік девиация процессі мәселенің философиялық-
методологиялық аспектісін, адамның дамуының креативтік және жанжалдық
жақтарын, әлеуметтік нормадан кез-келген ауытқуларды (позитивті және
негативті) қарастырады.
Қалыптасып қалған дәстүр бойынша девианттық мінез-құлықты әдебиетте
қолдануы ассоциалды, заңға қайшы мінез-құлықты, әлеуметтік нормаларға
сәйкес келмейтін, мінез-құлық ережелері, нақты қоғамдағы бағалылықтарын
ашады. Девианттық түсінігі субъектінің жеке мінездемесін (индивидтің,
әлеуметтік топтың), және девианттық мінез-құлыққа жақындығын көрсетеді. Осы
түсініктерге берілген мінез-құлықтың индивидуалдылық формалары
анықтамаларға мән беріп қарастырайық.
Негативті ауытқу – шындық нормалардың қандай да бір ауытқуларды да
қарастырады (моральдық және құқықтық). Осындай ауытқулар қоғамға тұтастай
немесе жеке тұлғаға зиян келтіреді, сол үшін де тек қана қатардағы
ауытқулар емес (девиация, аномия), патология ретінде, міндетті түрде
қиылысатын ауытқулар түрін айтамыз.
Позитивті ауытқулар – бұл қандай да бір жалған нормалардан ауытқу
(моральдық немесе құқықтық). Осындай ауытқулар тек қана қоғамға зиян
келтірмейді, ол қарама-қарсы оның прогрессивті арықарай дамуындағы
жоспарларына пайдалы, себебі олар ескірген, шаршаған нормаларды ығыстырады.
Позтивті ауытқулардың криминализациясы – құқықтық жүйенің толығымен
реттелмегендігі, оның әлеуметтік адекваттылығы емес.
Қылмыс – ол қылмыстың құқықтық қандай да бір нормаларын бұзатын
ауытқуды айтамыз. Қылмыстық жекелеген түрлері қылмыстық кодекстің
статьяларына сәйкес қарастырылады.
Деликт – бұл қандай да бір норманың құқықтық түрін бұзатын
азаматтың, административтік және т.б. ауытқулар. Девианттық мінез-құлықтың
индивидуалды формалары осындай [3].
Девианттық мінез-құлықтың индивиуалды формалары массалық ауытқудың
формаларына сәйкес келеді, олар әдебиеттерде мынандай түсініктермен
анықталады, “девианттық”, “заң бұзушылық”, “қылмыскерлік”, “деликвенттік”
және “аморальдылық”. Сонымен қатар, біз девианттық мінез-құлықтың негізгі
категорияларын қарастырдық. Енді осыдан барып көптеген әлі басы
шешілмеген сұрақтар қалады: әлеуметтік нормаларға сәйкес келетін кез-
келген нормаларды біз ауытқитын мінез-құлыққа жатқыза аламыз ба жоқ па? Бұл
сұрақ неліктен туып отыр, себебі көптеген авторлар “девианттық мінез-құлық”-
деген түсінік екі жақты мағына береді, олар бір жерлерде пайдалы іс-
әрекеттерге де қатысты айтылатын ұғым (көбінесе, жаңалық ашуға, әлеуметтік
творчество). Кутыревтың айтуынша, Девианттық мінез-құлық жағымды жағына да
бағытталуы мүмкін; біз бұлай дейтін себебеміз, мысалы, оның жазуы бойынша –
олар көбінде инициатива, кәсіпкерлік [4].
Біздің көзқарасымыз бойынша девианттық мінез-құлық іс-әрекеттері
қоғамда қалыпты жағдай ретінде қабылдауға да болады. Осындай жағымды
девианттық мінез-құлықтың формалары ретінде қоғамдағы кездесетін
антиәлеуметтік немесе жалған нормалардан ауытқуды айтамыз. Бірақта, кез-
келген девианттық мінез-құлықтың формаларын абсолюттендіру, жалпы бір
идеалды формаға енгізу мүмкін емес. Оны қабылдаудың өзі қатаң анализді
талап ететін нақты бір жағдаймен байланысты. Біздің қоғамымыз үшін,
әсіресе, нарықтық қатынастар жадайында, жаңашылдық, творчество, ескірген
канондардың сынуы тарихи қажеттілік пен объективті қажеттілік болып
табылады. Дамып келе жатқан, өсіп өнуге, жаңалыққа бейім организмді
басқарудың әсерімен ескірген, тоқтауда тұрған формаларға үйрету мүмкін
емес. Керісінше, формалар шаруашылықтың арнайы бір тапсырмаларына қарап
міндетті түрде бір қалыптарға сәйкестелулері керек. Бұл жерде біз ескірген
нормалар туралы айтамыз, олар қоғамның прогресстің дамуына тежеуіш болып
табылады. Бұл жағдайда жаңашылдық, прогрессивті нормаларды жоққа
шығармайды, немесе оның ары қарайғы дамуына – не құқықтық, не жағымды
нормаларға еш кедергісін тигізбейді. Құқық немесе жағымдылық әлеуметтік
творчествоның активтерін тек қана шектеп қоймайды және олардың дамуына
көмектеседі. Ал қылмыстық жағдайды алатын болсақ, оны басқаша қарастыруға
болады, қылмыскерлік біздің нарықтық қоғамымызда өзінің барлық түрлерімен
жабайы нарықтың пайда болуы мен етек ала жайылуына, және “либерализация”
процессінің болуына көмектеседі, яғни олар экономикалық кризистің фонындағы
коррупцияның етек ала жайылуына нағыз алғышарттар болып табылады.
Девианттық мінез-құлық мәселелері әлеуметтік жанжал теориясының
негізінде қарастырылады. А. Коэн әлеуметтік топтарға нақты қауіпті оның
ұйымшылыдығын қалыптастырып, топтық нормалардан оның мүшелерінің ауытқуын
азайтады, және сонымен қатар ауытқитын мінез-құлық жасайтын топтық
мүшелеріне қатысты топтық репрессияға ұшырататындығы басым көрінеді. Жанжал
теориясына қатысты, әлеуметтік жүйедегі мінез-құлықтың мәдени бейнелері
ауытқитын мінез-құлық болып табылады, егер ол басқа мәдениеттің
құндылықтарына негізделген болғанда. Девианттық ауытқитын мінез-құлық
теориясы арнайы социологиялық теория ретінде құрылымдық функционализм
теориясының аясында дамиды [28]. Р. Мертон аномия теориясын қолдана отырып,
девианттық мінез-құлық теориясын мәдениеттің жасайтын мақсаттарымен
әлеуметтік-ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда
болған келіспеушіліктер деп түсіндіреді. Оның пікірінше әртүрлі топтар ішін
біркелкі емес мақсаттарға жетудің ресми жолдары қоғамның ресми құрылымымен
қамтамасыз етіледі, және осылардың функционалдық жетіспеушіліктері мақсатқа
жету үшін қолданатын бейресми құрылымдардың пайда болуына негіз болады.
Девианттылықты бағалау критериі бұқаралықтың достастығына,
“өзіне” және “басқаларға” деген бірлігінен, бір-біріне келісімге келу
мүмкіндіктерінің тудыруы өздерінің “мендігін" шектеу арқылы. Бұл жерде
адамның қай шекте девианттық мінез-құлықтағы екендігін анықтайтын шекараны
анықтау қажет. Осы критериидің негізінде жеке және қоғамдық
қызығушылықтардың принциптерінің сәйкес келуі негізделген. Бұл жерде менің
еркіндігім басқа адамның еркіндігімен шектеледі – бұл ең басты принцип,
осыны бұзған адам, яғни девиант болып саналады. Сол үшін де девианттық
мінез құлықтың ең негізгі рационалды критериі ретінде осы мінез-құлықтың
түрінің зияны мен қоғамдық пайдалылығын қарастырамыз.
Бірақ, девианттық мінез-құлықтың спецификалық критериінің
бағасын анықтау, егер девиация әртүрлі дәуірлерде тұрақты, жалпылығы бар,
солар арқылы девианттық мінез-құлықтың әртүрлі түрлерін салыстыруға
мүмкіндік береді. Шындығында, қандай мінез-құлық болса да кез-келген
дәуірде девианттық па, әлде девианттық емес па соны анықтап алайық? Кез
келген мінез-құлыққа баға беру оның басқа да мінез-құлықтармен салыстыруды
мақсат етеді. Мінез-құлыққа баға беру кезінде қалыпты жағдаймен,
нормалармен салыстыру қажет болады.
Девианттық мінез-құлыққа баға беру критерін анықтау бір жақты емес,
себебі біздің қоғамымызда қандай мінез-құлықты девианттық деп айту, және
оны ажырата білу өте қиын. Девиацияның әсіресе айқын көрінетін мысалдары
ретінде адамгершіліктің жоқтығын көрсететін іс-әрекеттер, олар әрқашанда
талқылауларға түсіп отырады, бірақ бұл жерде оларға толықтай, нақты
анықтама беру өте қиын. Бірақ, кісі өлтірудің өзі арнайы жағдайларда
ақталып жатады. Мысал ретінде, алғашқы қауымдық кезде, ашығу кезеңінде кісі
өлтірушілік талқыға түспейтін, яғни ол жағдайдың қысымымен жасалған іс-
әрекет деп түсінген. Ол айып тағулардан босатылған, ол өндірістік күштер
қатайған кезден бастап, және қоғам материалдық жағдайларды жасай алатын
кезеңнен бастап, яғни бала шағасын асырау үшін, денсаулық үшін неше күш
керек соның барлығына есеп бере алатын болған кезеңнен бастап ол барлық
жеңілдіктерден босады, яғни біз үшін қылмыс болып табылады. Біз көріп
отырғанымыздай іс-әрекеттің бағасы тарихтан бері заман өткен сайын өзгеріп
отыруда, және олар әлеуметтік-экономикалық себептермен ұлттық дәстүрлер
мен, мәдениетпен өзгеріске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады.
Көптеген жұмыстардың нәтижесінде девианттық мінез-құлық
концепциясының позициясына деген сенім күмәнға ұшыраған, оның негізгі
нүктесі - әлеуметтік норма. Көптеген батыс зерттеушілері (Г.
Беккер, Д. Китсус, К. Эриксон, және т.б.) дамытқан теориялар былай
дейді: Іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін қоғамдағы әлеуметтік
топтардың қызығушылықтарымен анықталады. Бірақта осындай қорытындылар
тапсырмаларды жеңілдетпейді, себебі “билік етуші” деген ұғымның өзі
объективті емес баға беруде, билік ететін топтардың өзінің жағдайларын
ұсынады және азшылықтың мінез-құлқының түрлері, олардың дәстүрлері мен
салттарымен әлеуметтік жағдайларымен санаспағандығынан барып туындайтын
түсінікті девианттық деп айтуға болады.
АҚШ – тың социологы Р. Мертон, Э. Дюркгеймнің аномия теориясын
дамытады. Тұлғалардың қоғамдық жағдайларына реакциясымен байланысты олардың
бес типін ұсынады.
1) Конформистер (келісім деген сөзден шыққан). Олар нәтиже
мақсатына жетті ме, жетпеді ме, оған байланысты емес, көпшілік мақұлдаған
нормаларды ұстайды.
2) Шатақ шығарушылар – құбылысты басқаша өзгерткілері келетін топқа
жатады. Олар саясатқа үнемі наразылық білдіретін топқа жатады.
3) Ретриатистер – стандартқа сәйкес, барлығы сияқты өмір сүреді.
Қоғамда болып жатқан мәселелерге көп көңіл бөле бермейді.
4) Инноваторлар (жаңа деген сөзден шыққан) қоғамдағы бар
құндылықты ұстайды және жетістікке қалай болса да тырысады, жиі заңсыз
кететіндерді де жатқызуға болады. Инноваторлар заңды бұзып, бұлар жақсы
жағдайға жетемін деп ойлайды [29].
Қазақстанда осындай мінез-құлықтың элементтері, мысалы,
қылмыскерлік, ішімгерлік және алкоголизм, нашақорлық және суицид (өзін-өзі
өлтірушілік), көптеген ұзақ уақыттар бойы осыларға сәйкес келетін пәндердің
аясында зерттеліп келді: олар криминология, наркология және т.б. Ал
социологиялық зерттеулер 60-жылдардың соңы мен 70-жылдардың басындағы
Я.И. Гилинскийдің, В.С. Афанасьевтің және тағы басқалардың еңбектерінен
көруге болады. Ал, Қазақстанда осы мәселелерді кейінгі жылдары ғана зерттей
бастады. Девианттық социологияның дамуы мен институтционалдануына деген
үлкен еңбекті академик В.Н. Кудрявцевке тиеселі.
Қазіргі кезеңдік, отандық девианттық мінез-құлық социологиясында
Д.К. Қазымбетованың анықтауынша, девианттық мінез-құлық дегеніміз –
адамдардың өмір салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен моральға,
құқықтың және басқа да әлеуметтік нормаларға сәйкес келмейтін, тұлғаға,
әлеуметтік топтарға немесе қоғамға зиян тигізетін (немесе пайда әкелетін),
қоғаммен қолдау табатын немесе тигізілген зияндары үшін әлеуметтік
жауапкершіліктер тартатын іс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз. Ал
деликвенттік мінез құлық дегеніміз – күрделі заң бұзушылықты аңғартады,
олар қылмыстық жауапкершілік тартуға апарып соғады. Девианттық мінез-
құлықтың деликвенттік мінез-құлықтан өзгешелігі, девианттық мінез-құлық
деликвенттік мінез-құлыққа қарағанда кешірек түсінік ретінде танылады.
Девианттық мінез-құлық деликвентті мінез-құлықты өзінің бір бөлігі ретінде
қарастырады. Девиация – нормалардың кез-келген бұзушылықтарын айтамыз, ал
деликвенттік – ол тек қана қылмыстық жауапкершіліктерді алып жүретін мінез-
құлық актілеріне жатады. Осы жұмыста автор девианттық мінез- құлықтың
критерилерін анықтайды, олар оның әлеуметтік маңыздылық критерииін анықтап
бере алады, осыған байланысты оларды қоғамдық пайдалылығына байланысты
позитивті немес негативті және нейтралды деп бөлуге болады. Ауытқулардың
осындай түрлерге бөлінетіндігінен қарап негізделген саясат құруға болады,
ол практиканы профилактикаға бағыттап отырады және де барлық ауытқуларды
жою емес тек қана негативті ауытқуларды жоюға көмектеседі [38].
Девианттық мінез-құлық теориясының зерттеуіне Ш.К Жаманбалаеваның
диссертациясы көп үлесін қосты, ол мынадай тақырыпта: “Девианттық мінез-
құлықтың әлеуметтік мәселелері” және оның монографиялары. Бұл еңбектерде
автор девианттық мінез-құлық дегеніміз – мінез-құлық актісі деп әділдікпен
айтады, ол адамдардың іс-әрекеттері немесе өмір салттары, арнайы қоғамдағы
қабылданған әлеуметтік нормалар мен заңгерлік негіздегі салдарлы қоғамдық
санкцияларды бұзатын іс-әрекеттерді қарастырамыз. Берілген анықтама
біріншіден, осы мінез-құлықтың барлық көріністерін қамтиды (іс-әрекет,
өмір салттары); екіншіден, ауытқуды тек ресми жағын ғана емес, сонымен
қатар, айтылмаған әлеуметтік нормалардағы бейресми ауытқитын мінез құлық
формаларын да қарастырады; үшіншіден санкцияның әртүрлі түрлерін қамтиды,
олар көбінде өздері девиацияға алып келеді – ол топтың ауытқудан,
қоғамдық жақтырмауға және сонымен қатар толығымен қоғамнан бөліп тастауға
алып келетін санкциялар [39].
Бірақта девианттық мінез-құлықтың критерииін анықтау өзгеруде, бұл
жағдайда біз бір іс-әрекетті девианттық немесе оған жатқызбауымыз да
мүмкін, яғни ол әртүрлі қоғамдарда, салт-дәстүрлерге, өмір шарттарына
байланысты өзгеріп отырады. Әлеуметтік процесстердің динамикасы, қоғамдық
өмірдің әртүрлі аймақтарындағы кризистік жағдайлар девиациялық
процесстердің өсуіне алып келеді, олар нормадан ауытқитын мінез-құлық
нормаларынан көрініп отырады.
Әлеуметтік норманың толығырақ анықтамасын беру үшін, аномия
сұрағының негізіне мән береміз. Алғаш рет Аномия түсінігін қолданған
социолог Э. Дюркгейм. Аномия түсінігін ол Индивидтің мінез-құлқының
анық реттеушілік процесстері, моральдық вакуум, ескі нормалар мен жаңа
бағалылықтардың нақты қарым-қатынаста жоқ болған тәсілдерін көрсететін, ал
жаңа құндылықтардың әлі күнге дейін толық іске қосылмаған әлеуметтік
нормалар жоқ қоғамдық жағдайды қарастырады [5].
В.Д. Плаховтың пікірінше Аномия таза күйінде кездеспейді, себебі
кездейсоқ кездесетін процесстердің ішінде бірнеше ықтималдылық заңдылықтар
кездесіп отырады [6].
Бірақ бұларды бір-бірінен ажырату мүмкін емес. Кез келген нормамен
аномия бірге жүреді, және бір-бірін толықтырып отырады. Сол сияқты онда
нормативті мінез-құлықтың элементтері болады. Осы аталған жағдайлармен
келісуге тура келеді, себебі, Қазақстандағы әлеуметтік жағдайды ескеретін
болсақ, онда осы мәселелер бізге ауытқитын мінез-құлық белгілерін ажыратуға
мүмкіндік береді. Я. Гилинскидің пікірінше әлеуметтік нормаларға қатысты
өзінің мазмұны мен мінездемесі жағынан әртүрлі болуы мүмкін, бірақ, ол әр
уақытта емес, бір ғана мезгілде, уақытта, бірақ әртүрлі қоғамдар арасында,
әртүрлі топтар арасында болуы мүмкін [3; 95б.].
Мысалы, жағдайлар нормасы мен “истеблишмент”, ұрылар заңы, көптеген
әртүрлі діни бірлстіктердің заңдары, жастар субмәдениеттің нормалары
(хиппи, панктер, рокерлер және т.б.) бар. Моральдық нормалар қоғамның
мөлшерлерінің позитивтің бағаларына қатысты қоғамда құралады, және пайда
болады. Қазіргі кезде әлеуметтік даму жылдамдықтарымен ерекшеленеді,
соныдықтан да бағалы құндылықтар мен адамдардың бағалылықтары тез өзгереді.
Құқықтық нормалар сол сияқты қатысты ұғым, мемлекеттің орнатқан
заңдылықтарына қарамастан олар уақыт өткен сайын өзгеріске ұшырап отырады,
немесе әрбір мемлекеттегі істелген қылмыстарға байланысты жауапкершілікке
тартылу жастары әр түрлі олар 11 ден 18-20 жас аралығтарында белгіленеді.
Отандық және шет елдік әдебиеттерді зерттей келе девиацияның
мәселелері мен мазмұнына қарай біз келесі ұйғарымдарға келдік, олар
ауытқудың негізгі себептері адамның өзінде болады (биологиялық үйлесім),
қоғамда (жанжал теориясы мен функционалистік концепциялар), әлеуметтік
қоршаған ортада (интеракционизм). Мәдени үйлесім девиацияның пайда болу
себептерін зерттеу көп факторлылыққа қарасты, сызықтық үйлесімнен алшақтау
үшін дисциплина аралық үйлесімді өзіне қосып алады. Жастармен девианттық
мінез-құлықтарды жасауының себептері туралы жұмысымыздық келесі бөлімінде
толығырақ тоқталып өтеміз. Жұмыссыздықтың әсерінен көптеген жастарымыз
теріс қылыққа түсуде. Сондықтан осындай мәселелерге шешім табу тиіс.
Девиантты мінез-құлыққа адамның, әлеуметтік топтың сол қоғамда
ресми түрде қабылданған немесе қолданылған нормаларға сәйкес келмейтін
қылықтары, іс-әрекеттері жатады. Осы түсінікті анықтау үшін әлеуметтік
нормаларға не жататынын білу қажет. Әлеуметтік норма нақты қоғамда тарихи
қалыптасқан адамдар, әлеуметтік топтар, әлеуметтік ұйымдар мінез-құлқының,
әрекетінің шегі, шарасы, мүмкіндік (рұқсат етілген немесе міндетті)
аралығымен анықталады. Әлеуметтік нормалар қоғамды мінез-құлық (өзара
әрекеттестік) эталондарымен (стандарттармен) қамтамассыз етеді және топтар
мен жеке тұлғалар арасындағы қатынастарды тұрақтандыру қызметін атқарады.
Қоғам қандай да бір нормаларды мінез-құлық үлгісі ретінде қабылдай отырып,
оларға сәйкес келетін қоғамдық, моральдық және құқықтық қолдау механизмін
құрады, яғни қоғамдық және мемлекеттік әсер етудің санкциялары бар дегеді
білдіреді.
Нормалар тарихи негізделген және қозғалмалы. Бірақ, олардың
қарқындылығы мен сипаты әртүрлі болып келеді, әлеуметтік жағдайларда
әртүрлі. Реформалы қоғамда, соның ішінде қазіргі Қазақстандық қоғамда
күрделі жағдай орнайды, ол әсіресе бір нормалардың бұзылып басқа
нормалардың жасалмауынан болды, соның өзі-ақ девиантты мінез-құлықтың
әртүрлі формада өсуіне әкеп соғады. Нормадан ауытқу жағымды (қоғамдық
жүйенің дамуына бағытталған, мінез-құлықтың ескірген, консервативті немесе
реакциялық стандарттарын жеңу) және негативті, жағымсыз болуы мүмкін.
Негативті девиантты мінез-құлық мынадай түрлерге бөлінеді: аморальды-
қоғамда қабылданған мораль нормаларына қайшы келетін қылықтар.
Қоғамдағы қалыптасқан моральдық құндылықтардың жоғалуы мен қатар, өз
орындарын таба алмай жас тұлға ата-аналарына қарсы шығып, ішімдікке,
нашақорлыққа әуестене бастайды, өздерін қоғамдық ағымға қарсы қоюмен жол
табуға үйір бола бастайды. Мұндай құбылыстар жастар арасында көлемді орын
алып келеді, яғни бұл құбылыстар қоғамдағы моральдық-психологиялық
жағдайға өз әсерін тигізеді. Жастар арасындағы теріс қылық реаксиясына
талдау жасағанда ғылыми әдебиеттерде көптеген түсініктер қолданылады:
асоциальдық, антисоциалдық, девиантты, делеквентті, аддиктивті мінез-
құлықтар. Оның әрқайсысы жас адамның белгілі-бір мінез-құлық кесіндісін,
қоғамға тән мінез-құлық нормаларынан белгілі-бір ауытқу дәрежесін
сипаттайды. Олардың ішіндегі ең кеңінен тараған жалпылама түсінік
девиантты мінез-құлық, себебі барлық әлеуметтік мінез-құлықты қалыпты
және девиантты деп екіге бөлуге болады. Девиантты және қалыпты мінез-
құлықты қазіргі қоғамнан анық байқауға болады.
Біз алдыңғыда айтқанымыздай, кез-келген нормалардан ауытқу
девианттық болып табылады. Осыдан барып девианттық социологияның пәні
туралы айтуға болады, ең алдымен әлеуметтік нормалардың бағалылықты-
квалификациялық рөлдер жинағын көрсетеді. Бұндай ұйғарымдарсыз девианттық
мінез-құлықтың шекарасы мен аймағын танып білуіміз мүмкін емес, яғни
нормалы немесе нормалы еместің арасындағы айырмашылықты ажыратуымыз мүмкін
емес. Егерде осылай айтуға болатын болса, бұл тек қана зерттеудің ресми
бөлігі ғана, бұл тек зерттеудің мінездемесіне кіретін объективті бөлігі
ғана болып табылады.
Осы пәннің басқа бір бөлігі, ол мазмұнды деп аталады: бұл жерде
нақты девианттық мінез-құлықтың мазмұны туралы, олардың пайда болу көздері,
түрлері, себептері, әрекет ету механизмдері, салдары, олармен күресу
жолдары және т.б. туралы айтамыз. Осындай мазмұнды жоспарда девианттық
мінез-құлық әртүрлі құбылыстардың түрлерінің зерттеулеріне кіреді, ол
әлеуметтік өмірдің контекстінде, және олардың заңдылқтары ретінде, тек қана
нормаларды бұзу шегінен емес, басқа да сапалы жақтарынан зерттеуге алу.
Осыдан барып кілттік негізге жақындауға болады, яғни девианттық мінез-
құлықтың анализін қарастыра аламыз.
Біз анықтағандай девианттық мінез-құлық дегеніміз – бұл
құбылыстардың кең ауқымдылығы. Кең ауқымда қарастырғанда девиант деген –
нормадан ауытқыған кез-келген адам. Осындай ұйғарымда ауытқудың түрлері мен
көлемі туралы айтқанымыз жөн болар.
Девианттық мінез-құлықтың түрлеріне қылмыстық шаралар, алкоголизм,
нашақорлық, жезөкшелік, гомосексуалдылық, азартты ойындар, психикалық
бұзылушылық, өзін-өзі өлтірушілік жатады. Тар мағынасында алғанда
девианттық мінез-құлық деп қылмыстық шараларды жатқызамыз оның ішінде
қылмыстық жауапқа тартылатындарды, заңға қарсы шығушылықты айтпағанда,
осындай ауытқуларды айтамыз. Заңға қайшы іс-әрекеттердің жиынтығы немесе
қылмыстық іс социологияда ерекше атпен аталады, ол деликвенттік (қылмыстық)
мінез-құлық деп аталады. Осы екі мағынада – кең және тар мағынасы да
социологияда екеуі де қолданылады. Біз девианттық мінез-құлық мәселелерін
келесі бөлімде қарастырып өтеміз, яғни девианттық мінез-құлық біліміне
арнаған. Ал, енді біз кілттік категорияларды қарастырамыз: девиация,
позитивті ауытқулар, деликвентті мінез-құлық, саяси мінез-құлық, жанжалдық
девиация, әлеуметтік аномия.
Әлеуметтік нормаларды бұзу салқынқанды немесе салқынқанды емес,
саналы немесе санасыз болып табылмайды. Барлық күрделі ауытқулар, олардың
саналылығына немесе санасыздығына қарамай олардың барлығы заңға қарсы іс-
әрекеттер категориясының қатарына жатады, яғни деликвенттік мінез-құлық деп
айтуымызға тіптен болады.
Девианттық немесе деликвенттік мінез-құлықты келесі негіздері
бойынша ажыратуымызға болады: біріншісі қатысты, белгілі топтың мәдени
нормаларына қатысты емес. Бірақ деликвентті мінез-құлық мемлекеттің
заңдарына байланысты абсолютті қарым-қатынас. Әлеуметтік төмендегілердің
көшедегі тонаушылықтары, бір жағынан қарағанда ақша табудығы немесе
әлеуметтік әділеттікті орнатудың қалыпты жағдайы ретінде көрінуі мүмкін.
Бірақ бұл ауытқу емес, қылмыс, себебі, абсолютті норма бар жерде – заң
бар, олар кісі тонаушылықты қылмыс ретінде тіркеп отырады. Яғни, заңға
қайшы іс-әрекеттердің барлығы немесе қылмыстар, социологияда ерекше атау
алды, ол деликвенттік мінез-құлық деп аталады (сөзбе-сөз қылмыс деп
аталады).
Девианттық мінез-құлықта балалардың және ересектердің тәртібін
бөліп шығарады. Батыста жасөспірімдердің қылмыстық әрекетін, және
жасөспірімдердің делинквенттілігі деп атайды; делинквенттік
ересектердің қылмыс әрекеттерімен ерекшеленеді. Алғашқыда жасөспірімдер
бандалары батыста пайда болды, батысқа еліктеу негізінде – Ресейде, Ресейге
еліктеу негізінде – Қазақстанда пайда болды. Батыста бастау алып, дүние
жүзін қаптаған бандалар, қазіргі кезде мемлекеттің дамуына тікелей әсер
етіп отыр. Әлеуметтік өмірде мынадай жағдайлар болуы мүмкін, ауытқитын
мінез- құлық (девианттық мінез-құлық) кең әлеуметтік қабаттарға, әлеуметтік
институттарға, нормаларға, құндылықтарға тарап, сонымен қоғамның өзіндік
құндылықтарына қауіп төндіреді. Қоғамның мұндай жағдайы аномия деп аталады,
ол сөзбе сөз талдау жасағанда қоғамның деформациясы, реттелмегендігі. Бұл
әсіресе әлеуметтік кризистер, тереңдетілген реформалар, соғыстар,
революциялық төңкерістер және басқа да үлкен әлеуметтік қиыншылықтарда да
кездеседі. Девиацияның барлық саланы қамтитын формасының мінездемесі
осындай. Қоғамға әлеуметтік аномия жағдайынан шығудың екі формасы бар:
жедел, шешімді және компромиссіз, әлеуметтік өмірдің ұйымдарының және
өзінің бағалылықтар жүйесін өткізу үшін радикалды, ұйымдасқан және
динамикалық күштер орын алып отырады; ұзақ, қиындықты, ықтималдылық
ізденістері, жаңа әлеуметтік бағалылықтар мен нормалардың ұйымдар мен
институттардың қоғамның қалыпты жағдайын ұйымдастыру үшін ақырындап осы
қоғамның мүшелерін қажеттіліктері мен мүмкіндіктері және қызығушылықтарын
алдыға тарту мәселесі. Сол үшін де Қазақстан қазіргі кезде осы бағытта
жұмыс істеуге тырысуда.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуы типологиялық топтардың
ерекшеленуі, спецификалық ерекшеліктері бар топтардың ерекшеленуі кіреді.
Кейінгі кездердегі әдебиеттерде адамдардың санасында негативті
құбылыстардың пайда болуын класиификациялау үшін іс-әрекеттер жасалған.
Осыған ұқсас типтендіру адамдар санасындағы бұрынғыдан қалған ескі
қиындықтардан қалғандарға анализ жасауға өзіндік үйлесімнің керек екендігін
міндеттейді. Бұлайша класиификациялау адамдардың санасына ең көп жағынан
бағытталған – яғни ол мінез-құлықтағы ауытқуларға (мысалға, әйел адамға
феодалды-байлық қарым-қатынас, ұлы державалық шовинизм және т.б.).
Басқа көзқарасқа сүйенсек формасы мен түріне қарағанда ауытқитын
мінез-құлықтың формасы мен түрлеріне қарап және адамдардың іс-әрекеттің
аймағын топтастыруды жүзеге асыруда. Осыған сәйкес қарым-қатынас
аймақтарында сәйкес – тікелестік, эгоизм, қаталды және т.б.; осы рухани
өмірдің аймағына – мәдениетсіздік, білім деңгейін көтеруге тырыспаушылық
және т.б. Сол үшін де біздің көзқарасымызша, ауытқитын мінез-құлық
формаларын басқа негіздермен қарастыру мақсат саналық болып табылады, олар
адамдардың өмір бейнелерін екі маңызды реттеушілер бар: олар мораль мен
құқық. Осы айтылған жағдайларға толығырақ тоқтап өтейік. Құқық пен мораль
әрбір азаматтың санасындаға өзіндік марапаттың өсуіне негіз болады, сонымен
қатар, осы уақытта ол адамның девианттық мінез-құлыққа барудан бас тартуға
тәрбиелейтінін ескергеніміз жөн. Әрине осы түсініктердің құқықтық мемлекет
тұрғызу кезеңіндегі тиімділігі осы мемлекет құрудағы кезеңде өте тиімді,
себебі, егер тапсырма қиын болған сайын оны шешудің өзі де сол мезеттегі
жылдамдығына әкеліп соғады. Сол үшін де құқықтық мемлекетті құру кезіндегі
құқық пен моральдың сәйкес келуі ерекше орын алады.
Құқықтық және моральдық нормаларды сәйкес келуі ғылыми тұрғыдан
тұжырымдама беретін болсақ, құқықтық мемлекет құрылғанда әлеуметтік
нормалар жағдайында негізгі заңдылқтардың өзара әсер етуі тұлғаның
девианттық мінез-құлықтың құқықтық реттеушісі жағынан қысқартушы және
моральдық фактордың рөлінің өсу тенденциясы жоғары орын алуда. Әлеуметтік
нормалардың өзара әрекет ету тенденциясының күшеюі тұлғаның девианттық
мінез-құлқын реттеуге әсіресе барлық әлеуметтік нормаларды жақындастыру
формалары айқын көрінеді.
Қылмыстық психологияның бар екенін теріске шығаруға болмайды. Бұл
мынадай ерекшелігімен сипатталады: қатыгездік, зұлымдық, аяусыздық,
өтірікшілік, қаттылық, қорқақтық, алдаушылық, ашкөздік және тағы да басқа.
Қылмыскерлер – адамгершілікке залалы, санасы кем адамдар. Оларды қоғамда
үлгі ету – қоғамның құлдырауына алып баратын жол. Саяси қылмыс-өкімет
халыққа қарсы қиянаттық көрсетеді, саяси бәсекелестіктерді, дипутаттарды
өлтіруді ұйымдастырады, халықаралық қақтығыс ұйымдастырады, сайлау кезінде
айла немесе сайлау кезінде жасалынған қылмыстарды жатқызамыз. Құқықтық
нормалар олардың орындалуы мемелекеттік биліктің беделі маңызды және
қатысты қарым-қатынастарды реттейді. Оларды бұзу қоғамдық қатынастарды
тұрақтандырады, және қоғамның дамуына кері әсерін тигізеді. Құқықтық
нормаларды бұзатын мінез-құлықтар, қоғамдық зиянды заңға қайшы болып
табылады. Ғылыми әдебиетте мінез-құлықтың осындай актісі заң бұзушылық деп
аталады. Қалған заң бұзушылықтар, моральдық және басқа да әлеуметтік
нормаларды бұзушылық, әлеуметік-құқықтық жүйелерді қозғайтын ережелерді –
біз ассоциалды мінез-құлықтарға жатқызамыз. Осындай заң бұзушылықтарға
қоғамдық зиянкестіктің деңгейлері жатады, оларды мақсат саналы түрде заң
бұзушылық мінездемелері деп атау заңға қайшы келмейді. Ол дегеніміз
қоғамдық қатынастарға шектіретін зиянның дейгейін анықтай келе әлеуметтік
жиынтықтардың, топтар мен жекелеген азаматтардың қызығушылықтары, сол
сияқты әлеуметтік нормалардың бұзылуының түрлерін ауытқитын мінез-құлық
түрлерін ажыратуға мүмкіндіктер туады, оларды келесе жіктереге бөлеміз:
деструктивті мінез-құлық, ол тек тұлғаның өміріне зиян тигізеді де қоғам
өміріне жалпымен қабылданған моральдық нормаларға қатысы болмайды
(жинақтылық, фанатизм, конформизм, мазохизм және т.б.); ассоциалды мінез-
құлық, ол тұлғаға, әлеуметтік топтарға, қоғамға және әлеуметтік нормаларға
қарама-қайшы келеді (ішімгерлік, алкоголизм, нашақорлық, өзін өзі
өлтірушілік және т.б.); заңға қарсы мінез-құлықтар (қылмыс және басқа да
заң бұзушылықтар) (№1 сызбадан қараңыз) [7].
Девианттық мінез-құлықтың субъектілері ретінде жекелеген индивидтер
де болуы мүмкін, сол сияқты әлеуметтік топтар, бұқаралықтар мен әлеуметтік
институттар (еңбек коллективтері, отбасы, мемлекеттік органдар, ұйымдар
және т.б.). Девианттық мінез-құлық кейбір іс-әрекеттің формасы ретінде (іс-
әрекеттер жүйесі мен мінез-құлықтарында) және өмір салттарында көрінеді.
Девианттық мінез-құлықтың индвидуалдық нормаларында ғылыми
әдебиеттерде оларды келесі ұйғарымдарға кіргізу қабылданған: негативті
ауытқу, нейтралды ауытқу, заң бұзушылық және моральды іс-әрекеттер, қылмыс
пен деликт. Олардың логикалық субардинациясының тәртібін классификация
түрінде схемалық тәсілмен көрсетуге болады.
Сызба-1
Девианттық мінез-құлықтың негізгі түрлері
Девианттық мінез-құлық
Биморальдық
мінез-құлық
Заңға қайшы мінез-құлық
Деструктивті
мінез құлық
Асоциалды
мінез-құлық
құқықтық
іс-әркеттер
Қылмыс
Ішімгерлік,
маскүнемдік,
нашақорлық,
өзін-өзі
өлтірушілік, жезөкшелік
Зинақорлық,
фанатизм,
конформизм,
мазохизм
Девиантты мінез-құлықтың негізгі түрлеріне сипаттама берер болсақ,
теріс мінез-құлық екі үлкен топқа бөлінеді: биморальдық мінез-құлық, заңға
қайшы мінез-құлық. Биморальдық мінез-құлық – қоғамға теріс әсерін
көрсететін теріс әрекеттер жиынтығы. Биморальдық мінез-құлықтың өзі екіге
бөлінеді: деструктивті мінез-құлық, асоциалды мінез-құлық. Деструктивті
мінез-құлық пен асоциалды мінез-құлықтардың айырмашылығы аз. Деструктивті
мінез-құлық: ішімгерлік, маскүнемдік, нашақорлық, өзін-өзі өлтірушілік
және жезөкшелікке бөліп қарастырамыз. Бұл құбылыстардың әрқайсысы қоғамға
теріс әсерін тигізіп отырады. Асоциалды мінез-құлық: зинақорлық, фанатизм,
конформизм және мазохизмге бөлеміз. Девиантты мінез-құлықтың түрлері
заңмен қудаланбағанымен қоғамға зиян келтіріп, мемлекеттің дамуына теріс
әсерін тигізеді. Жекелеген топтарға бөліп қарастыруының да себебі осыда деп
білемін [8].
Сызба 2
Девианттық мінез-құлық формаларын индивидуалдық классификациялау
Девиация
Позитивті
ауытқу
Нейтралды
ауытқу
Негативті
ауытқу
Моральдық
іс-әрекет
Заң бұзушылық
Деликт
Қылмыс
Девиантты мінез-құлықтың механизмін қарастырғанда адамдардың сыртқы
ортасы мен оның жеке сапалары, девианттық мінез-құлықтың барлық сатыларында
болатындығын еске ала отырып, келесілерді бөліп қарастырамыз: мотивацияның
құрылуы, девианттық мінез-құлықты жасағандығы туралы шешім қабылдау, және
қабылданған шешімнің орындалуы. Девианттық мінез-құлықтың әр сатысында –
девианттық мінез-құлықты жасаған адам мен қоршаған ортасының өзара
әрекетестігін назарымызға алып отырғанымыз жөн болады. Девианттық мінез-
құлықты жасау уақытында және ерте орта адамның әлеуметтік мінездемесін
анықтайды. Осы жағдайды бір – бірімен сәйкестендіру үшін келесі жағдайларды
қолданған дұрыс: жоғарғы материалдық деңгейдегі өмір сүретін азаматтардан
кем өмір сүрмеу мотивациясы қалыптасып қалған. Сонымен қатар, адам келесі
ұйғарымдардан шешім қабылдауы мүмкін: жоғары материалдық деңгейге жету үшін
адамдар заңды жолды таңдауы мүмкін (заң факультетті бітіріп, шет ел
тілдерін оқу және жоғары табысты жұмыстарға орналасу), немесе қылмыстық
жолға түсу (ұрлық, мәжбүрлеу және т.б.)
Жастардың осы мінез-құлықтарын алдын алу мен азайту мақсатында көптеген
іс-шаралар атқаруымыз қажет деп білемін. Келесі бөлімдерде девиантты мінез-
құлықтың пайда болуына әсер ететін факторларды қарастырамын.
Батыстың әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық әдебиеттерінде
соңғы уақыттары девиантты мінез-құлық деген түсініктің орнына
проблемалық мінез-құлық терминін қолданып жүр, олардың ойынша, бірінші
түсінікте адам құқығын жәбірлеу көріністері бар. Проблемалық мінез-құлық
интерналистік (өзіне бағытталған) және экстериалистік (басқаларға
бағытталған) болып бөлінеді. Сонда ассоциальды мінез-құлық түбінде
экстериалистік проблемалық мінез-құлыққа жатады екен.
Жасөспірімдер мен бозбалалардың теріс мінез-құлқының басқа да
түрлері бар. Бір авторлар оны мынадай түрлерге бөледі:
1. реактивті негізделген (қашып кету, суицидтер), әдетте психиканың
зақымдануы негізінде болады;
2. дұрыс берілмеген тәрбие нәтижесінде болатын, жеке адамның төменгі
моральдық деңгейінен болатын түрі (есірткі қолдану, маскүнемдік, құқық
бұзушылық);
3. биологиялық фактор негізінде болатын патологиялық дерт (садизм және
т.б.) негізінде болады [9].
Басқалары девиацияны екі негізгі бағытта қарастырады:
1. бұзушылықтың пайда болатын формалары бойынша – делинквенттілік, үйден
қашып кету, қаңғыру, ерте маскүнемдік, сексуальдық девиациялар,
суицидтік мінез-құлық;
2. биологиялық факторлар негізінде жатқан себептер, факторлар, дәлелдерге
қатысты, сондай-ақ әлеуметтік- психологиялық негіздегі: әлеуметтік
орта және психологиялық жас ерекшеліктері.
Үшіншісін авторлар жасөспірімдер мен жастардың мінез-құлықтарының
барлық бұзылуларын девианттық мінез-құлық және психикалық ауруларға
байланысты бұзылған мінез-құлықтар деп бөледі.
Әлеуметтік, әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық жұмыс үшін
негізгі түсініктер туралы білу әрине өте маңызды, бірақ әр түрлі әлеуметтік
патология формаларымен (маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қылмыс және
т.б.) зардап шегетін тұлғалардың девиантты мінез-құлықтарының себебін
анықтап алу одан да маңызды.
Девиантты мінез-құлық факторлары күрделі жүйені құрады, оның түрлерін
әр түрлі негіздер бойынша жүзеге асыруға болады, мысалы, барлық асоцияльдық
нысандарға ортақ макросоциалдық және микросоциалдық және әрбір жеке
қауіпті топтарға арналған арнаулы; ішкі, психологиялық, сыртқы, орташа
және т.б. Оның үстіне осы факторлардың бір-бірімен өзара байланысты, өзара
әрекеттестікте екенін ескерген дұрыс.
Қазіргі уақытта кең таралған бәріне ортақ, макросоциалдық девиантты
мінез-құлықтың себебі қоғамның әлеуметтік қатынастарындағы өзгерістер, ол
маргинализация түсінігімен байланысты, яғни оның (қоғамның) тұрақсыздығы,
аралықтығы, өтпелілігі. Жалпы экономикалық және әлеуметтік
тұрақсыздық, бұрынғы өмір салтының бұзылуы, үйреншікті құндылықтар
жүйесінен бас тартуы әлеуметтік девиацияға әкеп соғады.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі девиантты мінез-құлықтың екінші себебіне
әлеуметтік теңсіздік, қажеттіліктерді қанғаттандырудың шынайы мүмкіндіктері
арасындағы қоғамдық айырмашылықтар, ол ең алдымен жеке бастың және қоғамдық
топтың әлеуметтік айқындамасына (жағдайына), олардың қоғамдық құрылымдағы
орнына байланысты. Қанағаттандыру мүмкіндіктерінің арасындағы айырмашылық
витальдық (өмірлік күшті қолдау қажеттілігі) себепке ғана байланысты емес,
біздің жағдайда беделге, мәртебеге, өзін көрсетуге және т.б. деген
әлеуметтік қажеттіліктердің аса маңыздылығы қарсы реакцияны тудыруға, соған
сәйкес девиантты мінез-құлық танытуға әбден себеп болады. Көптеген
зерттеулер көрсетіп отырғандай, девиантты мінез-құлықтың негізгі себебіне
материалдық және рухани қанағаттану деңгейі емес, олардың
қанағаттандырудағы мүмкіндіктердің дәрежесі айырмашылық аумағы, бөлінуі
жатады.
1.2 ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР
Девианттық мінез-құлықтың негізгі факторларын сөз еткенде жеке
дара деңгейде девиацияның шығу тегі туралы айта кеткен жөн. Бұл деңгейде
девианттық мінез-құлықтың жалпы себебіне жеке тұлғаның объективтік
қасиеттерінің (оның қабілеттері, нышандары, сондай-ақ әлеуметтендіру
нәтижесінде алған қасиеттері) қоғамдық қатынастар жүйесіндегі ұстанған
айқындама талаптарына сәйкес келмеудің нәтижесінде пайда болатын
әлеуметтік жайсыздықтар жатады. Осындағы айқындама өзінің объективтік
мүмкіндіктерінен төмен болуы мүмкін (жас жұмыссыз маман, еріксіз сатушы
және т.б.), жеке тұлға қоғамның ресми құрылымдарынан сыртта қалуы мүмкін
(қаңғыбас, панасыз, бомж және т.б.). Әлеуметтік жайсыздықты адам
сезінбеуі де мүмкін, егер сезіне қалса, онда психологиялық
қанағаттанбаушылық пайда болады. Маргиналдық топтардың девианттылықтың
жоғары деңгейде болуы осы себептерге байланысты түсіндіріледі [10].
Жеке дара деңгейде көрінетін девиациялық мінез-құлықтар
факторларының ішіне ішкі психологиялық процестерді жатқызуға болады –
беделге, өзін құрметтеуге қажеттілік, тәуекелге бару қажеттілігі, жасанды
қажеттіліктердің болуы (алкогольге, есірткелерге), эмоционалды тұрақсыздық,
агрессивті болуы, акцентуациялық мінездің болуы (қауіпті топқа
гипертимді, истероидті, шизоидті және эмоционалды-лабильді
акцентуацияларды жатқызуға болады), психикалық дамудағы тежелу, ауытқу, өз-
өзіне адекватсыз баға беру және т.б. Осындағы әрбір фактор, өз кезегінде,
олардың пайда болуын түсіндіруді талап етеді.
Девианттық мінез-құлық проблемаларын нақты нысандар деңгейінде
қарастырмас бұрын жоғарыда аталған негізгі факторларға қосымша ерекше
факторларының да бар екенін айта кеткен жөн. Девианттық мінез-құлықтың
нақты нысандар деңгейіндегі ерекше факторлары бір-бірімен өзара
әрекеттеседі, өйткені шығу тектері ортақ бола отырып, девианттық мінез-
құлықтың әр түрлі нысандары белгілі бір жағдайларда өзара байланысты.
Зерттеушілердің айтуынша, шартты түрде тұрақты, бұл зорлау немесе қасақана
жасалған қылмыс арасында, маскүнемділік пен нашақорлық арасында, әйелдер
қылмысы мен жезөкшелік арасында байқалады.
Әлеуметтік паталогия формаларының индуциясы байқалады, ол бір
теріс құбылыстың екіншісінен басым тұруынан көрінеді (маскүнемдену-
бұзақылық пен кейбір зорлау арқылы жасалған қылмыстар, нашақорлық-қасақана
жасалған қылмыстар және т.б.). Себеп пен салдар түрінде емес, қоғамдық
құбылыстардың бір әлеуметтік себебі болып табылатын әлеуметтік патологияның
әртүрлі формалары бір-бірімен сәйкес келеді, бір-бірін күшейте түседі.
Барлық осы жағдайларды девианттық мінез-құлықты жастардың нақты
санаттарымен – қараусыздармен, маскүнемдермен, нашақорлармен,
жезөкшелермен, құқық бұзушылармен және т.б. әлеуметтік жұмыс
ұйымдастыруда ескерген дұрыс. Девианттық мінез-құлықтың келесі түрі
ретінде, біз – деликвенттік мінез-құлықты айтуымызға болады.
Қазіргі кезде жастар ішінде ең маңызды мәселе ретінде бірнеше
кедергілер, қиындықтармен ұшырасып отырады. Олар жұмысқа орналасу, тұрғын
үймен қамтамасыз етілуі, қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесіндегі бастапқы
капиталдың жоқтығы, осының барлығы едәуір толғандыратын мәселелер болып
табылады. Сонымен қатар, еңбек нарығындағы төмен бәсекелестік жағдайлары,
профессионалдық білімдер мен тәжірбиенің жетіспеуі, осының салдарынан еңбек
нарығындағы тұрақты орындарын таба алмай жастар ортасындағы девианттық
мінез-құлықтың өсуі мен жұмыссыздық мәселесі белең алуда.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін басты үш факторы
бар:
1) Билогиялық (антропологиялық), девианттық мінез-құлық, теріс іс-
әрекеттер тұқым қуалау арқылы жүреді. Бұл теорияны қолдаушылардың
қатарында Ч. Ломброзо, П. Брока, У. Шелдон. Италиандық түрменің психологы
болған Ч. Ломброзо ұзақ жылдар бойғы зерттеулері арқылы, адамның теріс
мінез-құлық көрсетуі тұқым қуалаушылық арқылы болады деген тұжырымға
келген. Поль Брока қылмыстық девиацияның себебін адамның бас сүйегі мен
мидың құрылыс ерекшеліктерінен көретін. Ломброзо қылмыстық бейімділік тұқым
қуалайды, деп жазды. Оның айтуынша, қылмыскерлердің арасында 40% сондай
болып туылады. Ломброзоның теориясы толық теріске шығарылады, бірақ ол
жоғалмайды, қайтадан теріске шығарылады, өйткені бұл жерде нәсіл мәселесі
де бар.
2) Психологиялық – жеке индивидттің психологиялық ауытқуларынан
девианттық мінез-құлық көрсеткіші пайда болады. Девианттық мінез-құлықтың
пайда болуына адамның психологиялық жағдайы тікелей әсер етеді деген
теорияны қолдаушылар: З. Фрейд, А. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ДЕВИАНТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЗЕРТТЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Девианттық мінез-құлық түсінігі мен теріс мінез-құлықтың даму
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Девиантты мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін негізгі
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Қазақстандағы жастардың девианттық мінез-құлық мәселесінің
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...35
2. ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖАСАУДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАР
2.1 Жастардың арасындағы девианттық мінез-құлықтың деңгейін азайту
мақсатында жасалынып жатқан
әрекеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.2 Девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыстың технологиялары
мен әдістеріне талдау жасау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..64
КІРІСПЕ
Жастардың арасындағы девианттық мінез-құлық бүкіл дүние жүзінде
басты мәселелердің бірі болып отыр. Біздің дамушы елімізде де осы мәселе
орын алуда. Ауытқушылық мінез-құлық жастарымыздың тәрбие, білім алуына
кедергі болғандықтан осы мәселені қарастыру маңызды.
Жастардың ауытқитын мінез-құлыққа жасайтын социологиялық зерттеулердің
маңызы қазіргі кезде өте зор, себебі, бір жағынан алғанда қоғамдық тәртіпті
бұзушылардың ішінен жас ұрпақтың, әсіресе біздің қазіргі кездегі
жастарымыздың үлесі мол, ол халықтың басқа да топтарының арасынан
салыстырғанда, екінші жағынан алғанда, бағыттылықтың құрылуы
(қажеттіліктердің, қызығушылықтардың, мотивтердің, бағалы құндылықтардың)
осы жастық кезеңде өтеді. Осыдан барып жастардың девианттық мінез-құлықты
бастан кешіруі жастардың ортасындағы негативті құбылыстардың болуымен
байланысты болып келеді. Қоғамның өтпелі кезінде, қоғамдық өмірдің
көптеген салалары дағдарыс жағдайында болғанда, әлеуметтік процестердің
динамикасы асоциальдық және антисоциалдық сипатындағы-зорлау мен
дүниеқорлық арқылы жасалатын қылмыстар, маскүнемдік, нашақорлық және
таксикомания, жезөкшелік, аморализм сияқты мінез-құлық реакциясының өршуін
туғызуы өзінен-өзі түсінікті. Мұндай құбылыстар жастар ортасында кең
тараған.
Жастардың арасындағы девианттық мінез-құлықтың көбеюі мен жастардың
теріс қылықтарға баруы әр елдің басты мәселелерінің бірі. Өйткені жас
жеткіншектер ертеңгі еліміздің болашағы болғандықтан әр мемлекеттің осы
мәселені басты орынға қою маңызды. Қазіргі Қазақстан қоғамында жастардың
көп бөлігі батыс елдеріне еліктеп отырғаны және сол батыс елдерінің жақсы
жағын емес жаман жақтарын өз бойларына сіңіруі осындай теріс қылықтарды
жасауға итермелеп отыр. Жастардың батыс елдеріне еліктеуіне де біздің
қателіктеріміз бар, яғни бұқаралық ақпарат құралдары және тағыда басқа
жастар көп еліктейтін жарнамалар арқылы өз бойына сіңіріп алады. Жас
жеткіншектердің басқа елдерге еліктеуі мен еліміздегі басты құндылықтарды
жоғалтуымыз, яғни салт-дәстүр мен мәдениетімізге балта шаппақ.
Қазақстандағы жасы кәмілетке толмаған құқық бұзушылардың әлеуметтік жағдайы
мынаны көрсетеді. Олардың жарты пайызының отбасында келіспеушіліктер мен
жайсыз отбасылар болып отыр. Девиантты мінез-құлықтың күшеюунің маңызды
факторларының біріне құқықтық нигилизм, заңға, құқық қорғау органдарына
және оның өкілдеріне селсоқ қарау жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Жастар – болашақтың іргесін қалайтын тұлғалар
болғандықтан, жастардың әлеуметтенуіне жағдай мен мүмкіндіктер жасауымыз
қажет. Жастар көптеген: социология, психология, педагогика, юриспруденция
және тағы басқа ғылымдардың танымдық объектісіне айналып отыр. Олардың
әрқайсысы жастарға қатысты өз пікірі мен көзқарастары бар. Жастармен
жұмыс жасағанда әлеуметтік қызметкердің атқаратын қызметтері де маңызды.
Жастар кез-келген қоғамда үлкен немесе кіші деңгейде кемсітілетін топ
болып табылады. Қазіргі кезде жасөспірімдерді, бозбалалар мен
бойжеткендерді, жастарды қорғау проблемалары, жастар мен жасөспірімдерді
қызметте және өнеркәсіп орындарында кемсіту мәселелері белгілі белгілі
болып отыр. Халықтың белгілі-бір жасына байланысты бөлінетін тобына
жататындықтан да жастар қазіргі таңда әлеуметтік жұмыстың негізіне айналып
отыр.
Қоғамның өтпелі кезінде, қоғамдық өмірдің көтеген салалары дағдарыс
жағдайында болғанда, әлеуметтік процестердің динамикасы асоциальдық және
антисоциалдық сипатындағы – зорлау мен дүниеқорлық арқылы жасалатын
қылмыстар, маскүнемдік, нашақорлық және таксикомания, жезөкшелік, аморализм
сияқты мінез-құлық реакциясының өршуін туғызуы өзінен-өзі түсінікті. Мұндай
теріс құбылыстар жастар ортасында кең таралған.
Девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыс тақырыбы жастар
ортасында қарқын алып келе жатқан өзекті мәселелердің бірі. Бұл мәселе тек
біздің елімізді ғана емес, сонымен қоса дүние жүзін алаңдатып отырған
мәселелердің бірі деп білеміз. Теріс мінез-құлықты жастардың көбеюі мен
дамуы мемлекеттің құлдырауына алып келеді. Жастардың арасында девианттық
мінез-құлықтың алдын алу мақсатында көптеген шет ел мемлекеттері бірқатар
жұмыстар атқаруда. Бұл тек мемлекеттімізде туындап жатқан мәселе емес,
бүкіл дүниежүзіндегі басты мәселердің бірі. Мен сол себепті жастардың
ортасындағы өзекті мәселе ретінде девианттық мінез-құлық деп есептеймін.
Жастардың ортасындағы девианттық мінез-құлықты алдын алу мен азайту
мақсатында шет елдерде көптеген орталықтар мен бірлестіктер ашылған.
Жапонияда теріс мінез-құлықты жастармен жұмыс жасайтын мыңға жуық бірлестік
жұмыс жасайды екен. Бірлестіктер әртүрлі бағытта жұмыс жасап жатыр. Бүкіл
елді алаңдатып отырған мәселе болып отырғандықтан, біз де осы мәселеге
көңіл бөліп, шешу жолдарын қарастыруымыз қажет деп есептеймін.
Теріс мінез-құлықты көрсеткен жас жеткіншек өсе келе, басқа да заң
жүзінде айыпталатын қылмыстарды жасауы мүмкін. Жасалынып жатқан жұмыстар да
аз емес, сол жасалынып жатқан жұмыстарды жүйелендіру арқылы тағы да жастар
арасында жаңа саясаттар мен жаңа ойлар керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Девиантты мінез-құлықты жастармен
әлеуметтік жұмыс жүргізу технологияларына талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
-девиантты мінез-құлық түсінігі мен теріс мінез-құлық мәселесін
теориялық-әдістемелік зерттеу негіздерін көрсету;
- жастардың арасында кеңінен таралған мәселелерді анықтау мен
девианттық мінез-құлықты өзекті мәселе ретінде көрсету;
- девиантты мінез-құлықтың пайда болуына себепші негізгі факторларды
көрсету мен әлеуметтенуді негізгі фактор ретінде қарастыру;
- Қазақстандағы жастардың ортасындағы девиантты мінез-құлықтың деңгейін
анықтау;
- жастардың арасындағы девианттық мінез-құлықтың деңгейін азайту
мақсатында жасалынып жатқан әрекеттерге талдау жасау;
- девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыстың қалыптасқан
технологияларын көрсету;
- теріс мінез-құлықты жастармен әлеуметтік жұмыс жасаудағы
технологиялардың орнына жаңа әдістерді ұсыну;
Дипломдық жұмыстың нысаны – жастардың ортасындағы девианттық мінез-
құлық.
Дипломдық жұмыстың пәні – девиантты мінез-құлықты жастармен әлеуметтік
жұмыс технологияларын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан, сілтемеден және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Девиантты мінез-құлықтыларды
зерттеушілер көне заманнан бастау алып қазіргі кезеңге дейін зерттеліп
келеді. Девиантты мінез-құлықты зерттеушілердің қатары батыс елдерінен
бастау алды – Э. Дюркгейм, Р. Мертон, Ч. Ламброзо, П. Брока, У. Шелдон, Г.
Беккер, К. Эриксон. Ресей зерттеушілері ары қарай дамуына өз үлестерін
қосты. Олардың қатарында – М. Попов, И. Гилинский, В. Афанасьев, В.
Кудрявцев. Біздің елімізде социология ғылымдары кейінен бастап дами
бастағандықтан зерттеушілердің қатары да біршама аз. Отандық
зерттеушілердің қатарынан – Ш. Жаманбалаева, Д. Қазымбетованың еңбектерін
қарастыруға болады. Девиантты мінез-құлықтыларды зерттеушілердің қатары
өсіп келуде. Алғаш рет Аномия түсінігін қолданған социолог – Э. Дюркгейм
болды, кейінен Р. Мертон Аномия теориясын қолдана отырып, девианттық
мінез-құлық теориясын мәдениеттің жасайтын мақсаттарымен әлеуметтік-
ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда болған
келіспеушіліктер деп түсіндіреді.
Социологиялық зерттеулер ХІХ-ғасырдың екінші жартысында
Я.И. Гилинскийдің, В.С. Афанасьевтің және тағы басқалардың
еңбектерінен көруге болады. Қазақстанда осы мәселелерді кейінгі жылдары
ғана зерттей бастады. Девианттық социологияның дамуы мен
институтционалдануына деген үлкен еңбекті академик В.Н. Кудрявцевке
тиеселі.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуы биологиялық әсерден деген
теорияға қарсы келген – Ресей зерттеушісі, Томск университетінің
профессоры – М.Ф. Попов. Қазақстан Республикасында теріс мінез-құлықтыларды
зерттеушілердің қатары кейінгі жылдары ғана бастау алды. Олардың қатарында
– Д.К. Қазымбетова, Ш. Жаманбалаева. Қазіргі кезеңде, отандық девианттық
мінез-құлық социологиясында Д.К. Қазымбетованың девианттық мінез-құлық
тақырыбындағы көптеген жұмыстарын көрсетуге болады.
1. ДЕВИАНТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК ЗЕРТТЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ТҮСІНІГІ МЕН ТЕРІС МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ДАМУ
КЛАССИФИКАЦИЯСЫ МЕН ТЕНДЕНЦЕЯЛАРЫ
Жастар ең зерек топ ретінде ішкі серпінді өзгерістер мен қоғамның
әлеуметтік, саяси, экономикалық элементтері мен және басқа да құрылымдармен
қарым-қатынастарын, өзара байланыстарын ұдайы шиеленістіріп отыруға бейім
болады. Сонымен қатар осы буын қоғамдық саяси, мәдени, отбасылық тыныс-
тіршілікте, еңбек әрекетінде әркелкі белсенділік деңгейін көрсетеді,
қалыптасқан қажеттіліктеріне, алған машақаттарына, білімдеріне, өзіндік
мүдделеріне, құндылықты бағдарлануына қарай әлеуметтік икемділік танытады
[1].
Жастардың әлеуметтік проблемаларына деген қызығушылықтың өзектілігі
әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өзгеру кезеңін басынан кешіп
отырған қоғамдарда күшейіп отыр. Қазақстан үшін жас ұрпақ жоғарыда аталып
өткендей халықтың төрттен бір бөлігін құрайтындықтан жастардың әлеуметтік
проблемаларын зерттеу, әлеуметтік жұмыстың механизмін, технологияларын
зерттеу қазіргі қазақстандық жастар үшін – жас ұрпақтың нарық заңдарына
кездесіп, бұрығы ұрпақтарға қарағанда қатал бейімделу жолдарын таңдау
алдында қалуымен де байланысты [2].
Алдымен біз “девиация” түсінігін қарастырамыз. Терминді латын
тілінен аударғанда бағыттан, эталоннан, ортадан, қалыпты жағдайдан ауытқу
дегенді білдіреді. Осыдан барып кез-келген нормадан ауытқу. Осындай
абстрактылы шекараны анықтауы бізді қызықтыратын объекті мен пәнін ерекше
зерттеуге мүмкіндік бермейді. Соныдықтан бізді әсіресе әлеуметтік девиация
қызықтырады, сонымен қатар девианттық және деликвенттік мінез-құлықты
қарастырамыз. Осы түсініктер арасындағы мағынасында әртүрі ерекшеліктер
бар. Сонымен әлеуметтік девиация процессі мәселенің философиялық-
методологиялық аспектісін, адамның дамуының креативтік және жанжалдық
жақтарын, әлеуметтік нормадан кез-келген ауытқуларды (позитивті және
негативті) қарастырады.
Қалыптасып қалған дәстүр бойынша девианттық мінез-құлықты әдебиетте
қолдануы ассоциалды, заңға қайшы мінез-құлықты, әлеуметтік нормаларға
сәйкес келмейтін, мінез-құлық ережелері, нақты қоғамдағы бағалылықтарын
ашады. Девианттық түсінігі субъектінің жеке мінездемесін (индивидтің,
әлеуметтік топтың), және девианттық мінез-құлыққа жақындығын көрсетеді. Осы
түсініктерге берілген мінез-құлықтың индивидуалдылық формалары
анықтамаларға мән беріп қарастырайық.
Негативті ауытқу – шындық нормалардың қандай да бір ауытқуларды да
қарастырады (моральдық және құқықтық). Осындай ауытқулар қоғамға тұтастай
немесе жеке тұлғаға зиян келтіреді, сол үшін де тек қана қатардағы
ауытқулар емес (девиация, аномия), патология ретінде, міндетті түрде
қиылысатын ауытқулар түрін айтамыз.
Позитивті ауытқулар – бұл қандай да бір жалған нормалардан ауытқу
(моральдық немесе құқықтық). Осындай ауытқулар тек қана қоғамға зиян
келтірмейді, ол қарама-қарсы оның прогрессивті арықарай дамуындағы
жоспарларына пайдалы, себебі олар ескірген, шаршаған нормаларды ығыстырады.
Позтивті ауытқулардың криминализациясы – құқықтық жүйенің толығымен
реттелмегендігі, оның әлеуметтік адекваттылығы емес.
Қылмыс – ол қылмыстың құқықтық қандай да бір нормаларын бұзатын
ауытқуды айтамыз. Қылмыстық жекелеген түрлері қылмыстық кодекстің
статьяларына сәйкес қарастырылады.
Деликт – бұл қандай да бір норманың құқықтық түрін бұзатын
азаматтың, административтік және т.б. ауытқулар. Девианттық мінез-құлықтың
индивидуалды формалары осындай [3].
Девианттық мінез-құлықтың индивиуалды формалары массалық ауытқудың
формаларына сәйкес келеді, олар әдебиеттерде мынандай түсініктермен
анықталады, “девианттық”, “заң бұзушылық”, “қылмыскерлік”, “деликвенттік”
және “аморальдылық”. Сонымен қатар, біз девианттық мінез-құлықтың негізгі
категорияларын қарастырдық. Енді осыдан барып көптеген әлі басы
шешілмеген сұрақтар қалады: әлеуметтік нормаларға сәйкес келетін кез-
келген нормаларды біз ауытқитын мінез-құлыққа жатқыза аламыз ба жоқ па? Бұл
сұрақ неліктен туып отыр, себебі көптеген авторлар “девианттық мінез-құлық”-
деген түсінік екі жақты мағына береді, олар бір жерлерде пайдалы іс-
әрекеттерге де қатысты айтылатын ұғым (көбінесе, жаңалық ашуға, әлеуметтік
творчество). Кутыревтың айтуынша, Девианттық мінез-құлық жағымды жағына да
бағытталуы мүмкін; біз бұлай дейтін себебеміз, мысалы, оның жазуы бойынша –
олар көбінде инициатива, кәсіпкерлік [4].
Біздің көзқарасымыз бойынша девианттық мінез-құлық іс-әрекеттері
қоғамда қалыпты жағдай ретінде қабылдауға да болады. Осындай жағымды
девианттық мінез-құлықтың формалары ретінде қоғамдағы кездесетін
антиәлеуметтік немесе жалған нормалардан ауытқуды айтамыз. Бірақта, кез-
келген девианттық мінез-құлықтың формаларын абсолюттендіру, жалпы бір
идеалды формаға енгізу мүмкін емес. Оны қабылдаудың өзі қатаң анализді
талап ететін нақты бір жағдаймен байланысты. Біздің қоғамымыз үшін,
әсіресе, нарықтық қатынастар жадайында, жаңашылдық, творчество, ескірген
канондардың сынуы тарихи қажеттілік пен объективті қажеттілік болып
табылады. Дамып келе жатқан, өсіп өнуге, жаңалыққа бейім организмді
басқарудың әсерімен ескірген, тоқтауда тұрған формаларға үйрету мүмкін
емес. Керісінше, формалар шаруашылықтың арнайы бір тапсырмаларына қарап
міндетті түрде бір қалыптарға сәйкестелулері керек. Бұл жерде біз ескірген
нормалар туралы айтамыз, олар қоғамның прогресстің дамуына тежеуіш болып
табылады. Бұл жағдайда жаңашылдық, прогрессивті нормаларды жоққа
шығармайды, немесе оның ары қарайғы дамуына – не құқықтық, не жағымды
нормаларға еш кедергісін тигізбейді. Құқық немесе жағымдылық әлеуметтік
творчествоның активтерін тек қана шектеп қоймайды және олардың дамуына
көмектеседі. Ал қылмыстық жағдайды алатын болсақ, оны басқаша қарастыруға
болады, қылмыскерлік біздің нарықтық қоғамымызда өзінің барлық түрлерімен
жабайы нарықтың пайда болуы мен етек ала жайылуына, және “либерализация”
процессінің болуына көмектеседі, яғни олар экономикалық кризистің фонындағы
коррупцияның етек ала жайылуына нағыз алғышарттар болып табылады.
Девианттық мінез-құлық мәселелері әлеуметтік жанжал теориясының
негізінде қарастырылады. А. Коэн әлеуметтік топтарға нақты қауіпті оның
ұйымшылыдығын қалыптастырып, топтық нормалардан оның мүшелерінің ауытқуын
азайтады, және сонымен қатар ауытқитын мінез-құлық жасайтын топтық
мүшелеріне қатысты топтық репрессияға ұшырататындығы басым көрінеді. Жанжал
теориясына қатысты, әлеуметтік жүйедегі мінез-құлықтың мәдени бейнелері
ауытқитын мінез-құлық болып табылады, егер ол басқа мәдениеттің
құндылықтарына негізделген болғанда. Девианттық ауытқитын мінез-құлық
теориясы арнайы социологиялық теория ретінде құрылымдық функционализм
теориясының аясында дамиды [28]. Р. Мертон аномия теориясын қолдана отырып,
девианттық мінез-құлық теориясын мәдениеттің жасайтын мақсаттарымен
әлеуметтік-ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда
болған келіспеушіліктер деп түсіндіреді. Оның пікірінше әртүрлі топтар ішін
біркелкі емес мақсаттарға жетудің ресми жолдары қоғамның ресми құрылымымен
қамтамасыз етіледі, және осылардың функционалдық жетіспеушіліктері мақсатқа
жету үшін қолданатын бейресми құрылымдардың пайда болуына негіз болады.
Девианттылықты бағалау критериі бұқаралықтың достастығына,
“өзіне” және “басқаларға” деген бірлігінен, бір-біріне келісімге келу
мүмкіндіктерінің тудыруы өздерінің “мендігін" шектеу арқылы. Бұл жерде
адамның қай шекте девианттық мінез-құлықтағы екендігін анықтайтын шекараны
анықтау қажет. Осы критериидің негізінде жеке және қоғамдық
қызығушылықтардың принциптерінің сәйкес келуі негізделген. Бұл жерде менің
еркіндігім басқа адамның еркіндігімен шектеледі – бұл ең басты принцип,
осыны бұзған адам, яғни девиант болып саналады. Сол үшін де девианттық
мінез құлықтың ең негізгі рационалды критериі ретінде осы мінез-құлықтың
түрінің зияны мен қоғамдық пайдалылығын қарастырамыз.
Бірақ, девианттық мінез-құлықтың спецификалық критериінің
бағасын анықтау, егер девиация әртүрлі дәуірлерде тұрақты, жалпылығы бар,
солар арқылы девианттық мінез-құлықтың әртүрлі түрлерін салыстыруға
мүмкіндік береді. Шындығында, қандай мінез-құлық болса да кез-келген
дәуірде девианттық па, әлде девианттық емес па соны анықтап алайық? Кез
келген мінез-құлыққа баға беру оның басқа да мінез-құлықтармен салыстыруды
мақсат етеді. Мінез-құлыққа баға беру кезінде қалыпты жағдаймен,
нормалармен салыстыру қажет болады.
Девианттық мінез-құлыққа баға беру критерін анықтау бір жақты емес,
себебі біздің қоғамымызда қандай мінез-құлықты девианттық деп айту, және
оны ажырата білу өте қиын. Девиацияның әсіресе айқын көрінетін мысалдары
ретінде адамгершіліктің жоқтығын көрсететін іс-әрекеттер, олар әрқашанда
талқылауларға түсіп отырады, бірақ бұл жерде оларға толықтай, нақты
анықтама беру өте қиын. Бірақ, кісі өлтірудің өзі арнайы жағдайларда
ақталып жатады. Мысал ретінде, алғашқы қауымдық кезде, ашығу кезеңінде кісі
өлтірушілік талқыға түспейтін, яғни ол жағдайдың қысымымен жасалған іс-
әрекет деп түсінген. Ол айып тағулардан босатылған, ол өндірістік күштер
қатайған кезден бастап, және қоғам материалдық жағдайларды жасай алатын
кезеңнен бастап, яғни бала шағасын асырау үшін, денсаулық үшін неше күш
керек соның барлығына есеп бере алатын болған кезеңнен бастап ол барлық
жеңілдіктерден босады, яғни біз үшін қылмыс болып табылады. Біз көріп
отырғанымыздай іс-әрекеттің бағасы тарихтан бері заман өткен сайын өзгеріп
отыруда, және олар әлеуметтік-экономикалық себептермен ұлттық дәстүрлер
мен, мәдениетпен өзгеріске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады.
Көптеген жұмыстардың нәтижесінде девианттық мінез-құлық
концепциясының позициясына деген сенім күмәнға ұшыраған, оның негізгі
нүктесі - әлеуметтік норма. Көптеген батыс зерттеушілері (Г.
Беккер, Д. Китсус, К. Эриксон, және т.б.) дамытқан теориялар былай
дейді: Іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін қоғамдағы әлеуметтік
топтардың қызығушылықтарымен анықталады. Бірақта осындай қорытындылар
тапсырмаларды жеңілдетпейді, себебі “билік етуші” деген ұғымның өзі
объективті емес баға беруде, билік ететін топтардың өзінің жағдайларын
ұсынады және азшылықтың мінез-құлқының түрлері, олардың дәстүрлері мен
салттарымен әлеуметтік жағдайларымен санаспағандығынан барып туындайтын
түсінікті девианттық деп айтуға болады.
АҚШ – тың социологы Р. Мертон, Э. Дюркгеймнің аномия теориясын
дамытады. Тұлғалардың қоғамдық жағдайларына реакциясымен байланысты олардың
бес типін ұсынады.
1) Конформистер (келісім деген сөзден шыққан). Олар нәтиже
мақсатына жетті ме, жетпеді ме, оған байланысты емес, көпшілік мақұлдаған
нормаларды ұстайды.
2) Шатақ шығарушылар – құбылысты басқаша өзгерткілері келетін топқа
жатады. Олар саясатқа үнемі наразылық білдіретін топқа жатады.
3) Ретриатистер – стандартқа сәйкес, барлығы сияқты өмір сүреді.
Қоғамда болып жатқан мәселелерге көп көңіл бөле бермейді.
4) Инноваторлар (жаңа деген сөзден шыққан) қоғамдағы бар
құндылықты ұстайды және жетістікке қалай болса да тырысады, жиі заңсыз
кететіндерді де жатқызуға болады. Инноваторлар заңды бұзып, бұлар жақсы
жағдайға жетемін деп ойлайды [29].
Қазақстанда осындай мінез-құлықтың элементтері, мысалы,
қылмыскерлік, ішімгерлік және алкоголизм, нашақорлық және суицид (өзін-өзі
өлтірушілік), көптеген ұзақ уақыттар бойы осыларға сәйкес келетін пәндердің
аясында зерттеліп келді: олар криминология, наркология және т.б. Ал
социологиялық зерттеулер 60-жылдардың соңы мен 70-жылдардың басындағы
Я.И. Гилинскийдің, В.С. Афанасьевтің және тағы басқалардың еңбектерінен
көруге болады. Ал, Қазақстанда осы мәселелерді кейінгі жылдары ғана зерттей
бастады. Девианттық социологияның дамуы мен институтционалдануына деген
үлкен еңбекті академик В.Н. Кудрявцевке тиеселі.
Қазіргі кезеңдік, отандық девианттық мінез-құлық социологиясында
Д.К. Қазымбетованың анықтауынша, девианттық мінез-құлық дегеніміз –
адамдардың өмір салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен моральға,
құқықтың және басқа да әлеуметтік нормаларға сәйкес келмейтін, тұлғаға,
әлеуметтік топтарға немесе қоғамға зиян тигізетін (немесе пайда әкелетін),
қоғаммен қолдау табатын немесе тигізілген зияндары үшін әлеуметтік
жауапкершіліктер тартатын іс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз. Ал
деликвенттік мінез құлық дегеніміз – күрделі заң бұзушылықты аңғартады,
олар қылмыстық жауапкершілік тартуға апарып соғады. Девианттық мінез-
құлықтың деликвенттік мінез-құлықтан өзгешелігі, девианттық мінез-құлық
деликвенттік мінез-құлыққа қарағанда кешірек түсінік ретінде танылады.
Девианттық мінез-құлық деликвентті мінез-құлықты өзінің бір бөлігі ретінде
қарастырады. Девиация – нормалардың кез-келген бұзушылықтарын айтамыз, ал
деликвенттік – ол тек қана қылмыстық жауапкершіліктерді алып жүретін мінез-
құлық актілеріне жатады. Осы жұмыста автор девианттық мінез- құлықтың
критерилерін анықтайды, олар оның әлеуметтік маңыздылық критерииін анықтап
бере алады, осыған байланысты оларды қоғамдық пайдалылығына байланысты
позитивті немес негативті және нейтралды деп бөлуге болады. Ауытқулардың
осындай түрлерге бөлінетіндігінен қарап негізделген саясат құруға болады,
ол практиканы профилактикаға бағыттап отырады және де барлық ауытқуларды
жою емес тек қана негативті ауытқуларды жоюға көмектеседі [38].
Девианттық мінез-құлық теориясының зерттеуіне Ш.К Жаманбалаеваның
диссертациясы көп үлесін қосты, ол мынадай тақырыпта: “Девианттық мінез-
құлықтың әлеуметтік мәселелері” және оның монографиялары. Бұл еңбектерде
автор девианттық мінез-құлық дегеніміз – мінез-құлық актісі деп әділдікпен
айтады, ол адамдардың іс-әрекеттері немесе өмір салттары, арнайы қоғамдағы
қабылданған әлеуметтік нормалар мен заңгерлік негіздегі салдарлы қоғамдық
санкцияларды бұзатын іс-әрекеттерді қарастырамыз. Берілген анықтама
біріншіден, осы мінез-құлықтың барлық көріністерін қамтиды (іс-әрекет,
өмір салттары); екіншіден, ауытқуды тек ресми жағын ғана емес, сонымен
қатар, айтылмаған әлеуметтік нормалардағы бейресми ауытқитын мінез құлық
формаларын да қарастырады; үшіншіден санкцияның әртүрлі түрлерін қамтиды,
олар көбінде өздері девиацияға алып келеді – ол топтың ауытқудан,
қоғамдық жақтырмауға және сонымен қатар толығымен қоғамнан бөліп тастауға
алып келетін санкциялар [39].
Бірақта девианттық мінез-құлықтың критерииін анықтау өзгеруде, бұл
жағдайда біз бір іс-әрекетті девианттық немесе оған жатқызбауымыз да
мүмкін, яғни ол әртүрлі қоғамдарда, салт-дәстүрлерге, өмір шарттарына
байланысты өзгеріп отырады. Әлеуметтік процесстердің динамикасы, қоғамдық
өмірдің әртүрлі аймақтарындағы кризистік жағдайлар девиациялық
процесстердің өсуіне алып келеді, олар нормадан ауытқитын мінез-құлық
нормаларынан көрініп отырады.
Әлеуметтік норманың толығырақ анықтамасын беру үшін, аномия
сұрағының негізіне мән береміз. Алғаш рет Аномия түсінігін қолданған
социолог Э. Дюркгейм. Аномия түсінігін ол Индивидтің мінез-құлқының
анық реттеушілік процесстері, моральдық вакуум, ескі нормалар мен жаңа
бағалылықтардың нақты қарым-қатынаста жоқ болған тәсілдерін көрсететін, ал
жаңа құндылықтардың әлі күнге дейін толық іске қосылмаған әлеуметтік
нормалар жоқ қоғамдық жағдайды қарастырады [5].
В.Д. Плаховтың пікірінше Аномия таза күйінде кездеспейді, себебі
кездейсоқ кездесетін процесстердің ішінде бірнеше ықтималдылық заңдылықтар
кездесіп отырады [6].
Бірақ бұларды бір-бірінен ажырату мүмкін емес. Кез келген нормамен
аномия бірге жүреді, және бір-бірін толықтырып отырады. Сол сияқты онда
нормативті мінез-құлықтың элементтері болады. Осы аталған жағдайлармен
келісуге тура келеді, себебі, Қазақстандағы әлеуметтік жағдайды ескеретін
болсақ, онда осы мәселелер бізге ауытқитын мінез-құлық белгілерін ажыратуға
мүмкіндік береді. Я. Гилинскидің пікірінше әлеуметтік нормаларға қатысты
өзінің мазмұны мен мінездемесі жағынан әртүрлі болуы мүмкін, бірақ, ол әр
уақытта емес, бір ғана мезгілде, уақытта, бірақ әртүрлі қоғамдар арасында,
әртүрлі топтар арасында болуы мүмкін [3; 95б.].
Мысалы, жағдайлар нормасы мен “истеблишмент”, ұрылар заңы, көптеген
әртүрлі діни бірлстіктердің заңдары, жастар субмәдениеттің нормалары
(хиппи, панктер, рокерлер және т.б.) бар. Моральдық нормалар қоғамның
мөлшерлерінің позитивтің бағаларына қатысты қоғамда құралады, және пайда
болады. Қазіргі кезде әлеуметтік даму жылдамдықтарымен ерекшеленеді,
соныдықтан да бағалы құндылықтар мен адамдардың бағалылықтары тез өзгереді.
Құқықтық нормалар сол сияқты қатысты ұғым, мемлекеттің орнатқан
заңдылықтарына қарамастан олар уақыт өткен сайын өзгеріске ұшырап отырады,
немесе әрбір мемлекеттегі істелген қылмыстарға байланысты жауапкершілікке
тартылу жастары әр түрлі олар 11 ден 18-20 жас аралығтарында белгіленеді.
Отандық және шет елдік әдебиеттерді зерттей келе девиацияның
мәселелері мен мазмұнына қарай біз келесі ұйғарымдарға келдік, олар
ауытқудың негізгі себептері адамның өзінде болады (биологиялық үйлесім),
қоғамда (жанжал теориясы мен функционалистік концепциялар), әлеуметтік
қоршаған ортада (интеракционизм). Мәдени үйлесім девиацияның пайда болу
себептерін зерттеу көп факторлылыққа қарасты, сызықтық үйлесімнен алшақтау
үшін дисциплина аралық үйлесімді өзіне қосып алады. Жастармен девианттық
мінез-құлықтарды жасауының себептері туралы жұмысымыздық келесі бөлімінде
толығырақ тоқталып өтеміз. Жұмыссыздықтың әсерінен көптеген жастарымыз
теріс қылыққа түсуде. Сондықтан осындай мәселелерге шешім табу тиіс.
Девиантты мінез-құлыққа адамның, әлеуметтік топтың сол қоғамда
ресми түрде қабылданған немесе қолданылған нормаларға сәйкес келмейтін
қылықтары, іс-әрекеттері жатады. Осы түсінікті анықтау үшін әлеуметтік
нормаларға не жататынын білу қажет. Әлеуметтік норма нақты қоғамда тарихи
қалыптасқан адамдар, әлеуметтік топтар, әлеуметтік ұйымдар мінез-құлқының,
әрекетінің шегі, шарасы, мүмкіндік (рұқсат етілген немесе міндетті)
аралығымен анықталады. Әлеуметтік нормалар қоғамды мінез-құлық (өзара
әрекеттестік) эталондарымен (стандарттармен) қамтамассыз етеді және топтар
мен жеке тұлғалар арасындағы қатынастарды тұрақтандыру қызметін атқарады.
Қоғам қандай да бір нормаларды мінез-құлық үлгісі ретінде қабылдай отырып,
оларға сәйкес келетін қоғамдық, моральдық және құқықтық қолдау механизмін
құрады, яғни қоғамдық және мемлекеттік әсер етудің санкциялары бар дегеді
білдіреді.
Нормалар тарихи негізделген және қозғалмалы. Бірақ, олардың
қарқындылығы мен сипаты әртүрлі болып келеді, әлеуметтік жағдайларда
әртүрлі. Реформалы қоғамда, соның ішінде қазіргі Қазақстандық қоғамда
күрделі жағдай орнайды, ол әсіресе бір нормалардың бұзылып басқа
нормалардың жасалмауынан болды, соның өзі-ақ девиантты мінез-құлықтың
әртүрлі формада өсуіне әкеп соғады. Нормадан ауытқу жағымды (қоғамдық
жүйенің дамуына бағытталған, мінез-құлықтың ескірген, консервативті немесе
реакциялық стандарттарын жеңу) және негативті, жағымсыз болуы мүмкін.
Негативті девиантты мінез-құлық мынадай түрлерге бөлінеді: аморальды-
қоғамда қабылданған мораль нормаларына қайшы келетін қылықтар.
Қоғамдағы қалыптасқан моральдық құндылықтардың жоғалуы мен қатар, өз
орындарын таба алмай жас тұлға ата-аналарына қарсы шығып, ішімдікке,
нашақорлыққа әуестене бастайды, өздерін қоғамдық ағымға қарсы қоюмен жол
табуға үйір бола бастайды. Мұндай құбылыстар жастар арасында көлемді орын
алып келеді, яғни бұл құбылыстар қоғамдағы моральдық-психологиялық
жағдайға өз әсерін тигізеді. Жастар арасындағы теріс қылық реаксиясына
талдау жасағанда ғылыми әдебиеттерде көптеген түсініктер қолданылады:
асоциальдық, антисоциалдық, девиантты, делеквентті, аддиктивті мінез-
құлықтар. Оның әрқайсысы жас адамның белгілі-бір мінез-құлық кесіндісін,
қоғамға тән мінез-құлық нормаларынан белгілі-бір ауытқу дәрежесін
сипаттайды. Олардың ішіндегі ең кеңінен тараған жалпылама түсінік
девиантты мінез-құлық, себебі барлық әлеуметтік мінез-құлықты қалыпты
және девиантты деп екіге бөлуге болады. Девиантты және қалыпты мінез-
құлықты қазіргі қоғамнан анық байқауға болады.
Біз алдыңғыда айтқанымыздай, кез-келген нормалардан ауытқу
девианттық болып табылады. Осыдан барып девианттық социологияның пәні
туралы айтуға болады, ең алдымен әлеуметтік нормалардың бағалылықты-
квалификациялық рөлдер жинағын көрсетеді. Бұндай ұйғарымдарсыз девианттық
мінез-құлықтың шекарасы мен аймағын танып білуіміз мүмкін емес, яғни
нормалы немесе нормалы еместің арасындағы айырмашылықты ажыратуымыз мүмкін
емес. Егерде осылай айтуға болатын болса, бұл тек қана зерттеудің ресми
бөлігі ғана, бұл тек зерттеудің мінездемесіне кіретін объективті бөлігі
ғана болып табылады.
Осы пәннің басқа бір бөлігі, ол мазмұнды деп аталады: бұл жерде
нақты девианттық мінез-құлықтың мазмұны туралы, олардың пайда болу көздері,
түрлері, себептері, әрекет ету механизмдері, салдары, олармен күресу
жолдары және т.б. туралы айтамыз. Осындай мазмұнды жоспарда девианттық
мінез-құлық әртүрлі құбылыстардың түрлерінің зерттеулеріне кіреді, ол
әлеуметтік өмірдің контекстінде, және олардың заңдылқтары ретінде, тек қана
нормаларды бұзу шегінен емес, басқа да сапалы жақтарынан зерттеуге алу.
Осыдан барып кілттік негізге жақындауға болады, яғни девианттық мінез-
құлықтың анализін қарастыра аламыз.
Біз анықтағандай девианттық мінез-құлық дегеніміз – бұл
құбылыстардың кең ауқымдылығы. Кең ауқымда қарастырғанда девиант деген –
нормадан ауытқыған кез-келген адам. Осындай ұйғарымда ауытқудың түрлері мен
көлемі туралы айтқанымыз жөн болар.
Девианттық мінез-құлықтың түрлеріне қылмыстық шаралар, алкоголизм,
нашақорлық, жезөкшелік, гомосексуалдылық, азартты ойындар, психикалық
бұзылушылық, өзін-өзі өлтірушілік жатады. Тар мағынасында алғанда
девианттық мінез-құлық деп қылмыстық шараларды жатқызамыз оның ішінде
қылмыстық жауапқа тартылатындарды, заңға қарсы шығушылықты айтпағанда,
осындай ауытқуларды айтамыз. Заңға қайшы іс-әрекеттердің жиынтығы немесе
қылмыстық іс социологияда ерекше атпен аталады, ол деликвенттік (қылмыстық)
мінез-құлық деп аталады. Осы екі мағынада – кең және тар мағынасы да
социологияда екеуі де қолданылады. Біз девианттық мінез-құлық мәселелерін
келесі бөлімде қарастырып өтеміз, яғни девианттық мінез-құлық біліміне
арнаған. Ал, енді біз кілттік категорияларды қарастырамыз: девиация,
позитивті ауытқулар, деликвентті мінез-құлық, саяси мінез-құлық, жанжалдық
девиация, әлеуметтік аномия.
Әлеуметтік нормаларды бұзу салқынқанды немесе салқынқанды емес,
саналы немесе санасыз болып табылмайды. Барлық күрделі ауытқулар, олардың
саналылығына немесе санасыздығына қарамай олардың барлығы заңға қарсы іс-
әрекеттер категориясының қатарына жатады, яғни деликвенттік мінез-құлық деп
айтуымызға тіптен болады.
Девианттық немесе деликвенттік мінез-құлықты келесі негіздері
бойынша ажыратуымызға болады: біріншісі қатысты, белгілі топтың мәдени
нормаларына қатысты емес. Бірақ деликвентті мінез-құлық мемлекеттің
заңдарына байланысты абсолютті қарым-қатынас. Әлеуметтік төмендегілердің
көшедегі тонаушылықтары, бір жағынан қарағанда ақша табудығы немесе
әлеуметтік әділеттікті орнатудың қалыпты жағдайы ретінде көрінуі мүмкін.
Бірақ бұл ауытқу емес, қылмыс, себебі, абсолютті норма бар жерде – заң
бар, олар кісі тонаушылықты қылмыс ретінде тіркеп отырады. Яғни, заңға
қайшы іс-әрекеттердің барлығы немесе қылмыстар, социологияда ерекше атау
алды, ол деликвенттік мінез-құлық деп аталады (сөзбе-сөз қылмыс деп
аталады).
Девианттық мінез-құлықта балалардың және ересектердің тәртібін
бөліп шығарады. Батыста жасөспірімдердің қылмыстық әрекетін, және
жасөспірімдердің делинквенттілігі деп атайды; делинквенттік
ересектердің қылмыс әрекеттерімен ерекшеленеді. Алғашқыда жасөспірімдер
бандалары батыста пайда болды, батысқа еліктеу негізінде – Ресейде, Ресейге
еліктеу негізінде – Қазақстанда пайда болды. Батыста бастау алып, дүние
жүзін қаптаған бандалар, қазіргі кезде мемлекеттің дамуына тікелей әсер
етіп отыр. Әлеуметтік өмірде мынадай жағдайлар болуы мүмкін, ауытқитын
мінез- құлық (девианттық мінез-құлық) кең әлеуметтік қабаттарға, әлеуметтік
институттарға, нормаларға, құндылықтарға тарап, сонымен қоғамның өзіндік
құндылықтарына қауіп төндіреді. Қоғамның мұндай жағдайы аномия деп аталады,
ол сөзбе сөз талдау жасағанда қоғамның деформациясы, реттелмегендігі. Бұл
әсіресе әлеуметтік кризистер, тереңдетілген реформалар, соғыстар,
революциялық төңкерістер және басқа да үлкен әлеуметтік қиыншылықтарда да
кездеседі. Девиацияның барлық саланы қамтитын формасының мінездемесі
осындай. Қоғамға әлеуметтік аномия жағдайынан шығудың екі формасы бар:
жедел, шешімді және компромиссіз, әлеуметтік өмірдің ұйымдарының және
өзінің бағалылықтар жүйесін өткізу үшін радикалды, ұйымдасқан және
динамикалық күштер орын алып отырады; ұзақ, қиындықты, ықтималдылық
ізденістері, жаңа әлеуметтік бағалылықтар мен нормалардың ұйымдар мен
институттардың қоғамның қалыпты жағдайын ұйымдастыру үшін ақырындап осы
қоғамның мүшелерін қажеттіліктері мен мүмкіндіктері және қызығушылықтарын
алдыға тарту мәселесі. Сол үшін де Қазақстан қазіргі кезде осы бағытта
жұмыс істеуге тырысуда.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуы типологиялық топтардың
ерекшеленуі, спецификалық ерекшеліктері бар топтардың ерекшеленуі кіреді.
Кейінгі кездердегі әдебиеттерде адамдардың санасында негативті
құбылыстардың пайда болуын класиификациялау үшін іс-әрекеттер жасалған.
Осыған ұқсас типтендіру адамдар санасындағы бұрынғыдан қалған ескі
қиындықтардан қалғандарға анализ жасауға өзіндік үйлесімнің керек екендігін
міндеттейді. Бұлайша класиификациялау адамдардың санасына ең көп жағынан
бағытталған – яғни ол мінез-құлықтағы ауытқуларға (мысалға, әйел адамға
феодалды-байлық қарым-қатынас, ұлы державалық шовинизм және т.б.).
Басқа көзқарасқа сүйенсек формасы мен түріне қарағанда ауытқитын
мінез-құлықтың формасы мен түрлеріне қарап және адамдардың іс-әрекеттің
аймағын топтастыруды жүзеге асыруда. Осыған сәйкес қарым-қатынас
аймақтарында сәйкес – тікелестік, эгоизм, қаталды және т.б.; осы рухани
өмірдің аймағына – мәдениетсіздік, білім деңгейін көтеруге тырыспаушылық
және т.б. Сол үшін де біздің көзқарасымызша, ауытқитын мінез-құлық
формаларын басқа негіздермен қарастыру мақсат саналық болып табылады, олар
адамдардың өмір бейнелерін екі маңызды реттеушілер бар: олар мораль мен
құқық. Осы айтылған жағдайларға толығырақ тоқтап өтейік. Құқық пен мораль
әрбір азаматтың санасындаға өзіндік марапаттың өсуіне негіз болады, сонымен
қатар, осы уақытта ол адамның девианттық мінез-құлыққа барудан бас тартуға
тәрбиелейтінін ескергеніміз жөн. Әрине осы түсініктердің құқықтық мемлекет
тұрғызу кезеңіндегі тиімділігі осы мемлекет құрудағы кезеңде өте тиімді,
себебі, егер тапсырма қиын болған сайын оны шешудің өзі де сол мезеттегі
жылдамдығына әкеліп соғады. Сол үшін де құқықтық мемлекетті құру кезіндегі
құқық пен моральдың сәйкес келуі ерекше орын алады.
Құқықтық және моральдық нормаларды сәйкес келуі ғылыми тұрғыдан
тұжырымдама беретін болсақ, құқықтық мемлекет құрылғанда әлеуметтік
нормалар жағдайында негізгі заңдылқтардың өзара әсер етуі тұлғаның
девианттық мінез-құлықтың құқықтық реттеушісі жағынан қысқартушы және
моральдық фактордың рөлінің өсу тенденциясы жоғары орын алуда. Әлеуметтік
нормалардың өзара әрекет ету тенденциясының күшеюі тұлғаның девианттық
мінез-құлқын реттеуге әсіресе барлық әлеуметтік нормаларды жақындастыру
формалары айқын көрінеді.
Қылмыстық психологияның бар екенін теріске шығаруға болмайды. Бұл
мынадай ерекшелігімен сипатталады: қатыгездік, зұлымдық, аяусыздық,
өтірікшілік, қаттылық, қорқақтық, алдаушылық, ашкөздік және тағы да басқа.
Қылмыскерлер – адамгершілікке залалы, санасы кем адамдар. Оларды қоғамда
үлгі ету – қоғамның құлдырауына алып баратын жол. Саяси қылмыс-өкімет
халыққа қарсы қиянаттық көрсетеді, саяси бәсекелестіктерді, дипутаттарды
өлтіруді ұйымдастырады, халықаралық қақтығыс ұйымдастырады, сайлау кезінде
айла немесе сайлау кезінде жасалынған қылмыстарды жатқызамыз. Құқықтық
нормалар олардың орындалуы мемелекеттік биліктің беделі маңызды және
қатысты қарым-қатынастарды реттейді. Оларды бұзу қоғамдық қатынастарды
тұрақтандырады, және қоғамның дамуына кері әсерін тигізеді. Құқықтық
нормаларды бұзатын мінез-құлықтар, қоғамдық зиянды заңға қайшы болып
табылады. Ғылыми әдебиетте мінез-құлықтың осындай актісі заң бұзушылық деп
аталады. Қалған заң бұзушылықтар, моральдық және басқа да әлеуметтік
нормаларды бұзушылық, әлеуметік-құқықтық жүйелерді қозғайтын ережелерді –
біз ассоциалды мінез-құлықтарға жатқызамыз. Осындай заң бұзушылықтарға
қоғамдық зиянкестіктің деңгейлері жатады, оларды мақсат саналы түрде заң
бұзушылық мінездемелері деп атау заңға қайшы келмейді. Ол дегеніміз
қоғамдық қатынастарға шектіретін зиянның дейгейін анықтай келе әлеуметтік
жиынтықтардың, топтар мен жекелеген азаматтардың қызығушылықтары, сол
сияқты әлеуметтік нормалардың бұзылуының түрлерін ауытқитын мінез-құлық
түрлерін ажыратуға мүмкіндіктер туады, оларды келесе жіктереге бөлеміз:
деструктивті мінез-құлық, ол тек тұлғаның өміріне зиян тигізеді де қоғам
өміріне жалпымен қабылданған моральдық нормаларға қатысы болмайды
(жинақтылық, фанатизм, конформизм, мазохизм және т.б.); ассоциалды мінез-
құлық, ол тұлғаға, әлеуметтік топтарға, қоғамға және әлеуметтік нормаларға
қарама-қайшы келеді (ішімгерлік, алкоголизм, нашақорлық, өзін өзі
өлтірушілік және т.б.); заңға қарсы мінез-құлықтар (қылмыс және басқа да
заң бұзушылықтар) (№1 сызбадан қараңыз) [7].
Девианттық мінез-құлықтың субъектілері ретінде жекелеген индивидтер
де болуы мүмкін, сол сияқты әлеуметтік топтар, бұқаралықтар мен әлеуметтік
институттар (еңбек коллективтері, отбасы, мемлекеттік органдар, ұйымдар
және т.б.). Девианттық мінез-құлық кейбір іс-әрекеттің формасы ретінде (іс-
әрекеттер жүйесі мен мінез-құлықтарында) және өмір салттарында көрінеді.
Девианттық мінез-құлықтың индвидуалдық нормаларында ғылыми
әдебиеттерде оларды келесі ұйғарымдарға кіргізу қабылданған: негативті
ауытқу, нейтралды ауытқу, заң бұзушылық және моральды іс-әрекеттер, қылмыс
пен деликт. Олардың логикалық субардинациясының тәртібін классификация
түрінде схемалық тәсілмен көрсетуге болады.
Сызба-1
Девианттық мінез-құлықтың негізгі түрлері
Девианттық мінез-құлық
Биморальдық
мінез-құлық
Заңға қайшы мінез-құлық
Деструктивті
мінез құлық
Асоциалды
мінез-құлық
құқықтық
іс-әркеттер
Қылмыс
Ішімгерлік,
маскүнемдік,
нашақорлық,
өзін-өзі
өлтірушілік, жезөкшелік
Зинақорлық,
фанатизм,
конформизм,
мазохизм
Девиантты мінез-құлықтың негізгі түрлеріне сипаттама берер болсақ,
теріс мінез-құлық екі үлкен топқа бөлінеді: биморальдық мінез-құлық, заңға
қайшы мінез-құлық. Биморальдық мінез-құлық – қоғамға теріс әсерін
көрсететін теріс әрекеттер жиынтығы. Биморальдық мінез-құлықтың өзі екіге
бөлінеді: деструктивті мінез-құлық, асоциалды мінез-құлық. Деструктивті
мінез-құлық пен асоциалды мінез-құлықтардың айырмашылығы аз. Деструктивті
мінез-құлық: ішімгерлік, маскүнемдік, нашақорлық, өзін-өзі өлтірушілік
және жезөкшелікке бөліп қарастырамыз. Бұл құбылыстардың әрқайсысы қоғамға
теріс әсерін тигізіп отырады. Асоциалды мінез-құлық: зинақорлық, фанатизм,
конформизм және мазохизмге бөлеміз. Девиантты мінез-құлықтың түрлері
заңмен қудаланбағанымен қоғамға зиян келтіріп, мемлекеттің дамуына теріс
әсерін тигізеді. Жекелеген топтарға бөліп қарастыруының да себебі осыда деп
білемін [8].
Сызба 2
Девианттық мінез-құлық формаларын индивидуалдық классификациялау
Девиация
Позитивті
ауытқу
Нейтралды
ауытқу
Негативті
ауытқу
Моральдық
іс-әрекет
Заң бұзушылық
Деликт
Қылмыс
Девиантты мінез-құлықтың механизмін қарастырғанда адамдардың сыртқы
ортасы мен оның жеке сапалары, девианттық мінез-құлықтың барлық сатыларында
болатындығын еске ала отырып, келесілерді бөліп қарастырамыз: мотивацияның
құрылуы, девианттық мінез-құлықты жасағандығы туралы шешім қабылдау, және
қабылданған шешімнің орындалуы. Девианттық мінез-құлықтың әр сатысында –
девианттық мінез-құлықты жасаған адам мен қоршаған ортасының өзара
әрекетестігін назарымызға алып отырғанымыз жөн болады. Девианттық мінез-
құлықты жасау уақытында және ерте орта адамның әлеуметтік мінездемесін
анықтайды. Осы жағдайды бір – бірімен сәйкестендіру үшін келесі жағдайларды
қолданған дұрыс: жоғарғы материалдық деңгейдегі өмір сүретін азаматтардан
кем өмір сүрмеу мотивациясы қалыптасып қалған. Сонымен қатар, адам келесі
ұйғарымдардан шешім қабылдауы мүмкін: жоғары материалдық деңгейге жету үшін
адамдар заңды жолды таңдауы мүмкін (заң факультетті бітіріп, шет ел
тілдерін оқу және жоғары табысты жұмыстарға орналасу), немесе қылмыстық
жолға түсу (ұрлық, мәжбүрлеу және т.б.)
Жастардың осы мінез-құлықтарын алдын алу мен азайту мақсатында көптеген
іс-шаралар атқаруымыз қажет деп білемін. Келесі бөлімдерде девиантты мінез-
құлықтың пайда болуына әсер ететін факторларды қарастырамын.
Батыстың әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық әдебиеттерінде
соңғы уақыттары девиантты мінез-құлық деген түсініктің орнына
проблемалық мінез-құлық терминін қолданып жүр, олардың ойынша, бірінші
түсінікте адам құқығын жәбірлеу көріністері бар. Проблемалық мінез-құлық
интерналистік (өзіне бағытталған) және экстериалистік (басқаларға
бағытталған) болып бөлінеді. Сонда ассоциальды мінез-құлық түбінде
экстериалистік проблемалық мінез-құлыққа жатады екен.
Жасөспірімдер мен бозбалалардың теріс мінез-құлқының басқа да
түрлері бар. Бір авторлар оны мынадай түрлерге бөледі:
1. реактивті негізделген (қашып кету, суицидтер), әдетте психиканың
зақымдануы негізінде болады;
2. дұрыс берілмеген тәрбие нәтижесінде болатын, жеке адамның төменгі
моральдық деңгейінен болатын түрі (есірткі қолдану, маскүнемдік, құқық
бұзушылық);
3. биологиялық фактор негізінде болатын патологиялық дерт (садизм және
т.б.) негізінде болады [9].
Басқалары девиацияны екі негізгі бағытта қарастырады:
1. бұзушылықтың пайда болатын формалары бойынша – делинквенттілік, үйден
қашып кету, қаңғыру, ерте маскүнемдік, сексуальдық девиациялар,
суицидтік мінез-құлық;
2. биологиялық факторлар негізінде жатқан себептер, факторлар, дәлелдерге
қатысты, сондай-ақ әлеуметтік- психологиялық негіздегі: әлеуметтік
орта және психологиялық жас ерекшеліктері.
Үшіншісін авторлар жасөспірімдер мен жастардың мінез-құлықтарының
барлық бұзылуларын девианттық мінез-құлық және психикалық ауруларға
байланысты бұзылған мінез-құлықтар деп бөледі.
Әлеуметтік, әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық жұмыс үшін
негізгі түсініктер туралы білу әрине өте маңызды, бірақ әр түрлі әлеуметтік
патология формаларымен (маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, қылмыс және
т.б.) зардап шегетін тұлғалардың девиантты мінез-құлықтарының себебін
анықтап алу одан да маңызды.
Девиантты мінез-құлық факторлары күрделі жүйені құрады, оның түрлерін
әр түрлі негіздер бойынша жүзеге асыруға болады, мысалы, барлық асоцияльдық
нысандарға ортақ макросоциалдық және микросоциалдық және әрбір жеке
қауіпті топтарға арналған арнаулы; ішкі, психологиялық, сыртқы, орташа
және т.б. Оның үстіне осы факторлардың бір-бірімен өзара байланысты, өзара
әрекеттестікте екенін ескерген дұрыс.
Қазіргі уақытта кең таралған бәріне ортақ, макросоциалдық девиантты
мінез-құлықтың себебі қоғамның әлеуметтік қатынастарындағы өзгерістер, ол
маргинализация түсінігімен байланысты, яғни оның (қоғамның) тұрақсыздығы,
аралықтығы, өтпелілігі. Жалпы экономикалық және әлеуметтік
тұрақсыздық, бұрынғы өмір салтының бұзылуы, үйреншікті құндылықтар
жүйесінен бас тартуы әлеуметтік девиацияға әкеп соғады.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі девиантты мінез-құлықтың екінші себебіне
әлеуметтік теңсіздік, қажеттіліктерді қанғаттандырудың шынайы мүмкіндіктері
арасындағы қоғамдық айырмашылықтар, ол ең алдымен жеке бастың және қоғамдық
топтың әлеуметтік айқындамасына (жағдайына), олардың қоғамдық құрылымдағы
орнына байланысты. Қанағаттандыру мүмкіндіктерінің арасындағы айырмашылық
витальдық (өмірлік күшті қолдау қажеттілігі) себепке ғана байланысты емес,
біздің жағдайда беделге, мәртебеге, өзін көрсетуге және т.б. деген
әлеуметтік қажеттіліктердің аса маңыздылығы қарсы реакцияны тудыруға, соған
сәйкес девиантты мінез-құлық танытуға әбден себеп болады. Көптеген
зерттеулер көрсетіп отырғандай, девиантты мінез-құлықтың негізгі себебіне
материалдық және рухани қанағаттану деңгейі емес, олардың
қанағаттандырудағы мүмкіндіктердің дәрежесі айырмашылық аумағы, бөлінуі
жатады.
1.2 ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР
Девианттық мінез-құлықтың негізгі факторларын сөз еткенде жеке
дара деңгейде девиацияның шығу тегі туралы айта кеткен жөн. Бұл деңгейде
девианттық мінез-құлықтың жалпы себебіне жеке тұлғаның объективтік
қасиеттерінің (оның қабілеттері, нышандары, сондай-ақ әлеуметтендіру
нәтижесінде алған қасиеттері) қоғамдық қатынастар жүйесіндегі ұстанған
айқындама талаптарына сәйкес келмеудің нәтижесінде пайда болатын
әлеуметтік жайсыздықтар жатады. Осындағы айқындама өзінің объективтік
мүмкіндіктерінен төмен болуы мүмкін (жас жұмыссыз маман, еріксіз сатушы
және т.б.), жеке тұлға қоғамның ресми құрылымдарынан сыртта қалуы мүмкін
(қаңғыбас, панасыз, бомж және т.б.). Әлеуметтік жайсыздықты адам
сезінбеуі де мүмкін, егер сезіне қалса, онда психологиялық
қанағаттанбаушылық пайда болады. Маргиналдық топтардың девианттылықтың
жоғары деңгейде болуы осы себептерге байланысты түсіндіріледі [10].
Жеке дара деңгейде көрінетін девиациялық мінез-құлықтар
факторларының ішіне ішкі психологиялық процестерді жатқызуға болады –
беделге, өзін құрметтеуге қажеттілік, тәуекелге бару қажеттілігі, жасанды
қажеттіліктердің болуы (алкогольге, есірткелерге), эмоционалды тұрақсыздық,
агрессивті болуы, акцентуациялық мінездің болуы (қауіпті топқа
гипертимді, истероидті, шизоидті және эмоционалды-лабильді
акцентуацияларды жатқызуға болады), психикалық дамудағы тежелу, ауытқу, өз-
өзіне адекватсыз баға беру және т.б. Осындағы әрбір фактор, өз кезегінде,
олардың пайда болуын түсіндіруді талап етеді.
Девианттық мінез-құлық проблемаларын нақты нысандар деңгейінде
қарастырмас бұрын жоғарыда аталған негізгі факторларға қосымша ерекше
факторларының да бар екенін айта кеткен жөн. Девианттық мінез-құлықтың
нақты нысандар деңгейіндегі ерекше факторлары бір-бірімен өзара
әрекеттеседі, өйткені шығу тектері ортақ бола отырып, девианттық мінез-
құлықтың әр түрлі нысандары белгілі бір жағдайларда өзара байланысты.
Зерттеушілердің айтуынша, шартты түрде тұрақты, бұл зорлау немесе қасақана
жасалған қылмыс арасында, маскүнемділік пен нашақорлық арасында, әйелдер
қылмысы мен жезөкшелік арасында байқалады.
Әлеуметтік паталогия формаларының индуциясы байқалады, ол бір
теріс құбылыстың екіншісінен басым тұруынан көрінеді (маскүнемдену-
бұзақылық пен кейбір зорлау арқылы жасалған қылмыстар, нашақорлық-қасақана
жасалған қылмыстар және т.б.). Себеп пен салдар түрінде емес, қоғамдық
құбылыстардың бір әлеуметтік себебі болып табылатын әлеуметтік патологияның
әртүрлі формалары бір-бірімен сәйкес келеді, бір-бірін күшейте түседі.
Барлық осы жағдайларды девианттық мінез-құлықты жастардың нақты
санаттарымен – қараусыздармен, маскүнемдермен, нашақорлармен,
жезөкшелермен, құқық бұзушылармен және т.б. әлеуметтік жұмыс
ұйымдастыруда ескерген дұрыс. Девианттық мінез-құлықтың келесі түрі
ретінде, біз – деликвенттік мінез-құлықты айтуымызға болады.
Қазіргі кезде жастар ішінде ең маңызды мәселе ретінде бірнеше
кедергілер, қиындықтармен ұшырасып отырады. Олар жұмысқа орналасу, тұрғын
үймен қамтамасыз етілуі, қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесіндегі бастапқы
капиталдың жоқтығы, осының барлығы едәуір толғандыратын мәселелер болып
табылады. Сонымен қатар, еңбек нарығындағы төмен бәсекелестік жағдайлары,
профессионалдық білімдер мен тәжірбиенің жетіспеуі, осының салдарынан еңбек
нарығындағы тұрақты орындарын таба алмай жастар ортасындағы девианттық
мінез-құлықтың өсуі мен жұмыссыздық мәселесі белең алуда.
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін басты үш факторы
бар:
1) Билогиялық (антропологиялық), девианттық мінез-құлық, теріс іс-
әрекеттер тұқым қуалау арқылы жүреді. Бұл теорияны қолдаушылардың
қатарында Ч. Ломброзо, П. Брока, У. Шелдон. Италиандық түрменің психологы
болған Ч. Ломброзо ұзақ жылдар бойғы зерттеулері арқылы, адамның теріс
мінез-құлық көрсетуі тұқым қуалаушылық арқылы болады деген тұжырымға
келген. Поль Брока қылмыстық девиацияның себебін адамның бас сүйегі мен
мидың құрылыс ерекшеліктерінен көретін. Ломброзо қылмыстық бейімділік тұқым
қуалайды, деп жазды. Оның айтуынша, қылмыскерлердің арасында 40% сондай
болып туылады. Ломброзоның теориясы толық теріске шығарылады, бірақ ол
жоғалмайды, қайтадан теріске шығарылады, өйткені бұл жерде нәсіл мәселесі
де бар.
2) Психологиялық – жеке индивидттің психологиялық ауытқуларынан
девианттық мінез-құлық көрсеткіші пайда болады. Девианттық мінез-құлықтың
пайда болуына адамның психологиялық жағдайы тікелей әсер етеді деген
теорияны қолдаушылар: З. Фрейд, А. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz