Жылу электр орталығының сүлбесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Жылу электр орталығында қолданылатын турбиндік қондырғылардың
ерекшелігі мен жұмыс істеу 9
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Жылуэнергетикалық қондырғылардың экономикасын жоғарлату
мақсатында қолданылатын негізгі термодинамикалық 9
процестер ... ... ... ...
1.2 Жылу электр станцияларындағы бутурбиндік қондырғыларының
технологиялық 15
сүлбелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1.3 Бутурбиндік қордырғыларында құрылатын жылулық циклдың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.4 Бу параметрлерінің идеалды циклдың пайдалы әсер коэффициентіне
әсер ету 33
принципі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Конденсациялы ПР 6-355 бутурбинасының жалпы сипаттамалары және оның
жұмыс істеу 40
принципі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
2.1 Конденсациялық бу турбиндік қондырғыларының конструкциялары... 40
2.2 Жылу электр орталықтарындағы қысымдары қарама-қарсы
бутурбиналарының негізгі 45
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қысымдары қарама-қарсы бутурбиналарының түрлері және олардың
техникалық 49
сипаттамалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
2.4 ПР 6-355 бутурбинасының ерекшеліктері және олардың жұмыс істеу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.5 ПР 6-355 бу турбинасының реттеу тәртіптерін 57
орнату ... ... ... ... ... ... ...
3 Қысымдары қарама-қарсы ПР 6-355 турбинасының жылулық және
аэродинамикалық есептеулері 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.1 ПР 6-355 типті бутурбинаның автоматты реттеудің
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.2 ПР 6-355 бутурбиндік қондырғысының жылулық сүлбесі. 66
3.3 ПР 6-355 бутурбинасына жүргізілген жылулық және аэродинамикалық
есептеулердің 67
нәтижесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы жылуэнергетиканың қарқынды
даму салаларында жылулық және электрлік энергияны өндіру мен оларды
үздіксіз қолдану үшін қондырғылардың жылулық сүлбелері мен жаңа түрлерін
бейнелеу, сонымен қатар жабдықтардың таңдалуы мен электр станцияларының
принципиалды сүлбелерін есептеу әдістері қарастыру маңызды болып табылады.
Электр энергиясының бар болуы тіршіліктегі адамзат міндеттерінің негізгі
бөлігі болады. Заманның өркендеуі - электр энергиясын өңдірудің барлық жаңа
әдістері мен тәсілдерін ойлап табумен және сонымен қатар жаңа жылу
көздерінің (дәстүрлі емес энергия көздері) меңгерілуімен негізделеді.
Заманауи қоғамның талаптарына сай әлемдегі энергетика - қоғамдық
өндірістердің алға ұмтылуын анықтайтын, өнеркәсіптік базалық салалардың
дамуы болып табылады. Өндірістік кәсіпорындары дамыған барлық мемлекеттерде
энергиканың дамуы басқада салаларға қарағанда алдынғы қатарда.
Тұрмыстық техникалардың қең қолданылуына байланысты бүгінгі таңда электр
энергиясын қолдану күнен күнге артуда, сондықтанда электр энергиясының
үздіксіз және аз шығынсыз өндірілуі кейінгі жылдары өзекті мәселердің бірі
болып отыр. Қазақстан Республикасында электр энергиясының 85% жылу электр
орталықтарында өндіріледі (ЖЭО). Олардың негізгі бөлігі болып қазандықты
қондырғылар болып табылады, бұлар турбогенератор үшін бу шығарады [1].
Қарағанды облысындағы жылулық электр орталықтарында қолданылатын құрал-
жабдықтар мен қондырғылары (ЖЭО) осыдан 40-45 жыл бұрын жобаланған.
Сондықтан, жылу электр орталығының негізгі талаптары-сенімділік, қажетті
жүктеме жұмыстарға сәйкес жылулық және электр энергиясының үздіксіз
өндірілуі болып табылады. Басқа өнеркәсіп салаларына қарағанда, жылу электр
орталықтарының жоғары сенімділік шарттарының маңыздылығы - өндірілген
электр энергия бүрмедегі қорға жиналмай, бірден қолдану объектілерінде
тұтынылуына негізделген.
Тұтынушылар жылумен үздіксіз қамтамасыздандырылып отырылулары қажет.
Жылу электр станцияларының негізгі ерекшеліктерінің бірі–үнемділік болып
табылады. Егер бу турбиналарының шығыны көп болса, онда жылу электр
станцияларындағы жұмыстық процестердің тәртіптерін ортнату күрделенеді. Сол
сияқты өндірістегі шығының негізін құрайтын отынның құны болып табылады.
Жалпы жылу энергетика кешенінің дамуы мемлекеттің шикізат қорларымен
тікелей байланысты. Отын мен шығынның үнемділігі қондырғының техникалық
толық жетілдірілуімен және олардың сұраныстарымен жоғары болуымен
байланысты.
Еліміздің отындық балансында облыстық жылу электр станциялары 15%
құрайды, ал өндірістік желіні есептегенде шамамен 25% құрайды. Одан үлкен
отын көлемін, яғни 35% өндірістік орындар өндіріс жұмысы үшін пайдаланады.
Ал қалған 40% әр түрлі транспорт пен коммуналді шаруашылыққа жұмсалады.
Егер су мен теміржол транспортында, коммуналді шаруашылықта бу қуатты
қондырғылар барын есептесек, мемлекетімізде өндірілетін отынның кем дегенде
55-60% түрлі пештерде жанып бітетіні мәлім. Отын мен шығынның үнемділігі
техникалық толық жетілдіруімен және олардың сұраныстарының жоғары болуымен
байланысты [1,2].
Бутурбиналарындағы пайдалы әсер коэффициентін өсіру үшін турбиналардыњ
алдын-ала жылулық есептеулерін жүргізіп, қажетті тәртіп параметрлерін
анықтау өте маңызды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қарағанды облысындағы №1 жылу электр
станциясында орналасқан ПР 6-355 бу турбиндік қондырғының автоматты реттеу
әдістері орнату, сонымен қатар қысымдары қарама-қарсы ПР 6-355 типті
турбинаның жылулық және аэродинамикалық есептеуін жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын ашу негізінде келесі талаптарды орындау
керек:
- қазіргі кездегі ЖЭО-да қолданатын турбиндік қондырғыларына сипаттама
жүргізу;
- конденсациялы турбиндік қондырғылардың ерекшеліктерін қарастыру;
- қысымдары қарама-қарсы ПР 6-355 (1,2-2,5) түріндегі бутурбинасының
жалпы сипаттамалары мен жұмыс істеу принциптерін меңгеру;
- ПР 6-355 конденсациялы бу турбинасының автоматты реттеу тәртіптерін
орнату;
- ПР 6-355 бутурбинасының жылулық сызбасын менгеру;
- ПР 6-355 бутурбинасының жылулық және аэродинамикалық есептеулерін
жүргізу;
- жүргізілген есептеулер негізінде ПР 6-355 бутурбинасының жылдамдықтар
үшбұрышын тұрғызу;
- есептеулер нәтижесінен ПР 6-355 бу турбинасының жылулық диаграмасын
алу.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері, мақсаты, тапсырмалары
мен жұмыстың құрлымдық бөліктеріне қысқаша түсініктемелері қарастырылған.
Бірінші бөлімде дипломдық жұмыстың тақырыбын байланысты әдебиеттерге
шолу жұмыстары жүргізілген. Жылу электр станциясының технологиялық сүлбесі
және ондағы жылу шаруашылығының құрамдық, бөлшектердің өзара байланыстары
анықталынды. Сонымен қатар, турбинаның түрлері және жұмыс істеу
принциптері, тікелей және тікелей емес реттеу сүлбелері, гидравликалық
тасымалдаумен жүретін реттеу сүлбелері толығымен менгерілді. Қарама-қарсы
қысымды турбиналар конденсациялы турбинаның бастапқа бөлігі болып табылады
[3].
Жылутехникалық өнеркәсіпте қысымдары қарама-қарсы турбиналар кеңінен
қолданылады. Мұндай турбинаның ерекшелігі өңделген бу өндіріс мақсаттары
үшін қолданылады.
Қысымдары қарама-қарсы турбина қуатты жылуды тұтынуға арналған турбина
арқылы өтетін бу шамасынан тәуелді. Қарама-қарсы қысымды турбиналардың
жүктемелері толығымен тұтынылатын жылудың мөлшерімен анықталады, сондықтан
мұндай турбиналар оқшауланбай конденсациялық турбиналармен қатар жұмыс
жасалулары керек, бірақ қарама-қарсы қысымды бутурбиналары- өңделген бу
мөлшеріне сәйкес электр энергиясын өндіреді, одан кейін өндірілген
энергяның бір бөлігі тұтынушыларды жылумен қамтамасыздандыру процестеріне
беріледі. Қарама-қарсы бутурбиналарының құрылымдық процестері
конденсациялық турбиналарға қарағанда жеңілірек болады. Сондықтанда,
электрлік графиктің қалған бөлігі конденсациялық турбинамен қамтамасыз
етіледі.
ПР 6-355 типіндегі қысымдары қарама-қарсы бу турбинасының жалпы
сипаттамалары және оның жұмыс істеу принциптері дипломдық жұмыстың екінші
бөлімінде қарастырылған. Сонымен қатар, бұл тарауында конденсациялық бу
турбиндік қондырғыларының конструкциялары, қарама-қарсы қысымды бу
турбиналарының түрлері қарастырылған және ПР 6-355 бу турбинасының реттеу
тәртіптері орнатылған.
Автоматты реттеумен жүретін турбинада бу тарату құралдағы турбинаның
айналу санының реттегішімен, яғни жылдамдық реттегішпен байланысты.
Турбинаның айналым санының өзгерісінен бу тарату құралдарындағы импульстің
берілуі әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады [1-3].
Бутурбиндік қондырғылардың жұмысын жақсарту процестері олардың жоғарғы
қуаттылық мөлшерімен және пайдалы әсер коэффициенттерінің жоғарғы пайыздық
шамасына тәуелді. Сондықтанда жылу электр орталықтарындағы бутурбиндік
қондырғылардың сапалы түрде жұмысын қамтамасыздандыру үшін оларда буды
сұрыптап реттеу тәртіптерін орнатамыз қажет. Реттеу әдістерін орнату
турбинаның шығынын азайтып, пайдалы әсер коэффициентін арттырады.
Жұмыстың үшінші тарауында қысымдары қарама-қарсы ПР 6-355 турбинасының
жылулық және аэродинамикалық есептеулері жүргізілген. Осы есептеулердің
нәтижесінде ПР 6-355 конденциальдық бутурбинасының жылулық диаграммасы мен
жылдамдықтар үшбұрышы тұрғызылды.
Жұмысты орындау барысында турбинаның техникалық паспорттағы
берілгендермен және номинальды тәртіптегі бастапқы шарттарға сәйкес
физикалық шамалары алынды. Сонымен қатар, ПР 6-355 конденсациялық
бутурбинасының жылулық және аэродинамикалық есептеу жұмыстары стандартты
қалыптасқан әдістемелік нұсқауға сәйкес жүргізілген. Мұндағы барлық шамалар
№-1 ЖЭО-ғы өндірісті-техникалық бөлімнен және анықтамалық метриалдардан
алынған.
1 Жылу электр орталықтарында қолданылатын турбиндік қондырғылардың
ерекшелігі мен жұмыс істеу принциптері
1.1 Жылу энергетикалық қондырғылардың экономикасын жоғарлату мақсатында
қолданатын негізгі термодинамикалық процестер
Жылу электр станцияларының қарқынды түрде жұмыс істелуін
қамтамасыздандыру үшін қондырғының ішіндегі құбылыстардың физикалық
мағыналарын анықтау қажет. Ол үшін жылу электр станцияларындағы, яғни
бутурбиналары қондырғыларындағы термодинамикалық процестерді толығымен
қарастырамыз.
Жылуэнергетика және жылутехника салаларында қолданылатын барлық циклде
температураның төменгі деңгейі көрсетілген жылу қабылдағыш пен жоғары
деңгейлі жылубергіш қондырғыларының болуы тиіс.
XIX ғасырдың бірінші жартысында физик, әрі инженер Карно алғаш рет екі
изотермадан және екі адиабатадан құрылған идеалды қайтымды циклды
қарастырды және осы циклдің пайдалы әсер коэффициентін (ПӘК) анықтады
(1.1-cурет). q1 жылу енгізілген кезде жұмыстық дене 1-ші нүктеден 2-ші
нүктеге температурамен бірге изотермиялық және 2-ші нкүтеден 3-ші
нкүтеге адиабаталық түрде ұлғаяды, яғни бұл процестер жылудың әкелінуінсіз
және әкетілуінсіз жағдайларда қарастырылады. Ұлғаюдың соңында Т2
температура Т1 температурадан кіші болады. 3-ші нүктедегі күйден дене q2
жылудың шығарылуымен изотерма бойынша, содан кейін адиабата (4-1
сызығы) бойынша процестің алғашқы күйі болып салатын 1-ші нүктеге ауысады.
1.1-сурет. TS-идиаграммасындағы Карно Циклы
Ts – диаграммасындағы термлдинамикалық қисығының астындағы аудан ондағы
жылудың көзін екеретін жылудың мөлшеріне тең түрде есептелген. Бұл ауданға
әкелінген жылудың мөлшері 122111 тіктөртбұрыш ауданына тең
есептелінген, ал әкетілген жылудың мөлшері 341121 тіктөртбұрыш
ауданына сәйкес есептелігне. 1234 тіктөртбұрыштың ауданы механикалық
энергияға түрленетін жылудың мөлшеріне тең есептелінген:
(1.1)
мұндағы
ккал(кгс·м) – механикалық жұмыстың термикалық эквиваленті;
- 1 кг жұмыстық дененің механикалық жұмысы.
1.1-суреттегі диаграммадан келесі өрнекті аламыз:
(1.2)
Жылудың қолдану дәрежесін сипаттайтын Карноның қайтымды циклының
термикалық ПӘК пайдалы қолданылған жылудың жұмсалған жылуға қатынасымен
анықталады:
(1.3)
Карноның қайтымды циклының термикалық ПӘК жұмыстың газдың табиғатына
тәуелді емес және 1.1-кестеде көрсетілген жылуқабылдағыш пен
жылубергіштердің температурасымен анықталады:
1.1-кесте
Жылуқабылдағыш пен жылубергіштің температуралары
Бастапқы температура Т1, К 708 773 838
923
Соңғы температура Т2,К 300 300 300
300
Термиялық ПӘК ήt 0,578 0,614 0,641 0,675
Карно циклі нақты жылу құрылғыларында жүзеге асырылуы мүмкін емс, бірақ
шамасы өте үлкен. Бұл цикл берілген температуралық деңгейлерде жоғары ПӘК-
ке ие, сондықтан жылуэнергетикалық құрылғыларда жылу энергиясының
механикалыққа түрленуі кезінде біршама үнемділікке жетуге ұмтылатын шек
болып табылады.
Энрегетика салаларындағы көп қолданылатын қондырғылардың бірі Ренкиннің
идеалды циклі болып табылады. Жылуэнергетикалық құрылғы жұмысының циклінде
жылу бөліп шығарған кезде жұмыс денесінің фазалық күйі (сұйық –бу - сұйық)
өзгереді (1.2-сурет). 1 бугенераторында судың р0 қысым кезінде Тн қанығу
температурасына дейін қызуы,(1-2 сызығы) (1.3-сурет) 1 бугенераторында
бутүзілуі (2-3 сызығы) және бугенератордың 2 буқыздырғышында(3-4 сызығы)
будың қызуы р0=const болған кезде жүреді. Ts- диаграмма бойынша циклдің кез
келген нүктесіндегі 1 кг жұмыс денесінің фазалық күйін анықтауға болады.
Қаныққан бу облысында изобаралық үрдіс изотермиялықпен сәйкес келеді, (2-
3 сызығы), яғни буға айналу р0 тұрақты қысым барысында және қаныққан Тн
температура кезінде болады. Су 1а0д ауданмен сипатталатын жылудың мазмұны 1
бугенераторына iik жылумен түседі де қанығу яғни қайнау температурасына
дейін суды қыздыруға жұмсалған жылу саны 12ба ауданына, бу түзілуге кеткені
23вб ауданына, буды қыздыруға 34гв ауданына тең болады.
1.2-сурет. Конденсациялы турбиналы жылу электр станциясының
принципиальдық сүлбесі
Жұмыс денеге берілген жылудың қосынды мөлшері 1234га ауданына тең
есептеледі. Таңдалған процестегі денеге берілген жылудың мөлшері келесі
өрнек бойынша анықталады:
(1.4)
Идеалды турбинада будың ұлғаюы изоэнтроптық процесс бойынша жүреді (4-5
сызық). Турбинадан кейін бу салқын қайнар көзге түсетін салқын суға жылу
беретін 5 конденсаторға түседі (өзен,көл т.б) (1.2-сурет). Турбинадағы
өңделген будың конденсациялық процесі 5-1 сызықтарында көрсетілген.
Салқындатушы қайнар көзге берілген жылу мөлшері 51аг ауданына тең
есептеліп, келесі түрде жазылады:
(1.5)
мұндағы
ккалкг, терең вакуумен жұмыс істейтін бутурбина құралдарында жылу
мөлшері осындай шамаға дейін жетеді.
1.3-сурет. Тs-диаграммасындағы Ренкин циклы және іs-диаграммасындағы
турбинадағы будың ұлғаю процесі
Бу конденсациясы Тк тұрақты температура мен тұрақты рк=0.0350.05кгссм2
қысым кезінде жүргізіледі, яғни изотермиялық және изобаралық процестер бір-
біріне сәейкес келгенде.
Механикалық энергияға түрленген Ренкин цикліндегі пайдалы жұмсалған жылу
мөлшері 12345 ауданына сәкес есепателініп, келесі теңдеу бойынша
анықталады:
(1.6)
Ренкин циклінің термиялық ПӘК-і:
(1.7)
мұндағы
H0=i0-ikt - is-диаграмма бойынша анықталатын жұмсалынған жылулық
төмендеу (1 кг будың жұмысалған жылулық энергеиясы).
Карно циклінің термиялық ПӘК-і мен Ренкиннің ПӘК-н салыстыра отырып,
рк=0.04 кгссм кезіндегі ПӘК-і біршама кіші екенін байқаймыз
(1.2-кесте):
1.2-кесте
Ренкин циклының ббастапқы параметрлері
Бастапқы қысым р0, кгссм 15 35
90
Бастапқы температура t0 С 350 435
480
Термиялық ПӘК ήt 0,332 0,38
0,42
Ренкин циклін құрастылығна үш цикл негізінде қарастыруға болады.
Әкелінген жылумен қатар орташа температурада, яғни қаныққан темпераутурадан
бірнеше кіші шамада және р0 берілген қысым кезінде су 122і1і циклінде
ұқыздырылады [4].
Карно цикліне ұқсас 235і2і2 цикліндегі будың түрленуі ТН тұрақты
қаныққан температура кезінде жүзеге асырылады. Тк және ТН температуралар
интервалы үшін 1235і1 қосынды циклінің термиялық ПӘК-і Карно циклінің ПӘК-
інен кіші (1.4-сурет). 3-4 сызығындағы буға енгізген жылудың орташа
температурасы қаныққан температурадан жоғары. Осыған сәйкес 123451 барлық
цикліне енгізілген жылу температурасының орташа деңгейі артқандықтан,
Ренкин циклінің ПӘК-іде өседі.
Жылу энергиясының түрленуі кезіндегі идеалды турбинада алынатын жұмыс:
(1.8)
немесе
(1.9)
мұндағы
G - бу шығыны, кгс.
Онда қуат келесі өрнек бойынша есептелінеді:
(1.10)
немесе G=D3600 (мұндағы D – кгсағатпен)
(1.11)
a-соңғы қысым ρ; б-бастапқы температура t; в-бастапқы қысым
ρ
1.4- сурет. Ренкин циклындағы термиялық ПӘК-нің ή бу параметріне
тәуелділігі
Конденсациялық турбиналардың үнемділігін бағалау үшін 1квт·сағаттағы
өңдірілген энергияға кететін будың меншікті шығынының шамасын қолданыламыз:
(1.12)
Құрылғы үнемділігін бағалау үшін көрсеткішті боп генератор клеммаларында
1кВт·сағаттағы электрлік энергияның өңдеу үшін бугенераторында жұмсауға
қжет жылу мөлшері –q жылудың меншікті шығынының шамасы алынады:
(1.13)
Бу конденсациясы кезінде жылуды салқын суға жіберу отын жылуының 50-55%
құрайды, яғни салқын судың конденсациясы кезінде 1 кг буға tk=C
кезінде 510-530 ккалг жұмсалады. Жылуфикациясы және өндірістік мақсаттар
үшін жылу энергиясы, тек 1000С жоғары температура кезінде қолданылады. жылу
және электр энергиясын шығару жоғары болған сайын, жылуфикациялық құрырлғы
үнемділігі жоғары болады.
Жылу және электр энергиясын комбинирлі түрде өндіретін жылу электр
станциялары жылу электр орталықтары (ЖЭО) деп аталады. ЖЭО-да қысымдары
қарама-қарсы турбиналар(1.5,а-сурет) және бір немесе екі реттгіші бар буды
сұрыптау (1.5,б-сурет) турбиналары қолданылады. Қысымдары қарама-қарсы
турбиналардағы электр энергиясының өңдірілуі тұтынушыға берілгетін жылудың
мөлшерімен анықталады.
1 қысымдары қарама-қарсы турбоагрегат 2 конденсациялық турбоагрегатпен
параллель электр желіге қосылады. Қысымдары қарама- қарсы турбина жылу және
электр энергиясын шығара алады. Қысымға қарсМұдай түрдегі турбоагрегаттар
бір жыл ішінде тұрақты жылулық жүктеменің болуымен ЖЭО-ға бекітіледі. Жылу
энергиясын тұтыну электр энергиясын пайдаланудан кіші, сондқтан қысымдары
қарама-қарсы турбиналарды қолдануға шек қойылды [5].
Бір-біріне қатысы жоқ үлкен аралықта жылу және электр күшін өзгертуге
мүмкіндік беретін буды бір немесе екі реттегішті будың сұрыпталуымен
таңдалатын конденсациялық турбиналар кеңінен қолданыс табуда. Бұндай буды
сұрыптайтын бутурбиналар қыс мезгілінде жылу мен электр энергиясын
өндіруге, ал жаз мезгілінде тек қана электр энергиясын шығаруда қолданады.
1-қысымға қарсы турбина; 2-конденсациондық турбина; 3-конденсатор; 4-
конденсаттық сорап; 5-бак конденсаты (сборный); 6-қоректендіргіш су сорабы;
7-бугенераторы; 8- жылу тұтынушы; 9-конденсаттағы қайтымды сорап
1.5-сурет. Жылу электр орталығының сүлбесі
1.2 Жылу электр станцияларындағы бу турбиндік қондырғылардың
технологиялық сүлбелері
Жылу электр станциясының технологиялық сүлбесі оның жылу шаруашылығының
құрамын, бөлшектердің өзара байланысын, технологиялық процестерінің жалпы
кезектілігін сипаттайды (1.6-сурет).
Электростанция құрамына отын шаруашылығы (ОШ) және жандыру алдында
дайындау құрылғысы кіреді. Отын шаруашылығына қабылдағыш-тиегіш құрылғы.
көліктік механизмдер, отын қоймалары (қатты және сұйық отын), отынды алдын
ала дайындау құрылғысы (ұсатқыш қондырғысы) кіреді.
Мазут шаруашылығының құрамына іске қосу сорғыштары және қыздырғыштар
кіреді; сұйық және газды отындар құбырмен жүргізе отырып бу
генераторларының отын камераларына беріледі.
Қатты отынды дайындау бугенераторларында орналастырылатын шаң дайындау
құрылғыларында кептіру және уақтаумен түсіндіріледі; басқа жағдайларда шаң
дайындау құрылғыларын орталық шаң зауытында дайындайды. Газды отынды
дайындау бу генератордың отын камерасына түспес бұрын газ қысымын реттеуге
келтіріледі.
Отын жану өнімдері - түтін газдары түтін сорғыштармен (ТС) сорылады
және атмосфераға түтін құбырлары (ТҚ) арқылы шығарылады. Қатты отынның
жанбайтын бөлігі отынға шлак түрінде (Ш) түседі, ал қалған бөлігі ұсақ
бөлшектер түрінде (ұшатын күл) түтін газдармен кетеді. Ұшатын күл
қалдығынан атмосфераны қорғау үшін түтін сорғыштар алдына ( тозудан сақтау
үшін) күл ұстағыштар (КҰ) орнатылады.
1.6-суреттегі жылу электр станциясыныңі принципальды технологилық
сүлбесінде келтірілген қондырғылардың түсіндірмелері келесі түрде
көрсетілген: ОШ(ТХ)-отын шаруашылығы; ОД (ПТ)- отын дайындау; БГ (ПГ)-
бугенераторы; ЖҚ (ТД)-жылу қозғалтқышы (бу турбинасы); ЭГ (ЭГ)-электрлік
генератор; КҰ (ЗУ)-күл ұстағыш; ТС (ДС)-түтін сорғыш; ТҚ (ДТ)-түтін
құбыры; ҮЖ (ДВ)-үрлегіш желдеткіш; ТҮК (ТДУ)-тіректі үрлегіш қондырғы; ШКЖ
(ШЗУ)-шлакты күлді жойғыш; Ш (Ш)-шлак; К (З)-күл; К(К)-конденсатор; ССС
(НОВ)-суды салқындататын сорғы (циркуляциялық сорап); ТСҚ (ТВ)- техникалық
сумен қамтамасыз ету; ТКЖ (ПНД)-төменгі қысымды жылытқыш; ЖҚЖ (ПВД)-жоғарғы
қысымды жылытқыш; КҚС (ПН)-конденсатты коректкендіруші сорғыш; ЖТ (ТП)-
жылулық тұтынушы; ҚКС (НОК)-қайтымды конденсатты сорғыш; СТ (ВО)-су
тазалағыш; СОЖШ (Q)-станциядағы отынның жылулық шығыны; Т
(D)-турбинадағы будың шығыны; БГБК (D)-бугенераторындағы булық
күш; ΔТББЖ (ΔD)-транспорт барысында будың жоғалуы; ТБШ (D)-
тұтынудағы бу шығыны; ТКР (D )-турбина конденсаторына рұқсаттама
(пропуск); ҮСШ (D)-үстеме судың шығыны; Э (Э)-электр энергиясын өндіру;
Э(Э)-электр энергиясын жіберу; Э (Э)-электр энергиясының
меншікті шығыны; (Q)- сыртқы тұтынушыға жылу жіберуші; (Q)-суық
коректендіруге кеткен жылу мөлшері ( суды-суытқыш).
Шлактар мен күлдер электростанция шекарасынан тыс күлді сақтау
қойырмаларда гидравликалық түрде жойылады. Жануға қажетті ауа отын
камерасына үрлегіш желдеткіштермен (ҮЖ) беріледі. Түтін сорғыштар, түтін
құбыры, үрлегіш желдеткіш электростанцияның тартатын және үрлейтін
құрылғысын (ТҮҚ) құрайды.
Мазут пен газды жандыру кезінде күл ұстағыштар қажет емес. Бұл кезде бу
генераторлары газ өткізгіштері мен ошақ камерасындағы артық қысымды
үрлеумен қатар жүргізіледі. Бұл жағдайда үрлегіш желдеткіштерді 0,01 МПа-
ға жуық артық қысымды құратын ауа үрлегішпен ауыстырылып, түтін сорғыш
құралдар қолданылмайды.
Отын шаруашылығынан бастап, түтінді құбырларға дейінгі жылулық
шаруашылық аймақтары, олардың ішінде бу генераторының отын камерасы, оның
газ өткізгіштері және сыртқы ауа-газ құбырлары бірден бір негізгі
технологиялық тракталарды түзеді – олар жылу электр станцияларының отындық-
газды үрлеуіш тракталары деп аталады.
Бутурбина электростанциясының екінші маңызды технологиялық трактасы –бу
генератордың булы су бөлігін қосатын оның булы су трактысыболып табылады.
Оларға жылу қозғалтқыш (ЖҚ), бу турбинасы (БТ), конденсаттары бар
конденсациялық құрылғылар (КҚ), конденсатты сорғыштар (КС), салқындататын
су сорғыштары бар техниикалық сумен жабдықтау жүйелері (ССС), суды
тазалағыш құрылғысы бар су дайындағыш және қоректендіргіш қондырғылары,
жоғары және төменгі қысымды қыздырғыштар (ЖҚҚ және ТҚҚ), қоректендіргіш
сорғыштары (ҚС) және бу мен судың құбырөткізгіштері жатады.
Турбина роторы тудыратын ағынның кинетикалық энергиясы турбинада будың
жылулық энергиясына айналады. Ротырды айналдырып механикалық энергияны
тудыратын турбина роторы элетр генераторының роторымен жалғанған және өзіне
жұмсалған электр энергиясынын шығынын ескеріп, тоқтың электр энергиясына
түрленеді. Турбинадағы жұмыстық дене ретіндегі өңделген жылу сыртқы жылу
тұтынушылардың қажеттілігі үшін қолданылады. Жылуды тұтынушыға берілген бу
конденсаты қайтымды конденсатты сорғы арқылы ЖЭС-на қайтып келеді.
Бу немесе газ турбинасы – қалақшалы аппараттарда будың немесе газдың
жылулық энергиясы ротырды айналдыратын механикалық энергияға түрлендіретін,
үздіксіз әрекеттегі жылулық қозғалтқыштар. Турбина роторы міндетті түрде
жылдам қозғалатын машина роторымен қосылған – ол тұтынушы болады. Оларға
айнымалы тоқ генераторы, компрессорлар, сорғыштар, ауаүрлегіштерн және т.б.
жатады [6].
Бутурбинасы конденсатор құрған шығарылған түтікшедегі терең вакуумда
және будың жоғарғы бастапқы параметрлері кезінде үнемді жұмыс атқарады. Бу
турбиналарымен жабдықталған жылу электр станцияларда отын жылуын
пайдаланудың өте жоғарғы коэффициентімен жылулық және механикалық энергияны
бірігіп өңдеу жүзеге асырылады; жылытуға және технологиялық қажеттіліктер
жұмсалатын бу аралық сатылардан алынады.
1884 жылы Ч.Парсонс реактив типті бу турбинасын құрастырды, ал 1889 жылы
инженер Г.Лаваль активті турбина әдісін ойлап тапты (1.7-сурет).
Лавальдың активті түрдегі бірсатылы турбинасының бірінші моделі 30
000айнмин кезінде 5 л.с. қуатқа ие болды, ал екіншісі 10 000 айнмин
кезінде 300-350 л.с. қуатты өндірді. Айналу жилігін төмендету үшін редуктор
қолданды. Бұл турбиналар кеңінен таралмады, себебі бір сатылы турбинамен
үлкен қуатты өндіруі мүмкін емес.
1.7-сурет. Лавальдың бір сатылы активті турбинасының сүлбесі
Лаваль турбинасында бу апатты тәртіпте кезінде жабылатын, барлық жүктеме
өтетін ашық клапон 1 арқылы түседі. Жүктеме өзгерген кезде бу санының
өзгеруі 2 реттегіш клапанмен жүзеге асырылады. Әрі қарай бу 3 шүмекті
аппараттан және 4 жұмыс қалақшасынан тұратын сатының аралық бөлігіне
түседі. Нәтижесінде р0 жоғары қысымды облыстан бу сатысында қысым айырымы
рк төменгі облысқа түседі.
Бағыттаушы қалақшалар арасындағы шүмекті арналардың басында сығылатын,
содан кейін кеңейетін пішін болады, осының арқасында қысыммен
температураның азаюуымен будың кеңеюі болады. Бұл кезде жылулық энергиясы
кинетикалық энергиясына айналады. Содан кейін бу кірерде және шығарда
бірдей қимамен жұмыс қалақшасының арналарына түседі. Қозғалыс бағытын
өзгерткен кезде жұмыс торында будың қозғалысын айналдыра отырып жұмыс
қалақшаларына әсер етеді. 5 диск арқылы айналу моменті 6 білікке беріледі.
Турбина сатысы 7 сыртқа орналастырылған.
Сырттан біліктің шығатын жерлерінде сырттан будың шығып кетуін шектейтін
8 шекті тығыздауыш орнатылған. Турбина білігі 9 подшипниктермен айналады,
10 тірегіш подшипникті ротор статорға қатысты осьтік орналасуда реттеледі.
Айналу моменті 11 муфта арқылы беріледі (1.8- сурет).
Активті турбиналарды дамыту саты санын арттырумен байланысты. 2 шүмек
орналасқан 1 диафрагмалармен турбина цилиндрінің ішкі жолағы будың әртүрлі
параметрлерімен қималарға бөлінеді. Әр сатыда Лаваль турбинасындағыдай 3
жұмыс қалақшасы айналуының механикалық энергияда бу энергиясының түрленуі
болады. Әр бір сатымен дамылатын қуат білікте толығымен қосылады.
а-конденсациялық және қысымға қарсы; б - буды іріктеудегі бірінші
түзеткіш; в - буды іріктеудегі екінші түзеткіш
1.8-сурет. Көп сатылы активті турбинаның сүлбесі
Остік реактивті турбина үшін көпсатылы турбинаны құрастыру ойы алғаш рет
Ч.Парсонмен ұсынылды (1.9-сурет).
1.9 -сурет. Реактивті көп сатылы турбинаның жеке сатысының сызбасы
Активті турбинамен салыстырғанда Парсонс турбинасында будың ұлғаюы
бағыттаушы қалақтарда ғана емес сонымен қоса жұмыстық арналарда да жүзеге
асырылады, осының әсерінен бу ағынына қарама-қарсы қозғалыста бағытталған
реактивті күш туындайды. Осылайша, реактивті ағынның жұмыстық қалақшасына
бірдей шамалы активті және реактивті күш әсер етеді.
Барабан тәрізді 1 роторда 4 жұмыс қалақшалары, ал 2 корпусқа 3
бағыттаушы қалақша орнатылған. Активті турбинаға қарағанда бу турбина
қалақшаларының активтілігі әлдеқайда көп. (40-тан аса).
Бу немесе газ ағындары білік осінен параллель қозғалысын қарастыратын
осьтік турбиналардан басқа ағынның бағыты оске перпендикуляр қозғалатын
радиальды турбиналар болады. Олар 1912 жылы швед инженерлері Юнгстрем
ағайындыларымен ұсынылған және радиалды турбинаның сүлбесі 1.10а-суретте
келтірілген. Бу корпустағы 5 және 1 дисктегі саңылау арқылы орталық бөлікке
келеді. 2 қалақшалы тармағы диаметр буының қозғалыс жүрісі бойынша
біртіндеп өсетін сақина түрінде орнатылған. Олар 3 икемді сақиналармен 1
дисктерге бекітіледі. 1 екі диск бірдей жылдамдықпен қарама-қарсы жаққа
айналады және олар 4 білік соңына орнатылған, сондықтан бағыттаушы
қалақшалардың қажеті жоқ. Сатылар Парсонс реактивті турбинасындағыдай
жұмыстарды орындайды. Екі қосылған қалақшалардың орын ауыстыруының қатысты
жылдамдығы шеңберлік жылдамдықтарының қосындсына тең. Төменгі қысым
бөлігінде қалақша ұзындығы будың меншікті көлемінің артуынан өседі,
сондықтан соңғы саты қалақшасында беріктік шарты бойынша остік етіп
орындайды. Турбина жетіспеушілігі – екі генератордың орнату қажеттігі және
жылуфикациясына буды сұрыптауды құру қиындығы болып табылады.
а- екі роторлы (Юнгстрем турбинасы); б- бір роторлы (Сименс-Шуккерт
турбинасы)
1.10-сурет. Радиальды турбиналардың сүлбесі
Алдыңғыға қарағанда Сименс радиалды турбинасында (1.10б-сурет) 2 жұмыс
қалақшалары оған орнатылған 1 диск, 4 білік және 6 жылжымайтын бағыттаушы
қалақшалары бар. Бұнда бу ағының бағыты ортадан периферияға және керісінше
қозғалуы мүмкін. Будың ортаға жылжуы кезінде көбінесе активтіде реттегіш
саты, ал реактивтіде қалғанын орындайды да 5 корпуста горизонталь ажыратқыш
болмайды. Будың жоғары бастапқы параметрлері бар бұл турбиналарда алдын
ала қосу құралы ретінде қолданылды [7].
30-шы жылдарда ЛМЗ (Ленинградтық механикалық зауыты) цилиндрмен саты
санын қысқартып, айналу жилігі n=3000айнмин жоғары турбиналарға көшті.
1936 жылы В.И.Ленин атындағы Невск зауыты (НЗЛ) компрессорлармен ауа
үрлегіштер жетегі үшін 2,5-нан 12 МВт дейінгі қуаттылығы бар турбиналар
шығара бастады. Отандық соғыс алдында жылу реттеуге және өндірістік
мақсаттарға будың реттеп сұрыптайтын 12, 25, 50 және 100 МВт қуаттылықпен
турбина шығарылылып, Орал турбина зауыты (ОТЗ) іске қосылды. Будың
стандартты параметрлері турбинадағы будың берілген соңғы күйіне (қысым және
ылғалдылық) сәйкес келетін турбинаға енетін будың бастапқы қысымы мен
температурасының шамасы ретінде түсіндірілетін нақты параметрлері болып
табылады. х құрғақтық дәрежесі кезінде соңғы сатының берілген қысымы арқылы
рк is–диаграмма бойынша соңғы нүкте анықталады (1.11-сурет).
1.11-сурет. және х берілген кездегі бу параметрлерінің қисығы
Турбинаның ішкі ПӘК негізінде турбинаның аралық бөліктеріндегі
әртүрлі мәндегі жұмсалған жылулық жоғалулар пайдаланылған жылулық
жоғалумен анықталады. і,s – диаграммада турбинадағы будың ұлғаю
процесі құрылады және политропта будың бастапқы параметрлері ро және to
анықталады. Мысалы, рк=0.04 кгссм2, х=0,87, болған кезде р0=90
кгссм2; t0=4800C, ал болған кезде р0=90 кгссм2; t0=5000C аламыз.
Политропта жатқан әр нүктеде жанасқан параметрлерді, ал политроптың оң
жағында орналасқанда будың жанасқан параметрлерін, х және тек басқа
шамаларымен анықтауға болады.
Турбиналарға МЕСТ (ГОСТ) кіріспесі (МЕСТ 3618-47, МЕСТ 3678-47)
бөлшектермен түйіндердің көбін әлсірететін бу параметрі түрі бойынша бір
біріне ұқсас турбина серияларын жобалауды ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
ЛМЗ-да 1940-1945 жылдары будың жоғары бастапқы параметрлерімен турбина
сериялары шығарылды: р0=90 кгссм2; t0=480-5000C қуаттылығы 25, 50, 100 МВт
конденсациялы, жылуфикациялы және өндірістік қажеттіліктерге буды реттеп
шығарумен және қысымдары қарама-қарсы трубиналар. Будың біршама жоғары
параметрлеріне өту нәтижесінде құбыр құрылғысының үнемділігі 12-14 %-ға
артты. Осындай сериялы турбина шығару біздің еліміздің халық шаруашылығын
қалыпқа келтіруде үлкен рөл атқарды. Осы біршама қуатты турбиналарда жұмыс
және бағыттаушы қалақшалардың профильдері, цилиндр және білік бөлшектері,
диафрагмалар, подшипниктер, тығыздауыштар, муфталар, бекітпе, бу таратқыш
элементтер, реттегіш, май жүйесі және басқалары унификацияланған. Орталық
турбиналарындағы қондырғы серияларын өңдеу кезінде конденсацияны
пайдаланады. Турбина қуатын келесі формула бойынша есептейді:
(1.14)
мұндағы
D- будың сағаттық шығыны, кгсағ,
Н0і – турбинаның аралық бөлігінің жылулық төмендеуі, ккалкг;
- салыстырмалы электрлі ПӘК.
Будың бастапқы және соңғы параметрлері бірдей болғанда конденсациялық
турбиналар үшін, яғни Н0 шамасы бірдей болғанда, қуат D бу шығынына
пропорционал өзгереді.
Осы серияның орталық турбинасын максималды ПӘК шамасымен
жобаланады. Осы серияның басқада конденсациялық турбиналарында жұмыстық
және бағыттаушы қалақшалар биіктігі бу шығынына пропорционал өзгереді.
Қысымдары қарама-қарсы турбиналар конденсациялы турбинаның бастапқа бөлігін
білдіреді. Электр және жылу энергиясын үйлесімді шығару кезінде будың
реттеуші сұрыпталатын турбиналар тек электрэнергияны шығаруға арналған
конденсациялық турбиналардан жоғары, орташа және төменгі қысым кезінде бу
шығынымен ерекшеленеді.
Жылу, механикалық есептеулер және орталық конденсациялық турбиналарды
жобалау кезінде, турбиналарды құрау мен дайындаудың технологиялық
процестерін өңдеу кезінде барлық жұмыстар бір трубина үшін емес, сонымен
қатар әртүрлі қуатты және әртүрлі турбина сериялары үшін тұтастай (жаппай)
жүргізіледі. Осының нәтижесінде әр трубина үшін техникалық құжаттар
дайындауға кеткен уақытты қысқартады. Бұнымен қоса, осы сериялы турбина
түйінің және бөлшектерін унификациялау, технологиялық процестерді типтау
өндіріске жетекті технологияны енгізуге және біртипті бөлшектерді дайындау
мен нормалау әдістеріндегі әртүрлілікті жоюға, еңбек өндірістілігін
арттыруға және бөлшек дайындаудың өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік
береді.
НЗЛ-да будың бастапқы параметрлері р0=35 кгссм2; t0=4350C және
қуаттылығы 12 МВт дейін болатын әртүрлі турбина сериялары үшін элементтерді
унификациялау жоғары қысымда парциалды сатыны қолдану және будың ұлғаю
әртүрлі аймақтарда жанасу өлшемдері бойынша бірдей сатыларды пайдалану
жолымен қол жеткізді. Бұнымен қоса, осы серияның барлық турбиналарында
ұқсасподшипниктер, тығыздауыштар, цилиндрлер, роторлар қолданылды, бу
таратқыш конденсаторлар да бірдей болады.
1948 жылдан бастап ХТГЗ қысымдары қарама-қарсы шығыны 31 кгссм2 тең, ВР-
25-1 турбиналары, сонымен қатар қысымдары қарама-қарсы 18кгссм2
технологиялық қажеттіліктер үшін ВР-25-2 турбиналары дайындалды.
1950 жылы р0=35 кгссм2; t0=4350C будың бастапқы параметрлерімен және
12 МВт дейінгі қуаттылықты турбина сериялары, сосын р0=90 кгссм2;
t0=5350С бу параметрлерімен турбина шығаратын Калуж турбина зауыты (КТЗ)
қатарға қосылды [8].
Будың бастапқы параметрлерін таңдау энергетиканы дамытудың маңызды
сұрақтарының бірі болып табылады. Қондырғыны сериялы өндірісі кезінде будың
бастапқы параметрлерін жоғарлатып арттыратын және әр сатыға дайындалатын
жабдық сериясының үнемді тиімді өлшемдері анықталады. Бу параметрін таңдау
кезінде үш негізгі факторлар ескеріледі: техникалық жүзеге асырылу,
тасымалдау сенімділігі (менгеру мерзімінің мүмкіндігін ескерсек) және
үнемді тиімділік.
Тәжірибелік блокты тасымалдауға және жөңдеуге, монтаждауға, жобалауға
көп уақыт (4-5 жыл) керек. Сондықтан тәжірибелік-өндірістік блоктар салу
және оларды ұғыну будың бастапқы параметрлерінің сәтті жүйелік арттыру мен
сериялық жабдық жетістігі маңызды шарттардың бірі болып табылады.
1951-1952 жылдары ЛМЗ – да будың аралық қыздырылуымен tn.n=5200C және
n=3000айнмин дейінгі будың жоғары бастапқы параметрлерімен 150МВт
қуаттылықпен турбина дайындалған және өңделген. Осы ең қуатты бір білікті
агрегатты Еуропада құру кеңестік құбыр құрудың әрі қарай дамуына үлкен әсер
етті. 1958 жылы МЕСТ (ГОСТ) 3618-59 бу параметрлеріне және турбина
өлшемдеріне құрылған. Осы МЕСТ бойынша турбиналарды белгілеуде әріп
турбинаның түрін көрсетті:
К- конденсациялы, соңғы сатыдан кейін атмосфералықтан төмен қысым
құрылады және конденсатормен ұсталады;
Т- жылуфикацияға буды реттеп сұрыптау;
П- өндірістік қажеттілікке буды реттеп сұрыптау;
Р- қысымдары қарама-қарсы, турбинаның соңғы сатысынан кейін бу қысым
атмосфералықтан жоғары.
Р және К турбиналарының сүлбесі бірдей, тек саты санымен ерекшеленеді.
Бірінші сан турбина қуатын (МВт), екіншісі – бастапқы қысымды (кгссм2)
білдіреді. Қысымдары қарама-қарсы турбиналардағы сызық үстіндегі сан соңғы
сатыдағы қысымды білдіреді, ал өндірістік сұрыпталатын турбиналарда
–сұрыптаудағы номиналды қысымды білдіреді.
Турбиналардың белгілеу мысалдары: К-4-35,Р-4-354, Р-25-9031, К-50-90,
П-25-9010, Т-25-90,ПТ-25-907. 1.3-кестеде ЛМЗ және ХТГЗ зауыттарының
қуатты турбиналарының бастапқы шамалары келтірілген. 1960 жылдан бастап
ХТГЗ К-300-240 маркалы турбина шығаруда.
1.3- кесте
Қуатты бу турбиналарының негізгі мәліметтері
Атаулары Турбиналар
К-100-90 К-150-130 К-200-130
Идеалды 1 ή = HNо =GHo
турбина h0- h k
Ішкі ή= Hi H0 ήt=ήt ή Ni=GH=N ή
Пайдалы ή=ήή[piή=ήt ήN=GHή=N[p
(эффективті) c] ic]ή
Электрлік ή=ήή[piήэ=ήt ή N=GHήή[pi
c]ή c]=Nо ή
1.4 Бу параметрлерінің идеальды циклдың пайдалы әсер коэффициентіне әсер
ету принципі
Термиялық ПӘК-тін циклдың әрбір нүктесіндегі бу параметрінен тәуелділік
сипатын Тs -диаграммадағы циклдан қарастырған ыңғайлы. Бұл жағдайда
көпшілік көрнекілігі үшін Ренкин циклын Карно циклымен алмастырамыз.
Ренкин циклында жылуды беру суды қанығу температурасына дейін қыздыру
кезінде (17-суреттегі аб сызығы ), будың қызу (cd сызығы) мен булануы (bc
сызығы) әртүрлі температурада жүзеге асырылады. Карно циклы сияқты бұл
циклда да ылғал бу аймағында конденсатордан жылуды алу тұрақты Т
температурасында жүргізіледі. Ренкин циклын Карно циклымен ауыстыру үшін
жылуды беру аймағындағы айнымалы Т температурасын тұрақты Т
температурасымен алмастырған да жеткілікті, ол кезде эквивалентті цикл
ауданы Ренкин циклының контурымен шектелген ауданға тең болады, яғни,
Ренкин циклының ПӘК-і Карно циклының эквивалентті ПӘК-не тең болады:
(1.40)
осыдан:
(1.41)
Салқын будың қысымға әсерін қарастырамыз. Егерде салқын То және
пайдаланылған Тк буының өзгермейтін температурасы кезінде будың бастапқы
қысымын ро арттырса, онда қанығу температурасын арттыру салдарынан жылу
берудің эквивалентті температурасы Тэ-ден Тэ1-ге дейін өседі. (17-сурет) 40-
шы формулаға сәйкес бұл циклдың абсолюттік ПӘК-нің артуына әкеліп соғады.
Алайда бастапқы қысымды арттыру бойынша бастапқыда циклдың эквивалент
температурасы артады, одан соң қанығу температурасына дейін суды қыздыруға
жұмсалатын, келтіретін жылудың үлесін арттыру арқылы бұл өсім бәсеңдейді
және одан әрі қарай қысымды арттыру циклдың пайдалалығы мен Тэ экономикалық
төмендеуіне әкеледі.
Турбинада келтірілетін Но жылу айырым, яғни 22-ші формуланың алымы, hs
диаграммада pk=const изобара аймағына to=const изотермасының ab жанамасы
параллель болғанша po артады. Одан әрі қарай ро қысым артқан сайын жылу
айырым азая түседі (17-сурет). hs диаграммадан көрініп тұрғандай, (18-
сурет) салқын будың энтальпиясы hо,,to=const болғанда, р бойымен
қысымының артуы төмендейді.
Бұл жағдаймен яғни, Но жылу айырымының максимумына қарағанда, р бу
қысымы жоғарылағанда ПӘК-нің максимумына жетуге болатындығын түсіндіреді.
1.17-сурет. Тs диаграммасындағы будың әртүрлі бастапқы қысымдары бар
идеальды циклдардың салыстырмалы сүлбесі
1.18-сурет. Жұмсалған жылулық төмендеудің өзгеруі
1.19-сурет. H0 орналастырылған жылу айырымы бар ро бастапқы қысымның
әсері және тұрақты қысымда қызмет атқаратын будың р=4кПа кезінде
идеалды циклдың ήt абсолютті ПӘК-і
hs және Тs диаграммасынан көрініп тұрғандай берілген to температурасында
және өзгерімсіз соңғы қысым р кезінде будың бастапқы қысымын арттыру
будың соңғы ылғалдылығын арттыруды туғызады, және ол 3 бөлімде
көрсетілетіндей, жұмыс қалақшаларының тозып қалуына олардағы қателік 14%
дейін рұқсат етілетін, турбинаның салыстырмалы ішкі ПӘК-нің төмендеуіне
әкеліп соғады. Сондықтан да бастапқы қысымды арттыру кезінде сонымен қатар
температураны да көтеру немесе буды аралық қыздыруды екінші рет қолдану
керек. Мысалы, салқын будың қысымы р=3,5÷4 МПа болғандағы аралық
қыздырусыз, конденсациялық турбина үшін бастапқы температура 400-435°C, ал
қысымы 9 МПа болғанда, 500 °Cтан төмен болмау тиіс [10].
Бу температурасының әсерін қарастырамыз. Будың бастапқы температурасының
циклдың термиялық ПӘК-не әсері Тs диаграммасы арқылы жеңіл түсіндіріледі.
Бастапқы температураны Тоден То1ге дейін көтеру жылу берудің орташа
температурасын Тэ -ден Тэ1 -ге дейін арттырады. Бұл жағдайда егер де
температураның артуын бастапқы циклға 1abcd21 қосымша 2dd22
циклды жалғау сияқты қарастырса ғана көз жеткізуге болады. Алайда
бастапқы циклда жылу берудің орташа температурасы жалғанған циклға
қарағанда төмен, ал екі циклда да жылуды алу температурасы бірдей,
біріншіге қарағанда, жалғанған циклдың термиялық ПӘК жоғары. Бастапқы және
қосылған циклдан тұратын, жаңа циклдың термияльық ПӘКі мен эквивалентті
температурасы бастапқыға қарағанда жоғары болады.
Егер де ұлғаю процесі ылғал бу аймағында аяқаталатын болса, онда будың
бастапқы температурасын арттырғанда турбинаның соңғы сатысында ылғалдылық
дәрежесі азаяды. Осыған байланысты, біруақытта термиялық ПӘКті арттырған
сайын, турбинаның салыстырмалы ішкі ПӘК-і де артады.
Одан әрі бастапқы температураны ұлғаю процесінде шекаралық қисықпен
аяқталуы мүмкін, яғни, аса қаныққан бу аймағында. Бұл жағдайда жылуды
алудың орташа температурасы бірнеше есеге артады. Алайда аса қаныққан бу
аймағындағы изобара тәрізді оңға және жоғарыға кетеді, жылу берудің орташа
температурасы жылуды алу температурасына қарағанда қатты ұлғаяды, сондықтан
да термиялық ПӘК-і өседі.
Осылайша, будың бастапқы температурасын арттыру циклдың абсолют ПӘКнің
артуына әкеліп соғады. Һs диаграммасы арқылы оған оңай көз жеткізуге
болады, онда аса қаныққан будың бастапқы температурасын арттырумен қатар
келтірілген жылу айырымының артуы бірге жүреді. (1.20-сурет). Будың 545-
565 °C дейін қызуы жаңа жылуэнергетика саласында ПӘК-ті ұлғайту үшін
кеңінен қолданылады. Қыздыру температурасын одан әрі қарай арттыру электр
станциясының айтарлықтай қымбаттауы мен жаңа металлургияның мүмкіндіктеріне
байланысты болып отыр, дегенмен ол турбинаның бас бөлігінің бөлшектері, бу
құбырлары мен бу қыздырғыштары үшін қымбат тұратын, отқа төзімді
болаттарды қолдануды талап етеді.
1.20-сурет. Т s диаграммасында бастапқы бу температурасын әр түрлі
циклда салыстыру
1.21-сурет. H0 орналастырылған жылу айырымы бар tо бастапқы бу
температурасының әсері және тұрақты соңғы қысымда қызмет атқаратын будың
р=4кПа кезінде идеалды циклдың ήt абсолютті ПӘК
Соңғы қысымның әсері бақылау. Бастапқы өзгерімсіз То және ро
параметрлері кезіндегеі пайдаланылған будың рк қысымын азайту бу
конденсациясының температурасының, яғни жылуды алу температурасының да
төмендеуін туғызады.
Жылу берудің Т ораташа температурасының төмендеуі бұл жағдайда өте
аз, тіпті ескермеуге болады. сондықтан да соңғы қысымды төмендету
әрқашанда жылуды беру мен алудың орташа температура айрымының ұлғаюын,
келтіретін жылу айырымының ұлғаюы мен циклдың термиялық ПӘК-нің артуын
тудырады.
Егер де будың ақырғы қысымымен ғана ажыратылатын, екі идеал жылу циклын
Тs-диаграммасында қарастырса ғана оңай көз жеткізуге болар еді.
Фигурасының ауданы aa1ee1a штрихталған, будың соңғы қысымының
жоғарылығымен ажыратылатын, екінші циклға жататын, а1bcde1a1 контурында
болатын ауданнан бірінші циклға жататын, аbcdea фигурасының ауданы (1.21-
сурет) үлкен болады. Осыдан шығатыны, екінші циклмен салыстырғанда, бірінші
циклдың келтірілетін жылу айырымы мына шамаға артық болады:
(1.42)
Соңғы қысымды төмендеткенде келтірілетін жылу айырымының артуын һs
диаграммасынан да көруге болады. Циклда қысымды төмендетудің теориялық шегі
соңғы қысымдағы pk қанығу температурасымен анықталады, ол қоршаған ортадан
төмен болмауы тиіс. Ал керісінше, бу конденсацияланғанда қоршаған ортаға
жылу берілу мүмкін емес. Практикалық тұрғыдан түсіндіретін болсақ үлкен
және кіші интенсивті жылуалмасуын қабылдайтын, салқындатылған су мен жылу
беретін конденсацияланатын бу арасында қарқынды жылуалмасу үшін температура
айырымы болуы тиіс.
Әдетте пайдаланылған будың қанығу температурасы мына теңдіктен табылады:
(1.43)
мұндағы
t-конденсаторға кіру барысындағы салқындатылатын су температурасы;
Δt-конденсаторда салқындатылатын суды қыздыру;
δt-бу температурасының айырымы;
t-конденсатордан салқындап шығатын су;
t-қанығу температурасының айырымы немесе температуралық арын.
Салқындатылатын су температурасы t1B климаттық жағдай мен сумен
қамтамасыз ету түріне байланысты.
Тікелей сумен қамтамасыз ету кезінде t1B 10-12°C тең деп, ал айналмалы
сумен қамтамасыз ету кезінде 20-25 °C тең деп ұйғарылады.
Салқындатылатын судың қыздырылуы Δt конденсатордың жылу балансының
теңдеуінен анықталады:
(1.44)
мұндағы
m- конденсацияланатын бу шығынына салқындатылатын су шығының қатынасына
тең, салқындау еселігі,
h-h–пайдаланылған бу энтальпиясы мен оның
конденсатының айырымы, конденсациялық турбина үшін:
(1.45)
43-ші теңдіктен көрініп отырғандай, m-неғұрлым салқындату еселігі жоғары
болса, Δt-соғұрлым салқындататын суды қыздыру төмен болады, 42-шіге сәйкес,
t-конденсатордағы қысым да, конденсациялау температурасы да төмен
болады. Алайда салқындату еселігін арттыру конденсаторға салқындатылған су
беретін, айналма сорапқа кететін энергия шығынын арттырады, бұл жағдайда
турбинаның соңғы сатыларының өлшемі мен қимасын үлкейту конденсаторда
қысымды азайтуды қажет етеді. Сондықтан да салқындату еселігін 50 мен 90
аралығында таңдалынады, оған конденсаторда салқындату суының қыздырылуы Δt-
11ден 6 °C сәйкес келеді.
1.22-сурет. Тs-диаграмасында әр түрлі соңғы қысымды жылулық және идеалды
циклда салыстыру.
Температуралық арын δt 1м беттікте бірлік уақытта
конденсацияланатын, бу мөлшеріне тең, конденсатор беттігінің жүктемесінен,
ол беттіктің тазалығынан, салқындатлу суының температурасы мен ауа
тығыздығына байланысты болады. Әдетте δt=5÷10°C тең. t1B, Δt, δt мәндерін
қойып болған соң 42-ші қанығу температурасын табамыз, одан соң су буы
кестесінен конденсаордағы қысымды табамыз. Жаңа ірі бу турбиналарында
конденсатордағы қысым р=3,5-4 МПа, оған 26-29°C қанығу температурасы
сәйкес келеді [11].
2 Конденсациялы ПР 6-355 бутурбинасының жалпы сипаттамалары және оның
жұмыс істеу принципі
2.1 Конденсациялық бу турбиндік қондырғыларының конструкциялары
Конденсациялы бу турбиндік қондырғылардағы жылулық процестерінің сипаты:
а) регенерациясы бар конденсациялық турбина; бұл турбинада қысымы
аймақтық қысымнан төмен болған кезде будың негізгі ағыны конденсаторға
бағытталады. Жұмыстан кейінгі бу конденсация кезінде бөлінетін бу
түзілуінің жасырын жылуы толығымен жоғалады, бұл жоғалтуларды азайту үшін
турбинаның аралық сатысында қоректену суын қыздыру үшін арналған қысымы
бойынша реттемейтін жеке бу сұрыптауы жүзеге асырылады; мұндай сұрыптаудың
саны 2-3-тен 8-9-ға дейін жетеді.
б) конденсаторға будың бөлшектеп кіру кезіндегі өндірістік және жылулық
мақсаттары үшін аралық сатылардағы бір немесе екі бу сұрыптап реттеулері
бар конденсациялық турбиналар.
Турбина ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Жылу электр орталығында қолданылатын турбиндік қондырғылардың
ерекшелігі мен жұмыс істеу 9
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Жылуэнергетикалық қондырғылардың экономикасын жоғарлату
мақсатында қолданылатын негізгі термодинамикалық 9
процестер ... ... ... ...
1.2 Жылу электр станцияларындағы бутурбиндік қондырғыларының
технологиялық 15
сүлбелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1.3 Бутурбиндік қордырғыларында құрылатын жылулық циклдың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.4 Бу параметрлерінің идеалды циклдың пайдалы әсер коэффициентіне
әсер ету 33
принципі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Конденсациялы ПР 6-355 бутурбинасының жалпы сипаттамалары және оның
жұмыс істеу 40
принципі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
2.1 Конденсациялық бу турбиндік қондырғыларының конструкциялары... 40
2.2 Жылу электр орталықтарындағы қысымдары қарама-қарсы
бутурбиналарының негізгі 45
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қысымдары қарама-қарсы бутурбиналарының түрлері және олардың
техникалық 49
сипаттамалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
2.4 ПР 6-355 бутурбинасының ерекшеліктері және олардың жұмыс істеу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.5 ПР 6-355 бу турбинасының реттеу тәртіптерін 57
орнату ... ... ... ... ... ... ...
3 Қысымдары қарама-қарсы ПР 6-355 турбинасының жылулық және
аэродинамикалық есептеулері 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.1 ПР 6-355 типті бутурбинаның автоматты реттеудің
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.2 ПР 6-355 бутурбиндік қондырғысының жылулық сүлбесі. 66
3.3 ПР 6-355 бутурбинасына жүргізілген жылулық және аэродинамикалық
есептеулердің 67
нәтижесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы жылуэнергетиканың қарқынды
даму салаларында жылулық және электрлік энергияны өндіру мен оларды
үздіксіз қолдану үшін қондырғылардың жылулық сүлбелері мен жаңа түрлерін
бейнелеу, сонымен қатар жабдықтардың таңдалуы мен электр станцияларының
принципиалды сүлбелерін есептеу әдістері қарастыру маңызды болып табылады.
Электр энергиясының бар болуы тіршіліктегі адамзат міндеттерінің негізгі
бөлігі болады. Заманның өркендеуі - электр энергиясын өңдірудің барлық жаңа
әдістері мен тәсілдерін ойлап табумен және сонымен қатар жаңа жылу
көздерінің (дәстүрлі емес энергия көздері) меңгерілуімен негізделеді.
Заманауи қоғамның талаптарына сай әлемдегі энергетика - қоғамдық
өндірістердің алға ұмтылуын анықтайтын, өнеркәсіптік базалық салалардың
дамуы болып табылады. Өндірістік кәсіпорындары дамыған барлық мемлекеттерде
энергиканың дамуы басқада салаларға қарағанда алдынғы қатарда.
Тұрмыстық техникалардың қең қолданылуына байланысты бүгінгі таңда электр
энергиясын қолдану күнен күнге артуда, сондықтанда электр энергиясының
үздіксіз және аз шығынсыз өндірілуі кейінгі жылдары өзекті мәселердің бірі
болып отыр. Қазақстан Республикасында электр энергиясының 85% жылу электр
орталықтарында өндіріледі (ЖЭО). Олардың негізгі бөлігі болып қазандықты
қондырғылар болып табылады, бұлар турбогенератор үшін бу шығарады [1].
Қарағанды облысындағы жылулық электр орталықтарында қолданылатын құрал-
жабдықтар мен қондырғылары (ЖЭО) осыдан 40-45 жыл бұрын жобаланған.
Сондықтан, жылу электр орталығының негізгі талаптары-сенімділік, қажетті
жүктеме жұмыстарға сәйкес жылулық және электр энергиясының үздіксіз
өндірілуі болып табылады. Басқа өнеркәсіп салаларына қарағанда, жылу электр
орталықтарының жоғары сенімділік шарттарының маңыздылығы - өндірілген
электр энергия бүрмедегі қорға жиналмай, бірден қолдану объектілерінде
тұтынылуына негізделген.
Тұтынушылар жылумен үздіксіз қамтамасыздандырылып отырылулары қажет.
Жылу электр станцияларының негізгі ерекшеліктерінің бірі–үнемділік болып
табылады. Егер бу турбиналарының шығыны көп болса, онда жылу электр
станцияларындағы жұмыстық процестердің тәртіптерін ортнату күрделенеді. Сол
сияқты өндірістегі шығының негізін құрайтын отынның құны болып табылады.
Жалпы жылу энергетика кешенінің дамуы мемлекеттің шикізат қорларымен
тікелей байланысты. Отын мен шығынның үнемділігі қондырғының техникалық
толық жетілдірілуімен және олардың сұраныстарымен жоғары болуымен
байланысты.
Еліміздің отындық балансында облыстық жылу электр станциялары 15%
құрайды, ал өндірістік желіні есептегенде шамамен 25% құрайды. Одан үлкен
отын көлемін, яғни 35% өндірістік орындар өндіріс жұмысы үшін пайдаланады.
Ал қалған 40% әр түрлі транспорт пен коммуналді шаруашылыққа жұмсалады.
Егер су мен теміржол транспортында, коммуналді шаруашылықта бу қуатты
қондырғылар барын есептесек, мемлекетімізде өндірілетін отынның кем дегенде
55-60% түрлі пештерде жанып бітетіні мәлім. Отын мен шығынның үнемділігі
техникалық толық жетілдіруімен және олардың сұраныстарының жоғары болуымен
байланысты [1,2].
Бутурбиналарындағы пайдалы әсер коэффициентін өсіру үшін турбиналардыњ
алдын-ала жылулық есептеулерін жүргізіп, қажетті тәртіп параметрлерін
анықтау өте маңызды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қарағанды облысындағы №1 жылу электр
станциясында орналасқан ПР 6-355 бу турбиндік қондырғының автоматты реттеу
әдістері орнату, сонымен қатар қысымдары қарама-қарсы ПР 6-355 типті
турбинаның жылулық және аэродинамикалық есептеуін жүргізу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатын ашу негізінде келесі талаптарды орындау
керек:
- қазіргі кездегі ЖЭО-да қолданатын турбиндік қондырғыларына сипаттама
жүргізу;
- конденсациялы турбиндік қондырғылардың ерекшеліктерін қарастыру;
- қысымдары қарама-қарсы ПР 6-355 (1,2-2,5) түріндегі бутурбинасының
жалпы сипаттамалары мен жұмыс істеу принциптерін меңгеру;
- ПР 6-355 конденсациялы бу турбинасының автоматты реттеу тәртіптерін
орнату;
- ПР 6-355 бутурбинасының жылулық сызбасын менгеру;
- ПР 6-355 бутурбинасының жылулық және аэродинамикалық есептеулерін
жүргізу;
- жүргізілген есептеулер негізінде ПР 6-355 бутурбинасының жылдамдықтар
үшбұрышын тұрғызу;
- есептеулер нәтижесінен ПР 6-355 бу турбинасының жылулық диаграмасын
алу.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері, мақсаты, тапсырмалары
мен жұмыстың құрлымдық бөліктеріне қысқаша түсініктемелері қарастырылған.
Бірінші бөлімде дипломдық жұмыстың тақырыбын байланысты әдебиеттерге
шолу жұмыстары жүргізілген. Жылу электр станциясының технологиялық сүлбесі
және ондағы жылу шаруашылығының құрамдық, бөлшектердің өзара байланыстары
анықталынды. Сонымен қатар, турбинаның түрлері және жұмыс істеу
принциптері, тікелей және тікелей емес реттеу сүлбелері, гидравликалық
тасымалдаумен жүретін реттеу сүлбелері толығымен менгерілді. Қарама-қарсы
қысымды турбиналар конденсациялы турбинаның бастапқа бөлігі болып табылады
[3].
Жылутехникалық өнеркәсіпте қысымдары қарама-қарсы турбиналар кеңінен
қолданылады. Мұндай турбинаның ерекшелігі өңделген бу өндіріс мақсаттары
үшін қолданылады.
Қысымдары қарама-қарсы турбина қуатты жылуды тұтынуға арналған турбина
арқылы өтетін бу шамасынан тәуелді. Қарама-қарсы қысымды турбиналардың
жүктемелері толығымен тұтынылатын жылудың мөлшерімен анықталады, сондықтан
мұндай турбиналар оқшауланбай конденсациялық турбиналармен қатар жұмыс
жасалулары керек, бірақ қарама-қарсы қысымды бутурбиналары- өңделген бу
мөлшеріне сәйкес электр энергиясын өндіреді, одан кейін өндірілген
энергяның бір бөлігі тұтынушыларды жылумен қамтамасыздандыру процестеріне
беріледі. Қарама-қарсы бутурбиналарының құрылымдық процестері
конденсациялық турбиналарға қарағанда жеңілірек болады. Сондықтанда,
электрлік графиктің қалған бөлігі конденсациялық турбинамен қамтамасыз
етіледі.
ПР 6-355 типіндегі қысымдары қарама-қарсы бу турбинасының жалпы
сипаттамалары және оның жұмыс істеу принциптері дипломдық жұмыстың екінші
бөлімінде қарастырылған. Сонымен қатар, бұл тарауында конденсациялық бу
турбиндік қондырғыларының конструкциялары, қарама-қарсы қысымды бу
турбиналарының түрлері қарастырылған және ПР 6-355 бу турбинасының реттеу
тәртіптері орнатылған.
Автоматты реттеумен жүретін турбинада бу тарату құралдағы турбинаның
айналу санының реттегішімен, яғни жылдамдық реттегішпен байланысты.
Турбинаның айналым санының өзгерісінен бу тарату құралдарындағы импульстің
берілуі әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады [1-3].
Бутурбиндік қондырғылардың жұмысын жақсарту процестері олардың жоғарғы
қуаттылық мөлшерімен және пайдалы әсер коэффициенттерінің жоғарғы пайыздық
шамасына тәуелді. Сондықтанда жылу электр орталықтарындағы бутурбиндік
қондырғылардың сапалы түрде жұмысын қамтамасыздандыру үшін оларда буды
сұрыптап реттеу тәртіптерін орнатамыз қажет. Реттеу әдістерін орнату
турбинаның шығынын азайтып, пайдалы әсер коэффициентін арттырады.
Жұмыстың үшінші тарауында қысымдары қарама-қарсы ПР 6-355 турбинасының
жылулық және аэродинамикалық есептеулері жүргізілген. Осы есептеулердің
нәтижесінде ПР 6-355 конденциальдық бутурбинасының жылулық диаграммасы мен
жылдамдықтар үшбұрышы тұрғызылды.
Жұмысты орындау барысында турбинаның техникалық паспорттағы
берілгендермен және номинальды тәртіптегі бастапқы шарттарға сәйкес
физикалық шамалары алынды. Сонымен қатар, ПР 6-355 конденсациялық
бутурбинасының жылулық және аэродинамикалық есептеу жұмыстары стандартты
қалыптасқан әдістемелік нұсқауға сәйкес жүргізілген. Мұндағы барлық шамалар
№-1 ЖЭО-ғы өндірісті-техникалық бөлімнен және анықтамалық метриалдардан
алынған.
1 Жылу электр орталықтарында қолданылатын турбиндік қондырғылардың
ерекшелігі мен жұмыс істеу принциптері
1.1 Жылу энергетикалық қондырғылардың экономикасын жоғарлату мақсатында
қолданатын негізгі термодинамикалық процестер
Жылу электр станцияларының қарқынды түрде жұмыс істелуін
қамтамасыздандыру үшін қондырғының ішіндегі құбылыстардың физикалық
мағыналарын анықтау қажет. Ол үшін жылу электр станцияларындағы, яғни
бутурбиналары қондырғыларындағы термодинамикалық процестерді толығымен
қарастырамыз.
Жылуэнергетика және жылутехника салаларында қолданылатын барлық циклде
температураның төменгі деңгейі көрсетілген жылу қабылдағыш пен жоғары
деңгейлі жылубергіш қондырғыларының болуы тиіс.
XIX ғасырдың бірінші жартысында физик, әрі инженер Карно алғаш рет екі
изотермадан және екі адиабатадан құрылған идеалды қайтымды циклды
қарастырды және осы циклдің пайдалы әсер коэффициентін (ПӘК) анықтады
(1.1-cурет). q1 жылу енгізілген кезде жұмыстық дене 1-ші нүктеден 2-ші
нүктеге температурамен бірге изотермиялық және 2-ші нкүтеден 3-ші
нкүтеге адиабаталық түрде ұлғаяды, яғни бұл процестер жылудың әкелінуінсіз
және әкетілуінсіз жағдайларда қарастырылады. Ұлғаюдың соңында Т2
температура Т1 температурадан кіші болады. 3-ші нүктедегі күйден дене q2
жылудың шығарылуымен изотерма бойынша, содан кейін адиабата (4-1
сызығы) бойынша процестің алғашқы күйі болып салатын 1-ші нүктеге ауысады.
1.1-сурет. TS-идиаграммасындағы Карно Циклы
Ts – диаграммасындағы термлдинамикалық қисығының астындағы аудан ондағы
жылудың көзін екеретін жылудың мөлшеріне тең түрде есептелген. Бұл ауданға
әкелінген жылудың мөлшері 122111 тіктөртбұрыш ауданына тең
есептелінген, ал әкетілген жылудың мөлшері 341121 тіктөртбұрыш
ауданына сәйкес есептелігне. 1234 тіктөртбұрыштың ауданы механикалық
энергияға түрленетін жылудың мөлшеріне тең есептелінген:
(1.1)
мұндағы
ккал(кгс·м) – механикалық жұмыстың термикалық эквиваленті;
- 1 кг жұмыстық дененің механикалық жұмысы.
1.1-суреттегі диаграммадан келесі өрнекті аламыз:
(1.2)
Жылудың қолдану дәрежесін сипаттайтын Карноның қайтымды циклының
термикалық ПӘК пайдалы қолданылған жылудың жұмсалған жылуға қатынасымен
анықталады:
(1.3)
Карноның қайтымды циклының термикалық ПӘК жұмыстың газдың табиғатына
тәуелді емес және 1.1-кестеде көрсетілген жылуқабылдағыш пен
жылубергіштердің температурасымен анықталады:
1.1-кесте
Жылуқабылдағыш пен жылубергіштің температуралары
Бастапқы температура Т1, К 708 773 838
923
Соңғы температура Т2,К 300 300 300
300
Термиялық ПӘК ήt 0,578 0,614 0,641 0,675
Карно циклі нақты жылу құрылғыларында жүзеге асырылуы мүмкін емс, бірақ
шамасы өте үлкен. Бұл цикл берілген температуралық деңгейлерде жоғары ПӘК-
ке ие, сондықтан жылуэнергетикалық құрылғыларда жылу энергиясының
механикалыққа түрленуі кезінде біршама үнемділікке жетуге ұмтылатын шек
болып табылады.
Энрегетика салаларындағы көп қолданылатын қондырғылардың бірі Ренкиннің
идеалды циклі болып табылады. Жылуэнергетикалық құрылғы жұмысының циклінде
жылу бөліп шығарған кезде жұмыс денесінің фазалық күйі (сұйық –бу - сұйық)
өзгереді (1.2-сурет). 1 бугенераторында судың р0 қысым кезінде Тн қанығу
температурасына дейін қызуы,(1-2 сызығы) (1.3-сурет) 1 бугенераторында
бутүзілуі (2-3 сызығы) және бугенератордың 2 буқыздырғышында(3-4 сызығы)
будың қызуы р0=const болған кезде жүреді. Ts- диаграмма бойынша циклдің кез
келген нүктесіндегі 1 кг жұмыс денесінің фазалық күйін анықтауға болады.
Қаныққан бу облысында изобаралық үрдіс изотермиялықпен сәйкес келеді, (2-
3 сызығы), яғни буға айналу р0 тұрақты қысым барысында және қаныққан Тн
температура кезінде болады. Су 1а0д ауданмен сипатталатын жылудың мазмұны 1
бугенераторына iik жылумен түседі де қанығу яғни қайнау температурасына
дейін суды қыздыруға жұмсалған жылу саны 12ба ауданына, бу түзілуге кеткені
23вб ауданына, буды қыздыруға 34гв ауданына тең болады.
1.2-сурет. Конденсациялы турбиналы жылу электр станциясының
принципиальдық сүлбесі
Жұмыс денеге берілген жылудың қосынды мөлшері 1234га ауданына тең
есептеледі. Таңдалған процестегі денеге берілген жылудың мөлшері келесі
өрнек бойынша анықталады:
(1.4)
Идеалды турбинада будың ұлғаюы изоэнтроптық процесс бойынша жүреді (4-5
сызық). Турбинадан кейін бу салқын қайнар көзге түсетін салқын суға жылу
беретін 5 конденсаторға түседі (өзен,көл т.б) (1.2-сурет). Турбинадағы
өңделген будың конденсациялық процесі 5-1 сызықтарында көрсетілген.
Салқындатушы қайнар көзге берілген жылу мөлшері 51аг ауданына тең
есептеліп, келесі түрде жазылады:
(1.5)
мұндағы
ккалкг, терең вакуумен жұмыс істейтін бутурбина құралдарында жылу
мөлшері осындай шамаға дейін жетеді.
1.3-сурет. Тs-диаграммасындағы Ренкин циклы және іs-диаграммасындағы
турбинадағы будың ұлғаю процесі
Бу конденсациясы Тк тұрақты температура мен тұрақты рк=0.0350.05кгссм2
қысым кезінде жүргізіледі, яғни изотермиялық және изобаралық процестер бір-
біріне сәейкес келгенде.
Механикалық энергияға түрленген Ренкин цикліндегі пайдалы жұмсалған жылу
мөлшері 12345 ауданына сәкес есепателініп, келесі теңдеу бойынша
анықталады:
(1.6)
Ренкин циклінің термиялық ПӘК-і:
(1.7)
мұндағы
H0=i0-ikt - is-диаграмма бойынша анықталатын жұмсалынған жылулық
төмендеу (1 кг будың жұмысалған жылулық энергеиясы).
Карно циклінің термиялық ПӘК-і мен Ренкиннің ПӘК-н салыстыра отырып,
рк=0.04 кгссм кезіндегі ПӘК-і біршама кіші екенін байқаймыз
(1.2-кесте):
1.2-кесте
Ренкин циклының ббастапқы параметрлері
Бастапқы қысым р0, кгссм 15 35
90
Бастапқы температура t0 С 350 435
480
Термиялық ПӘК ήt 0,332 0,38
0,42
Ренкин циклін құрастылығна үш цикл негізінде қарастыруға болады.
Әкелінген жылумен қатар орташа температурада, яғни қаныққан темпераутурадан
бірнеше кіші шамада және р0 берілген қысым кезінде су 122і1і циклінде
ұқыздырылады [4].
Карно цикліне ұқсас 235і2і2 цикліндегі будың түрленуі ТН тұрақты
қаныққан температура кезінде жүзеге асырылады. Тк және ТН температуралар
интервалы үшін 1235і1 қосынды циклінің термиялық ПӘК-і Карно циклінің ПӘК-
інен кіші (1.4-сурет). 3-4 сызығындағы буға енгізген жылудың орташа
температурасы қаныққан температурадан жоғары. Осыған сәйкес 123451 барлық
цикліне енгізілген жылу температурасының орташа деңгейі артқандықтан,
Ренкин циклінің ПӘК-іде өседі.
Жылу энергиясының түрленуі кезіндегі идеалды турбинада алынатын жұмыс:
(1.8)
немесе
(1.9)
мұндағы
G - бу шығыны, кгс.
Онда қуат келесі өрнек бойынша есептелінеді:
(1.10)
немесе G=D3600 (мұндағы D – кгсағатпен)
(1.11)
a-соңғы қысым ρ; б-бастапқы температура t; в-бастапқы қысым
ρ
1.4- сурет. Ренкин циклындағы термиялық ПӘК-нің ή бу параметріне
тәуелділігі
Конденсациялық турбиналардың үнемділігін бағалау үшін 1квт·сағаттағы
өңдірілген энергияға кететін будың меншікті шығынының шамасын қолданыламыз:
(1.12)
Құрылғы үнемділігін бағалау үшін көрсеткішті боп генератор клеммаларында
1кВт·сағаттағы электрлік энергияның өңдеу үшін бугенераторында жұмсауға
қжет жылу мөлшері –q жылудың меншікті шығынының шамасы алынады:
(1.13)
Бу конденсациясы кезінде жылуды салқын суға жіберу отын жылуының 50-55%
құрайды, яғни салқын судың конденсациясы кезінде 1 кг буға tk=C
кезінде 510-530 ккалг жұмсалады. Жылуфикациясы және өндірістік мақсаттар
үшін жылу энергиясы, тек 1000С жоғары температура кезінде қолданылады. жылу
және электр энергиясын шығару жоғары болған сайын, жылуфикациялық құрырлғы
үнемділігі жоғары болады.
Жылу және электр энергиясын комбинирлі түрде өндіретін жылу электр
станциялары жылу электр орталықтары (ЖЭО) деп аталады. ЖЭО-да қысымдары
қарама-қарсы турбиналар(1.5,а-сурет) және бір немесе екі реттгіші бар буды
сұрыптау (1.5,б-сурет) турбиналары қолданылады. Қысымдары қарама-қарсы
турбиналардағы электр энергиясының өңдірілуі тұтынушыға берілгетін жылудың
мөлшерімен анықталады.
1 қысымдары қарама-қарсы турбоагрегат 2 конденсациялық турбоагрегатпен
параллель электр желіге қосылады. Қысымдары қарама- қарсы турбина жылу және
электр энергиясын шығара алады. Қысымға қарсМұдай түрдегі турбоагрегаттар
бір жыл ішінде тұрақты жылулық жүктеменің болуымен ЖЭО-ға бекітіледі. Жылу
энергиясын тұтыну электр энергиясын пайдаланудан кіші, сондқтан қысымдары
қарама-қарсы турбиналарды қолдануға шек қойылды [5].
Бір-біріне қатысы жоқ үлкен аралықта жылу және электр күшін өзгертуге
мүмкіндік беретін буды бір немесе екі реттегішті будың сұрыпталуымен
таңдалатын конденсациялық турбиналар кеңінен қолданыс табуда. Бұндай буды
сұрыптайтын бутурбиналар қыс мезгілінде жылу мен электр энергиясын
өндіруге, ал жаз мезгілінде тек қана электр энергиясын шығаруда қолданады.
1-қысымға қарсы турбина; 2-конденсациондық турбина; 3-конденсатор; 4-
конденсаттық сорап; 5-бак конденсаты (сборный); 6-қоректендіргіш су сорабы;
7-бугенераторы; 8- жылу тұтынушы; 9-конденсаттағы қайтымды сорап
1.5-сурет. Жылу электр орталығының сүлбесі
1.2 Жылу электр станцияларындағы бу турбиндік қондырғылардың
технологиялық сүлбелері
Жылу электр станциясының технологиялық сүлбесі оның жылу шаруашылығының
құрамын, бөлшектердің өзара байланысын, технологиялық процестерінің жалпы
кезектілігін сипаттайды (1.6-сурет).
Электростанция құрамына отын шаруашылығы (ОШ) және жандыру алдында
дайындау құрылғысы кіреді. Отын шаруашылығына қабылдағыш-тиегіш құрылғы.
көліктік механизмдер, отын қоймалары (қатты және сұйық отын), отынды алдын
ала дайындау құрылғысы (ұсатқыш қондырғысы) кіреді.
Мазут шаруашылығының құрамына іске қосу сорғыштары және қыздырғыштар
кіреді; сұйық және газды отындар құбырмен жүргізе отырып бу
генераторларының отын камераларына беріледі.
Қатты отынды дайындау бугенераторларында орналастырылатын шаң дайындау
құрылғыларында кептіру және уақтаумен түсіндіріледі; басқа жағдайларда шаң
дайындау құрылғыларын орталық шаң зауытында дайындайды. Газды отынды
дайындау бу генератордың отын камерасына түспес бұрын газ қысымын реттеуге
келтіріледі.
Отын жану өнімдері - түтін газдары түтін сорғыштармен (ТС) сорылады
және атмосфераға түтін құбырлары (ТҚ) арқылы шығарылады. Қатты отынның
жанбайтын бөлігі отынға шлак түрінде (Ш) түседі, ал қалған бөлігі ұсақ
бөлшектер түрінде (ұшатын күл) түтін газдармен кетеді. Ұшатын күл
қалдығынан атмосфераны қорғау үшін түтін сорғыштар алдына ( тозудан сақтау
үшін) күл ұстағыштар (КҰ) орнатылады.
1.6-суреттегі жылу электр станциясыныңі принципальды технологилық
сүлбесінде келтірілген қондырғылардың түсіндірмелері келесі түрде
көрсетілген: ОШ(ТХ)-отын шаруашылығы; ОД (ПТ)- отын дайындау; БГ (ПГ)-
бугенераторы; ЖҚ (ТД)-жылу қозғалтқышы (бу турбинасы); ЭГ (ЭГ)-электрлік
генератор; КҰ (ЗУ)-күл ұстағыш; ТС (ДС)-түтін сорғыш; ТҚ (ДТ)-түтін
құбыры; ҮЖ (ДВ)-үрлегіш желдеткіш; ТҮК (ТДУ)-тіректі үрлегіш қондырғы; ШКЖ
(ШЗУ)-шлакты күлді жойғыш; Ш (Ш)-шлак; К (З)-күл; К(К)-конденсатор; ССС
(НОВ)-суды салқындататын сорғы (циркуляциялық сорап); ТСҚ (ТВ)- техникалық
сумен қамтамасыз ету; ТКЖ (ПНД)-төменгі қысымды жылытқыш; ЖҚЖ (ПВД)-жоғарғы
қысымды жылытқыш; КҚС (ПН)-конденсатты коректкендіруші сорғыш; ЖТ (ТП)-
жылулық тұтынушы; ҚКС (НОК)-қайтымды конденсатты сорғыш; СТ (ВО)-су
тазалағыш; СОЖШ (Q)-станциядағы отынның жылулық шығыны; Т
(D)-турбинадағы будың шығыны; БГБК (D)-бугенераторындағы булық
күш; ΔТББЖ (ΔD)-транспорт барысында будың жоғалуы; ТБШ (D)-
тұтынудағы бу шығыны; ТКР (D )-турбина конденсаторына рұқсаттама
(пропуск); ҮСШ (D)-үстеме судың шығыны; Э (Э)-электр энергиясын өндіру;
Э(Э)-электр энергиясын жіберу; Э (Э)-электр энергиясының
меншікті шығыны; (Q)- сыртқы тұтынушыға жылу жіберуші; (Q)-суық
коректендіруге кеткен жылу мөлшері ( суды-суытқыш).
Шлактар мен күлдер электростанция шекарасынан тыс күлді сақтау
қойырмаларда гидравликалық түрде жойылады. Жануға қажетті ауа отын
камерасына үрлегіш желдеткіштермен (ҮЖ) беріледі. Түтін сорғыштар, түтін
құбыры, үрлегіш желдеткіш электростанцияның тартатын және үрлейтін
құрылғысын (ТҮҚ) құрайды.
Мазут пен газды жандыру кезінде күл ұстағыштар қажет емес. Бұл кезде бу
генераторлары газ өткізгіштері мен ошақ камерасындағы артық қысымды
үрлеумен қатар жүргізіледі. Бұл жағдайда үрлегіш желдеткіштерді 0,01 МПа-
ға жуық артық қысымды құратын ауа үрлегішпен ауыстырылып, түтін сорғыш
құралдар қолданылмайды.
Отын шаруашылығынан бастап, түтінді құбырларға дейінгі жылулық
шаруашылық аймақтары, олардың ішінде бу генераторының отын камерасы, оның
газ өткізгіштері және сыртқы ауа-газ құбырлары бірден бір негізгі
технологиялық тракталарды түзеді – олар жылу электр станцияларының отындық-
газды үрлеуіш тракталары деп аталады.
Бутурбина электростанциясының екінші маңызды технологиялық трактасы –бу
генератордың булы су бөлігін қосатын оның булы су трактысыболып табылады.
Оларға жылу қозғалтқыш (ЖҚ), бу турбинасы (БТ), конденсаттары бар
конденсациялық құрылғылар (КҚ), конденсатты сорғыштар (КС), салқындататын
су сорғыштары бар техниикалық сумен жабдықтау жүйелері (ССС), суды
тазалағыш құрылғысы бар су дайындағыш және қоректендіргіш қондырғылары,
жоғары және төменгі қысымды қыздырғыштар (ЖҚҚ және ТҚҚ), қоректендіргіш
сорғыштары (ҚС) және бу мен судың құбырөткізгіштері жатады.
Турбина роторы тудыратын ағынның кинетикалық энергиясы турбинада будың
жылулық энергиясына айналады. Ротырды айналдырып механикалық энергияны
тудыратын турбина роторы элетр генераторының роторымен жалғанған және өзіне
жұмсалған электр энергиясынын шығынын ескеріп, тоқтың электр энергиясына
түрленеді. Турбинадағы жұмыстық дене ретіндегі өңделген жылу сыртқы жылу
тұтынушылардың қажеттілігі үшін қолданылады. Жылуды тұтынушыға берілген бу
конденсаты қайтымды конденсатты сорғы арқылы ЖЭС-на қайтып келеді.
Бу немесе газ турбинасы – қалақшалы аппараттарда будың немесе газдың
жылулық энергиясы ротырды айналдыратын механикалық энергияға түрлендіретін,
үздіксіз әрекеттегі жылулық қозғалтқыштар. Турбина роторы міндетті түрде
жылдам қозғалатын машина роторымен қосылған – ол тұтынушы болады. Оларға
айнымалы тоқ генераторы, компрессорлар, сорғыштар, ауаүрлегіштерн және т.б.
жатады [6].
Бутурбинасы конденсатор құрған шығарылған түтікшедегі терең вакуумда
және будың жоғарғы бастапқы параметрлері кезінде үнемді жұмыс атқарады. Бу
турбиналарымен жабдықталған жылу электр станцияларда отын жылуын
пайдаланудың өте жоғарғы коэффициентімен жылулық және механикалық энергияны
бірігіп өңдеу жүзеге асырылады; жылытуға және технологиялық қажеттіліктер
жұмсалатын бу аралық сатылардан алынады.
1884 жылы Ч.Парсонс реактив типті бу турбинасын құрастырды, ал 1889 жылы
инженер Г.Лаваль активті турбина әдісін ойлап тапты (1.7-сурет).
Лавальдың активті түрдегі бірсатылы турбинасының бірінші моделі 30
000айнмин кезінде 5 л.с. қуатқа ие болды, ал екіншісі 10 000 айнмин
кезінде 300-350 л.с. қуатты өндірді. Айналу жилігін төмендету үшін редуктор
қолданды. Бұл турбиналар кеңінен таралмады, себебі бір сатылы турбинамен
үлкен қуатты өндіруі мүмкін емес.
1.7-сурет. Лавальдың бір сатылы активті турбинасының сүлбесі
Лаваль турбинасында бу апатты тәртіпте кезінде жабылатын, барлық жүктеме
өтетін ашық клапон 1 арқылы түседі. Жүктеме өзгерген кезде бу санының
өзгеруі 2 реттегіш клапанмен жүзеге асырылады. Әрі қарай бу 3 шүмекті
аппараттан және 4 жұмыс қалақшасынан тұратын сатының аралық бөлігіне
түседі. Нәтижесінде р0 жоғары қысымды облыстан бу сатысында қысым айырымы
рк төменгі облысқа түседі.
Бағыттаушы қалақшалар арасындағы шүмекті арналардың басында сығылатын,
содан кейін кеңейетін пішін болады, осының арқасында қысыммен
температураның азаюуымен будың кеңеюі болады. Бұл кезде жылулық энергиясы
кинетикалық энергиясына айналады. Содан кейін бу кірерде және шығарда
бірдей қимамен жұмыс қалақшасының арналарына түседі. Қозғалыс бағытын
өзгерткен кезде жұмыс торында будың қозғалысын айналдыра отырып жұмыс
қалақшаларына әсер етеді. 5 диск арқылы айналу моменті 6 білікке беріледі.
Турбина сатысы 7 сыртқа орналастырылған.
Сырттан біліктің шығатын жерлерінде сырттан будың шығып кетуін шектейтін
8 шекті тығыздауыш орнатылған. Турбина білігі 9 подшипниктермен айналады,
10 тірегіш подшипникті ротор статорға қатысты осьтік орналасуда реттеледі.
Айналу моменті 11 муфта арқылы беріледі (1.8- сурет).
Активті турбиналарды дамыту саты санын арттырумен байланысты. 2 шүмек
орналасқан 1 диафрагмалармен турбина цилиндрінің ішкі жолағы будың әртүрлі
параметрлерімен қималарға бөлінеді. Әр сатыда Лаваль турбинасындағыдай 3
жұмыс қалақшасы айналуының механикалық энергияда бу энергиясының түрленуі
болады. Әр бір сатымен дамылатын қуат білікте толығымен қосылады.
а-конденсациялық және қысымға қарсы; б - буды іріктеудегі бірінші
түзеткіш; в - буды іріктеудегі екінші түзеткіш
1.8-сурет. Көп сатылы активті турбинаның сүлбесі
Остік реактивті турбина үшін көпсатылы турбинаны құрастыру ойы алғаш рет
Ч.Парсонмен ұсынылды (1.9-сурет).
1.9 -сурет. Реактивті көп сатылы турбинаның жеке сатысының сызбасы
Активті турбинамен салыстырғанда Парсонс турбинасында будың ұлғаюы
бағыттаушы қалақтарда ғана емес сонымен қоса жұмыстық арналарда да жүзеге
асырылады, осының әсерінен бу ағынына қарама-қарсы қозғалыста бағытталған
реактивті күш туындайды. Осылайша, реактивті ағынның жұмыстық қалақшасына
бірдей шамалы активті және реактивті күш әсер етеді.
Барабан тәрізді 1 роторда 4 жұмыс қалақшалары, ал 2 корпусқа 3
бағыттаушы қалақша орнатылған. Активті турбинаға қарағанда бу турбина
қалақшаларының активтілігі әлдеқайда көп. (40-тан аса).
Бу немесе газ ағындары білік осінен параллель қозғалысын қарастыратын
осьтік турбиналардан басқа ағынның бағыты оске перпендикуляр қозғалатын
радиальды турбиналар болады. Олар 1912 жылы швед инженерлері Юнгстрем
ағайындыларымен ұсынылған және радиалды турбинаның сүлбесі 1.10а-суретте
келтірілген. Бу корпустағы 5 және 1 дисктегі саңылау арқылы орталық бөлікке
келеді. 2 қалақшалы тармағы диаметр буының қозғалыс жүрісі бойынша
біртіндеп өсетін сақина түрінде орнатылған. Олар 3 икемді сақиналармен 1
дисктерге бекітіледі. 1 екі диск бірдей жылдамдықпен қарама-қарсы жаққа
айналады және олар 4 білік соңына орнатылған, сондықтан бағыттаушы
қалақшалардың қажеті жоқ. Сатылар Парсонс реактивті турбинасындағыдай
жұмыстарды орындайды. Екі қосылған қалақшалардың орын ауыстыруының қатысты
жылдамдығы шеңберлік жылдамдықтарының қосындсына тең. Төменгі қысым
бөлігінде қалақша ұзындығы будың меншікті көлемінің артуынан өседі,
сондықтан соңғы саты қалақшасында беріктік шарты бойынша остік етіп
орындайды. Турбина жетіспеушілігі – екі генератордың орнату қажеттігі және
жылуфикациясына буды сұрыптауды құру қиындығы болып табылады.
а- екі роторлы (Юнгстрем турбинасы); б- бір роторлы (Сименс-Шуккерт
турбинасы)
1.10-сурет. Радиальды турбиналардың сүлбесі
Алдыңғыға қарағанда Сименс радиалды турбинасында (1.10б-сурет) 2 жұмыс
қалақшалары оған орнатылған 1 диск, 4 білік және 6 жылжымайтын бағыттаушы
қалақшалары бар. Бұнда бу ағының бағыты ортадан периферияға және керісінше
қозғалуы мүмкін. Будың ортаға жылжуы кезінде көбінесе активтіде реттегіш
саты, ал реактивтіде қалғанын орындайды да 5 корпуста горизонталь ажыратқыш
болмайды. Будың жоғары бастапқы параметрлері бар бұл турбиналарда алдын
ала қосу құралы ретінде қолданылды [7].
30-шы жылдарда ЛМЗ (Ленинградтық механикалық зауыты) цилиндрмен саты
санын қысқартып, айналу жилігі n=3000айнмин жоғары турбиналарға көшті.
1936 жылы В.И.Ленин атындағы Невск зауыты (НЗЛ) компрессорлармен ауа
үрлегіштер жетегі үшін 2,5-нан 12 МВт дейінгі қуаттылығы бар турбиналар
шығара бастады. Отандық соғыс алдында жылу реттеуге және өндірістік
мақсаттарға будың реттеп сұрыптайтын 12, 25, 50 және 100 МВт қуаттылықпен
турбина шығарылылып, Орал турбина зауыты (ОТЗ) іске қосылды. Будың
стандартты параметрлері турбинадағы будың берілген соңғы күйіне (қысым және
ылғалдылық) сәйкес келетін турбинаға енетін будың бастапқы қысымы мен
температурасының шамасы ретінде түсіндірілетін нақты параметрлері болып
табылады. х құрғақтық дәрежесі кезінде соңғы сатының берілген қысымы арқылы
рк is–диаграмма бойынша соңғы нүкте анықталады (1.11-сурет).
1.11-сурет. және х берілген кездегі бу параметрлерінің қисығы
Турбинаның ішкі ПӘК негізінде турбинаның аралық бөліктеріндегі
әртүрлі мәндегі жұмсалған жылулық жоғалулар пайдаланылған жылулық
жоғалумен анықталады. і,s – диаграммада турбинадағы будың ұлғаю
процесі құрылады және политропта будың бастапқы параметрлері ро және to
анықталады. Мысалы, рк=0.04 кгссм2, х=0,87, болған кезде р0=90
кгссм2; t0=4800C, ал болған кезде р0=90 кгссм2; t0=5000C аламыз.
Политропта жатқан әр нүктеде жанасқан параметрлерді, ал политроптың оң
жағында орналасқанда будың жанасқан параметрлерін, х және тек басқа
шамаларымен анықтауға болады.
Турбиналарға МЕСТ (ГОСТ) кіріспесі (МЕСТ 3618-47, МЕСТ 3678-47)
бөлшектермен түйіндердің көбін әлсірететін бу параметрі түрі бойынша бір
біріне ұқсас турбина серияларын жобалауды ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
ЛМЗ-да 1940-1945 жылдары будың жоғары бастапқы параметрлерімен турбина
сериялары шығарылды: р0=90 кгссм2; t0=480-5000C қуаттылығы 25, 50, 100 МВт
конденсациялы, жылуфикациялы және өндірістік қажеттіліктерге буды реттеп
шығарумен және қысымдары қарама-қарсы трубиналар. Будың біршама жоғары
параметрлеріне өту нәтижесінде құбыр құрылғысының үнемділігі 12-14 %-ға
артты. Осындай сериялы турбина шығару біздің еліміздің халық шаруашылығын
қалыпқа келтіруде үлкен рөл атқарды. Осы біршама қуатты турбиналарда жұмыс
және бағыттаушы қалақшалардың профильдері, цилиндр және білік бөлшектері,
диафрагмалар, подшипниктер, тығыздауыштар, муфталар, бекітпе, бу таратқыш
элементтер, реттегіш, май жүйесі және басқалары унификацияланған. Орталық
турбиналарындағы қондырғы серияларын өңдеу кезінде конденсацияны
пайдаланады. Турбина қуатын келесі формула бойынша есептейді:
(1.14)
мұндағы
D- будың сағаттық шығыны, кгсағ,
Н0і – турбинаның аралық бөлігінің жылулық төмендеуі, ккалкг;
- салыстырмалы электрлі ПӘК.
Будың бастапқы және соңғы параметрлері бірдей болғанда конденсациялық
турбиналар үшін, яғни Н0 шамасы бірдей болғанда, қуат D бу шығынына
пропорционал өзгереді.
Осы серияның орталық турбинасын максималды ПӘК шамасымен
жобаланады. Осы серияның басқада конденсациялық турбиналарында жұмыстық
және бағыттаушы қалақшалар биіктігі бу шығынына пропорционал өзгереді.
Қысымдары қарама-қарсы турбиналар конденсациялы турбинаның бастапқа бөлігін
білдіреді. Электр және жылу энергиясын үйлесімді шығару кезінде будың
реттеуші сұрыпталатын турбиналар тек электрэнергияны шығаруға арналған
конденсациялық турбиналардан жоғары, орташа және төменгі қысым кезінде бу
шығынымен ерекшеленеді.
Жылу, механикалық есептеулер және орталық конденсациялық турбиналарды
жобалау кезінде, турбиналарды құрау мен дайындаудың технологиялық
процестерін өңдеу кезінде барлық жұмыстар бір трубина үшін емес, сонымен
қатар әртүрлі қуатты және әртүрлі турбина сериялары үшін тұтастай (жаппай)
жүргізіледі. Осының нәтижесінде әр трубина үшін техникалық құжаттар
дайындауға кеткен уақытты қысқартады. Бұнымен қоса, осы сериялы турбина
түйінің және бөлшектерін унификациялау, технологиялық процестерді типтау
өндіріске жетекті технологияны енгізуге және біртипті бөлшектерді дайындау
мен нормалау әдістеріндегі әртүрлілікті жоюға, еңбек өндірістілігін
арттыруға және бөлшек дайындаудың өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік
береді.
НЗЛ-да будың бастапқы параметрлері р0=35 кгссм2; t0=4350C және
қуаттылығы 12 МВт дейін болатын әртүрлі турбина сериялары үшін элементтерді
унификациялау жоғары қысымда парциалды сатыны қолдану және будың ұлғаю
әртүрлі аймақтарда жанасу өлшемдері бойынша бірдей сатыларды пайдалану
жолымен қол жеткізді. Бұнымен қоса, осы серияның барлық турбиналарында
ұқсасподшипниктер, тығыздауыштар, цилиндрлер, роторлар қолданылды, бу
таратқыш конденсаторлар да бірдей болады.
1948 жылдан бастап ХТГЗ қысымдары қарама-қарсы шығыны 31 кгссм2 тең, ВР-
25-1 турбиналары, сонымен қатар қысымдары қарама-қарсы 18кгссм2
технологиялық қажеттіліктер үшін ВР-25-2 турбиналары дайындалды.
1950 жылы р0=35 кгссм2; t0=4350C будың бастапқы параметрлерімен және
12 МВт дейінгі қуаттылықты турбина сериялары, сосын р0=90 кгссм2;
t0=5350С бу параметрлерімен турбина шығаратын Калуж турбина зауыты (КТЗ)
қатарға қосылды [8].
Будың бастапқы параметрлерін таңдау энергетиканы дамытудың маңызды
сұрақтарының бірі болып табылады. Қондырғыны сериялы өндірісі кезінде будың
бастапқы параметрлерін жоғарлатып арттыратын және әр сатыға дайындалатын
жабдық сериясының үнемді тиімді өлшемдері анықталады. Бу параметрін таңдау
кезінде үш негізгі факторлар ескеріледі: техникалық жүзеге асырылу,
тасымалдау сенімділігі (менгеру мерзімінің мүмкіндігін ескерсек) және
үнемді тиімділік.
Тәжірибелік блокты тасымалдауға және жөңдеуге, монтаждауға, жобалауға
көп уақыт (4-5 жыл) керек. Сондықтан тәжірибелік-өндірістік блоктар салу
және оларды ұғыну будың бастапқы параметрлерінің сәтті жүйелік арттыру мен
сериялық жабдық жетістігі маңызды шарттардың бірі болып табылады.
1951-1952 жылдары ЛМЗ – да будың аралық қыздырылуымен tn.n=5200C және
n=3000айнмин дейінгі будың жоғары бастапқы параметрлерімен 150МВт
қуаттылықпен турбина дайындалған және өңделген. Осы ең қуатты бір білікті
агрегатты Еуропада құру кеңестік құбыр құрудың әрі қарай дамуына үлкен әсер
етті. 1958 жылы МЕСТ (ГОСТ) 3618-59 бу параметрлеріне және турбина
өлшемдеріне құрылған. Осы МЕСТ бойынша турбиналарды белгілеуде әріп
турбинаның түрін көрсетті:
К- конденсациялы, соңғы сатыдан кейін атмосфералықтан төмен қысым
құрылады және конденсатормен ұсталады;
Т- жылуфикацияға буды реттеп сұрыптау;
П- өндірістік қажеттілікке буды реттеп сұрыптау;
Р- қысымдары қарама-қарсы, турбинаның соңғы сатысынан кейін бу қысым
атмосфералықтан жоғары.
Р және К турбиналарының сүлбесі бірдей, тек саты санымен ерекшеленеді.
Бірінші сан турбина қуатын (МВт), екіншісі – бастапқы қысымды (кгссм2)
білдіреді. Қысымдары қарама-қарсы турбиналардағы сызық үстіндегі сан соңғы
сатыдағы қысымды білдіреді, ал өндірістік сұрыпталатын турбиналарда
–сұрыптаудағы номиналды қысымды білдіреді.
Турбиналардың белгілеу мысалдары: К-4-35,Р-4-354, Р-25-9031, К-50-90,
П-25-9010, Т-25-90,ПТ-25-907. 1.3-кестеде ЛМЗ және ХТГЗ зауыттарының
қуатты турбиналарының бастапқы шамалары келтірілген. 1960 жылдан бастап
ХТГЗ К-300-240 маркалы турбина шығаруда.
1.3- кесте
Қуатты бу турбиналарының негізгі мәліметтері
Атаулары Турбиналар
К-100-90 К-150-130 К-200-130
Идеалды 1 ή = HNо =GHo
турбина h0- h k
Ішкі ή= Hi H0 ήt=ήt ή Ni=GH=N ή
Пайдалы ή=ήή[piή=ήt ήN=GHή=N[p
(эффективті) c] ic]ή
Электрлік ή=ήή[piήэ=ήt ή N=GHήή[pi
c]ή c]=Nо ή
1.4 Бу параметрлерінің идеальды циклдың пайдалы әсер коэффициентіне әсер
ету принципі
Термиялық ПӘК-тін циклдың әрбір нүктесіндегі бу параметрінен тәуелділік
сипатын Тs -диаграммадағы циклдан қарастырған ыңғайлы. Бұл жағдайда
көпшілік көрнекілігі үшін Ренкин циклын Карно циклымен алмастырамыз.
Ренкин циклында жылуды беру суды қанығу температурасына дейін қыздыру
кезінде (17-суреттегі аб сызығы ), будың қызу (cd сызығы) мен булануы (bc
сызығы) әртүрлі температурада жүзеге асырылады. Карно циклы сияқты бұл
циклда да ылғал бу аймағында конденсатордан жылуды алу тұрақты Т
температурасында жүргізіледі. Ренкин циклын Карно циклымен ауыстыру үшін
жылуды беру аймағындағы айнымалы Т температурасын тұрақты Т
температурасымен алмастырған да жеткілікті, ол кезде эквивалентті цикл
ауданы Ренкин циклының контурымен шектелген ауданға тең болады, яғни,
Ренкин циклының ПӘК-і Карно циклының эквивалентті ПӘК-не тең болады:
(1.40)
осыдан:
(1.41)
Салқын будың қысымға әсерін қарастырамыз. Егерде салқын То және
пайдаланылған Тк буының өзгермейтін температурасы кезінде будың бастапқы
қысымын ро арттырса, онда қанығу температурасын арттыру салдарынан жылу
берудің эквивалентті температурасы Тэ-ден Тэ1-ге дейін өседі. (17-сурет) 40-
шы формулаға сәйкес бұл циклдың абсолюттік ПӘК-нің артуына әкеліп соғады.
Алайда бастапқы қысымды арттыру бойынша бастапқыда циклдың эквивалент
температурасы артады, одан соң қанығу температурасына дейін суды қыздыруға
жұмсалатын, келтіретін жылудың үлесін арттыру арқылы бұл өсім бәсеңдейді
және одан әрі қарай қысымды арттыру циклдың пайдалалығы мен Тэ экономикалық
төмендеуіне әкеледі.
Турбинада келтірілетін Но жылу айырым, яғни 22-ші формуланың алымы, hs
диаграммада pk=const изобара аймағына to=const изотермасының ab жанамасы
параллель болғанша po артады. Одан әрі қарай ро қысым артқан сайын жылу
айырым азая түседі (17-сурет). hs диаграммадан көрініп тұрғандай, (18-
сурет) салқын будың энтальпиясы hо,,to=const болғанда, р бойымен
қысымының артуы төмендейді.
Бұл жағдаймен яғни, Но жылу айырымының максимумына қарағанда, р бу
қысымы жоғарылағанда ПӘК-нің максимумына жетуге болатындығын түсіндіреді.
1.17-сурет. Тs диаграммасындағы будың әртүрлі бастапқы қысымдары бар
идеальды циклдардың салыстырмалы сүлбесі
1.18-сурет. Жұмсалған жылулық төмендеудің өзгеруі
1.19-сурет. H0 орналастырылған жылу айырымы бар ро бастапқы қысымның
әсері және тұрақты қысымда қызмет атқаратын будың р=4кПа кезінде
идеалды циклдың ήt абсолютті ПӘК-і
hs және Тs диаграммасынан көрініп тұрғандай берілген to температурасында
және өзгерімсіз соңғы қысым р кезінде будың бастапқы қысымын арттыру
будың соңғы ылғалдылығын арттыруды туғызады, және ол 3 бөлімде
көрсетілетіндей, жұмыс қалақшаларының тозып қалуына олардағы қателік 14%
дейін рұқсат етілетін, турбинаның салыстырмалы ішкі ПӘК-нің төмендеуіне
әкеліп соғады. Сондықтан да бастапқы қысымды арттыру кезінде сонымен қатар
температураны да көтеру немесе буды аралық қыздыруды екінші рет қолдану
керек. Мысалы, салқын будың қысымы р=3,5÷4 МПа болғандағы аралық
қыздырусыз, конденсациялық турбина үшін бастапқы температура 400-435°C, ал
қысымы 9 МПа болғанда, 500 °Cтан төмен болмау тиіс [10].
Бу температурасының әсерін қарастырамыз. Будың бастапқы температурасының
циклдың термиялық ПӘК-не әсері Тs диаграммасы арқылы жеңіл түсіндіріледі.
Бастапқы температураны Тоден То1ге дейін көтеру жылу берудің орташа
температурасын Тэ -ден Тэ1 -ге дейін арттырады. Бұл жағдайда егер де
температураның артуын бастапқы циклға 1abcd21 қосымша 2dd22
циклды жалғау сияқты қарастырса ғана көз жеткізуге болады. Алайда
бастапқы циклда жылу берудің орташа температурасы жалғанған циклға
қарағанда төмен, ал екі циклда да жылуды алу температурасы бірдей,
біріншіге қарағанда, жалғанған циклдың термиялық ПӘК жоғары. Бастапқы және
қосылған циклдан тұратын, жаңа циклдың термияльық ПӘКі мен эквивалентті
температурасы бастапқыға қарағанда жоғары болады.
Егер де ұлғаю процесі ылғал бу аймағында аяқаталатын болса, онда будың
бастапқы температурасын арттырғанда турбинаның соңғы сатысында ылғалдылық
дәрежесі азаяды. Осыған байланысты, біруақытта термиялық ПӘКті арттырған
сайын, турбинаның салыстырмалы ішкі ПӘК-і де артады.
Одан әрі бастапқы температураны ұлғаю процесінде шекаралық қисықпен
аяқталуы мүмкін, яғни, аса қаныққан бу аймағында. Бұл жағдайда жылуды
алудың орташа температурасы бірнеше есеге артады. Алайда аса қаныққан бу
аймағындағы изобара тәрізді оңға және жоғарыға кетеді, жылу берудің орташа
температурасы жылуды алу температурасына қарағанда қатты ұлғаяды, сондықтан
да термиялық ПӘК-і өседі.
Осылайша, будың бастапқы температурасын арттыру циклдың абсолют ПӘКнің
артуына әкеліп соғады. Һs диаграммасы арқылы оған оңай көз жеткізуге
болады, онда аса қаныққан будың бастапқы температурасын арттырумен қатар
келтірілген жылу айырымының артуы бірге жүреді. (1.20-сурет). Будың 545-
565 °C дейін қызуы жаңа жылуэнергетика саласында ПӘК-ті ұлғайту үшін
кеңінен қолданылады. Қыздыру температурасын одан әрі қарай арттыру электр
станциясының айтарлықтай қымбаттауы мен жаңа металлургияның мүмкіндіктеріне
байланысты болып отыр, дегенмен ол турбинаның бас бөлігінің бөлшектері, бу
құбырлары мен бу қыздырғыштары үшін қымбат тұратын, отқа төзімді
болаттарды қолдануды талап етеді.
1.20-сурет. Т s диаграммасында бастапқы бу температурасын әр түрлі
циклда салыстыру
1.21-сурет. H0 орналастырылған жылу айырымы бар tо бастапқы бу
температурасының әсері және тұрақты соңғы қысымда қызмет атқаратын будың
р=4кПа кезінде идеалды циклдың ήt абсолютті ПӘК
Соңғы қысымның әсері бақылау. Бастапқы өзгерімсіз То және ро
параметрлері кезіндегеі пайдаланылған будың рк қысымын азайту бу
конденсациясының температурасының, яғни жылуды алу температурасының да
төмендеуін туғызады.
Жылу берудің Т ораташа температурасының төмендеуі бұл жағдайда өте
аз, тіпті ескермеуге болады. сондықтан да соңғы қысымды төмендету
әрқашанда жылуды беру мен алудың орташа температура айрымының ұлғаюын,
келтіретін жылу айырымының ұлғаюы мен циклдың термиялық ПӘК-нің артуын
тудырады.
Егер де будың ақырғы қысымымен ғана ажыратылатын, екі идеал жылу циклын
Тs-диаграммасында қарастырса ғана оңай көз жеткізуге болар еді.
Фигурасының ауданы aa1ee1a штрихталған, будың соңғы қысымының
жоғарылығымен ажыратылатын, екінші циклға жататын, а1bcde1a1 контурында
болатын ауданнан бірінші циклға жататын, аbcdea фигурасының ауданы (1.21-
сурет) үлкен болады. Осыдан шығатыны, екінші циклмен салыстырғанда, бірінші
циклдың келтірілетін жылу айырымы мына шамаға артық болады:
(1.42)
Соңғы қысымды төмендеткенде келтірілетін жылу айырымының артуын һs
диаграммасынан да көруге болады. Циклда қысымды төмендетудің теориялық шегі
соңғы қысымдағы pk қанығу температурасымен анықталады, ол қоршаған ортадан
төмен болмауы тиіс. Ал керісінше, бу конденсацияланғанда қоршаған ортаға
жылу берілу мүмкін емес. Практикалық тұрғыдан түсіндіретін болсақ үлкен
және кіші интенсивті жылуалмасуын қабылдайтын, салқындатылған су мен жылу
беретін конденсацияланатын бу арасында қарқынды жылуалмасу үшін температура
айырымы болуы тиіс.
Әдетте пайдаланылған будың қанығу температурасы мына теңдіктен табылады:
(1.43)
мұндағы
t-конденсаторға кіру барысындағы салқындатылатын су температурасы;
Δt-конденсаторда салқындатылатын суды қыздыру;
δt-бу температурасының айырымы;
t-конденсатордан салқындап шығатын су;
t-қанығу температурасының айырымы немесе температуралық арын.
Салқындатылатын су температурасы t1B климаттық жағдай мен сумен
қамтамасыз ету түріне байланысты.
Тікелей сумен қамтамасыз ету кезінде t1B 10-12°C тең деп, ал айналмалы
сумен қамтамасыз ету кезінде 20-25 °C тең деп ұйғарылады.
Салқындатылатын судың қыздырылуы Δt конденсатордың жылу балансының
теңдеуінен анықталады:
(1.44)
мұндағы
m- конденсацияланатын бу шығынына салқындатылатын су шығының қатынасына
тең, салқындау еселігі,
h-h–пайдаланылған бу энтальпиясы мен оның
конденсатының айырымы, конденсациялық турбина үшін:
(1.45)
43-ші теңдіктен көрініп отырғандай, m-неғұрлым салқындату еселігі жоғары
болса, Δt-соғұрлым салқындататын суды қыздыру төмен болады, 42-шіге сәйкес,
t-конденсатордағы қысым да, конденсациялау температурасы да төмен
болады. Алайда салқындату еселігін арттыру конденсаторға салқындатылған су
беретін, айналма сорапқа кететін энергия шығынын арттырады, бұл жағдайда
турбинаның соңғы сатыларының өлшемі мен қимасын үлкейту конденсаторда
қысымды азайтуды қажет етеді. Сондықтан да салқындату еселігін 50 мен 90
аралығында таңдалынады, оған конденсаторда салқындату суының қыздырылуы Δt-
11ден 6 °C сәйкес келеді.
1.22-сурет. Тs-диаграмасында әр түрлі соңғы қысымды жылулық және идеалды
циклда салыстыру.
Температуралық арын δt 1м беттікте бірлік уақытта
конденсацияланатын, бу мөлшеріне тең, конденсатор беттігінің жүктемесінен,
ол беттіктің тазалығынан, салқындатлу суының температурасы мен ауа
тығыздығына байланысты болады. Әдетте δt=5÷10°C тең. t1B, Δt, δt мәндерін
қойып болған соң 42-ші қанығу температурасын табамыз, одан соң су буы
кестесінен конденсаордағы қысымды табамыз. Жаңа ірі бу турбиналарында
конденсатордағы қысым р=3,5-4 МПа, оған 26-29°C қанығу температурасы
сәйкес келеді [11].
2 Конденсациялы ПР 6-355 бутурбинасының жалпы сипаттамалары және оның
жұмыс істеу принципі
2.1 Конденсациялық бу турбиндік қондырғыларының конструкциялары
Конденсациялы бу турбиндік қондырғылардағы жылулық процестерінің сипаты:
а) регенерациясы бар конденсациялық турбина; бұл турбинада қысымы
аймақтық қысымнан төмен болған кезде будың негізгі ағыны конденсаторға
бағытталады. Жұмыстан кейінгі бу конденсация кезінде бөлінетін бу
түзілуінің жасырын жылуы толығымен жоғалады, бұл жоғалтуларды азайту үшін
турбинаның аралық сатысында қоректену суын қыздыру үшін арналған қысымы
бойынша реттемейтін жеке бу сұрыптауы жүзеге асырылады; мұндай сұрыптаудың
саны 2-3-тен 8-9-ға дейін жетеді.
б) конденсаторға будың бөлшектеп кіру кезіндегі өндірістік және жылулық
мақсаттары үшін аралық сатылардағы бір немесе екі бу сұрыптап реттеулері
бар конденсациялық турбиналар.
Турбина ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz