Республикасының Заңы тілі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктері теориялыќ
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 9
1.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...29
2 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 36
2.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін зерттеуді ұйымдастыру жєне оның
әдістемелері ... ... ... ... ... 36
2.2 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін зерттеу әдістемелерінің
қорытындылары ... ... ... ... ... .. ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..54
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған Қазақстан-
2030 стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық
моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан
өркениетті елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық,
отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі
баса айтылған [1].
Қазақстан Республикасының білім туралы заңында: Жалпы білім беретін
мектеп - бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім берудің жалпы білім
беретін оқу бағдарламаларын, сондай-ақ оқушылар мен тәрбиеленушілерге
қосымша білім берудің оқу бағдарламаларын іске асыратын оқу орны... деп
көрсетілген [2].
Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және
этностық-мәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Бұл
мәселенің шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде
қайта қаралып, оны жетілдіру жолдары іздестірілуде. Мұндағы алға қойылып
отырған негізгі талаптар – Қазақстан білім беру жүйесінің бүкіләлемдік
білім беру кеңістігіне толық енуінің алғашқы ұлттық даму стратегиясын
жасап, моделін құру.
Бұл талаптардың жүзеге асырылу бағытындағы жұмысты үздіксіз білім
берудің сатыларының бірі – жалпы білім беретін орта мектептерде баланың
білімге деген құштарлығын арттырудан, ұлтымызға тән қасиеттер бойына сіңген
шәкірт тәрбиелеуден бастағанның маңызы өте зор.
Жаћандану дәуірінде этностық-мәдени ерекшелік мәселесі үлкен маңызға
ие болуда. Адамзат қоғамы екі бағытта дами алады деп болжайды: мәдениеттің
бір-бірімен араласуы немесе мәдениеттің бір-біріне қайшы келуі. Бірақ, екі
көзқарас та тарихи дағдарысқа алып келуі ықтимал. Бұдан шығудың үшінші жолы
бар, ол мәдениеттердің диалогы, мұндай жағдайда бірде-бір мәдениет өз
ерекшелігін жоғалтпай, әлемдік қоғамға шығуына мүмкіндік алады. Міне,
сондықтан да мәдениеттердің диалогына шығу проблемасы этностық-мәдени
ерекшеліктің қалыптасуы арқылы шешіліп, этникалық қауымдастықтардың мәдени
түрде өзара әрекеттесуіне әкеледі.
Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында (1996) атап көрсетілгендей, халықтың этностық-мәдени
ерекшелігі өз тарихында, мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан
рухани құндылықтарға адалдық, ұлт қаћармандарын қастерлеу нәтижесінде
құралады. Ол ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде
қалыптасады. Этностық-мәдени ерекшелік жағдайына халықтың өзі тудырған
әлеуметтік-мәдени жүйе арқылы қол жетеді. Бұл жүйеге отбасы, мектепке
дейінгі балалар мекемелері, оқу орындары, ұлттық, мәдени орталықтар,
бұқаралық ақпарат құралдары, көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу
және әкімшілік мекемелері, тағы басқалары жатады [3].
Бұл жағдайларда жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім
берудің мәселесін педагогикалық тұрғыда зерттеу маңыздылығы артады.
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие
үдерісінде балаларды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеуді
жүзеге асырып, жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім
беруге мүмкіндік беріп, халықтың рухани мәдениетін зерде мен ой елегінен
өткізіп, оны қазіргі заман құндылықтарымен байланыстыра білуге
машықтандырады.
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында этностық, этностық-мәдени
мәселесі философия, саясаттану, тарих және этнографиялық салада
(Э.З.Александренков В.И.Козлов, Б.Ф.Поршнев, және т.б.); этнопсихологияда
(В.А.Вяткин, О.Х.Аймаганбетова, А.П.Оконешникова, Ю.В.Хотинец, Е.И.Шлягина
және т.б.) көрінетіні айқындалды [4-10].
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық аспектісін талдауға
бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер арналған (Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов,
Е.Л.Христова, Ж.Ж.Наурызбай, Р.Қ.Дүйсембінова және т.б.). Қазақстандық
педагогика ғылымында этностық мәдениет бойынша этнопедагогикалық зерттеулер
баршылық (И.Өршібеков, А.Х.Мұхамбаева, Г.Р.Бахтиярова, Р.М.Айтжанова және
т.б.). Соңғы уақытта қазақ этнопедагогикасының мәселесі бойынша ғылыми
жұмыстар саны жас педагогтардың зерттеулерімен көбеюде [11-19].
Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктеріне байланысты бірнеше шетел және отандық ғылыми зерттеушілерді
атап өтуге болады: Т.В.Черник, О.В.Леонова, М.Г.Евграфова, Е.А.Иванова,
Е.Н.Кергилова, Т.Иманбеков, К.Сейсембаев, Т.А.Левченко, Е.Ф.Вертякова,
Л.Д.Вавилова, В.Д.Ботнарь, О.Н.Юденко, С.Д.Кириенко, Б.Н.Галаева, Ж.С.
Хасанова, Ж.М.Акпарова, К.Т.Жанабаев, А.Ә.Капенова, Т.Төленова [20-38].
Көптеген зерттеулердің әдіснамалық бағдарына Ж.Ж.Наурызбайдың
Қазақстан Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы алынды [3].
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін орта мектептердің педагогикалық
процесі.
Зерттеудің пәні: жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени
білім берудің ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты: жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени
білім берудің ерекшеліктерін теориялық тұрғыда негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер жалпы білім беретін орта мектептерде
этно-мәдени білім берудің ерекшеліктері айқындалып, сол арқылы оның үлгісі
жасалып, сонымен қатар жүйесі құрылып, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда
жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып
отырған процестің жүйелілігі мен тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің міндеттері:
жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің сипаттамасын ашу;
жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің теориялық үлгісін әзірлеу;
жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: мәдениет жеке тұлға
факторы ретінде, сананың мәдени-тарихи даму теориясы; этнос; жеке тұлғаның
әлеуметтік, этностық ерекшелік; мектеп жасына дейінгі балалардың даму
заңдылықтары мен принциптері; тәрбиенің этнопедагогикалық аспектілері;
оқушыларға этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасы; зерттеу проблемасы
бойынша философтардың, мәдениеттанушылардың, педагогтар мен психологтардың
еңбектері; оқу-әдістемелік кешен; аналитикалық (ғылыми, әдістемелік
әдебиеттерді талдау, модельдеу, жіктеу, жүйелеу, жалпылау, т.б.);
диагностикалық (сауалнама, жеке және топтық әңгіме, сұхбат, бақылау,
тестілеу, т.б.).
Зерттеу базалары:
Тәжірибелі-педагогикалық жұмыс Қарағанды қаласының № 39 М.Жұмабаев
атындағы гимназия мектебінде жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, нысаны, пәні, мақсаты,
міндеттері, зерттеудің ғылыми болжамы, теориялық және әдіснамалық
негіздері, зерттеу әдістері мен зерттеу базасы беріледі.
Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің теориялық негіздері атты бірінші тарауда жалпы білім
беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің ерекшеліктерінің
сипаттамасы, жалпы білім беретін орта мектептердің мәні қарастырылады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің қалыптасуы бойынша тәжірибелік-педагогикалық жұмыс атты
екінші тарауда жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім
берудің ерекшеліктері эксперимент арқылы көрсетіледі.
Қорытындыда зерттеу нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар
беріледі.
1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
сипаттамасы
Жиырмасыншы ғасырдың екінші жарты жылдығынан бастап өз этностық-мәдени
ерекшелігін саналы түрде меңгеріп алу процестері, яғни нақты этносқа,
этникалық қауымға тиістілік мәселелері күрделі маңызға ие болуда.
Этно-мәдени білім берудің өсуі XX-ғасырдың екінші жартысындағы адамзат
дамуының негізгі сапаларының бірі деп қарастырылады. Жеке адамдар мен жалпы
халықтардағы өзінің тарихына деген қызығушылық әр түрлі формада көрінеді:
ежелгі салттарды, фольклорды т.б. қабылдаудан бастап өзінің ұлттық
мемлекетін құруға дейінгі ұмтылысы.
Егер адамның белгілі бір халыққа тиістілігі екенін саналы түрде
меңгеру, оның ерекшеліктерін іздеу және оны зерттеу, этно-мәдени білім
берудің ерекшеліктерінің педагогикалық аспектісін қарастырудан тұрады.
Этно-мәдени білім беруді түсіну оның табиғатын зерттеп, мәнін
талдаудан тұрады.
Әлеуметтану сөздігінде этносқа мынадай анықтама береді: этнос (гректің
еthnos – тайпа, халық деген сөзінен шыққан) – ортақ белгілері мен
тұрақты тілі, мәдени және психологиялық ерекшеліктері, ортақ салт-
дәстүрлері бар белгілі территорияда тарихи қалыптасқан адамдар тобы.
Этностың пайда болуына территория мен шаруашылық бірлігі әсер етеді. Даму
барысында территория ортақтығы жеке белгі ретінде жойылуы да мүмкін. Этнос
– белгілі бір мәдени тұтастық. Оған біз - олар деген антитеза тән, яғни
әрбір этностың өзіндік этникалық санасы бар.
Біздің зерттеу проблемамызды анықтау мәдениет терминін талдаудан
тұрады.
Этнопсихология мен этнологияда мәдениет термині әр түрлі этникалық
қауымдарды айқындау үшін және мәдениет пен адамның психологиялық
сипаттамалары арасындағы өзара байланысты зерттеуде қолданылады.
Мәдениеттану сөздігінде мәдениетке мынадай анықтама беріледі:
мәдениет – адамдардың әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту жөніндегі
қызметі және осы қызметтің жемістері мен нәтижелері [39].
Мәдениет - әлеуметтік табиғаты бар күрделі динамикалық жүйе, ол
әлеуметтік қатынастарда көрініп, адам іс-әрекетінің заттары мен тәсілдерін,
құнды бағалықтарын құруға, сақтауға, кең таратуға бағытталып, әр түрлі
жағдайларда адамдардың өзара түсінушілігін қамтамасыз етеді.
Әрбір нақты қоғамдастық (цивилизация, мемлекет, халық) бірнеше
ғасырлар бойы өзінің мәдениетін құрады және ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отырады. Нәтижесінде бірнеше мәдениеттер пайда болады.
Психологтарды алуан түрлі мәдениеттің әлеуметтік-психологиялық
себептері қызықтырады. Алуан түрлі мәдениеттің себептері мыналар бола
алады: идентификациядағы қажеттілік, табиғи және географиялық ортаның,
ландшафтың, климаттың жағдайлары. Мәдениет пен этностың шекарасы сәйкес
емес. Мәдениеттің жалпы элементтері кездесетін халықтарда, мысалы, діні бір
болса, дүниеге көзқарастың, мораль, мінез-құлықтың формаларында
өзгерістерді байқауға болады.
Психология ғылымында Л.С.Выготскийдің адамның дамуындағы мәдениеттің
ролі туралы көзқарасы өте маңызды болып табылады [42].
Мәдениет – әлеуметтену процесінде және басқа мәдениет өкілдерімен
қарым-қатынас негізінде бір адамнан екінші адамға беріліп қана қоймай,
сонымен қатар адамның нақты бір қауымға жататынын қалыптастыратын сезім,
яғни сәйкестілік сезімі. Әсіресе этностық-мәдени ерекшелік тұрақты және
адамдар үшін үлкен маңызға ие. Жеке тұлға үшін өзінің этникалық тобы оның
өмірлік ұмтылысының бағыттарын анықтайды және ол этостық-мәдени ерекшелік
өзінен жоғары тұрып, одан кейін де өмір сүретінін біледі. Өз этносын табиғи
түрде қабылдағанда адам оны таңдамайды. Этностық-мәдени ерекшелік өмірге
келумен, ана тілінде сөйлеу іскерлігімен, мәдени ортамен анықталып, мінез-
құлық ережелерімен және жеке тұлғаның дамуымен анықталады. Адамдар үшін
этностық-мәдени сәйкестілік дегеніміз рефлексияға жатпайтын, Мен кіммін
және Мен кімдермен біргемін? деген сұраққа өз бетімен жауап бере алуы.
Адам өз ұлтының құндылықтарын, ережелерін меңгере отырып, ұлттық
мәдениетке көтеріледі.
Мәдениет туралы пікірталастар көп болғанымен барлық анықтамаларда оның
мазмұнынының сабақтастығы, ұрпақтан ұрпаққа оның құндылықтарының ауысып,
жалғасып жататындығымен, тұрақтылығымен көрінеді. Атап айтқанда, бұл
игілік, мұрат ұлттың сақталуын, бұзылмауын қамтамасыз етіп, тарихи тәжірибе
мен табиғи ортаға бейімдейді. Осы негізде мәдениеттің дәстүрлі түрлеріне,
ұлттық болмыстың жолын ұстауға мүмкіндік жасайды.
Ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуі, оның тарихи аясының кеңеюі ұлт
тағдыры үшін зор маңызды, ол ұлттың қабілеттілігін, рухани күшінің
жеткіліктілігін көрсетеді. Ұлттың рухани мұралары мен дәстүрлерін,
қахармандық, ерлік салтын қастерлеу – ұлттық идеяның басты көзі болады,
оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік дербестігін нығайтады.
Л.С.Выготский жеке адамның эмоционалдық өрісінің дамуын көрсетуде өнер
мен мәдениет оның қайта құрылуындағы негізгі құрал екендігін айтып, өнер
адамның асфектілі көрінісін өзгертіп, оның мінез-құлқының дамуында,
әлеуметтенуінде келелі роль атқарады - деген.
Этностық-мәдени ерекшелікті қалыптастыруда оқу-тәрбие факторлары әсер
етеді. Сонымен қатар оған биологиялық және басқа да әлеуметтік факторлардың
әсерін де ұмытпауымыз қажет. Жеке тұлғаның психологиялық және дара
ерекшеліктерін есепке ала отырып, біз жеке тұлғаның этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыруға оқу-тәрбие факторларының әсері көп екенін
айтамыз.
Этностық-мәдени ерекшелікті қалыптастыру процесінде тәрбиелеу мен
оқытудың ролін көрнекті ғалымдардың пікірлерінен көруге болады.
С.Л.Рубинштейн Тәрбие дамуды бағыттап отырады, ол жеке тұлғаны
қалыптастырудағы негізгі күш, біз тәрбие түсінігіне білім беруді де
қосар едік, себебі қазіргі кезде маңызды роль білім беруге берілетінін
педагогикалық шындық көрсетеді. Тәрбие білім беру процесі арқылы жүзеге
асырылады - дейді.
Жеке тұлға түсінігінің тарихи және логикалық мағынасында әр түрлі
варианттар бар. Жеке тұлға қоғамда онтогенез процесінде қалыптасады.
Сондықтан да жеке тұлға түсінігіне пара-пар категория қоғам. Жеке тұлға
теориясында даралық түсінігі де қарастырылады. Б.Г.Ананьев даралық - нақты
индивидуумның биоәлеуметтік тұтастығы - дейді [43].
Жеке тұлға ең алдымен, дәуір, класс, топ, ұлттың сапаларын
тасымалдаушы әлеуметтік тип. Ұлт, өзінің этностық-мәдени сәйкестілігінің
элементтерімен арнайы ортада өмір сүреді, ал ол ортада жеке тұлғаның
қалыптасуы мен даму процесі жүзеге асырылады. Қалыптасу мен даму процесінде
жеке тұлғаға ұлттық ерекшеліктер әсер етеді, олар: әрбір ұлттың тұрмысы,
салт-дәстүрлері, материалдық және рухани өмірі. Ұлттық, этникалық ерекшелік
мәдениет, тұрмыс ерекшеліктері арқылы ғана көрінбей, сонымен қатар жеке
тұлғаның этностық-мәдени ерекшелігінен көрінеді.
Ұлттық ерекшеліктер, оның ішінде этностық-мәдени ерекшелік тума қасиет
емес. Ол жеке тұлға дамуымен қатар әр түрлі факторлардың әсерімен этникалық
әлеуметтену процесінде қалыптасады. П.И.Кушнер былай деп жазады: этностық-
мәдени сәйкестілік адамның тума қасиеті емес [44]. Ол этникалық қауымның
өте ерте формаларын сезінуден тұрады және қоғамның дамуына сәйкес бірнеше
кезеңдерден өтеді. Тіл, салт-дәстүр адамның тұқымқуалаушылық механизмдері
арқылы берілмейді. Тіл, салт-дәстүрлер, талғам - өскелең ұрпақтың еліктеуі,
тәрбиесі, әлеуметтенуі, интеллектуалды, әлеуметтік тәжірибесін игеруі
арқылы беріледі.
Этнос бұл орайда ортаны мекендеуші және мәдениетті иеленуші, ал
мәдениет оның өмір сүретін ортасының антропогендік бедерінің бірі ретінде
ұғынылады. Этностық-мәдени ерекшелік әрбір этнос мәдениетінің өзге
этностардың мәдениетінен өзіндік сипаттары бойынша ерекшеленеді. Мұндай
сәйкестіліктің негізі этностықтың кезеңдігі, өзіне-өзі ұқсастығы мен оның
мәдениетінің дамуындағы сабақтастық болып табылады. Бұл – мәдениеттің басқа
этникалық мәдениеттерге ықпал ету қабілетін туындатады.
Этностық-мәдени ерекшелік қисынды ортаның бәрінде сақталуы керек, тек
сонда ғана ол халықтың тарихи тағдырынан тамырын үзбейді.
Сонымен қатар елімізде қабылданған Тіл туралы заң, оны жүзеге асыру
кездері, ана тіліміздің арнасын кеңейту, қажеттілігін арттыру мәселелері
төңірінде ауқымды жұмыстар атқарылды. Оның айғағы қазақ балабақшаларының,
мектептерінің санын өсіру, қала жағдайында аралас балабақша мен
мектептердің қажетсіздігі дәлелденіп, қазақ тілді кадрлардың ғылыми-
кәсіптік деңгейін көтеруге күш салынды.
Қазақстанда 80-жылдардың аяғы мен 90-жылдардың басында қазақ тілінде
оқыту мен тәрбиелеуге арналған мектепке дейінгі ұйымдар ашыла бастады.
Ұлттық мектептердің тәрбиеші-педагогтарына жаңа жағдайларға байланысты жаңа
талаптар да ұсынылды.
Жоғары жеке бастық мәдениеті бар және өзіндік білім алу дағдысы мен
іскерлігімен көрінетін жалпы білім беретін орта мектептің мұғалімі
мыналарды білу қажет:
- мектептің оқу-тәрбие процесіне ұлттық тәрбиенің негізгі
заңдылықтарын, жолдарын, құралдарын, форма мен әдістерін бере алу;
- туған өлке тарихын, ауызекі шығармашылығын, өз халқы мен басқа
халықтардың қолөнер кәсібін;
- оқушылардың халық шығармашылығының әр түрлі жанрларын қабылдау
ерекшеліктері, салт-дәстүрлерге қатынасы, баланы мәдениетке, халық
өнеріне, салт-дәстүрлеріне үйретудің дәстүрлі әдістемесін;
- ұлттық тәрбиенің қазіргі жағдайы мен даму тенденцияларын,
инновациялық жетістіктерін;
- оқушының қоршаған этностық-мәдени ортаның жағдайы мен деңгейін талдап
оған қорытынды жасай алу;
- ұлттық дәстүрлердің сақталуын, дамуын;
- этностық-мәдени мәселелер бойынша ғылыми-педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерді, жазбаша және ауызша сөйлеуді, ана тілін білу және басқа
халықтардың тілдерін меңгеру;
- этностық-мәдениеті қалыптастыруда ата-аналарға көмек көрсету.
Этностық-мәдени ерекшелік - өзін-өзі кедергісіз анықтау мен іске асыру
бағдары. Бұл этнос пен мәдениеттің өзара байланысының жағдайы. Олардың
арасында тұрақты бір қашықтық сақталғанымен этнос өз мәдениетін қорғайды,
сақтайды, дамытады, туындатады. Мәдениет – этностың өрісі, панасы, болмыс
тынысы, онсыз ол өмір сүре алмайды, демек, мәдениет этносты қорғап,
сақтайды. Мәдениетті санаулы адамдар емес этнос қана сақтай алады. Төл
мәдениетін сақтау арқылы ғана этнос өзін сақтайды.
Этностың мәдениеті – оның қуат өрісі, басқаларға сіңісуден, жойылып
кетуден сақтайтын құралы. Бұл сонымен қатар оны ерекшелейтін белгі, әрі
оның басқа этностармен байланыс, қарым-қатынас құралы. Ұдайы этникалық
мәдениет киімінде көрінетін жалпы адамзаттық құндылықтарды этнос өз
мәдениетінен табады және сол құндылықтармен аралас-құраластық арқылы
өзгелермен байланыс орнатады.
Этностық-мәдени ерекшелік қалпына халықтың әлеуметтік-мәдени жүйесі
арқылы қол жетеді. Бұл этностық-мәдени ерекшелікке жетуге септігін
тигізетін тетіктер жиынтығының дәл өзі. Оған біз мектепке дейінгі балалар
мекемелерін, оқу орындарын, ұлттық-мәдени орталықтарды және т.б. жатқыза
аламыз.
Қандай мемлекетке де барша мемлекеттік құрылымы тәуелсіз мемлекеттік
белгілермен сәйкес келетін сәйкестілік жағдайына қол жеткізу - өмірлік
қажеттілік. Бұған жетуде өзіндік сәйкестілік процестерінің тоғысуы ерекше.
Мұнда, бір жағынан, мемлекеттің біртұтас халқының бір бөлігі ретінде барлық
азаматтардың, ел аумағында қызмет етіп жатқан мемлекеттік құрылымдардың
және барша саяси күштердің қалыптасқан жағдайға берген бағасы айрықша
маңызға ие болса, екінші жағынан, тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанға
халықаралық қоғамдастықтың берген бағалауы да басым роль атқармақ.
Этностық-мәдени ерекшелікті қарастырғанда бір мәселені еске алған жөн
болар еді. Өзінің ұлттық түбірінен қол үзген адамды толыққанды тұлға
санауға болмас та, бірақ, этникалық мәдениет рухында тәрбиеленсе де, басқа
ұлттық әуенді білмеген, оны сезініп, түсінбейтін, адам да – рухани
жарымжан.
Ұлттық мәдениеттің қуатты таратушысы әрі оны жалпы адамзаттық
мәдениетпен байланыстырушы ретінде оқу-тәрбие мекемелеріндегі балаларды өз
халқының жүрек лүпілін сезінуге, ұлттық асылдарды (тіл, зерде және т.б.)
көздің қарашығындай сақтауға, озық дәстүрлер мен тәжірибені дамытуға, бөгде
мәдениетті, басқалардың да этникалық-ұлттық және мәдени-әлеуметтік
қажетсінулерін түсініп, мойындауға үйретуге тиіс. Бұл үшін ол тәрбие
берудің жоғары руханилыққа, ой-сана мен адамгершілікке бағытталған әдістері
мен құралдарының бара-бар жиынтығын, тәлім-тәрбие әдістемесінің тың
жолдарын игере білуі керек. Сондай-ақ, білім берудің мазмұны мен құрылымын
да қайта қарау қажет.
Сондықтан да мәдени-этникалық білім беру стратегиясы мына мақсатты -
этностық сәйкестілікті жүзеге асыруға бағытталған.
Ұлтты біріктіретін де, ұлтты ұлттан айыратын белгі – ұлттық сана-
сезім. Ол біз және олар деген әлеуметтік-психологиялық терең тамырлы,
келелі құбылысқа негізделген.
Біз өзімізді өзіміз басқалар арқылы таныдық, - деп О.Сүлейменов
жазғандай, бізді олардан айырып, бізді оларға қарсы қою, салыстыру
арқылы ұлттық сана қалыптасады. Қаз дауысты Қазыбек би қалмақтың тәкәппар
Қоңтажы ханына қазақты таныстырған сөзін: Біз, қазақ деген, мал баққан
елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз - деп бастаған. Саналы
түрде өзін өзгемен салыстыра келіп, ғасырлар бойы айта қаларлықтай өзіндік
тарихи құндылықтардың негізінде ұлттық сана қалыптасады.
Ұлттық сана-сезім, ұлттық дүниетаным халыққа туа біткен, сондықтан да
табиғи заңдылық сияқты құдіретті сезім емес. Сөз жоқ, ұлттық психология –
тарихи дамудың жемісі. Этникалық орта, экономикалық, саяси, әлеуметтік
жағдайлар, этномәдени дәстүр этнос психологиясына үлкен ықпал жасайды.
Ұлттық болмыс, ұлттық сана-сезім кез келген халықта бар және ол адамда
бала жастан қалыптасады. Ұлттық-этникалық біз деген ұғым кейбір олар
дегеннің болуына байланысты шығады. Мысалы, қазақтың ұлттық сана-сезімінде
орыс, неміс, белорус, өзбек, қырғыз және басқаларды ұғыну бар. Өйткені
олармен қарым-қатынас жасаудың азды-көпті тарихи тәжірибесін бастан кештік.
Орыстың ұлттық сана-сезімінде де немістердің, түріктердің,
американдықтардың және бұрынғы Кеңестер Одағы мен бүгінгі Ресей
халықтарының бейнесі бар. Тарихи қарым-қатынаста болмаған, өзара
араласпаған халықтар жөнінде біздің санамызда ой-пікір де бола қоймайды.
Тәуелсіздік алу және халықаралық қатынастардың бірте-бірте кеңеюі
нәтижесінде біздің өзге халықтар жөніндегі түсінігіміз қалыптасты.
Білуге, ақиқаттың сырын ашуға ұмтылыс – адамға тән қасиет, оны жоюға
да, күшпен енгізуге де болмайды. Білім берудің мақсаты – адам ұмтылысына
мән-мағына беру, табиғат пен қоғам құпиясын тануға бағыт сілтеу. Сол күнде
ғана білім шынайы дүниетану құралына айналады. Егер әр жеке адам табиғат
пен қоғам құпияларының кілтін тапса, ол қоғамға да жағымды ықпал жасайды.
Әр индивид өз айналасын, табиғи және тарихи ортасын тану процесінде басқа
ұлттардың тарихы, әдебиеті, өнері және дәстүрімен танысады.
Білім ұлттың мәдени дамуының тұтастығын, сабақтастығын қамтамасыз
етеді. Оның маңызды шарттарының бірі – ана тілінің басымдылығын тану, соның
негізінде ұлттық сана-сезімді дамыту. Тіл – этностың ұлттық мәдени
талаптарын қанағаттандыратын, адамдарды ұлттық дәстүрге тәрбиелейтін ұлттық
игіліктің даусыз көрінісі. Ұлттық тілді игеру – рухани тәуелсіздікке қол
жеткізудің жолы. Ана тілінде оқыту – ұлттық білім мен тәрбие жүйесін
қалыптастырудың алғышарты болып табылады [22].
Әр ұлттың тiлiнде сол ұлттың жерi, тарихы, мiнезi айнадай көрiнiп
тұрады. Қазақ этнопедагогикасының негізін қалаушылардың бiрi Мағжан
Жұмабаев айтқандай: Қазақ тiлiнен қазақтың сайран даласы, бiресе желсiз
тымық түнi, бiресе құйындай екпiндi тарихы, сары далада көшкен тұрмысы,
асықпайтын-саспайтын сабырлы мiнезi – бәрi көрiнiп тұрады. Қазақтың сары
даласы қандай кең болса, тiлi де сондай бай, әрi құнарлы.
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң алдында елдiң бет -
бейнесiн, елдiк болмысын бойына толық сiңiрген, өз елiн-отаным деп туы
қылып көтеретiн және “мен қазақстандықпын” деп мақтан тұтатын рухы мықты,
бiлiмдi, мәдениеттi ұрпақ өсiрiп, тәрбиелеу мiндетi тұр.
Жеке тұлғаның өзін-өзі танытуы оған әсер етуші факторлардың жүйесімен
анықталады. Осылайша, тұлғаның әлеуметтенуі барысында қасиеттерінің
көрінуі, әр түрлі ерекшеліктеріне әсер ететін микро және макрофакторларды
бөліп қарастыруға болады. Микрофакторлар ретінде балаға отбасының ұлттық
құрамы, тәрбиенің ұлттық ерекшеліктері, ауызекі сөйлеуде қолданылатын
негізгі тілі, ата-анасының ұлттық сана сезімі, оқу-тәрбие процесі, басқа да
оны қоршаған топтың ұлттық ерекшеліктері әсер етеді. Ал макрофакторларға
жататындар – ол жеке тұлға өмір сүретін мемлекет, этникалық қауымдастық,
жалпы қоғам. Бұл мәселе төңірегінде бірнеше зерттеулер бар. Бала дамуы оны
қоршаған ортаның полиэтникалық немесе моноэтникалық сипатына тәуелділігі
Б.Ә.Әмірова, Р.Т.Әлімбаева [45], зерттеулерінде, баланың өз этникалық
сәйкестілігін таңдауында статусы жоғары, беделді, жалпы әр түрлі жақтан
басым келетін этникалық топтың ықпалының жоғары болуы Г.У.Солдатова
зерттеуінде анықталған [46].
Сондай-ақ, С.М.Жақыповтың пікірінше, ортаның этникалық ерекшеліктерін
анықтайтындар – ол әлеуметтік ортаның құрылымының ерекше ядросын құрайтын
тілдік және мәдениеттік ерекшеліктер [47].
Баланың әлеуметтену барысында оның ата-аналарының этникалық өзіндік
санасының ролі, отбасында қалыптасқан этномәдени нұсқаулар, этникалық
таптауырындардың тигізетін әсері мол. Мұны Б.Ә.Әмірова, Р.Т.Әлімбаевалар өз
зерттеулерінде нақты дәлелдеген [45]. Этникалық өзіндік сана құрылымындағы
оның маңызды құрауышын құрайтын этникалық сәйкестенудің бастауыш мектеп
жасындағы балаларда қалыптаса бастайтынын Р.Т.Әлімбаева өз зерттеуінде
дәлелдеген.
Этникалық таптауырындар сананың ажырамас бөлігі. Олар, әрине, мәдени
өзара әрекеттесу процесінде қалыптасады. Өзара әрекеттесу топтар арасында
жүреді.
Қазіргі заманғы отбасының өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі
мәселелерін шешудегі ерекшелігі – ата-ананың білім және жалпы мәдени
деңгейінің жоғары болуы.
Жан-жақты дамыған жеке адамды қалыптастыру – мемлекетіміздің күн
тәртібінен түспейтін өзекті мәселе. Ал, Қазақстан Республикасының
Конституциясының Отбасы деп аталатын 9 тарауының 51-бабында Ата-
аналардың және олардың орнындағы адамдардың міндеті – балаларды тәрбиелеу
және оқыту деп атап көрсетілген [1]. Сондықтан отбасы мен мектепке дейінгі
ұйымдардың бүкіл тәлім-тәрбие жұмысының көздейтін негізгі мақсаттарының
бірі – баланы келешек өмірге даярлау.
Балалардың отбасындағы тәрбиесі оның белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады, отбасы тәрбиесінің артықшылығы да осы
қатынастарда, оны тәрбиенің ешқандай түрі алмастыра алмайды.
Отбасы – болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға алғашқы түсініктер береді, оны еңбекке
баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады. Ата-ананың іс-
әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық,
адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі.
Отбасы тәрбиесінің, ата-ананың әлеуметтік-жауапкершілік қызмет әрекеті
ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20 қарашасында БӘӘ Бас
Ассамблеясы қабылдаған “Бала құқығы туралы конвенция” маңызды негізгі
құжат. “Балаға, дене жағынан және ақыл-ой жетілмегендігінен, арнайы қорғау
мен қамқорлық, соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан кейінгі
тиісті құқықтық қорғау керек ”, - деп жазылған Конвенцияда [48].
Баланың өмір сүру, тіршілік ету және салауатты даму құқығын жариялай
отырып, Конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі. Сондай-ақ баланың ата-анаға
деген құқығы да ескеріледі. Ата-ана баланың мақсат-мүддесі үшін қажетін
орындамаған жағдайда ғана өз құқықтарынан айырылады.
Жеке тұлғаның өзін-өзі таныту ерекшеліктерінің этностық-мәдени
ерекшелікке тәуелділігінде, мұнда өзін-өзі таныту тұлғаның іс-әрекеттік
белсенділігінің көрінісін, ал этностық-мәдени сәйкестілік тікелей оның сана
құрылымымен, яғни этникалық өзіндік санасымен байланыстылығын көрсетеді.
Осылайша, бұл жерде, сана мен іс-әрекет бірлігі принципі жүзеге асатыны
айқын көрінеді.
Көптеген отандық және шетелдік психологтар жеке тұлғаның өзін-өзі
танытуы әлеуметтік, әсіресе этникалық сәйкестіліктерден тәуелсіз оның жеке
дара белсенділігі деп тапса, тұлғаның этностық-мәдени ерекшелігі жеке
тұлғаның тұтас құрылымдық табиғатының ажырамас бөлігі болып табылады.
Этностық-мәдени сәйкестіліктің қалыптасуы, этникалық өзіндік сананың
жоғарылауы тұлғаның өзін-өзі танытуына, жалпы жеке даралық қасиеттердің
дамуына әсер ететін маңызды педагогикалық-психологиялық механизм болып
табылады.
Мен қазақпын дегенді Жұбан ағамыздай рухани биіктіктен, шабыт
шалқарынан үндегеннің жөні бөлек. Ал Отаны бірге, бірақ ұлты басқа
халықтардың өкілдері мен қазақстандық неміспін, орыспын, ұйғырмын деп
жатса, мұнысы заңды мақтаныш емес деп кім айтар. Өзінің кіндік қаны тамған,
бесігі тербетілген, тұсауы кесілген жерге, елге осындай сезімі
қалыптаспаған адамды мәдениеттен, білімнен де жұрдай пенде демеске не шара
- деп жазады Ж.Ж.Наурызбай [14].
Әрбір ұлттың қай кезеңде болмасын алдында тұратын ұлы мұрат-
міндеттерінің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты,
саналы ұрпақ тәрбиелеу. Жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде
халықтық салт-дәстүрдің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық ролі орасан зор.
Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ежелгі ата-бабаларымыздың
күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы-сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні,
ғашықтық жырлары, мақал-мәтел, шешендік сөз, айтыс өлеңдері сан ғасыр бойы
өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-
ожданы жоғары, намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық.
Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу
соқпақ іздеп адасумен пара-пар - деп Л.Н.Толстой айтқандай, ұрпақ
тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен
тағылымдарын оқып-үйреніп өнеге тұту керек.
Ұлы данышпан Абай: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп,
көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды дағы, сондайдан
білгені, көргені көп адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін
ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске
жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрсені ескерсе, жаман
дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, соны адам десе болады, - деген. Ал
ақын Мағжан жалпы тәрбие мәселесіне қатысты Жетекші сөзде: ... жер
жүзіндегі басқа жан иелерімен салыстырғанда, адам баласы туғанда өте әлсіз,
зағып, осал болып туады. Малдың төлі туа сала аяқтанады. Тауықтың балапаны
жұмыртқадан жарылысымен жүгіріп кетеді. Ал адам баласы туғанда іңгәлаған
айғайы мол біркесек ет. Ақыл-есі жоқ. Денесі тым әлсіз. Мінекей, адам
баласы осылай өте әлсіз боп туып, аса сараң өсетіндігінен, оның денесіне,
жанына азық беріп, өсуіне көмек көрсетпей, яғни оны тәрбие қылмай болмайды,
- деп жазады.
Өскелең ұрпаққа тәлім - тәрбие беріп, олардың жан-дүниесін дамыту
жайында ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский: Әрбір халық пен ұлт өз ана тілі
мен салт-дәстүрін қастерлеп, тарихи даму жағдайына орай білім алып,
тәрбиелеу керек - деген өзінің ұлағатты ойын Родная речь деген еңбегінде
ерекше атап айтады [49].
Болашақ ұрпақ – туған жері мен халқының перзенті. Ол қайда жүрсе де өз
ұлтының жарқын болашағы, әрі өкілі. Жастарға ата-баба дәстүрлерінің озық
үлгілері негізінде тәрбие беріп, олардың бойында ұлттық қадір-қасиеттерді,
намысы мен туған елін, халқын құрметтейтін, сөйтіп азаматтық борышын
өтейтін тұлға етіп тәрбиелеу – жалпы қоғам дамуындағы ізгі мақсат екендігі
кімге болса да ерте кездерден таныс қасиеттер.
Ата-дәстүрді дәріптеу – қазақы тәлім-тәрбиенің ірге тасы деуге болады.
Ал имандылық пен сенім, ел-жұртын құрметтеу – саналы азаматтың мінезіндегі
ізгі сипаттар. Қазақ елі егемен мемлекет болып, көгілдір туын көкке көтеріп
әлемге таныла бастаған кезде халқымыздың ерте замандардан бері іргесі
қаланған ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрі қайта өркендей бастады. Ата-
бабаларымыздың жас ұрпаққа мұра етіп қалдырған игі қасиеттерін қастерлеу
өскін буынға тәлім-тәрбие берудің қуатты құралы болатындығы ешқандай күдік
тудырмайтын ақиқат.
Алтын кездік қын түбінде жатпайды дейді халық даналығы. Бұл ой мен
сөздің түпкі сырына ден қойсақ, шын асыл, қымбат қазына қилы кезең,
шытырман уақытта да сыны мен сипатын өзгертпейді. Асыл қазынамызға
тереңірек үңілетін болсақ, болашақ ұрпаққа үлкен тәрбие берер мол байлыққа
кенелеміз. Қазақта бір де бір сөз тегін айтылмаған. Сөзден құдіретті не
бар? Бұрынғы уақытта жастарды ата-ананың не ақсақал кісілердің наразылық
білдіруі қатты шошындарған. Олар жаман сөз есітпеуге, наразылыққа
ұшырамауға, қарғыс емес, алғыс алуға ұмтылған. Сөйтіп, адамгершілікке,
ізгілікке, жақсылыққа, әділдікке сай тәрбиеленген.
Адам қоғамы мен табиғи орта арасындағы қарапайым қарым-қатынасты өзара
үйлестіріп, олардан тағылым аларлық қазақтың түрлі дәстүрлері, тиым сөздері
мен ырымдардың тәрбиелік мәні де ерекше .
Мәдени-тілдік ахуал тұрғысынан келгенде, Қазақстан халқы негізінен екі
тілдің – мемлекеттік және ұлтаралық қатынас тілінің біріне бейімділігімен
ерекшеленеді. Бұл тілдердің қарым-қатынастық маңызы мен өрісі тең емес.
Сондай-ақ кейбір этностардың басқа мемлекеттерге алаңдаушылығы, өз
болашағын, мүддесін, этностық-мәдени даму келешегін сол жақпен өлшеп-пішуі
мемлекеттік сәйкестіліктің қалыптасуын қиындата түседі. Ұлттық
сәйкестіліктің болмауы ұлтаралық қатынастар жолында тұрақты да ұзақ
мерзімді күш-жігерді талап етеді. Ол үшін этностаралық қатынастар ресми
саясат арқылы реттелуі керек. Білім беру саласында халықтың этностық-мәдени
мүдделерін іске асыру тұжырымдамасы оның бір бөлігі болып табылады.
Ата-ана баласын өнегелі сөзімен, жеке басының үлгісімен тәрбиелейді.
Оның азаматтық келбеті, мінез-құлқы жанұядағы жандардың күшті ықпалымен
қалыптасады. Мектеп жасына дейінгі балада үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-
әрекетіне електеушілік басым.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Тәрбие тірегі – халық
мұрасы. Өйткені халықтық педагогика – белгілі бір ұлт өкілдерінің,
әдебиеттің, мәдениеттің т.б. ежелден жинақталған, толығынан сақталған келер
ұрпаққа қалдырған бай қазынасы. Бұны жас ұрпаққа жеткізу, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрді жаңғыртып, мектепке дейінгі ұйымдардағы балалардың бойында
қалыптастырып тәрбиелеу тәрбие саласындағы қызметкерлердің міндеті.
Ғалым К.Ж.Қожахметова: Этническое воспитание – это целенаправленное
взаимодействие поколений, в результате которого у учащихся и молодежи
формируется этническое самосознание, адекватное отношение к себе как к
субъекту этноса, чувство гордости за свою нацию, положительное отношение
языку, истории, культуре своего этноса, а также чувство уважения и
толерантности представителям других этносов - дейді. Этникалық тәрбиені
мәдени тұлғаны тәрбиелеудің алғашқы сатысы деген тұжырымдама жасай отырып,
қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалымдары этникалық тәрбиенің мақсаты тіл,
мәдениет және басқа да ұлттық ерекшеліктердің көмегімен өзін өз этносымен
сәйкестендіретін жеке тұлғаны қалыптастыру - дейді [50].
Баланың бас ұстазы – ата-ана. Сондықтан мектепке дейінгі қоғамдық,
ұлттық тәрбиені жаппай енгізу балаға ана тілін, тарихи зердені, дәстүр мен
ғұрыпты дарытатын дара әдіс – отбасылық тәрбие. Білім берудің қазіргі
заманға тән тағы бір талабы - өзге мәдениетті тану, онымен өзін байыта
түсу. Мәдениеттердің өзара байланысы жағдайында ғана әрбір жекелеген
мәдениеттердің принциптері мен ерекшеліктері айқын танылады.
Этностық-мәдени білім – бұл ана тілі мен төл мәдениетті әр елдің
мәдениет құндылықтарын қоса игеру арқылы тұлғаның этностық-мәдени
сәйкестілігін сақтауға бағытталған білім.
Этностық-мәдени білім беруді қолға алуға байланысты білім беру
жүйесінің кең көлемі реформасы ғылымның түйінді көмегінсіз тиімді бола
алмайды.
Этно-мәдени білім беру түсінігі этнос, этникалық, сәйкестілік,
мәдениет терминдерімен қатар менталитет түсінігімен де тығыз
байланысты.
Ғалым К.М.Арынғазиннің сипаттамасы бойынша тәрбиені әр адамның,
ұрпақтың, ұлттың, мемлекеттің, дәуірдің менталитетін сыйлаудан; оның
құрылымдық компоненттерін қалыптастырудан, дамытудан, яғни ғылыми негізде
интеллект мен ойлауды, олардың ұлттық ерекшеліктерін, дәстүрлерін, өмір
салтын есепке ала отырып бастау қажет деген. Ол М.И.Махмутовтың пікірін
келтіреді: Менталитет – адамның танымдық және мінез-құлықтық алгоритмін,
жалпы, әлеуметтік-психологиялық даму деңгейін сипаттайтын түсінік. Ол
социум мен білім беру әсерінен туындап қана қоймай, сонымен қатар адамның
рухани дамуында генетикалық тамыры бар жеке тұлғаның ерекше қасиеті.
Менталитет - саналылық және санасыздық, тұқымқуалаушылық арқылы берілген
инстинкт және тәжірибе, ұлттық салт-дәстүрлер және т.б. Ол жеке тұлғаның
интеллектуалдық дамуының психологиялық негізі, ол ең алдымен тілмен
байланысты. Адамның интеллектісі мен ойлауын менталитеттің құрылымдық
компоненттері болып табылады деп есептеуге болады [51].
Қорыта келгенде, халықтардың кәсібіне, сенім-нанымына, тіршілігіне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын салт-дәстүрдің әр
адам өмірінде алатын орны ерекше. Себебі, бізге туғаннан бастап ұлттық
рәсімдер, салт-дәстүрлер арқылы ұлттық тәрбиені бойымызға қалыптастырады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін зерттеуде ата-анасының, өскен ортасының орны ерекше. Белгілі
психолог Г.М.Андреева: Индивидтің ұлттық белгісі қандай да болмасын жеке
адам қалыптасқан жағдайының, микроортасының әлеуметтік бағытта әсер етіп,
сипат алуына байланысты көрінеді, деген. Олай болса осы кезеңде, яғни
мектепке ейінгі кезеңде ата-анасы баланы ұлттық жолмен тәрбиелеу арқылы ана
тілін бойына сіңірту керек. Тіл – рухани қазына, асыл мұраның жиынтығын
сақтайтын қойма. Этностық тіл халықтың дәстүрі мен әдет-ғұрпын тәрбиенің
арнасына бағыттаушы құрал болып табылады [52].
Мемлекеттік және ана тілдері мектепке дейінгі кезеңнен бастап-ақ оқу
мен қарым-қатынас құралына айналуы тиіс. Бұл арада мемлекеттік тілді қарым-
қатынас тіліне айналдырудың маңызы зор. Мысалы, ана тілі мен мемлекеттік
тілді кезек қолдану, ойын үстінде, жазу мен оқуға үйретуде қолдану секілді
түрлі әдістерін табуға болады.
Халқымыз Бала тәрбиесі – бесіктен басталады дейді. Оның өзі ана
тілін білу, үйрену арқылы жүзеге асырылады. Өйткені ана тілі арқылы ғана
адам өз халқының мәдениетіне, тарихына, дәстүріне ұмтылады, ұлттық мінез-
құлық пен ой-қабілет ерекшелігін бойына сіңіреді.
XVII-XVIII ғасырлардағы орыстың және батыстың демократияшыл бағыттағы
педагог-ғалымдары өздерінің ғылыми еңбектерін халықтың ғасырлар бойы
жинақтаған бала тәрбиелеу тәжірибесіне негіздей отырып, көпшілікке ұсынған
болатын. Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский ағайынды чехтарды
тәрбиелеудегі халықтық дәстүрдің жақсы нәтижелеріне сүйене отырып, баланы
жастайынан еңбекке және жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеу жолдарын белгілеп
берді.
Я.А.Коменскийдің идеяларын ағартушылар И.Г.Песталоцци мен Ж.Ж.Руссо
толығымен қолдаған болатын. Швейцарияның кемеңгер педагогы И.Г.Песталоцци
тәрбиені ана тілінде оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне
негіздей отырып, жүргізуді мақұлдады. Ол адамның ақыл-ойының қалыптасуы,
дұрыс дамуы ұлт тіліндегі оқудың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс
ұйымдастыруға байланысты деп ерекше атап көрсетті.
Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо бала тәрбиесінің көзі-еңбекте,
сондықтан баланы жан-жақты азамат етіп тәрбиелеуді жанұяда еңбекке
үйретуден бастау қажет деп тапты.
Ал әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты мен
мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келе: орыс халқының бала
тәрбиесі сол халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланысты, тәрбиенің
негізін халықтың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіру керек, - деді К.Д.
Ушинский бала тәрбиелеудегі ауыз әдебиетінің роліне ерекше тоқталды. Ол
Ертегілер-халықтық педагогиканың алғашқы және тамаша үлгілері.
Ертегілердегідей халықтың асқан даналық тәрбиесімен тепе-тең келетін бірде-
бір тәрбие құралы жоқ,-деген еді [49].
Халықтық педагогика проблемасына орыс педагогикасының таңдаулы
өкілдері (В.Г.Белинский, Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышевский, А.И.Герцен,
т.б.) қатты ден қойды. Олар тәрбие саласындағы халық күшіне сенді. Олардың
бұл сенімі қоғамдық дамудың үздіксіз өркениеті туралы ұғымы ғана емес,
сонымен бірге халық өмірін жетік білуге, халыққа деген ыстық
сүйіспеншілікке негізделген еді. В.Г.Белинский тәрбиешілерге үн тастай
отырып, оларға балаларды баурап алатын поэтикалық образдарын, көптеген жан
жылуы мен патриоттық сезімдерге бай, балалар қиялы мен сезіміне жақын,
соншалықты түсінікті мысалдарды, ертегілерді, поэмалардан үзінділерді,
өлеңдерді оқып беруді ұсынды. Сөйтіп, балалардың сезіміне неғұрлым күштірек
әсер етуге тырысу керектігін, оларды әсемдікті сезіне білуге, халық
әндерімен таныс болуға ерте жастан баулудың маңыздылығын атап көрсетті.
В.Г.Белинский, А.И.Герценнің идеяларын Н.Г.Чернышевский дамытты. Оның сөзі
бойынша, халық өнері өмірді түсіндіреді, ол бейне бір өмірдің оқулығы
сияқты. Халық өнері, оның пікірінше, пәрменді болуға тиіс. Басқалар секілді
ол да балаларды тәрбиелеуде халық өнері түрлерінің бірі ретінде-халық
музыкасы қолданылуға тиіс деп есептеді. Түрлі халықтардың әндері деген өз
мақаласында (1854) Н.Г.Чернышевский сербтің эпикалық әндері мен орыстың
батырлар жырларын талдай келіп, халық әндері бойында шынайылық, ізгі
қасиеттері бар халықтарда ғана дамитынын, ол әндер таза әсемдіктің ұрық-
нәрін бойына сіңіретінін жазған еді. Оның үстіне Музыка бүгінге дейін
бұқараның, халықтың бірден-бір поэзиясы болып қалып отыр; сондықтан ол өз
халқын сүйетін әрбір адам үшін қызықты да қымбат. Ал өз туғаныңды сүймеу
мүмкін емес... халық поэзиясында дәуірдің аңыздары сақталып қалған, демек
өмірдің, туған табиғаттың, тұрмыстың реалистік шынайы-бейнесі, халықтың
аңыз-әңгімелері, жыр-дастандары, ертегілері-осының бәрі жас шағынан
балаларды отансүйгіштікке тәрбиелеуге және сол сүйіспеншілігін дамытуға
тиіс. Олай болса, балалар әдебиетінің мазмұнында, Н.А.Добролюбов айтқандай,
халықтың проблемасына барынша назар аударылу қажет. Ол шынайы халықтық
ұлттық тұрмысты, халықтың әдет-ғұрыптары мен тілін бейнелеуден, сондай-ақ,
халықтың өзінің өмірге көзқарасын, оның сана-сезімі мен түбегейлі
мүдделерін ашып көрсетуден тұрады. Сөйтіп, шынайы халық шығармасы өмірді
даму үстінде бейнелеп, қоғамның адамгершілік өмірінде ненің жеңіліп, ненің
жеңіп жатқанын, ненің еніп басым түсе бастағанын көрсететінін атап айтты .
Көріп отырғанымыздай, тәрбиедегі халықтық принцип бүкіл орыс
классикалық педагогикасына, ең алдымен В.Г.Белинский, А.И.Герцен,
Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышевский секілді өкілдеріне тән болды. Бұл
принципті К.Д. Ушинский бүкіл педагогикалық жүйенің біртұтас жүйесінің
деңгейіне дейін жеткізді [53].
Өзінің педагогтық қызметінде жазушы Л.Н.Толстой да халықтық принципті
ұстанған. Педагогиканың халықтық принципін талдай отырып, ол әсіресе халық
шығармашылығы туындыларын мұқият зерттеп, оларды оқу процесіне батыл
енгізіп отырды. Мысалы, Л.Н.Толстой шығарған Ясная поляна журналының 186
жылғы қаңтар, наурыз, мамыр айларындағы сандарында 54 жұмбақ басылды.
Халық шығармашылығына тұрақты ден қою және жоғары бағалау
Л.Н.Толстойды халық мектебінде халықтың өз ортасынан шығып жатқан тамаша
қайталанбас әдебиетті пайдалану керек деген ойға алып келді. Оның
мектебінде шәкірттер орыс халық ертегілерін, мақал-мәтелдерді, жұмбақтарды,
батырлық жырлар мен әндерді, белгілі авторлардың жинақтарын, жылнамаларды
және ежелгі әдебиет ескерткіштерін құмарта оқыды. Л.Н.Толстойдың сөзі
бойынша, балалар оларды бірнеше рет оқып шығып, жатқа білген және бір-
біріне ойнаған, әнгімелескен кезде ежелгі жырлар мен әндердің
кейіпкерлерінің атын қойған. Демек, Л.Н.Толстой өз мектебінің практикасына
ауызекі халық шығармашылығын енгізе отырып, оның тәрбиелеу мүмкіндіктеріне,
нақ сол балалар өмірінің күрделі кұбылыстарын, адамдарды, олардың қылықтары
мен ойларын, психологиясын түсіне білуге, өз халқының дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптарын кұрметтеп, көздің қарашығындай сақтай білуге көмектесетініне
кәміл сенген. Халық шығармашылығы адам мораліне, мінез-кұлқына, оның
дүниетанымына әсер етеді. Ол жылдары В.И.Водовозов, А.Духнович,
Д.Булгаковский, Е.А.Покровский, А.Соболев және т.б. белгілі ғалымдар мен
педагогтар теория мен практикада туған халық даналықтарына ерекше мән
береді. Олар халық шығармашылығының тәрбиелік маңызын ашып көрсетуге
тырысты, аңыз-әңгімелер жинағы адамгершілік, эстетикалық, дене
тәрбиесіндегі орыс халқының балалар музыкалық ойындарының рөлін мұкият
талдап, сипаттап берді. Бірақ бұл жұмыстардың бәрі публицистикалық-
этнографиялық, тарихы сипатта болғанын атап өткеніміз орынды.
Халықтың педагогикасы, егер тәрбие туралы халық түсінігін ескермесе,
өзінің бүкіл сан ғасырлық тарихында жинақтаған педагогикалық тәжирибесін
зерттемесе, бұл міндетті шеше алмаған болар еді. А.В.Луначарский,
А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинскийлер де өз қызметінде халықтық педагогика
материалдарын кеңінен пайдаланып, оны өте жоғары бағалаған.
Тәрбиенің мәні туралы халық түсінігін негізге ала отырып,
В.А.Сухомлинский мектеп әрбір ұрпақ санасында туған халқы, яғни оның
дүниеге өзіндік көзқарасы, өзіне тән мәдениеті, ұлттық психологиясы мен
мінез-құлкы, басқа халықтармен тығыз рухани байланыстары туралы ұғым-
түсінікті қалыптастыру қажет деп есептеді. В.А.Сухомлинский оқыту мен
тәрбиелеудің санқырлы процесіне халықтанушылық сипат берді. Оқу-тәрбие
процесіне халықтанушылық тұрғыдан қарау арқасында ол туған Отанға деген
сүйіспеншілік сезімге толы аса маңызды қайнар көздерді терең танып-білуіне
қол жеткізді. Ол мұндай қайнар көздер ата-ана махаббаты, бесік жыры, ана
тілі, туып-өскен жер табиғаты, туған халықтың тарихы, басқа халықтардың
тарихи тағдыры және т.б. болатынын атап көрсетті.
В.А.Сухомлинскийдің ойынша, руханилық тамыр қалыптастырудың қайнар
көздерінсіз, халықтық педагогиканың пәрменді кұралдарынсыз жеткіншек
ұрпақты толыққанды тәрбиелеуді ұйымдастыру мүмкін емес. Жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу ісінде тарихи білімдерді пайдалануды халықтан үйрену қажет. Ауыз
әдебиет халық шығармашылығының қай жанрында болмасын әрдайым белгілі бір
дәуір адамы мен қоғамының өзіндік мәнді белгілері ерекшеленіп көрінеді.
Халық әрқашан фактілерді, өмірдегі оқиғаларды, кейіпкерлерінің рухани
өмірінің сипаттамаларын өз тарихының қайсы бір кезеңіне сабақтастырып
отырған. Мұнда материалды қабылдау мен ой елегінен өткізу процесіне де
балаларда нақты-тарихи ойлау ойдағыдай қалыптасады. Халықтық педагогика
кұралдарының арқасында олар халық мәдениетінің тарихи тәжірибесінің тамырын
дұрыс түсінеді [54].
Сонымен, жоғарыда аталған еңбектерде халықтық педагогика жеке проблема
ретінде зерттелмейді, оның үстіне халықтық педагогика деген термин де
қолданыла қоймайды. Мұның өзі түсінікті де, өйткені халықтық педагогика
деген термин ол кезде мәлім бола қоймаған, оны орыс педагогы К.Д.Ушинский
бірінші рет пайдаланды. Алайда бұған қарамастан, ғалымдардың, педагогтердің
жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу мен окытуда халықтық педагогика мұралары
жөніндегі кеңестері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктері теориялыќ
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 9
1.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...29
2 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 36
2.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін зерттеуді ұйымдастыру жєне оның
әдістемелері ... ... ... ... ... 36
2.2 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін зерттеу әдістемелерінің
қорытындылары ... ... ... ... ... .. ... ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..54
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған Қазақстан-
2030 стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық
моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан
өркениетті елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық,
отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі
баса айтылған [1].
Қазақстан Республикасының білім туралы заңында: Жалпы білім беретін
мектеп - бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім берудің жалпы білім
беретін оқу бағдарламаларын, сондай-ақ оқушылар мен тәрбиеленушілерге
қосымша білім берудің оқу бағдарламаларын іске асыратын оқу орны... деп
көрсетілген [2].
Тәуелсіздік алған еліміздің келешек ұрпақты ұлттық, халықтық және
этностық-мәдени тұрғыда тәрбиелеуі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Бұл
мәселенің шешімін табу үшін үздіксіз білім беру жүйесі айтарлықтай дәрежеде
қайта қаралып, оны жетілдіру жолдары іздестірілуде. Мұндағы алға қойылып
отырған негізгі талаптар – Қазақстан білім беру жүйесінің бүкіләлемдік
білім беру кеңістігіне толық енуінің алғашқы ұлттық даму стратегиясын
жасап, моделін құру.
Бұл талаптардың жүзеге асырылу бағытындағы жұмысты үздіксіз білім
берудің сатыларының бірі – жалпы білім беретін орта мектептерде баланың
білімге деген құштарлығын арттырудан, ұлтымызға тән қасиеттер бойына сіңген
шәкірт тәрбиелеуден бастағанның маңызы өте зор.
Жаћандану дәуірінде этностық-мәдени ерекшелік мәселесі үлкен маңызға
ие болуда. Адамзат қоғамы екі бағытта дами алады деп болжайды: мәдениеттің
бір-бірімен араласуы немесе мәдениеттің бір-біріне қайшы келуі. Бірақ, екі
көзқарас та тарихи дағдарысқа алып келуі ықтимал. Бұдан шығудың үшінші жолы
бар, ол мәдениеттердің диалогы, мұндай жағдайда бірде-бір мәдениет өз
ерекшелігін жоғалтпай, әлемдік қоғамға шығуына мүмкіндік алады. Міне,
сондықтан да мәдениеттердің диалогына шығу проблемасы этностық-мәдени
ерекшеліктің қалыптасуы арқылы шешіліп, этникалық қауымдастықтардың мәдени
түрде өзара әрекеттесуіне әкеледі.
Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасында (1996) атап көрсетілгендей, халықтың этностық-мәдени
ерекшелігі өз тарихында, мәдениетінде болған оқиғаларды білу, қалыптасқан
рухани құндылықтарға адалдық, ұлт қаћармандарын қастерлеу нәтижесінде
құралады. Ол ұлттық азат және ерікті жасампаздық шығармашылығы процесінде
қалыптасады. Этностық-мәдени ерекшелік жағдайына халықтың өзі тудырған
әлеуметтік-мәдени жүйе арқылы қол жетеді. Бұл жүйеге отбасы, мектепке
дейінгі балалар мекемелері, оқу орындары, ұлттық, мәдени орталықтар,
бұқаралық ақпарат құралдары, көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу
және әкімшілік мекемелері, тағы басқалары жатады [3].
Бұл жағдайларда жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім
берудің мәселесін педагогикалық тұрғыда зерттеу маңыздылығы артады.
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие
үдерісінде балаларды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеуді
жүзеге асырып, жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім
беруге мүмкіндік беріп, халықтың рухани мәдениетін зерде мен ой елегінен
өткізіп, оны қазіргі заман құндылықтарымен байланыстыра білуге
машықтандырады.
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында этностық, этностық-мәдени
мәселесі философия, саясаттану, тарих және этнографиялық салада
(Э.З.Александренков В.И.Козлов, Б.Ф.Поршнев, және т.б.); этнопсихологияда
(В.А.Вяткин, О.Х.Аймаганбетова, А.П.Оконешникова, Ю.В.Хотинец, Е.И.Шлягина
және т.б.) көрінетіні айқындалды [4-10].
Қарастырылып отырған мәселенің педагогикалық аспектісін талдауға
бірқатар этнопедагогикалық зерттеулер арналған (Г.Н.Волков, А.Э.Измайлов,
Е.Л.Христова, Ж.Ж.Наурызбай, Р.Қ.Дүйсембінова және т.б.). Қазақстандық
педагогика ғылымында этностық мәдениет бойынша этнопедагогикалық зерттеулер
баршылық (И.Өршібеков, А.Х.Мұхамбаева, Г.Р.Бахтиярова, Р.М.Айтжанова және
т.б.). Соңғы уақытта қазақ этнопедагогикасының мәселесі бойынша ғылыми
жұмыстар саны жас педагогтардың зерттеулерімен көбеюде [11-19].
Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктеріне байланысты бірнеше шетел және отандық ғылыми зерттеушілерді
атап өтуге болады: Т.В.Черник, О.В.Леонова, М.Г.Евграфова, Е.А.Иванова,
Е.Н.Кергилова, Т.Иманбеков, К.Сейсембаев, Т.А.Левченко, Е.Ф.Вертякова,
Л.Д.Вавилова, В.Д.Ботнарь, О.Н.Юденко, С.Д.Кириенко, Б.Н.Галаева, Ж.С.
Хасанова, Ж.М.Акпарова, К.Т.Жанабаев, А.Ә.Капенова, Т.Төленова [20-38].
Көптеген зерттеулердің әдіснамалық бағдарына Ж.Ж.Наурызбайдың
Қазақстан Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы алынды [3].
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін орта мектептердің педагогикалық
процесі.
Зерттеудің пәні: жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени
білім берудің ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты: жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени
білім берудің ерекшеліктерін теориялық тұрғыда негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер жалпы білім беретін орта мектептерде
этно-мәдени білім берудің ерекшеліктері айқындалып, сол арқылы оның үлгісі
жасалып, сонымен қатар жүйесі құрылып, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда
жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің тиімділігі артады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып
отырған процестің жүйелілігі мен тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің міндеттері:
жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің сипаттамасын ашу;
жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің теориялық үлгісін әзірлеу;
жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: мәдениет жеке тұлға
факторы ретінде, сананың мәдени-тарихи даму теориясы; этнос; жеке тұлғаның
әлеуметтік, этностық ерекшелік; мектеп жасына дейінгі балалардың даму
заңдылықтары мен принциптері; тәрбиенің этнопедагогикалық аспектілері;
оқушыларға этностық-мәдени білім беру тұжырымдамасы; зерттеу проблемасы
бойынша философтардың, мәдениеттанушылардың, педагогтар мен психологтардың
еңбектері; оқу-әдістемелік кешен; аналитикалық (ғылыми, әдістемелік
әдебиеттерді талдау, модельдеу, жіктеу, жүйелеу, жалпылау, т.б.);
диагностикалық (сауалнама, жеке және топтық әңгіме, сұхбат, бақылау,
тестілеу, т.б.).
Зерттеу базалары:
Тәжірибелі-педагогикалық жұмыс Қарағанды қаласының № 39 М.Жұмабаев
атындағы гимназия мектебінде жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, нысаны, пәні, мақсаты,
міндеттері, зерттеудің ғылыми болжамы, теориялық және әдіснамалық
негіздері, зерттеу әдістері мен зерттеу базасы беріледі.
Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің теориялық негіздері атты бірінші тарауда жалпы білім
беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің ерекшеліктерінің
сипаттамасы, жалпы білім беретін орта мектептердің мәні қарастырылады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің қалыптасуы бойынша тәжірибелік-педагогикалық жұмыс атты
екінші тарауда жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім
берудің ерекшеліктері эксперимент арқылы көрсетіледі.
Қорытындыда зерттеу нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар
беріледі.
1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерінің теориялық негіздері
1.1 Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
сипаттамасы
Жиырмасыншы ғасырдың екінші жарты жылдығынан бастап өз этностық-мәдени
ерекшелігін саналы түрде меңгеріп алу процестері, яғни нақты этносқа,
этникалық қауымға тиістілік мәселелері күрделі маңызға ие болуда.
Этно-мәдени білім берудің өсуі XX-ғасырдың екінші жартысындағы адамзат
дамуының негізгі сапаларының бірі деп қарастырылады. Жеке адамдар мен жалпы
халықтардағы өзінің тарихына деген қызығушылық әр түрлі формада көрінеді:
ежелгі салттарды, фольклорды т.б. қабылдаудан бастап өзінің ұлттық
мемлекетін құруға дейінгі ұмтылысы.
Егер адамның белгілі бір халыққа тиістілігі екенін саналы түрде
меңгеру, оның ерекшеліктерін іздеу және оны зерттеу, этно-мәдени білім
берудің ерекшеліктерінің педагогикалық аспектісін қарастырудан тұрады.
Этно-мәдени білім беруді түсіну оның табиғатын зерттеп, мәнін
талдаудан тұрады.
Әлеуметтану сөздігінде этносқа мынадай анықтама береді: этнос (гректің
еthnos – тайпа, халық деген сөзінен шыққан) – ортақ белгілері мен
тұрақты тілі, мәдени және психологиялық ерекшеліктері, ортақ салт-
дәстүрлері бар белгілі территорияда тарихи қалыптасқан адамдар тобы.
Этностың пайда болуына территория мен шаруашылық бірлігі әсер етеді. Даму
барысында территория ортақтығы жеке белгі ретінде жойылуы да мүмкін. Этнос
– белгілі бір мәдени тұтастық. Оған біз - олар деген антитеза тән, яғни
әрбір этностың өзіндік этникалық санасы бар.
Біздің зерттеу проблемамызды анықтау мәдениет терминін талдаудан
тұрады.
Этнопсихология мен этнологияда мәдениет термині әр түрлі этникалық
қауымдарды айқындау үшін және мәдениет пен адамның психологиялық
сипаттамалары арасындағы өзара байланысты зерттеуде қолданылады.
Мәдениеттану сөздігінде мәдениетке мынадай анықтама беріледі:
мәдениет – адамдардың әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту жөніндегі
қызметі және осы қызметтің жемістері мен нәтижелері [39].
Мәдениет - әлеуметтік табиғаты бар күрделі динамикалық жүйе, ол
әлеуметтік қатынастарда көрініп, адам іс-әрекетінің заттары мен тәсілдерін,
құнды бағалықтарын құруға, сақтауға, кең таратуға бағытталып, әр түрлі
жағдайларда адамдардың өзара түсінушілігін қамтамасыз етеді.
Әрбір нақты қоғамдастық (цивилизация, мемлекет, халық) бірнеше
ғасырлар бойы өзінің мәдениетін құрады және ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отырады. Нәтижесінде бірнеше мәдениеттер пайда болады.
Психологтарды алуан түрлі мәдениеттің әлеуметтік-психологиялық
себептері қызықтырады. Алуан түрлі мәдениеттің себептері мыналар бола
алады: идентификациядағы қажеттілік, табиғи және географиялық ортаның,
ландшафтың, климаттың жағдайлары. Мәдениет пен этностың шекарасы сәйкес
емес. Мәдениеттің жалпы элементтері кездесетін халықтарда, мысалы, діні бір
болса, дүниеге көзқарастың, мораль, мінез-құлықтың формаларында
өзгерістерді байқауға болады.
Психология ғылымында Л.С.Выготскийдің адамның дамуындағы мәдениеттің
ролі туралы көзқарасы өте маңызды болып табылады [42].
Мәдениет – әлеуметтену процесінде және басқа мәдениет өкілдерімен
қарым-қатынас негізінде бір адамнан екінші адамға беріліп қана қоймай,
сонымен қатар адамның нақты бір қауымға жататынын қалыптастыратын сезім,
яғни сәйкестілік сезімі. Әсіресе этностық-мәдени ерекшелік тұрақты және
адамдар үшін үлкен маңызға ие. Жеке тұлға үшін өзінің этникалық тобы оның
өмірлік ұмтылысының бағыттарын анықтайды және ол этостық-мәдени ерекшелік
өзінен жоғары тұрып, одан кейін де өмір сүретінін біледі. Өз этносын табиғи
түрде қабылдағанда адам оны таңдамайды. Этностық-мәдени ерекшелік өмірге
келумен, ана тілінде сөйлеу іскерлігімен, мәдени ортамен анықталып, мінез-
құлық ережелерімен және жеке тұлғаның дамуымен анықталады. Адамдар үшін
этностық-мәдени сәйкестілік дегеніміз рефлексияға жатпайтын, Мен кіммін
және Мен кімдермен біргемін? деген сұраққа өз бетімен жауап бере алуы.
Адам өз ұлтының құндылықтарын, ережелерін меңгере отырып, ұлттық
мәдениетке көтеріледі.
Мәдениет туралы пікірталастар көп болғанымен барлық анықтамаларда оның
мазмұнынының сабақтастығы, ұрпақтан ұрпаққа оның құндылықтарының ауысып,
жалғасып жататындығымен, тұрақтылығымен көрінеді. Атап айтқанда, бұл
игілік, мұрат ұлттың сақталуын, бұзылмауын қамтамасыз етіп, тарихи тәжірибе
мен табиғи ортаға бейімдейді. Осы негізде мәдениеттің дәстүрлі түрлеріне,
ұлттық болмыстың жолын ұстауға мүмкіндік жасайды.
Ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуі, оның тарихи аясының кеңеюі ұлт
тағдыры үшін зор маңызды, ол ұлттың қабілеттілігін, рухани күшінің
жеткіліктілігін көрсетеді. Ұлттың рухани мұралары мен дәстүрлерін,
қахармандық, ерлік салтын қастерлеу – ұлттық идеяның басты көзі болады,
оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік дербестігін нығайтады.
Л.С.Выготский жеке адамның эмоционалдық өрісінің дамуын көрсетуде өнер
мен мәдениет оның қайта құрылуындағы негізгі құрал екендігін айтып, өнер
адамның асфектілі көрінісін өзгертіп, оның мінез-құлқының дамуында,
әлеуметтенуінде келелі роль атқарады - деген.
Этностық-мәдени ерекшелікті қалыптастыруда оқу-тәрбие факторлары әсер
етеді. Сонымен қатар оған биологиялық және басқа да әлеуметтік факторлардың
әсерін де ұмытпауымыз қажет. Жеке тұлғаның психологиялық және дара
ерекшеліктерін есепке ала отырып, біз жеке тұлғаның этностық-мәдени
сәйкестілігін қалыптастыруға оқу-тәрбие факторларының әсері көп екенін
айтамыз.
Этностық-мәдени ерекшелікті қалыптастыру процесінде тәрбиелеу мен
оқытудың ролін көрнекті ғалымдардың пікірлерінен көруге болады.
С.Л.Рубинштейн Тәрбие дамуды бағыттап отырады, ол жеке тұлғаны
қалыптастырудағы негізгі күш, біз тәрбие түсінігіне білім беруді де
қосар едік, себебі қазіргі кезде маңызды роль білім беруге берілетінін
педагогикалық шындық көрсетеді. Тәрбие білім беру процесі арқылы жүзеге
асырылады - дейді.
Жеке тұлға түсінігінің тарихи және логикалық мағынасында әр түрлі
варианттар бар. Жеке тұлға қоғамда онтогенез процесінде қалыптасады.
Сондықтан да жеке тұлға түсінігіне пара-пар категория қоғам. Жеке тұлға
теориясында даралық түсінігі де қарастырылады. Б.Г.Ананьев даралық - нақты
индивидуумның биоәлеуметтік тұтастығы - дейді [43].
Жеке тұлға ең алдымен, дәуір, класс, топ, ұлттың сапаларын
тасымалдаушы әлеуметтік тип. Ұлт, өзінің этностық-мәдени сәйкестілігінің
элементтерімен арнайы ортада өмір сүреді, ал ол ортада жеке тұлғаның
қалыптасуы мен даму процесі жүзеге асырылады. Қалыптасу мен даму процесінде
жеке тұлғаға ұлттық ерекшеліктер әсер етеді, олар: әрбір ұлттың тұрмысы,
салт-дәстүрлері, материалдық және рухани өмірі. Ұлттық, этникалық ерекшелік
мәдениет, тұрмыс ерекшеліктері арқылы ғана көрінбей, сонымен қатар жеке
тұлғаның этностық-мәдени ерекшелігінен көрінеді.
Ұлттық ерекшеліктер, оның ішінде этностық-мәдени ерекшелік тума қасиет
емес. Ол жеке тұлға дамуымен қатар әр түрлі факторлардың әсерімен этникалық
әлеуметтену процесінде қалыптасады. П.И.Кушнер былай деп жазады: этностық-
мәдени сәйкестілік адамның тума қасиеті емес [44]. Ол этникалық қауымның
өте ерте формаларын сезінуден тұрады және қоғамның дамуына сәйкес бірнеше
кезеңдерден өтеді. Тіл, салт-дәстүр адамның тұқымқуалаушылық механизмдері
арқылы берілмейді. Тіл, салт-дәстүрлер, талғам - өскелең ұрпақтың еліктеуі,
тәрбиесі, әлеуметтенуі, интеллектуалды, әлеуметтік тәжірибесін игеруі
арқылы беріледі.
Этнос бұл орайда ортаны мекендеуші және мәдениетті иеленуші, ал
мәдениет оның өмір сүретін ортасының антропогендік бедерінің бірі ретінде
ұғынылады. Этностық-мәдени ерекшелік әрбір этнос мәдениетінің өзге
этностардың мәдениетінен өзіндік сипаттары бойынша ерекшеленеді. Мұндай
сәйкестіліктің негізі этностықтың кезеңдігі, өзіне-өзі ұқсастығы мен оның
мәдениетінің дамуындағы сабақтастық болып табылады. Бұл – мәдениеттің басқа
этникалық мәдениеттерге ықпал ету қабілетін туындатады.
Этностық-мәдени ерекшелік қисынды ортаның бәрінде сақталуы керек, тек
сонда ғана ол халықтың тарихи тағдырынан тамырын үзбейді.
Сонымен қатар елімізде қабылданған Тіл туралы заң, оны жүзеге асыру
кездері, ана тіліміздің арнасын кеңейту, қажеттілігін арттыру мәселелері
төңірінде ауқымды жұмыстар атқарылды. Оның айғағы қазақ балабақшаларының,
мектептерінің санын өсіру, қала жағдайында аралас балабақша мен
мектептердің қажетсіздігі дәлелденіп, қазақ тілді кадрлардың ғылыми-
кәсіптік деңгейін көтеруге күш салынды.
Қазақстанда 80-жылдардың аяғы мен 90-жылдардың басында қазақ тілінде
оқыту мен тәрбиелеуге арналған мектепке дейінгі ұйымдар ашыла бастады.
Ұлттық мектептердің тәрбиеші-педагогтарына жаңа жағдайларға байланысты жаңа
талаптар да ұсынылды.
Жоғары жеке бастық мәдениеті бар және өзіндік білім алу дағдысы мен
іскерлігімен көрінетін жалпы білім беретін орта мектептің мұғалімі
мыналарды білу қажет:
- мектептің оқу-тәрбие процесіне ұлттық тәрбиенің негізгі
заңдылықтарын, жолдарын, құралдарын, форма мен әдістерін бере алу;
- туған өлке тарихын, ауызекі шығармашылығын, өз халқы мен басқа
халықтардың қолөнер кәсібін;
- оқушылардың халық шығармашылығының әр түрлі жанрларын қабылдау
ерекшеліктері, салт-дәстүрлерге қатынасы, баланы мәдениетке, халық
өнеріне, салт-дәстүрлеріне үйретудің дәстүрлі әдістемесін;
- ұлттық тәрбиенің қазіргі жағдайы мен даму тенденцияларын,
инновациялық жетістіктерін;
- оқушының қоршаған этностық-мәдени ортаның жағдайы мен деңгейін талдап
оған қорытынды жасай алу;
- ұлттық дәстүрлердің сақталуын, дамуын;
- этностық-мәдени мәселелер бойынша ғылыми-педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерді, жазбаша және ауызша сөйлеуді, ана тілін білу және басқа
халықтардың тілдерін меңгеру;
- этностық-мәдениеті қалыптастыруда ата-аналарға көмек көрсету.
Этностық-мәдени ерекшелік - өзін-өзі кедергісіз анықтау мен іске асыру
бағдары. Бұл этнос пен мәдениеттің өзара байланысының жағдайы. Олардың
арасында тұрақты бір қашықтық сақталғанымен этнос өз мәдениетін қорғайды,
сақтайды, дамытады, туындатады. Мәдениет – этностың өрісі, панасы, болмыс
тынысы, онсыз ол өмір сүре алмайды, демек, мәдениет этносты қорғап,
сақтайды. Мәдениетті санаулы адамдар емес этнос қана сақтай алады. Төл
мәдениетін сақтау арқылы ғана этнос өзін сақтайды.
Этностың мәдениеті – оның қуат өрісі, басқаларға сіңісуден, жойылып
кетуден сақтайтын құралы. Бұл сонымен қатар оны ерекшелейтін белгі, әрі
оның басқа этностармен байланыс, қарым-қатынас құралы. Ұдайы этникалық
мәдениет киімінде көрінетін жалпы адамзаттық құндылықтарды этнос өз
мәдениетінен табады және сол құндылықтармен аралас-құраластық арқылы
өзгелермен байланыс орнатады.
Этностық-мәдени ерекшелік қалпына халықтың әлеуметтік-мәдени жүйесі
арқылы қол жетеді. Бұл этностық-мәдени ерекшелікке жетуге септігін
тигізетін тетіктер жиынтығының дәл өзі. Оған біз мектепке дейінгі балалар
мекемелерін, оқу орындарын, ұлттық-мәдени орталықтарды және т.б. жатқыза
аламыз.
Қандай мемлекетке де барша мемлекеттік құрылымы тәуелсіз мемлекеттік
белгілермен сәйкес келетін сәйкестілік жағдайына қол жеткізу - өмірлік
қажеттілік. Бұған жетуде өзіндік сәйкестілік процестерінің тоғысуы ерекше.
Мұнда, бір жағынан, мемлекеттің біртұтас халқының бір бөлігі ретінде барлық
азаматтардың, ел аумағында қызмет етіп жатқан мемлекеттік құрылымдардың
және барша саяси күштердің қалыптасқан жағдайға берген бағасы айрықша
маңызға ие болса, екінші жағынан, тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанға
халықаралық қоғамдастықтың берген бағалауы да басым роль атқармақ.
Этностық-мәдени ерекшелікті қарастырғанда бір мәселені еске алған жөн
болар еді. Өзінің ұлттық түбірінен қол үзген адамды толыққанды тұлға
санауға болмас та, бірақ, этникалық мәдениет рухында тәрбиеленсе де, басқа
ұлттық әуенді білмеген, оны сезініп, түсінбейтін, адам да – рухани
жарымжан.
Ұлттық мәдениеттің қуатты таратушысы әрі оны жалпы адамзаттық
мәдениетпен байланыстырушы ретінде оқу-тәрбие мекемелеріндегі балаларды өз
халқының жүрек лүпілін сезінуге, ұлттық асылдарды (тіл, зерде және т.б.)
көздің қарашығындай сақтауға, озық дәстүрлер мен тәжірибені дамытуға, бөгде
мәдениетті, басқалардың да этникалық-ұлттық және мәдени-әлеуметтік
қажетсінулерін түсініп, мойындауға үйретуге тиіс. Бұл үшін ол тәрбие
берудің жоғары руханилыққа, ой-сана мен адамгершілікке бағытталған әдістері
мен құралдарының бара-бар жиынтығын, тәлім-тәрбие әдістемесінің тың
жолдарын игере білуі керек. Сондай-ақ, білім берудің мазмұны мен құрылымын
да қайта қарау қажет.
Сондықтан да мәдени-этникалық білім беру стратегиясы мына мақсатты -
этностық сәйкестілікті жүзеге асыруға бағытталған.
Ұлтты біріктіретін де, ұлтты ұлттан айыратын белгі – ұлттық сана-
сезім. Ол біз және олар деген әлеуметтік-психологиялық терең тамырлы,
келелі құбылысқа негізделген.
Біз өзімізді өзіміз басқалар арқылы таныдық, - деп О.Сүлейменов
жазғандай, бізді олардан айырып, бізді оларға қарсы қою, салыстыру
арқылы ұлттық сана қалыптасады. Қаз дауысты Қазыбек би қалмақтың тәкәппар
Қоңтажы ханына қазақты таныстырған сөзін: Біз, қазақ деген, мал баққан
елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз - деп бастаған. Саналы
түрде өзін өзгемен салыстыра келіп, ғасырлар бойы айта қаларлықтай өзіндік
тарихи құндылықтардың негізінде ұлттық сана қалыптасады.
Ұлттық сана-сезім, ұлттық дүниетаным халыққа туа біткен, сондықтан да
табиғи заңдылық сияқты құдіретті сезім емес. Сөз жоқ, ұлттық психология –
тарихи дамудың жемісі. Этникалық орта, экономикалық, саяси, әлеуметтік
жағдайлар, этномәдени дәстүр этнос психологиясына үлкен ықпал жасайды.
Ұлттық болмыс, ұлттық сана-сезім кез келген халықта бар және ол адамда
бала жастан қалыптасады. Ұлттық-этникалық біз деген ұғым кейбір олар
дегеннің болуына байланысты шығады. Мысалы, қазақтың ұлттық сана-сезімінде
орыс, неміс, белорус, өзбек, қырғыз және басқаларды ұғыну бар. Өйткені
олармен қарым-қатынас жасаудың азды-көпті тарихи тәжірибесін бастан кештік.
Орыстың ұлттық сана-сезімінде де немістердің, түріктердің,
американдықтардың және бұрынғы Кеңестер Одағы мен бүгінгі Ресей
халықтарының бейнесі бар. Тарихи қарым-қатынаста болмаған, өзара
араласпаған халықтар жөнінде біздің санамызда ой-пікір де бола қоймайды.
Тәуелсіздік алу және халықаралық қатынастардың бірте-бірте кеңеюі
нәтижесінде біздің өзге халықтар жөніндегі түсінігіміз қалыптасты.
Білуге, ақиқаттың сырын ашуға ұмтылыс – адамға тән қасиет, оны жоюға
да, күшпен енгізуге де болмайды. Білім берудің мақсаты – адам ұмтылысына
мән-мағына беру, табиғат пен қоғам құпиясын тануға бағыт сілтеу. Сол күнде
ғана білім шынайы дүниетану құралына айналады. Егер әр жеке адам табиғат
пен қоғам құпияларының кілтін тапса, ол қоғамға да жағымды ықпал жасайды.
Әр индивид өз айналасын, табиғи және тарихи ортасын тану процесінде басқа
ұлттардың тарихы, әдебиеті, өнері және дәстүрімен танысады.
Білім ұлттың мәдени дамуының тұтастығын, сабақтастығын қамтамасыз
етеді. Оның маңызды шарттарының бірі – ана тілінің басымдылығын тану, соның
негізінде ұлттық сана-сезімді дамыту. Тіл – этностың ұлттық мәдени
талаптарын қанағаттандыратын, адамдарды ұлттық дәстүрге тәрбиелейтін ұлттық
игіліктің даусыз көрінісі. Ұлттық тілді игеру – рухани тәуелсіздікке қол
жеткізудің жолы. Ана тілінде оқыту – ұлттық білім мен тәрбие жүйесін
қалыптастырудың алғышарты болып табылады [22].
Әр ұлттың тiлiнде сол ұлттың жерi, тарихы, мiнезi айнадай көрiнiп
тұрады. Қазақ этнопедагогикасының негізін қалаушылардың бiрi Мағжан
Жұмабаев айтқандай: Қазақ тiлiнен қазақтың сайран даласы, бiресе желсiз
тымық түнi, бiресе құйындай екпiндi тарихы, сары далада көшкен тұрмысы,
асықпайтын-саспайтын сабырлы мiнезi – бәрi көрiнiп тұрады. Қазақтың сары
даласы қандай кең болса, тiлi де сондай бай, әрi құнарлы.
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң алдында елдiң бет -
бейнесiн, елдiк болмысын бойына толық сiңiрген, өз елiн-отаным деп туы
қылып көтеретiн және “мен қазақстандықпын” деп мақтан тұтатын рухы мықты,
бiлiмдi, мәдениеттi ұрпақ өсiрiп, тәрбиелеу мiндетi тұр.
Жеке тұлғаның өзін-өзі танытуы оған әсер етуші факторлардың жүйесімен
анықталады. Осылайша, тұлғаның әлеуметтенуі барысында қасиеттерінің
көрінуі, әр түрлі ерекшеліктеріне әсер ететін микро және макрофакторларды
бөліп қарастыруға болады. Микрофакторлар ретінде балаға отбасының ұлттық
құрамы, тәрбиенің ұлттық ерекшеліктері, ауызекі сөйлеуде қолданылатын
негізгі тілі, ата-анасының ұлттық сана сезімі, оқу-тәрбие процесі, басқа да
оны қоршаған топтың ұлттық ерекшеліктері әсер етеді. Ал макрофакторларға
жататындар – ол жеке тұлға өмір сүретін мемлекет, этникалық қауымдастық,
жалпы қоғам. Бұл мәселе төңірегінде бірнеше зерттеулер бар. Бала дамуы оны
қоршаған ортаның полиэтникалық немесе моноэтникалық сипатына тәуелділігі
Б.Ә.Әмірова, Р.Т.Әлімбаева [45], зерттеулерінде, баланың өз этникалық
сәйкестілігін таңдауында статусы жоғары, беделді, жалпы әр түрлі жақтан
басым келетін этникалық топтың ықпалының жоғары болуы Г.У.Солдатова
зерттеуінде анықталған [46].
Сондай-ақ, С.М.Жақыповтың пікірінше, ортаның этникалық ерекшеліктерін
анықтайтындар – ол әлеуметтік ортаның құрылымының ерекше ядросын құрайтын
тілдік және мәдениеттік ерекшеліктер [47].
Баланың әлеуметтену барысында оның ата-аналарының этникалық өзіндік
санасының ролі, отбасында қалыптасқан этномәдени нұсқаулар, этникалық
таптауырындардың тигізетін әсері мол. Мұны Б.Ә.Әмірова, Р.Т.Әлімбаевалар өз
зерттеулерінде нақты дәлелдеген [45]. Этникалық өзіндік сана құрылымындағы
оның маңызды құрауышын құрайтын этникалық сәйкестенудің бастауыш мектеп
жасындағы балаларда қалыптаса бастайтынын Р.Т.Әлімбаева өз зерттеуінде
дәлелдеген.
Этникалық таптауырындар сананың ажырамас бөлігі. Олар, әрине, мәдени
өзара әрекеттесу процесінде қалыптасады. Өзара әрекеттесу топтар арасында
жүреді.
Қазіргі заманғы отбасының өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі
мәселелерін шешудегі ерекшелігі – ата-ананың білім және жалпы мәдени
деңгейінің жоғары болуы.
Жан-жақты дамыған жеке адамды қалыптастыру – мемлекетіміздің күн
тәртібінен түспейтін өзекті мәселе. Ал, Қазақстан Республикасының
Конституциясының Отбасы деп аталатын 9 тарауының 51-бабында Ата-
аналардың және олардың орнындағы адамдардың міндеті – балаларды тәрбиелеу
және оқыту деп атап көрсетілген [1]. Сондықтан отбасы мен мектепке дейінгі
ұйымдардың бүкіл тәлім-тәрбие жұмысының көздейтін негізгі мақсаттарының
бірі – баланы келешек өмірге даярлау.
Балалардың отбасындағы тәрбиесі оның белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады, отбасы тәрбиесінің артықшылығы да осы
қатынастарда, оны тәрбиенің ешқандай түрі алмастыра алмайды.
Отбасы – болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға алғашқы түсініктер береді, оны еңбекке
баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады. Ата-ананың іс-
әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық,
адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі.
Отбасы тәрбиесінің, ата-ананың әлеуметтік-жауапкершілік қызмет әрекеті
ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20 қарашасында БӘӘ Бас
Ассамблеясы қабылдаған “Бала құқығы туралы конвенция” маңызды негізгі
құжат. “Балаға, дене жағынан және ақыл-ой жетілмегендігінен, арнайы қорғау
мен қамқорлық, соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан кейінгі
тиісті құқықтық қорғау керек ”, - деп жазылған Конвенцияда [48].
Баланың өмір сүру, тіршілік ету және салауатты даму құқығын жариялай
отырып, Конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі. Сондай-ақ баланың ата-анаға
деген құқығы да ескеріледі. Ата-ана баланың мақсат-мүддесі үшін қажетін
орындамаған жағдайда ғана өз құқықтарынан айырылады.
Жеке тұлғаның өзін-өзі таныту ерекшеліктерінің этностық-мәдени
ерекшелікке тәуелділігінде, мұнда өзін-өзі таныту тұлғаның іс-әрекеттік
белсенділігінің көрінісін, ал этностық-мәдени сәйкестілік тікелей оның сана
құрылымымен, яғни этникалық өзіндік санасымен байланыстылығын көрсетеді.
Осылайша, бұл жерде, сана мен іс-әрекет бірлігі принципі жүзеге асатыны
айқын көрінеді.
Көптеген отандық және шетелдік психологтар жеке тұлғаның өзін-өзі
танытуы әлеуметтік, әсіресе этникалық сәйкестіліктерден тәуелсіз оның жеке
дара белсенділігі деп тапса, тұлғаның этностық-мәдени ерекшелігі жеке
тұлғаның тұтас құрылымдық табиғатының ажырамас бөлігі болып табылады.
Этностық-мәдени сәйкестіліктің қалыптасуы, этникалық өзіндік сананың
жоғарылауы тұлғаның өзін-өзі танытуына, жалпы жеке даралық қасиеттердің
дамуына әсер ететін маңызды педагогикалық-психологиялық механизм болып
табылады.
Мен қазақпын дегенді Жұбан ағамыздай рухани биіктіктен, шабыт
шалқарынан үндегеннің жөні бөлек. Ал Отаны бірге, бірақ ұлты басқа
халықтардың өкілдері мен қазақстандық неміспін, орыспын, ұйғырмын деп
жатса, мұнысы заңды мақтаныш емес деп кім айтар. Өзінің кіндік қаны тамған,
бесігі тербетілген, тұсауы кесілген жерге, елге осындай сезімі
қалыптаспаған адамды мәдениеттен, білімнен де жұрдай пенде демеске не шара
- деп жазады Ж.Ж.Наурызбай [14].
Әрбір ұлттың қай кезеңде болмасын алдында тұратын ұлы мұрат-
міндеттерінің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты,
саналы ұрпақ тәрбиелеу. Жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде
халықтық салт-дәстүрдің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық ролі орасан зор.
Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ежелгі ата-бабаларымыздың
күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы-сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні,
ғашықтық жырлары, мақал-мәтел, шешендік сөз, айтыс өлеңдері сан ғасыр бойы
өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-
ожданы жоғары, намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық.
Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу
соқпақ іздеп адасумен пара-пар - деп Л.Н.Толстой айтқандай, ұрпақ
тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен
тағылымдарын оқып-үйреніп өнеге тұту керек.
Ұлы данышпан Абай: Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп,
көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды дағы, сондайдан
білгені, көргені көп адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін
ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске
жарамайды. Сол естілерден естіп білген жақсы нәрсені ескерсе, жаман
дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, соны адам десе болады, - деген. Ал
ақын Мағжан жалпы тәрбие мәселесіне қатысты Жетекші сөзде: ... жер
жүзіндегі басқа жан иелерімен салыстырғанда, адам баласы туғанда өте әлсіз,
зағып, осал болып туады. Малдың төлі туа сала аяқтанады. Тауықтың балапаны
жұмыртқадан жарылысымен жүгіріп кетеді. Ал адам баласы туғанда іңгәлаған
айғайы мол біркесек ет. Ақыл-есі жоқ. Денесі тым әлсіз. Мінекей, адам
баласы осылай өте әлсіз боп туып, аса сараң өсетіндігінен, оның денесіне,
жанына азық беріп, өсуіне көмек көрсетпей, яғни оны тәрбие қылмай болмайды,
- деп жазады.
Өскелең ұрпаққа тәлім - тәрбие беріп, олардың жан-дүниесін дамыту
жайында ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский: Әрбір халық пен ұлт өз ана тілі
мен салт-дәстүрін қастерлеп, тарихи даму жағдайына орай білім алып,
тәрбиелеу керек - деген өзінің ұлағатты ойын Родная речь деген еңбегінде
ерекше атап айтады [49].
Болашақ ұрпақ – туған жері мен халқының перзенті. Ол қайда жүрсе де өз
ұлтының жарқын болашағы, әрі өкілі. Жастарға ата-баба дәстүрлерінің озық
үлгілері негізінде тәрбие беріп, олардың бойында ұлттық қадір-қасиеттерді,
намысы мен туған елін, халқын құрметтейтін, сөйтіп азаматтық борышын
өтейтін тұлға етіп тәрбиелеу – жалпы қоғам дамуындағы ізгі мақсат екендігі
кімге болса да ерте кездерден таныс қасиеттер.
Ата-дәстүрді дәріптеу – қазақы тәлім-тәрбиенің ірге тасы деуге болады.
Ал имандылық пен сенім, ел-жұртын құрметтеу – саналы азаматтың мінезіндегі
ізгі сипаттар. Қазақ елі егемен мемлекет болып, көгілдір туын көкке көтеріп
әлемге таныла бастаған кезде халқымыздың ерте замандардан бері іргесі
қаланған ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрі қайта өркендей бастады. Ата-
бабаларымыздың жас ұрпаққа мұра етіп қалдырған игі қасиеттерін қастерлеу
өскін буынға тәлім-тәрбие берудің қуатты құралы болатындығы ешқандай күдік
тудырмайтын ақиқат.
Алтын кездік қын түбінде жатпайды дейді халық даналығы. Бұл ой мен
сөздің түпкі сырына ден қойсақ, шын асыл, қымбат қазына қилы кезең,
шытырман уақытта да сыны мен сипатын өзгертпейді. Асыл қазынамызға
тереңірек үңілетін болсақ, болашақ ұрпаққа үлкен тәрбие берер мол байлыққа
кенелеміз. Қазақта бір де бір сөз тегін айтылмаған. Сөзден құдіретті не
бар? Бұрынғы уақытта жастарды ата-ананың не ақсақал кісілердің наразылық
білдіруі қатты шошындарған. Олар жаман сөз есітпеуге, наразылыққа
ұшырамауға, қарғыс емес, алғыс алуға ұмтылған. Сөйтіп, адамгершілікке,
ізгілікке, жақсылыққа, әділдікке сай тәрбиеленген.
Адам қоғамы мен табиғи орта арасындағы қарапайым қарым-қатынасты өзара
үйлестіріп, олардан тағылым аларлық қазақтың түрлі дәстүрлері, тиым сөздері
мен ырымдардың тәрбиелік мәні де ерекше .
Мәдени-тілдік ахуал тұрғысынан келгенде, Қазақстан халқы негізінен екі
тілдің – мемлекеттік және ұлтаралық қатынас тілінің біріне бейімділігімен
ерекшеленеді. Бұл тілдердің қарым-қатынастық маңызы мен өрісі тең емес.
Сондай-ақ кейбір этностардың басқа мемлекеттерге алаңдаушылығы, өз
болашағын, мүддесін, этностық-мәдени даму келешегін сол жақпен өлшеп-пішуі
мемлекеттік сәйкестіліктің қалыптасуын қиындата түседі. Ұлттық
сәйкестіліктің болмауы ұлтаралық қатынастар жолында тұрақты да ұзақ
мерзімді күш-жігерді талап етеді. Ол үшін этностаралық қатынастар ресми
саясат арқылы реттелуі керек. Білім беру саласында халықтың этностық-мәдени
мүдделерін іске асыру тұжырымдамасы оның бір бөлігі болып табылады.
Ата-ана баласын өнегелі сөзімен, жеке басының үлгісімен тәрбиелейді.
Оның азаматтық келбеті, мінез-құлқы жанұядағы жандардың күшті ықпалымен
қалыптасады. Мектеп жасына дейінгі балада үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-
әрекетіне електеушілік басым.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Тәрбие тірегі – халық
мұрасы. Өйткені халықтық педагогика – белгілі бір ұлт өкілдерінің,
әдебиеттің, мәдениеттің т.б. ежелден жинақталған, толығынан сақталған келер
ұрпаққа қалдырған бай қазынасы. Бұны жас ұрпаққа жеткізу, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрді жаңғыртып, мектепке дейінгі ұйымдардағы балалардың бойында
қалыптастырып тәрбиелеу тәрбие саласындағы қызметкерлердің міндеті.
Ғалым К.Ж.Қожахметова: Этническое воспитание – это целенаправленное
взаимодействие поколений, в результате которого у учащихся и молодежи
формируется этническое самосознание, адекватное отношение к себе как к
субъекту этноса, чувство гордости за свою нацию, положительное отношение
языку, истории, культуре своего этноса, а также чувство уважения и
толерантности представителям других этносов - дейді. Этникалық тәрбиені
мәдени тұлғаны тәрбиелеудің алғашқы сатысы деген тұжырымдама жасай отырып,
қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалымдары этникалық тәрбиенің мақсаты тіл,
мәдениет және басқа да ұлттық ерекшеліктердің көмегімен өзін өз этносымен
сәйкестендіретін жеке тұлғаны қалыптастыру - дейді [50].
Баланың бас ұстазы – ата-ана. Сондықтан мектепке дейінгі қоғамдық,
ұлттық тәрбиені жаппай енгізу балаға ана тілін, тарихи зердені, дәстүр мен
ғұрыпты дарытатын дара әдіс – отбасылық тәрбие. Білім берудің қазіргі
заманға тән тағы бір талабы - өзге мәдениетті тану, онымен өзін байыта
түсу. Мәдениеттердің өзара байланысы жағдайында ғана әрбір жекелеген
мәдениеттердің принциптері мен ерекшеліктері айқын танылады.
Этностық-мәдени білім – бұл ана тілі мен төл мәдениетті әр елдің
мәдениет құндылықтарын қоса игеру арқылы тұлғаның этностық-мәдени
сәйкестілігін сақтауға бағытталған білім.
Этностық-мәдени білім беруді қолға алуға байланысты білім беру
жүйесінің кең көлемі реформасы ғылымның түйінді көмегінсіз тиімді бола
алмайды.
Этно-мәдени білім беру түсінігі этнос, этникалық, сәйкестілік,
мәдениет терминдерімен қатар менталитет түсінігімен де тығыз
байланысты.
Ғалым К.М.Арынғазиннің сипаттамасы бойынша тәрбиені әр адамның,
ұрпақтың, ұлттың, мемлекеттің, дәуірдің менталитетін сыйлаудан; оның
құрылымдық компоненттерін қалыптастырудан, дамытудан, яғни ғылыми негізде
интеллект мен ойлауды, олардың ұлттық ерекшеліктерін, дәстүрлерін, өмір
салтын есепке ала отырып бастау қажет деген. Ол М.И.Махмутовтың пікірін
келтіреді: Менталитет – адамның танымдық және мінез-құлықтық алгоритмін,
жалпы, әлеуметтік-психологиялық даму деңгейін сипаттайтын түсінік. Ол
социум мен білім беру әсерінен туындап қана қоймай, сонымен қатар адамның
рухани дамуында генетикалық тамыры бар жеке тұлғаның ерекше қасиеті.
Менталитет - саналылық және санасыздық, тұқымқуалаушылық арқылы берілген
инстинкт және тәжірибе, ұлттық салт-дәстүрлер және т.б. Ол жеке тұлғаның
интеллектуалдық дамуының психологиялық негізі, ол ең алдымен тілмен
байланысты. Адамның интеллектісі мен ойлауын менталитеттің құрылымдық
компоненттері болып табылады деп есептеуге болады [51].
Қорыта келгенде, халықтардың кәсібіне, сенім-нанымына, тіршілігіне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын салт-дәстүрдің әр
адам өмірінде алатын орны ерекше. Себебі, бізге туғаннан бастап ұлттық
рәсімдер, салт-дәстүрлер арқылы ұлттық тәрбиені бойымызға қалыптастырады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде этно-мәдени білім берудің
ерекшеліктерін зерттеуде ата-анасының, өскен ортасының орны ерекше. Белгілі
психолог Г.М.Андреева: Индивидтің ұлттық белгісі қандай да болмасын жеке
адам қалыптасқан жағдайының, микроортасының әлеуметтік бағытта әсер етіп,
сипат алуына байланысты көрінеді, деген. Олай болса осы кезеңде, яғни
мектепке ейінгі кезеңде ата-анасы баланы ұлттық жолмен тәрбиелеу арқылы ана
тілін бойына сіңірту керек. Тіл – рухани қазына, асыл мұраның жиынтығын
сақтайтын қойма. Этностық тіл халықтың дәстүрі мен әдет-ғұрпын тәрбиенің
арнасына бағыттаушы құрал болып табылады [52].
Мемлекеттік және ана тілдері мектепке дейінгі кезеңнен бастап-ақ оқу
мен қарым-қатынас құралына айналуы тиіс. Бұл арада мемлекеттік тілді қарым-
қатынас тіліне айналдырудың маңызы зор. Мысалы, ана тілі мен мемлекеттік
тілді кезек қолдану, ойын үстінде, жазу мен оқуға үйретуде қолдану секілді
түрлі әдістерін табуға болады.
Халқымыз Бала тәрбиесі – бесіктен басталады дейді. Оның өзі ана
тілін білу, үйрену арқылы жүзеге асырылады. Өйткені ана тілі арқылы ғана
адам өз халқының мәдениетіне, тарихына, дәстүріне ұмтылады, ұлттық мінез-
құлық пен ой-қабілет ерекшелігін бойына сіңіреді.
XVII-XVIII ғасырлардағы орыстың және батыстың демократияшыл бағыттағы
педагог-ғалымдары өздерінің ғылыми еңбектерін халықтың ғасырлар бойы
жинақтаған бала тәрбиелеу тәжірибесіне негіздей отырып, көпшілікке ұсынған
болатын. Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский ағайынды чехтарды
тәрбиелеудегі халықтық дәстүрдің жақсы нәтижелеріне сүйене отырып, баланы
жастайынан еңбекке және жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеу жолдарын белгілеп
берді.
Я.А.Коменскийдің идеяларын ағартушылар И.Г.Песталоцци мен Ж.Ж.Руссо
толығымен қолдаған болатын. Швейцарияның кемеңгер педагогы И.Г.Песталоцци
тәрбиені ана тілінде оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне
негіздей отырып, жүргізуді мақұлдады. Ол адамның ақыл-ойының қалыптасуы,
дұрыс дамуы ұлт тіліндегі оқудың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс
ұйымдастыруға байланысты деп ерекше атап көрсетті.
Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо бала тәрбиесінің көзі-еңбекте,
сондықтан баланы жан-жақты азамат етіп тәрбиелеуді жанұяда еңбекке
үйретуден бастау қажет деп тапты.
Ал әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты мен
мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келе: орыс халқының бала
тәрбиесі сол халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланысты, тәрбиенің
негізін халықтың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіру керек, - деді К.Д.
Ушинский бала тәрбиелеудегі ауыз әдебиетінің роліне ерекше тоқталды. Ол
Ертегілер-халықтық педагогиканың алғашқы және тамаша үлгілері.
Ертегілердегідей халықтың асқан даналық тәрбиесімен тепе-тең келетін бірде-
бір тәрбие құралы жоқ,-деген еді [49].
Халықтық педагогика проблемасына орыс педагогикасының таңдаулы
өкілдері (В.Г.Белинский, Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышевский, А.И.Герцен,
т.б.) қатты ден қойды. Олар тәрбие саласындағы халық күшіне сенді. Олардың
бұл сенімі қоғамдық дамудың үздіксіз өркениеті туралы ұғымы ғана емес,
сонымен бірге халық өмірін жетік білуге, халыққа деген ыстық
сүйіспеншілікке негізделген еді. В.Г.Белинский тәрбиешілерге үн тастай
отырып, оларға балаларды баурап алатын поэтикалық образдарын, көптеген жан
жылуы мен патриоттық сезімдерге бай, балалар қиялы мен сезіміне жақын,
соншалықты түсінікті мысалдарды, ертегілерді, поэмалардан үзінділерді,
өлеңдерді оқып беруді ұсынды. Сөйтіп, балалардың сезіміне неғұрлым күштірек
әсер етуге тырысу керектігін, оларды әсемдікті сезіне білуге, халық
әндерімен таныс болуға ерте жастан баулудың маңыздылығын атап көрсетті.
В.Г.Белинский, А.И.Герценнің идеяларын Н.Г.Чернышевский дамытты. Оның сөзі
бойынша, халық өнері өмірді түсіндіреді, ол бейне бір өмірдің оқулығы
сияқты. Халық өнері, оның пікірінше, пәрменді болуға тиіс. Басқалар секілді
ол да балаларды тәрбиелеуде халық өнері түрлерінің бірі ретінде-халық
музыкасы қолданылуға тиіс деп есептеді. Түрлі халықтардың әндері деген өз
мақаласында (1854) Н.Г.Чернышевский сербтің эпикалық әндері мен орыстың
батырлар жырларын талдай келіп, халық әндері бойында шынайылық, ізгі
қасиеттері бар халықтарда ғана дамитынын, ол әндер таза әсемдіктің ұрық-
нәрін бойына сіңіретінін жазған еді. Оның үстіне Музыка бүгінге дейін
бұқараның, халықтың бірден-бір поэзиясы болып қалып отыр; сондықтан ол өз
халқын сүйетін әрбір адам үшін қызықты да қымбат. Ал өз туғаныңды сүймеу
мүмкін емес... халық поэзиясында дәуірдің аңыздары сақталып қалған, демек
өмірдің, туған табиғаттың, тұрмыстың реалистік шынайы-бейнесі, халықтың
аңыз-әңгімелері, жыр-дастандары, ертегілері-осының бәрі жас шағынан
балаларды отансүйгіштікке тәрбиелеуге және сол сүйіспеншілігін дамытуға
тиіс. Олай болса, балалар әдебиетінің мазмұнында, Н.А.Добролюбов айтқандай,
халықтың проблемасына барынша назар аударылу қажет. Ол шынайы халықтық
ұлттық тұрмысты, халықтың әдет-ғұрыптары мен тілін бейнелеуден, сондай-ақ,
халықтың өзінің өмірге көзқарасын, оның сана-сезімі мен түбегейлі
мүдделерін ашып көрсетуден тұрады. Сөйтіп, шынайы халық шығармасы өмірді
даму үстінде бейнелеп, қоғамның адамгершілік өмірінде ненің жеңіліп, ненің
жеңіп жатқанын, ненің еніп басым түсе бастағанын көрсететінін атап айтты .
Көріп отырғанымыздай, тәрбиедегі халықтық принцип бүкіл орыс
классикалық педагогикасына, ең алдымен В.Г.Белинский, А.И.Герцен,
Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышевский секілді өкілдеріне тән болды. Бұл
принципті К.Д. Ушинский бүкіл педагогикалық жүйенің біртұтас жүйесінің
деңгейіне дейін жеткізді [53].
Өзінің педагогтық қызметінде жазушы Л.Н.Толстой да халықтық принципті
ұстанған. Педагогиканың халықтық принципін талдай отырып, ол әсіресе халық
шығармашылығы туындыларын мұқият зерттеп, оларды оқу процесіне батыл
енгізіп отырды. Мысалы, Л.Н.Толстой шығарған Ясная поляна журналының 186
жылғы қаңтар, наурыз, мамыр айларындағы сандарында 54 жұмбақ басылды.
Халық шығармашылығына тұрақты ден қою және жоғары бағалау
Л.Н.Толстойды халық мектебінде халықтың өз ортасынан шығып жатқан тамаша
қайталанбас әдебиетті пайдалану керек деген ойға алып келді. Оның
мектебінде шәкірттер орыс халық ертегілерін, мақал-мәтелдерді, жұмбақтарды,
батырлық жырлар мен әндерді, белгілі авторлардың жинақтарын, жылнамаларды
және ежелгі әдебиет ескерткіштерін құмарта оқыды. Л.Н.Толстойдың сөзі
бойынша, балалар оларды бірнеше рет оқып шығып, жатқа білген және бір-
біріне ойнаған, әнгімелескен кезде ежелгі жырлар мен әндердің
кейіпкерлерінің атын қойған. Демек, Л.Н.Толстой өз мектебінің практикасына
ауызекі халық шығармашылығын енгізе отырып, оның тәрбиелеу мүмкіндіктеріне,
нақ сол балалар өмірінің күрделі кұбылыстарын, адамдарды, олардың қылықтары
мен ойларын, психологиясын түсіне білуге, өз халқының дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптарын кұрметтеп, көздің қарашығындай сақтай білуге көмектесетініне
кәміл сенген. Халық шығармашылығы адам мораліне, мінез-кұлқына, оның
дүниетанымына әсер етеді. Ол жылдары В.И.Водовозов, А.Духнович,
Д.Булгаковский, Е.А.Покровский, А.Соболев және т.б. белгілі ғалымдар мен
педагогтар теория мен практикада туған халық даналықтарына ерекше мән
береді. Олар халық шығармашылығының тәрбиелік маңызын ашып көрсетуге
тырысты, аңыз-әңгімелер жинағы адамгершілік, эстетикалық, дене
тәрбиесіндегі орыс халқының балалар музыкалық ойындарының рөлін мұкият
талдап, сипаттап берді. Бірақ бұл жұмыстардың бәрі публицистикалық-
этнографиялық, тарихы сипатта болғанын атап өткеніміз орынды.
Халықтың педагогикасы, егер тәрбие туралы халық түсінігін ескермесе,
өзінің бүкіл сан ғасырлық тарихында жинақтаған педагогикалық тәжирибесін
зерттемесе, бұл міндетті шеше алмаған болар еді. А.В.Луначарский,
А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинскийлер де өз қызметінде халықтық педагогика
материалдарын кеңінен пайдаланып, оны өте жоғары бағалаған.
Тәрбиенің мәні туралы халық түсінігін негізге ала отырып,
В.А.Сухомлинский мектеп әрбір ұрпақ санасында туған халқы, яғни оның
дүниеге өзіндік көзқарасы, өзіне тән мәдениеті, ұлттық психологиясы мен
мінез-құлкы, басқа халықтармен тығыз рухани байланыстары туралы ұғым-
түсінікті қалыптастыру қажет деп есептеді. В.А.Сухомлинский оқыту мен
тәрбиелеудің санқырлы процесіне халықтанушылық сипат берді. Оқу-тәрбие
процесіне халықтанушылық тұрғыдан қарау арқасында ол туған Отанға деген
сүйіспеншілік сезімге толы аса маңызды қайнар көздерді терең танып-білуіне
қол жеткізді. Ол мұндай қайнар көздер ата-ана махаббаты, бесік жыры, ана
тілі, туып-өскен жер табиғаты, туған халықтың тарихы, басқа халықтардың
тарихи тағдыры және т.б. болатынын атап көрсетті.
В.А.Сухомлинскийдің ойынша, руханилық тамыр қалыптастырудың қайнар
көздерінсіз, халықтық педагогиканың пәрменді кұралдарынсыз жеткіншек
ұрпақты толыққанды тәрбиелеуді ұйымдастыру мүмкін емес. Жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу ісінде тарихи білімдерді пайдалануды халықтан үйрену қажет. Ауыз
әдебиет халық шығармашылығының қай жанрында болмасын әрдайым белгілі бір
дәуір адамы мен қоғамының өзіндік мәнді белгілері ерекшеленіп көрінеді.
Халық әрқашан фактілерді, өмірдегі оқиғаларды, кейіпкерлерінің рухани
өмірінің сипаттамаларын өз тарихының қайсы бір кезеңіне сабақтастырып
отырған. Мұнда материалды қабылдау мен ой елегінен өткізу процесіне де
балаларда нақты-тарихи ойлау ойдағыдай қалыптасады. Халықтық педагогика
кұралдарының арқасында олар халық мәдениетінің тарихи тәжірибесінің тамырын
дұрыс түсінеді [54].
Сонымен, жоғарыда аталған еңбектерде халықтық педагогика жеке проблема
ретінде зерттелмейді, оның үстіне халықтық педагогика деген термин де
қолданыла қоймайды. Мұның өзі түсінікті де, өйткені халықтық педагогика
деген термин ол кезде мәлім бола қоймаған, оны орыс педагогы К.Д.Ушинский
бірінші рет пайдаланды. Алайда бұған қарамастан, ғалымдардың, педагогтердің
жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу мен окытуда халықтық педагогика мұралары
жөніндегі кеңестері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz