Инвестициялық банктердің портфелін қалыптастыру
.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: Инвестициялық банктер және олардың қаржы нарығындағы қызметі
Орындаған:
______________________
Ғылыми жетекші:
_______________________
мазмұны
КІРІCПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 қаржы нарығындағы инвестициялық банктердің теориялық 6
негіздеРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
1.1Инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің мазмұны 6
мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
1.2Инвестициялық банктердің портфелін 13
қалыптастыру ... ... ... ... ... .
1.3Инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің шетелдік21
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
2 инвестициялық банктердің Қаржы нарығындағы ҚыЗМЕТІН 28
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
2.1Нарықтық экономика жағдайында банктердің қаржы нарығындағы 28
қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2Қаржы нарығында өндірісті дамыту үшін инвестициялардың ішкі 33
және сыртқы көздеріне әсер етуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 инвестициялық банктердің Қаржы нарығындағы қызметін жетілдіру 48
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚоЛдАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі Жеке капиталды инвестициялаудың
жаңа мүмкіншіліктерінің пайда болуына байланысты елдің қор нарығының даму
қарқыны, сонымен қатар қаржы құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуымен
байланысты Үкіметтің 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы
халқының инвестициялық мәдениетін және қаржылық сауаттылығын дамыту
бағдарламасы қабылданғанын айта кеткен жөн. Бұл бағдарламаның басты мақсаты
елдің экономикалық өсуі үшін халық жинағын тартуды қамтамасыз ету және
инвестициялық белсенділігін жоғарылату болып табылады.
Алғашқы жолдаудан бері арада он жылдай уақыт өтті. Осы уақыт аралығында
жасалған жұмыстардың нәтижелері жақсы деп нық сеніммен айта аламыз.
Президентіміз алға қойған мақсатқа жету үшін ауқымды шаралар жүргізудің
арқасында қазіргі кезде біз экономикалық дамуға қол жеткіздік деп айтуға
болады. Еліміздің экономикасы, сонымен қатар басқа да салалары жоғары
қарқынды даму үстінде.
ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына 2006 жылы
1 наурызында Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы атты жолдауында: Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық
үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған
жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да
болса өзіне лайық “орнын” иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға
жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз.
Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз
керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады, қатысуға тиіс те, өйткені олар біздің жаһандық экономикаға
кірігуімізге жәрдемдеседі әрі сол арқылы біздің қолайлы экономикалық-
географиялық жағдайымызға және қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді.
2007 жылы ақпанның 28-ші жұлдызында Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында: Біз осы заманғы әлемде
Қазақстанға және қазақстандықтарға лайықты орын, бүкіл ел халқының әл-
ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі жақсаруын қамтамасыз ету үшін
сыртқы рыноктарға шығып, сенімді орнығуға міндеттіміз. Бұл жолда Қазақстан
мен өңірдің нақты жағдайын ескеріп, әрі әлемнің озық мемлекеттерінің
жетістіктерін өзімізде іске асыра отырып, біздің: біріншіден, қандай да бір
табыстарға қолымыз жетіп үлгерген секторларды жаңғырта жаңарту қарқынын
жеделдете түсуіміз қажет; екіншіден, жаңғырта жаңартуды ешқандай алалаусыз
Қазақстан экономикасы мен әлеуметтік өмірінің барлық салаларына тарату
керек, – деп еліміздің дамуы, экономикамыздың өсуі үшін Қазақстанды
жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолын таңдап алғандығы жайында баяндап
берді.
Осындай секторлардың бірі қаржы нарығының негізі болып табылатын банк
жүйесі деп айта аламыз. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін
экономикалық салада бірнеше реформалар жүргізілді. Осы реформалардың
нәтижесінде бұрынғы әкімшіл-әміршіл экономикалық жүйенің орнына Қазақстан
нарықтық экономика жүйесіне көшті. Еліміздегі барлық экономикалық салалар
өзгеріске ұшырады. Міне сол кезде Қазақстанда екі деңгейлі банк жүйесі
қалыптасты.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар.
Ұлттық Банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк жүйесінің
бірінші деңгейіне жатады. Қазақстан Республикасының заң актісімен
белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін
қоспағанда, өзге банкілердің бәрі банк жүйесінің екінші деңгейіне жатады.
Екінші деңгейдегі банктер халыққа түрлі банктік қызметтер көрсетеді,
сол операциялары нәтижесінде проценттік және басқа да комиссиялық
табыстарды алады.
Елдің экономикасы үшін екінші деңгейдегі банктердің маңызы зор және
сонымен қатар олардың қаржылық жағдайы мен тұрақтылығының деңгейінің де
жоғары болуы маңызды. Егер де мемлекеттің қаржы нарығы тұрақты, банктерінің
қаржылық жағдайы жақсы және сенімді болса, онда елдегі басқа да
экономикалық салалар одан әрі дами түседі, өндіріс көлемі артады, яғни
халықтың әл-ауқаты жақсарады.
Еліміздің беделді қаржыгерлердің бірі Бикбаев А. өзінің бір сөзінде:
Жаһанданудың күшеюі және Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру
жағдайында елдің бәсекеге қабілетті банк жүйесін дамыту бойынша жұмыстар
жүргізу керек. Халықаралық нарықтарда Қазақстанның қаржылық институттарының
белсенді қызметі әмбебап тәжірибе алуға мүмкіндік береді, елімізге деген
инвестициялық қызығушылықты арттырады, арзан және ұзақ мерзімді қаржылық
қаражаттарды тарту мүмкіндіктерін кеңейтеді. Осы мәселелерді ары қарай
дамытуда Қазақстан Даму Банкінің орны еркше.,-деп отанымыздың қаржылық
нарығының тұрақтылығы мен экономикамыздағы банктердің, соның ішінде,
Қазақстан Даму Банкінің орнын көрсетті.
Банктердің қаржылық жағдайы олардың қаржылық және шаруашылық қызметін,
яғни олардың активтері мен пассивтерін басқару тиімділігінің жалпылама
сипаттамасы болып табылады. Банктердің қаржылық жағдайын үш негізгі
құрылымдық бөлімдер бойынша талдау – банктің активтерін сапалы басқаруды
талдау, банктің пассивтерін сапалы басқаруды талдау және банктің қаржылық
жағдайының негізгі көрсеткіштерін талдау – банктің қызметін жүйелі және
комплексті тұрғыдан зерттеу және бағалауға мүмкіндік береді.
Инвестициялар бойыша бірнеше еңбектердің авторы Игонина Л.Л.:
Банктердің инвестициялық процестерге қатысуы, олардың қызмет түрлерінің
көбеюімен қатар, өз пайдасын жоғарлату мүмкіндіктеріне ие болып және жалпы
мемлекет экономикасын өркендетуде де маңызды орын алады,- деп жазған еді.
Бұл басқарудың стратегиялық мақсаты – сапалы, масштабты және үнемі өсіп
отыратын таза проценттік табыстың ағымын құру, яғни өтімділік пен
тәуекелділіктің қажетті деңгейін ұстап тұрып қаражаттарды тарту мен
орналастырудың проценттік мөлшерлемелерінің айырмасын мейлінше өсіру.
Диплом жұмысының мақсаты – қаржы нарығындағы инвестициялық банктердің
инвестициялық портфелін қалыптастыру және басқару әдістерін зерттеп, оның
жетілдіру жолдарын іздеу болып табылады.
Мақсатпен байланысты дипломдық жұмыстың жазылуының келесідей
міндеттерін бөлуге болады:
− қаржы нарығындағы инвестициялық банктердің теориялық негіздері
− инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің мазмұны мен
мәні
− инвестициялық банктердің портфелін қалыптастыру
− инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің шетелдік
тәжірибесі
− инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметін талдау
− нарықтық экономика жағдайында банктердің қаржы нарығындағы
қызметтерін талдау
− инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметін жетілдіру
жолдары.
Жұмыстың зерттеу объектісі – қаржы нарығындағы инвестициялық банктер.
Жұмыстың зеттеу пәні инвестициялық банктердің портфелін қалыптастыру
кезіндегі экономикалық қатынастар жиынтығы.
Диплом жұмысының жаңалығы ретінде қазіргі кездегі инвестициялық банктің
қаржы нарығындағы мәселелерді жолдары ұсынылады.
Диплом жұмысының негізгі бөлімі кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, 2 суреттен, 9 кестеден тұрады.
1 қаржы нарығындағы инвестициялық банктердің теориялық негіздеРІ
1.1 Инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің мазмұны мен
мәні
Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында қаржы нарығының
сараптамашыларының пікірі бойынша жаңа типтегі инвестициялық банктер
құрылды. Олардың ерекшеліктері: әлемнің әр алуан айлағында масштабыты
келісімдер жасауға мүмкіндік беретін әрекеттің жаһандық көрінісі және үлкен
еркін капиталдың болуы; операцияның тиімділік өсімі мен кірістің тұрақты
көлемін қамтамасыз ететін әртараптандырылған және кешенді қызметтердің
толық жинағы; активті басқаруға қажет өзіндік бизнестің құрылуы (зейнетақы
және инвестициялық қор жолымен) бұл арқылы брокерлік жүйенің дамуы
көмегімен ұсақ және орта салымшылармен операциялар жүргізуге болады.
Бұл жағдайда инвестициялық қызмет нарығының дамуының негізгі бағыттары
болып капитал концентрациясы және инвестициялық – банктік сферадағы билік
жаһандық олигополяның құрылуы, коммерциялық және инвестициялық бантктер
арасындағы қырлары болып табылады.
Инвестициялық банктер әрекетінің негізгі бағыттары мыналар: бағалы
қағаздармен операция жасау, ұзақмерзімді несиелерді ұсыну, инвестициялық
жобаларды қаржыландыру, қаржылық және қаржылық емес капиталына қатысу,
шағылысу жіне жұтылу арқылы бизнестің реструктуризациясы, жылжымайтын
мүлікпен келісім жасау, консалтингтік және депозитті-кастодиандық
қызметтер.
Инвестициялық банктердің негізгі ауданы тұрақты процетті бағалы
қағаздарға салымдар болып табылады. Бағалы қағаздар банктер үшін өтімді
резервтердің бірі болғандықтан оларды таңдау барысында негізгі назар
сенімділікке беріледі. Банк жеке дара сауда жүргізуші ретінде өз портфелі
үшін бағалы қағаздарды сатып алады және сатады. Сауда операцияларды
жүргізудегі банктердің басты мақсаты – бірдей бағалы қағаздардың әртүрлі
курстарынан табысты алу. Бұл оепрациялар тез өткізілетіндіктен олар бағалы
қағаздарға курстардың теңестірілуіне мүмкіндік береді. Клиентпен бағалы
қағаздармен банкте жасалған мәмілелер тікелей деп аталады.
Коммерциялық банктер инвестициялық компаниялар рөлінде үшінші
тұлғалардың пайдасына бағалы қағаздарды орналастыру бойынша кепіл беруі
мүмкін. Бұл бағалы қағаздарды орналастырумен айналысатын эмиссионды
консорциумдар немесе инвестициялық компаниялардың тәуекелдерін сақтандыру
болып табылады.
Инвестициялық банктік филиалдар торын кеңейту арқылы коммерциялық
банктер халықаралық бағалы қағаздар нарығына шығады. Шетелдік филиалдардың
инвестициялық қызметі банктердің бағалы қағаздармен операциялар жүргізуге
шектеу салынатын елдердің банктерде кең масштабта болады.
Банктер уақытша бос ақша-қаражаттарды жинақтап және оны белсенді
қызмет ететін капиталға айналдырады. Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейлі банктердің дамуы әлі қарай даму үстінде.
Банктік қызметті клиент қызығушылығындағы белгілі бір іс-әрекеттерді
банктің орындауы деп айтуға болады.
Бірақ соңғы кезде банктік сфераның кеңеюіне байланысты, банктен
шығаралатын айналымдағы қаржылық міндеттемелерді сату-сатып алу сияқгы
қызмет көрсетумен байланысты емес, жаңа банктін өнімдер шықгы.
Кез-келген банктің өнім негізінде қандайда бір қажеттілікті
қанағаттандыру жатыр.
Мысалы, клиент ақша қаражаттары талап еткенге дейінгі депозитке салып
ғана қоймай, өзінің қажетілігін инкассация қызметтерінен, есептік
қызметтерінен, қаражаттарды электрондық аудару, инвестицияларды және
нақтылыкты басқару бойынша, шетел валютасын айырбастау бойынша қызметтерден
қанағаттандыруға мүмкіндігі бар. Басқаша сөзбен айтқанда банк үшін өзінің
өнімін ұсыну және тарату емес, одан өзінің клиенті үшін нақты пайда әкелу
маңызды.
Негізгі банк қызметтеріне нақ осы уақытты баяғыдай салымдарды тарту
және ссудаларды беру жатады. Осы қызметтер бойынша банктер процент
айырмашылығынан көп мөлшерде пайда алады.
Қазіргі кезде көптеген әмбебап банктер тәжірибелік банк кьізметінің
және қаржылық қызметінің барлық аспекттерін қамтитын өнімнің кең қатарыл
ұсынады. Сол уақытта басқа банктер бәсекелестік жағдайын ұстап қалу және
жаулап алу мақсатында қатал анықгалған қызмет түрлерін көрсетуге
мамандануға тырысады. Бір қызметті әр түрлі банктер әрқайсысы басқаша
көрсетеді.
Көрсетілетін банк қызметінің қатарының тез өсу қарқыны бүгінгі күнде
қызметшілерден жақсы білімді және өнімнің барлық модификацияларын талап
етеді, тек ғана өзінің банкі ғана емес, сонымен қатар банк ісінің әлемдік
тәжірибесіндегі де.
Қызметтердің жеке жеке түрлерін қарастыру үшін олардың
классификациясына келу қажет. Сонымен қатар классификация банктің өнім
жүйесінде анықгалып жатқан қызметтің орнын аныктауда көмектеседі.
Осындай классификациялардың бірнешеуі бар, бірақ олардың
анықгалған шарттылыктары бар. Мүмкін болатын жіктемесі
келтірілген.
Екінші деңгейдегі банктер несиелік қызметтердің алуан түрін көрсете
отырып, олармен шектеле қоймайды. Принцип бойынша банктің несиелік
қызметтерінің катары шексіз. Сондықган әрдайым оның жаңа түрлері пайда
болып отырады. Ол клиенттердің қажеттіліктерін максималды канағаттандыру
және банктің бәсекелестік қабілеттерін арттыру мақсатында жаңа қызмет
түрлерін өндеу бойынша жұмыс нәтижесі болып табылады. Ал енді банктің несие
операциярын жоғарыда келтірілген жекелеген белгілері бойынша топтарға
сәйкес қарастырамыз.
Инвестициялық операциялар – нарықтық экономика жағдайында екінші
деңгейдегі банктердің инвестициялық қызметі орындаусыз активті
операцияларды сапалы етеді деу қиын. Банк барлық тартылған қаражаттарын
дұрыс қолдануы мүмкін емес, олар есебінен ссуда беру арқылы банкпен тек
ссудалық операцияларды жүргізу жеткілікті пайда алуға мүмкіндік береді,
бірақ төмен деңгейі тәуекелді қамтамасыз етпейді. Банктер ссуда беріп,
олардың қайтарылмай тәуекелін өзіне алады. Сондықтан активті операцияларды
тек несиелік қызметтерімен ғана шектеліп қоймау қажет.
Банк өзінде бас қаражаттарын сақтап, сәйкесіне пайда алып ғана қоймай,
өтімділігі және диверсификациясына да көңіл бөлуі қажет. Бұл талаптарға
банктің инвестициялық операциялары толық жауап береді.
Банкте бар және алынатын бағалы қағаздар үлкен 2 топқа бөлінеді.
− бірінші резерв (несие инвестициялар)
− екінші резерв
Бірінші резервке жататын бағалы қағаздар, банктің табыстылық мақсатына
қызмет етеді.
Өз иелеріне жеткілікті табыс әкелетін көптеген бағалы қағаздар бар. Бұл
ұзақ уақыт аралығына каражат ағымын қамтамасыз ететін, мемлекеттік
облигация жөнінде айтылып жатыр. Бағалы қағаздың жоғары табыстылығы, оның
өтімділігінен көрінеді.
Екінші резервке жататын бағалы қағаздар, банктің өтімділігін үстау үшін
арналған. Өтімді активтер үлкен табыс әкелмейді. Бірақ бұл жоғары табыс
әкелетін бағалы кдғаздар автоматты түрде бірінші резервке жататындығын
білдірмейді.
Көбіне бағалы қағаздардың өтімділігі олардың өтеу мерзіміне тәуелді
болып келеді. Неғұрлым мерзімі аз болса, солғүрлым міңдеттеме өтімді. Өтеу
мерзімі үзақ бағалы кағаздар, үлкен табыс әкеледі, бірақ ақша нарығында
ставкалардың өзгеру нәтижесінде оның нарықтық құнымен төмендеуімен
байланысты үлкен тәуекелмен байланысты.
Екінші деңгейлі банктің инвестициялық байланысты келесідей бағдардан
қарастыруға болады.
− банктің инвестициялық саясаты;
− бағалы қағаздар нарығындағы операциялар,
− банктің басқа да қызметтері.
Екінші деңгейдегі банктер негізгі пайда бөлігін несиелік операциялар
өткізу нәтижесінде алады. Олардың орындалуына, депозиттерді қабылдауды
ұйымдастыру нәтижесіңце қаражат көздерінен алады. Банктердің инвестициялық
қызметі оларға қосымша табысты қамтамасыз етеді және тәуекедді төмендетуге
мүмкіндік береді. Сондықган банкгердің ұсынатын өнім қатары қосымша
қызметтер есебінен әрдайым ұзарып отырады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығы даму
үстінде. Оған мемлекет тез аяғынана тұрып кетуі үшін биржаға көбірек
инвестициялар тарылуын қадағалауда.
Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығының қалыптасуында проблемалар
жеткілікті. Қазақстан қор биржасының дамуына кері ықпалын тигізіп отырған
факторлар:
– жеткілікті дәрежеде қаржы құралдарының болмауы;
– туынды бағалы қағаздардың дамымауы;
– қатысушылар санының шектеулілігі;
– бағалы қағаздар нарығының құрамдастарындағы алып сатарлықтың
болмауы;
– АҚ-ның өздерінің қызметтерінің және олардың қаржылық есептерінің
ашық еместігі;
– корпоративтік басқарудың тиімділігінің төмен деңгейі.
Қазақстан Республикасының қаржылық секторының дамуының 2007-2011
жылдарға арналған Концепциясында жоғарыда аталған проблемаларды шешу
мақсатында Қазақстан қор нарығының дамуының келесідей бағыттары анықталды:
– акция нарығының дамуы;
– ұсынылатын қаржы құралдары спектрінің кеңеюі;
– бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының жетілдірілуі;
– бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылар қызметінің
пруденциалдық реттеуін жетілдіру және сонымен қатар тәуекелдерді
басқару жүйесін енгізу;
– туынды бағалы қағаздар нарығының дамуы.
Банктерді бағалы қағаздармен жұмысын кеңейтудегі жағымды шарттарға
қарамастан, қор нарығының қызметіне және сонымен байланысты қызмет көрсету
сферасының дамуына банктердің мүдделеріне кері әсер ететін субъективті және
объективті проблемалар бар. Оларға осы сферадағықызметтерінің тиімділігі
және мақсаттылығығындағы проблемалар заңнамалық проблемалар, ұймдастыру-
техникалық, психологиялық проблемаларды жатықзуға болады.
Банктер үлестік бағалы қағаздар –акциялардың көбірек активті
эмитенттері болып табылады. Кейбір банктер бірден акционерлік банктер
түрінде құрылса, екіншілері пайлық формадан акционерленген болып табылады.
Қарыздық сипаттағы бағалы қағаздарға қарағанда үлестік бағалы қағаздар
тартымдырақ.
Жақында ғана отандық банктердің шаруашылық субъектілермен қарым-
қатынасы туралы, яғни олардың нақты секторды несиелеуіне байланысты сынға
алынды. Қазақстандық экономикаға айналмалы және инвестициялық қаражаттар
жетпеді, яғни бұл қаражаттарға сұраныс несиелеумен де жаппады. Бұл сын
негізінен әділетті болды, бірақ бұл жылдары банктердің саясатын объективті
жағдайлармен түсіндіруге болады, яғни банкирлердің өздері бұны сапалы
қарыз алушылардың аздығымен және несиелеу үшін дәлелденген, анық жобалардың
жеткілікті көлемдерінің болмауымен байланыстырады.
Шындығына келетін болсақ, банктер мен нақты сектор арасындағы қарым-
қатынастың салқын болуы жоғарыда аталып өткен себептермен ғана
шектелмеді, яғни бұл жылдары банктердің инвестициялық қызметтерінің
шектеулі болуы негізінен нақты секторды несиелеудің жоғары жүйелі
тәуекелдердің болуымен байланысты, сонымен қатар несиелердің проценттерінің
жоғары болуына байланынсты қарыз алушылардың төлем қабілеттілігінің төмен
болуы, қарыз алушылардың қаржылық жағдайларының тұрақсыз болуы да өз әсерін
тигізді. Банктердің мүмкіндіктері де шектеулі болды, сонымен қатар табысты
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында да алуға да болатын, ал олардың
тәуекел деңгейі мейлінше төмен болатын. Сонымен бірге қаржылық сектордан
нақты секторға ақшалай ағымдардың шектеулігі басқада себептерге де
байланысты болатын.
Бұл жағдай 2000 жылдан бастап өзгере бастады және бүгінгі таңда банк
активтерінің 60%-і экономиканы несиелеуге бағытталған. Өндірістің өсумен
байланысты, сонымен қатар қаржылық нарықтың тұрақты дамуымен байланысты
және ресурстық базаның өсуімен байланысты банктер нақты секторды несиелеуге
байланысты өз қызметтерін қарқынды жоғарлатты. Банктердің несиелік портфелі
2006 жылы 1 086,6 млрд теңгені құраса, ал 2007 жылы 1 813,4 млрд теңгені
құрап отыр. Яғни банктердің несиелік портфелінің қарқынды өсуімен қатар,
банктердің нақты секторды несиелеуі де өте жоғары деңгейге жетті.
Сонымен қатар несиелер көлемінің көбеюіне тағы да бір әсер еткен фактор-
бұл банктердің ресурстық базаның қарқынды көбеюі болып отыр. Бұл
банктердің жеке және заңды тұлғаларға арналған депозиттерінің көбеюіне
байланысты болып отыр. Ресурстық базаның және меншікті капиталдың көбеюі
банктерге экономиканы несиелеуге және инвестициялауға үлкен мүмкіндік
туғызды. Сонымен қатар несиелеу көлемінің өсімі тек банк жүйесінің жалпы
активтерінің өсімімен ғана емес, сонымен бірге банктердің өздерінің
несиелік белсенділігіне де байланысты болып отыр. Активтер құрлымының
несиелік портфельге қарай өсу өзгерісі, бұл қаржылық нарықтың өзгеруіне
байланысты болып отыр. Яғни инфляция және девольвацияның салыстырмалы
жоғары емес деңгейі негізгі қаржылық инстументтердің табыс деңгейінің
төмендеуіне алып келді. Демек банктер мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында
және валюталық нарықта жоғары табыс алуынан айырылды, ал бұл өз кезегінде
банктердің несиелік операциялар көлемінің ұлғаюын талап етті, яғни негізгі
табыс көзі ретінде енді несиелік операциялар болды. Қазір банктердің
беретін несиелерінің негізгі бөлігі саудалық операцияларды қамтамасыз ету
үшін беріледі, бұл банктердің несиелік портфеліндегі барлық несиелерінің
үштен бірін құрап отыр. Несиелеу көлемі бойынша несиелер құрлымы аздаған
өзгеріске ұшырады, яғни несиелердің негізгі көлемі қарыз алушылардың
айналым капиталын толықтыру үшін алынады, яғни бұндай несиелердің барлық
берілетін несиелер көлемінің үштен екі бөлігін құрайды. Негізгі қорды алу
үшін, жаңа құрылыс жүргізу үшін, тұрғын үй сатып алу үшін несиелердің жалпы
үлесі төмендеді, бірақ нақты бұл мақсаттарға несиелер көлемі салыстырмалы
өсті. Сонымен қатар тұтыну және бағалы қағаздарды сатып алуға байланысты
несиелер көлемі жоғарлады.
Сонымен қатар осы өткен жылдарда болған өзегерістер несиелеу көлемінің
өсуімен қатар несие құрлымындағы экономиканың салалары және объектісі
бойынша несиелеуді өзгерткен жоқ деуге болады және несиені беру мерзімдері
бойынша осындай жағдайдың сақталуын көруге болады, яғни қысқа мерзімді
несиелердің көлемі несиелердің барлық көлемінен 50% шамасында қалып отыр.
Тұрақты өсуге байланыссыз айырбастау курсы өзегеріссіз қалуда, берілген
шетел валютасындағы несиелер көлемі 50%-тен аса шамасында қалып отыр.
Бірақ несиелер бойынша сыйақылар үлкен өзгерістерге ұшырады, яғни өткен
жылдарда қаржылық инструменттер бойынша табыстылық деңгейінің төмендеуіне
байланысты, несиелер бойынша проценттік ставкілердің төмендеу тенденциясы
да байқалды.
Соңғы жылдары несиелеу көлемінің жоғары өсімі нақты секторды несиелеуін
біршама ұлғайтты, бірақ банктердің несиелеу белсенділігі және қызметі әлі
де болса экономиканың қажеттіліктерін өтеген жоқ, яғни нақты секторды
несиелеу проблемеларын әлі де толығымен шешкен жоқ. Экономиканың несиелік
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін банктердің жалпы активтердің көлемін
және меншікті капиталын ұлғайту қажет. Бұл қазіргі уақыттағы Қазақстанның
экономикасының дамуындағы жағымды тенцияларының сақталуы банк жүйесіне
бірнеше жылдарды қажет етеді. Бұл тек банк жүйесіне ғана тәуелді емес,
сонымен қатар экономиканың дамуына және т.б. факторларға да байланысты
болып отыр.
Қорыта келе, отандық банк жүйесінің шектеулі мүмкіндіктеріне қарамастан
соңғы жылдарда несиелеуге байланысты болған өзгерістер, яғни несиелеу
көлемінің қарқанда өсуі, бұл экономиканың нақты секторын несиелеу оң
өзгерістерін айтуға болады. Егер алдымыздағы бірнеше жылдарда бұндай
тенденция сақталатын болса, яғни несиелеу көлемінің өсуінде жеткен
қарқындар сақталатын болса және банк жүйесінің қаржылық тұрақтылық деңгейі
сақталатын болса, онда отандық банктер өзінің негізгі қызметін, яғни
экономиканың нақты секторының тұтыну және инвестициялық мақсаттарын
қаржыландыру көрсете алды, мақсатқа жетті деп айтуға болады.
Активтерді орналастырған кезде банк активтер портфеліне әсер ететін
көптеген факторларды есепке алулары қажет, яғни табыстылық, тәуекел,
өтімділік және т.б. Банк активтерін орналастырған кезде олардың дұрыс және
тиімді орналастыруына аса назар аудару қажет. Егер банк өз активтерін дұрыс
орналастырмаса, онда банк өзіне қажетті табысты ала алмайды және қиын
жағдайларға ұшырауы мүмкін.
Тәуекел дәрежесі бойынша активтерді келесідей топтауға болады, яғни
банктің өзіне тиесілі тәуекел дәрежесін бағалау үшін банктің барлық
активтерін бес топқа бөледі және әр бір топқа құнды жоғалту мүмкіндігіне
байланысты өзіне тиесілі коэффициенттер белгіленген және коммерциялық
банктердің активтерін тәуекел дәрежесіне байланысты орналастыруының келесі
классификациясын қарастыруға болады:
– тәуекелі жоқ активтер – кассадағы қолма – қол ақшалар, Ұлттық
Банктің шоттарындағы қаражаттар, мемлекеттік қарыздық
міндеттемелер (дефолт мүмкіндігін есепке алмағанда, бірақ
тәжірибе көрсеткендей аздаған мүмкіндік болуы мүмкін);
– тәуекел дәрежесі 10%-ті құрайтын активтер – шетел банк –
корреспондент шоттарындағы қаражаттар;
– тәуекел дәрежесі 20%-ті құрайтын активтер – аймақтық және
жергілікті бағалы қағаздарына ақшалай салымдар;
– тәуекел дәрежесі 50%-ті құрайтын активтер – отандақ
коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттарындағы
қаражаттар, банкпен берілген гарантиялар және тапсырыстар;
– тәуекел дәрежесі 100%-ті құрайтын активтер – қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер мен банктің басқада инвестициялары.
Бірақ тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, соғұрлым жоғары табысты алу
мүмкіндігі де төмен болады. Сондықтан әр бір банк тәуекел дәрежесін
минимумдауға тырысады және бірнеше альтернативті шешімдерден тек тәуекел
дәрежесі төмен болатын шешімді қабылдайды, басқа жағынан қарасақ, тәуекел
деңгейі мен кәсіпкерлік белсенділіктің дәрежесінің, табыстылығының
оптималды қатынасын таңдау қажет. Ал оптималды қатынасқа тек тәуекелді
басқару (тәуекелді реттеу) процесінде ғана жетуге болады. Тәуекелді басқару
– сәйкес тәуекелді минимизациялауға және табыстылық пен тәуекелдің
оптималды қатынасын табуға және оған сәйкес тәуекелдің бағасына, болжамына,
сақталынуына бағытталынатын шара болып табылады.
Өтімділік банктің табыс алуымен байланысты болып келеді, бірақ
өтімділік көрсеткіштеріне талдау жүргізген уақытта жоғары өтімді қамтамасыз
ету банктің жоғары табыс ала алмауына алып келеді.
Өтімділікті басқару кезінде коммерциялық банктер өтімділікті қажет
деңгейінде ұстау проблемасымен кездеседі. Бұл банктің активтік және
пассивтік операцияларды жүргізу саясаты (бұл саясат нақты ақшалай нарық
жағдайын және жүргізілетін операциялардың ерекшеліктерін ескеру арқылы
жүзеге асырылады) арқылы жүзеге асады. Яғни банктер активтік және пасситік
операцияларды басқарудың сауатты саясатын жасаулары тиіс.
Мәліметтер базасы негізінде банктер күн сайын төлем қабілеттілік
көрсеткіштерінің және өтімділіктің мәнін ашулары қажет және төлем
қабілеттілік пен өтімділік нормаларын ескерумен банктің операцияларының
даму болашағына талдау жүргізулері қажет. Бұл қаражаттарды орналастыруға,
банктің меншікті қаражаттарын ұлғайтуға, басқа кәсіпорындар мен банктерде
банктің қатысуын кеңейтуге, яғни қосымша табыс көздерін іздестіруге және
коммерциялық банктердің төлем қабілеттілік және өтімділік туралы талаптарды
сақтаумен қатар жаңа операцияларын дамытуға мүмкіндік береді. Бұндай талдау
коммерциялық банктің төлем қабілеттілік пен өтімділік деңгейінің өзгерісін
көруге мүмкіндік береді және олар бойынша тұрақтандырудың уақытылы қажетті
шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Жоғары айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады, Казақстандық
коммерциялық банктер болашақта еншілес брокерлік компаниялар арқылы және
өздері Казақстандық қор нарығында басым рөл атқарады.
Инвестициялық тартымдылық деңгейі бойынша екінші орында евроноталар
болып табылады. Евроноталармен олардың өсуі 2005-2007 жылдары, бұл актив
түріне орналастыру көлемінің жоғарлауымен байланысты. Сонымен қатар, бүл
қаржылық құрал банкке өзінің жоғары өтімділігімен пайдалы, оны өтімділіктің
қосымша резерві ретінде қарастырады.
1.2 Инвестициялық банктердің портфелін қалыптастыру
Банктің инвестициялық портфельді қалыптастыру кезінде оның берілген
мазмұнына сәйкес жаңа инвестициялық қасиеті құрылады. Сонымен,
инвестициялық портфель құралында төмен тәуекел дәрежелі, белгілі
өтімділіктің болуы негізінде табыстың болжанған көлемі алынады.
Бағалы қағаздар портфелі бұл - бір немесе бірнеше заңды және жеке
тұлға меншігіндегі бағалы қағаздардың тізімі (жиынтығы). Әдетте бағалы
қағаздар портфелін құруда оларды басқару бойынша қызмет көрсететін қаржылық
талдаушылар, инвестициялық банктер, брокерлік компаниялар қызметтеріне
жүгінеді, себебі портфельге бағалы қағаздарды жинау бағалы қағаздарды сатып
алуда оның иесінің мақсатына байланысты.
Инвестициялық портфель – мақсатты бағытталған, белгіленген
инвестициялық стратегия негізінде инвестициялық объектіге салынған салымдар
жиынтығы. Осыған байланысты, инвестициялық портфельді құрудың негізгі
мақсаты инвестициялық саясат негізінде тиімді және тұрақты инвестициялық
салымдарды таңдау арқылы ойларды іске асыру болып табылады.
Банк жүйесі мен жалпы экономиканың сәтті дамуы банктердің инвестицияық
процессте беделді қызмет атқаруына себеп болады. Бір жағынан коммерциялық
банктердің қызметінің міндетті шартты ретінде экономикалық аяның тұрақты
болуы деп саналады, басқа жағынан алып қарасақ, экономикалық дамудың
тұрақтылығы көбіне банктік жүйенің икемді және тұрақты болуынан, яғни оның
нәтижелі қызмет көрсетуінен. Жеке банктердің қызығушылығы тәуекелдің төмен
дәрежесінде неғұрлым көбірек пайда табу. Экономиканың инвестициялануына
банктер тек қана жағымды, тиімді шарттар болғанда ғана қатысады.
Инвестициялық процессте банктердің жалпы алғанда негізгі бағыттары
мынадай:
– инвестициялық мақсаттағы банк өнімдерінің шоғырлануы;
– инвестициялық мазмұндағы несиелердің берілуі;
– салымдарды бағалы қағаздарға, пайға, үлестік қатысуларға салынуы
(банк есебінен де, клиент тапсырмасынан да).
Бұл бағыттар бір-бірімен өте тығыз байланысты. Капиталдарды, халықтың
жинақтарын, және тағы басқа да бос ақша құралдарын шоғырландыра отырып,
банктер олардан пайда табу мақсатында өз ресурстарын құрастырады. Ақша
құралдарын жинастыру операцияларының көлемі мен құрлымы – банктің несиелік
және инвестициялық портфельдеріне әсер ететін негізгі факторлар және
олардың инвестициялық қызметке жарамдылығының негізі.
Банктің инвестициялық қызметі екі түрлі қызмет көрсететін бизнес
ретінде қарастырылады: бағалы қағаздарды бірінші нарыққа шығару және
орналастыру; екінші ретті нарықта сатушы мен сатып алушыларды жолықтыру
брокерлік және диллерлік қызметтер арқылы.
Жоспарлы өкономика кезінде банктердің инвестициялық қызметі ретінде
қарыз алушыдарға ұзақ мерзімді несиелік капиталды ұсынуды және
шоғырландыруды қарастыратын. Бұл тұрғыдағы мәселелер сол кезгі жағдаймен
байланысты болып келген, ол кезде банктердің инвестициялық қызметі ретінде
ұзақ мерзімді несиелеу болып қарастырылды. Бәріне белгілі себептермен ол
кезде бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі мүмкін болған жоқ.
Инвестиция ретінде банк ресурстарын барлық бағыттар бойынша
орналастыру, табыс табу мақсатында ақша қаражаттарын белгілі мерзімге
негізделген операциялар жиынтығы деп қарастуруға болады. Бірінші жаірінші
жағдайда банктің активті операцияларының барлығы қарастырылса, ал
екіншісінде операциялардың құрлымы қарастырылады.
Банктік инвестициялардың өз экономикалық құрлымы бар. Банктің
инвестициялық қызметін микроэкономикалық тұрғыда – оны экономикалық субьект
ретінде қарастырса, онда банк инвестор ретінде өз қаржы құралдарын тікелей
және жанама пайда табу мақсатында белгілі мерзімге қаржылық активтерді және
нақты активтерді сатып алу үшін жұмсайды.
Сонымен қатар банктің инвестициялық қызметі қаржылық делдар ретінде
макроэкономикалық қызметті де атқарады. Бұл қасиетте банк шаруашылық
субьектердің инвестициялық сұранысын қанағаттандыру қызметін, нарықтық
экономика жағдайында ақша-несиелік түрде жинақтар мен қорларды инвестицияға
айналдырады. Сондықтан банктің инвестициялық қызметі макроэкономикалық
тұрғыда экономиканың инвестицияға деген сұранысын қанағаттандыру қызметі
деп есептеледі.
Сонымен банктің инвестициялық қызметі екі түрлі қарастырылады.
Экономикалық субьект (банк) ретінде қарастырса инвестициялық қызмет банк
табысын көбейтуге негізделген. Макроэкономикалық тұрғыда инвестициялық
қызмет қоғам капиталының өсуіне бағытталған.
Экономиканың дамуы позициясынан банктің инвестициялық қызметі тек қана
банктің пайда табуы емес, сонымен қатар қоғам деңгейінде де табысқа қол
жеткізу болып табылады (қоғам табысын қайта бөлу кезінде болатын, банктің
жеке табысын ұлғайтатын ивестициялық қызметтерден басқа). Сонымен
макроэкономиалық тұрғыдан банктің инвестициялық қызметі өндірістік негізде
жүргізілгенде көрініс табады.
Банктің өндіріске инвестициясы өндірістер мен ұйымдардың құрылуы мен
дамуына қажет, шаруашылық субьектердің капиталдық шығындарына банктің
қатысуы арқылы жүзеге асырылады. Бұл бірінші ретті нарықта орналасқан
үлестер, пайлар, акциялар, басқа бағалы қағаздарды сатып алу, инвестициялық
несиелендіру, инвестициялық жобаларды қаржыландыру арқылы жүргізіледі.
Коммерциялық банктің инвестициялық қызметін екі тұрғыдан қарастыру бір-
бірімен тығыз байланыста. Бұл байланыс негізінде объектерді жекешелендіру
нарығы мен бағалы қағаздар нарығының дамуы жатыр, олардың құралдары тікелей
немесе жанама түрде инвестициялық процесстің қызмет етуін құрайды.
Коммерциялық банктер инвестициялық қызмет барысында микроэкономикалық
тұрғыда жекешелендірілген өндірістің бағалы қағаздарын орналастыру арқылы
қатысады. Банктер басқару қызметін бірінші ретті нарықта орналасқан
өндірістің бағалы қағаздарын, акцияларын, пайларын сатып алу түрінде
жарғылық капиталға салым салу арқылы жүзеге асырады. Сондықтан
инвестициялық қызмет экономикадағы инвестициялық процесстің негізі ретінде
қарастырылады.
Қазақстан экономикасы жағдайында, бағалы қағаздар нарығының
спекулятивтік салымдарға толы болуы, тұрақсыздығы мен экономикаға
инвестициялаудың мәселерін шешуде ешқандай маңызды ролді ойнамауы, әлі ұзақ
мерзімге дейін несиелік түрде инвестициялық сұранысты қанағаттандыру
маңыздылығы сақталады. Сондықтан банктердің инвестициялық процесске
қатысуын зерттеу кезінде банктің инвестициялық қызметінің екі жақтығын
ескеру керек.
Банктің инвестициялық қызметінің индикаторлары ретінде келесі
көрсеткіштер қолданылуы мүмкін:
− коммерциялық банктердің инвестициялық ресурстарының көлемі;
− инвестициялық ресурстардың нақты индекстік бағасы;
− банк инвестицияларының көлемі;
− инвестициялық салымдардың жалпы банк активтеріндегі үлесі;
− объектілер бойынша банктік инвестициялардың құрлымдық
көрсеткіштері;
− банктің инвестициялық қызметінің тиімділік көрсеткіштері, соның
ішінде, инвестиция көлеміне есептелген активтердің өсуі, инвестиция
көлеміне есетелген пайданың өсуі;
− табысты қаржылық активтерге салымдармен салыстырғандағы
инвестициялардың өндірістік секторға альтернативті табыстылықғының
көрсеткіштері.
Салымдардың объектісі бойынша нақты экономикалық активтерге салыидар
және қаржылық активтерге салымдар деп қарастыруға болады. Банктік
инвестицияларды дифференциялған түрде объектілер бойынша қарастыруға
болады. Олар: инвестициялық несиелерге, қысқа мерзімді депозиттерге,
пайларға және үлестік қатысуларға, бағалы қағаздарға, жылжымайтын мүлікке,
қымбат бағалы тастар мен металдарға және тағы басқаларына салымдар деп
бөлуге болады.
Банктік инвестициялар салыну мақсаты бойынша тікелей және портфельді
болуы мүмкін. Тікелей инвестициялар инвестициялау объектісін басқаруға
бағытталады. Ал портфельді инвестициялар инвестициялық объектіні тікелей
басқару емес, проценттер мен дивидентер арқылы немесе активтердің нарықтық
бағасының көтерілуіне негізделген табыс табу мақсатында жүргізіледі.
Инвестициялардың салыну бағыты бойынша өндіріс пен ұйымның банк
тарапынан шаруашылық қызметіне қатыспай, тек қана құрылуы мен дамуына
бағытталуы мүмкін.
Инвестициялардың құралу көздері бойынша банктің өз инвестициялары және
банк есебінен жүргізу, және клиент тапсырмасы бойынша және клиент есебінен
банк жүргізуі мүмкін.
Инвестициялардың салыну мерзімі бойынша қысқа мерзімді (бір жылға
дейін), орташа (үш жылға дейін) және ұзақ мерзімді (үш жылдан артық) болуы
мүмкін.
Коммерциялық банктердің инвестициялары тәуекел түрлері бойынша, салыну
аймағы бойынша, салыну саласы және тағы басқа түлері бойынша бөлінуі
мүмкін.
Коммерциялық банктер өндіріс саласында инвестициялық қызметті
атқармайтын болса, нақты инвестицияларды олар нарықта қызмет жасайтын
жылжымайтын мүліктерге, бағалы металдарға, мүліктік және интелектуалдық
құқықтарға немесе өзінің материалды-техникалық жабдықтарын жақсартуға
жұмсауы мүмкін.
Жылжымайтын мүліктерге салым салу олардың нарықтық бағасының өсуі
немесе оларды жалға беру арқылы табыс табуға болады. Бірақ жылжымайтын
мүліктерге салым салу инвестицияны қаржыландыратын ұзақ мерзімді қаржы
көздерінің болуын талап етеді, сондықтан бұл істі көбінесе ірі банктер
жүзеге асырады.
Жылжымайтын мүлік нарығы негізгі үш тараптан тұрады: ғимараттар,
шаруашылық объектілер және жер учаскелері. Бұл бағыттардың қай саласынада
болмасын инвестициялар жасау банк қызметкерлерінің арасында әр саланың
білікті мамандарының болуын қажет етеді. Сонымен қатар бұл салаға салым
салу төмен өтімділікке әкеліп соғады. Сондықтан инвестициялық шешім
қабылдау барысында барлық көрсетілген факторларды және барлық ақпараттарды
талдап, жүйелі шешім қабылдау керек. Жылжымайтын мүлікке салым салу кезінде
объектінің жарамдылығы, орналасқан жері, көлемі, оны сатып алу немесе салу
керектігі, кейін оны ауыстыруға болатындығы талданып сараланады.
Бағалы металдар мен асыл тастарға салым салу банктің бірнеше мақсатына
сүйенеді. Олардың нарықтық бағасының көтерілуіне, бұл активтердің белгілі
уақытқа дейін өз құндылықтарын жоғалпауына, сақтану резервтері қызметін
атқаратындығына, осы ерекшеліктеріне негізделіп банк салым салуы мүмкін.
Бағалы металдар мен асыл тастарға банк инвестицияларын салу тез арада
пайда табуға негізделмеген. Бұл операцияларды ресурстық базасының
жеткілікті болуы немесе дұрыс бағаланбаған немесе бағасы анықталмаған
активтерге салым салу саясатын жүргізетін банктер жүзеге асырады, бірақ
болашақта олардан үлкен табыс күтеді. Бағалы металдар мен асыл тастарға
салым салу, жылжымайтын мүліктерге салым салудан қарағанда жоғары өтімді
болып келеді, сондықтан күтпеген жағдайлар туғанда оларды тез арада сатып
жіберуге болады.
Нақты инвестициялар жалпы банк инвестициясының көлемінің аз үлесін
құрайды. Қаржы-несиелік иститут ретінде банкке негізінен қаржылық
инвестицияларды жүргізгені абзал.
Банктің қаржылық инвестицияларына бағалы қағаздарға, басқа банктердегі
қысқа мерзімді депозиттерге, несиелік инвестицияларға, пайлар мен үлестік
қатысуларға салым салу жатады. Қор нарығының дамуы салдарынан бағалы
қағаздарға: борыштық міндеттемелерге (вексельдерге, депозиттік
сертификаттарға, мемлекеттік және муниципалды бағалы қағаздарға), үлестік
бағалы қағаздарға (акциялар), туында бағалы қағаздарға (деривативтер) салым
салу тиімді саналуда. Бағалы қағаздарға салымдарды банк өз есебінен (бактің
инвестициялық операциялары) және клиент тапсырмасы мен соның есебінен
(клиенттің инвестициялық операциялары) жүргізуі мүмкін. Банк басқа
банктердегі қысқс маерзімді депозиттерге салым салуы мүмкін.
Банк несиелік инвестицияларды төлемділік, мерзімділік және
қайтарымдылық, ол дегеніміз банк міндетті түрде қарыз сомасын және ол
бойынша проценттерды қайтарып алады, бірақ бірлескен шаруашылық қызметке
араласпау негізінде ұзақ мерзімді несие түрінде береді. Сонымена қатар бұл
несиелеу өзге несиелерден айырмашылығы бар, несиенің түпкілікті пайдалану
мақсаты, басқаларға қарағанда ұзаұ мерзімге және тәуекел дәрежесі жоғары.
Тәуекел дәрежесін төмендету мақсатында инвестициялық несиелеуді жүзеге
асыратын банктер қарыз алушыларға қосымша міндеттемелер жүктейді. Ең көп
таралған міндеттемелер келесідей болады:
− ұйымның басқару құқығын беретін акция бөлігін иемдену;
− үкімет немесе сенімді банктердің қаржылық кепілдік көрсетуі;
− жоғары өтімді кепілдің болуы;
− үлестік қатысу.
Инвестициялық несиенің ұзақ мерзімге берілуіне байланысты, несиелік
арызды немесе инвестициялық жобаны қарастыру барысында инвестициялық
тәуекелді анықтау кезінде, қарыз алушының несие кабілеттілігі және несие
тарихы ғана емес, және ұйымның қаржылық жағдайының динамикасы талданады.
Үлестік қатысуға, пайларға, акцияларға салым салу, инвестициялық
несиеден ерекшелігі, ұйымның шаруашылық қызметіне банктің араласуы болып
табылады. Банк ұйымның жарғылық капиталының қаржылық және қаржылық емес
мазмұнында қатысушысы және құрылтайшысы болып табылады.
Өндірістер мен ұйымдардың құрылуы мен дамуына банк инвестициялары екі
негізгі түрден тұрады: басқа ұйымдардың шаруашылық қызметіне салымдар және
банктің өз қызметіне салымдар. Банктің өндіріс немесе ұйымның шаруашылық
қызметіне инвестициялар салуы арқылы, олардың капиталдық шығындарына,
жарғылық капиталдарын құру немесе ұлғайту арқылы араласады. Ұйымның
акцияларын, пайларын, үлестерін сатып алу арқылы жарғылық капиталға
араласуы, банктер заң бойынша жарғылық капиталдың құрылтайшысы ретінде
берілетін барлық құқықтарға ие болады. Еншілес ұйымды құру мен оны дамытуға
салым салу банктің құрылтайшылық қызметіне араласуына негіз болады, өйткені
банк оның қаржылық және қаржылық емес құрылтайшысы болып табылады.
Коммерциялық банктердің құрылтайшылық ұйымдары болып, көбінесе қаржылық
саладағы (инвестициялық қорлар және компаниялар, брокерлік фирмалар,
инвестициялық кеңестер, лизингтік және факторингтік фирмалар, депозиттік
және клирингтік институттар, сақтандыру фирмалары, мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары, холдингтер, қаржылық топтар және тағы басқслары) немесе
қызмет көрсету саласында (қаржылық кеңестер беру, ақпараттар және тағы
басқалары).
Банктердің ұйымның немесе өндірістің шаруашылық қызметіне қатысуы
бірнеше жағдайларға байланысты:
− инвестицияларға қаржылық бақылау орнату;
− тәуекелдің диверсификациясы және банктік бизнестің табыстылығы;
− қызмет көрсету аймақтары мен клентерге көрсететін қызмет түрлерін
кеңейту арқылы банк беделін әр түрлі нарықтарда артыру;
− еншілес қаржылық иституттар құру арқылы ресурстік және клиенттік
базаны ұлғайту;
− еншілес ұйымдар арқылы банкке келетін ақша құралдарының ағымын
ұлғайту;
− банкке заңды айнала жұмыс істейтін, рұқсат етілмейтін
операцияларды ұлғайту (өндіріс саласында, материалдық құндылықтармен
сауда-саттық және сақтандыру).
Еншілес ұйымдарды инвестиция арқылы, олады құру мен дамыту өндірістік
және өндірістік емес сипатты иеленуі мүмкін.
Өндірістік инвестициялар, банктің шаруашылық субьектілердің капиталдық
шығындарына қатысуы, инвестициялық несиелерді беру және инвестициялық
жобаларды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Коммерциялық банктер
несиені беру, акционерлеу, жарғылық капиталды құру немесе ұлғайту, лизинг
беру арқылы инвестициялық жобаларды қаржыландыра алады.
Инвестициялық жобаға инвестициялау арқылы банк тек қана пайда таппайды,
сонымен қатар құрылған немесе қайта құрылған ұйымды басқару құқығына ие
болады. Инвестициялық жобаға тікелей қатысуы арқылы банктің жалпы басқару
стратегиясын құруына себепші болады. Бұл жобаны қаржыландыру мен оны тиімді
басқаруға деген қарым-қатынасты жақсартады.
Қазақстандық банктер өндіріс орындары мен ұйымдардың құрылуы мен
дамуына инвестициялауы проценттер мен дивидентерге ғана қызығушылықпен
емес, экономикалық нәтижелерге: нарықта өз беделін күшеуті, қосымша
клентерді тарту және тағы басқа қызметтер көрсетуге бағытталады.
Инвестициялаудың бірден-бір тұжырымы ретінде ұйымды басқаруға қол жеткізу
болып табылады.
Банктердің өндіріс орындарына инвестицияларды жұмсауы күтпеген жағымсыз
жағдайлар туғызуы мүмкін. Банктердің қаржылық емес ұйымдарға көп көңіл
бөлуі банктік тәуекелдің жоғарлауна, және банктік жүйенің тұрақтылығы мен
сенімділігінің төмендеуіне әкеліп соғады. Соған байланысты банктердің
шаруашылық қызметке араласуын шетейтін заңдар мен нормативтік актілер бар.
Банктің өз қызметіне ивестициялар салуы өзінің материалды-техникалық
базасы мен ұйдастырушылық қызметін жақсартуға жұмсалады. Бұл салымдардың
бағыты, банктің осы салымдар арқылы қандай мәселелерді жүзеге асыратынына
байланысты анықталады. Инвестицияның бағыты бойынша:
− банк қызметінің тиімділігін артыру мақсатындағы инвестициялар.
Олар банктік жоғалтуларды төмендетуге бағытталған техникалық
жабдықтарды жақсартуға, банктік қызметтерді ұйымдастырудың жаңа
сатысына шығуға, еңбек ету жағдайын жақсартуға, қызметкерлерді
үйретуге, сапалы талдау жүргізуге бағытталған;
− банктік қызметтерді диверсификациялау мен кеңейтуге бағытталған
инвестициялар. Бұл инвестициялар банктің ресурстық және клиенттік
базасын ұлғайтуға, банктік операцияларды көбейтуге, жаңа банктік
қызметтерді жүзеге аыра алатын жаңа бөлімшелер құруға бағытталады;
− мемлекеттік қадағалау органдарының қойған талаптарына сай болуға
бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялар банктік қызметті
белгіленген жағдайлар бойынша жүргізу үшін қадағалау органдарының
қойған талаптарын қанағаттандыруға жұмсалады.
Банктің өзінің дамуына салынған инвестициялардың тиімділігі, жасалған
қаржылық шығындардың арқасында банктің қаржылық жағдайының жақсаруы немесе
банктің жоғары деңгейге көтерілуі салдарынан көрінеді. Өз қызметіне
инвестициялау көлемі мен құрлымы, нақты техника-экономикалық есептеулер
нәтижесіне сүйеніп іске асуы қажет. Қажет болған көлемнен артық мөлшерде
инвестициялау өтімділіктің өзгеруіне, банк табысының азаюына және банк
қызметіндегі тиімділіктің төмендеуіне алып келеді.
Банктің экономикалық қызығушылығы, коммерциялық ұйым ретінде, банктің
операцияларының өтімділігі мен тұрақтылығын сақтай отырып, олардың
пайдалылығын қамтамасыз ету болады. Банктің инвестициясын бағалау кезінде
негізінен үш қағидалы әдіске жүгінеді. Олар: табыстылық, тәуекел және
өтімділік.
Табыстылық, өтімділік және тәуекел аралырында тұрақты кері байланыстар
бар. Табыстылық артатын болса, онда өтімділік төмендеп, тәуекел дәрежесі
артады. Осыған байланысты саралаушылар әр түрлі активтердің инвестициялық
қасиеттерінің өзгеруіне байланысты өлшеу шкаласын, матрицаларды, бірнеше
топ активтерінің бағасының өсуі немесе өзгеруіне байланысты, өтімділікке
байланысты жасайды. Коммерциялық банктердің инвестициялық салымдарының
мазмұны негізгі инвестициялық қасиеттерге сәйкес келуі 1 кестеде
көрсетілген.
Бұл бағалау көрсеткендей барлық инвестициялық талаптарға сай келетін
инвестициялық құндылықтың жоқ екеніндігі. 1-кестеде көрсетілген ақпараттар
орташа есеппен алынған. Егер банк облигацияларды қызмет ету мерзімінен
бұрын проценттік мөлшерлемінің жоғарлау кезінде сататын болса, онда олардың
табыстылығы теріс болуы мүмкін. Акциялар бойынша дивиденд түрінде
табыстылықтың болмауы немесе өте аз болуы мүмкін. Бірақ акция бағамының өсу
мүмкіндігін қарастырсақ, онда табыстық жоғары болуы мүмкін. Сонымен қатар,
егер акция бағамы төмендейтін болса, онда табыстылықтың орнына жоғалтулар
болуы ғажап емес.
Кесте 1 – Банктің инвестициялық объектілерінің мазмұны
Салым объектілері Табыстылық Өтімділік Тәуекел
Инвестициялық несиелер + - +
Қысқа мерзімді депозиттер +- - -
Акциялар +- +- +
Пайлар, үлестік қатысулар +- +- +
Процент мөлшерлемесі тұрақты бағалы + +- +-
қағаздар
Мемлекеттік бағалы қағаздар +- + -
Жылжымайтын мүлік +- - +
Бағалы металдар мен асыл тастар - +- -
Ескерту – қолданылған әдебиеттер негізінде құрастырылған
Пайлар мен үлестік қатысуларға салым әр түрлі болып келеді. Ол
инвестициялқ объектінің мазмұны мен салым мақсатына байланысты. Бағалы
металдар мен асыл тастарға салым тұрақты табысты қамтамасыз етпейді, бұл
активтердің бағасының өзгерунен табыстылық деңгейі анықталады.
Жылжымайтын мүліктерге салым салу тұрақты табыс алып келелуі мүмкін,
егер олар кейінен жалға берілетін болған жағдайда. Жер учаскелеріне салым
салу арқылы пайда табуға болады. Егер кейін сол учаскелерді ірі құрылыс
компаниялары құрылыс жүргізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: Инвестициялық банктер және олардың қаржы нарығындағы қызметі
Орындаған:
______________________
Ғылыми жетекші:
_______________________
мазмұны
КІРІCПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 қаржы нарығындағы инвестициялық банктердің теориялық 6
негіздеРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
1.1Инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің мазмұны 6
мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
1.2Инвестициялық банктердің портфелін 13
қалыптастыру ... ... ... ... ... .
1.3Инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің шетелдік21
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
2 инвестициялық банктердің Қаржы нарығындағы ҚыЗМЕТІН 28
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
2.1Нарықтық экономика жағдайында банктердің қаржы нарығындағы 28
қызметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2Қаржы нарығында өндірісті дамыту үшін инвестициялардың ішкі 33
және сыртқы көздеріне әсер етуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 инвестициялық банктердің Қаржы нарығындағы қызметін жетілдіру 48
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚоЛдАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі Жеке капиталды инвестициялаудың
жаңа мүмкіншіліктерінің пайда болуына байланысты елдің қор нарығының даму
қарқыны, сонымен қатар қаржы құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуымен
байланысты Үкіметтің 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы
халқының инвестициялық мәдениетін және қаржылық сауаттылығын дамыту
бағдарламасы қабылданғанын айта кеткен жөн. Бұл бағдарламаның басты мақсаты
елдің экономикалық өсуі үшін халық жинағын тартуды қамтамасыз ету және
инвестициялық белсенділігін жоғарылату болып табылады.
Алғашқы жолдаудан бері арада он жылдай уақыт өтті. Осы уақыт аралығында
жасалған жұмыстардың нәтижелері жақсы деп нық сеніммен айта аламыз.
Президентіміз алға қойған мақсатқа жету үшін ауқымды шаралар жүргізудің
арқасында қазіргі кезде біз экономикалық дамуға қол жеткіздік деп айтуға
болады. Еліміздің экономикасы, сонымен қатар басқа да салалары жоғары
қарқынды даму үстінде.
ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына 2006 жылы
1 наурызында Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы атты жолдауында: Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық
үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған
жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да
болса өзіне лайық “орнын” иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға
жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз.
Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз
керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады, қатысуға тиіс те, өйткені олар біздің жаһандық экономикаға
кірігуімізге жәрдемдеседі әрі сол арқылы біздің қолайлы экономикалық-
географиялық жағдайымызға және қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді.
2007 жылы ақпанның 28-ші жұлдызында Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында: Біз осы заманғы әлемде
Қазақстанға және қазақстандықтарға лайықты орын, бүкіл ел халқының әл-
ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі жақсаруын қамтамасыз ету үшін
сыртқы рыноктарға шығып, сенімді орнығуға міндеттіміз. Бұл жолда Қазақстан
мен өңірдің нақты жағдайын ескеріп, әрі әлемнің озық мемлекеттерінің
жетістіктерін өзімізде іске асыра отырып, біздің: біріншіден, қандай да бір
табыстарға қолымыз жетіп үлгерген секторларды жаңғырта жаңарту қарқынын
жеделдете түсуіміз қажет; екіншіден, жаңғырта жаңартуды ешқандай алалаусыз
Қазақстан экономикасы мен әлеуметтік өмірінің барлық салаларына тарату
керек, – деп еліміздің дамуы, экономикамыздың өсуі үшін Қазақстанды
жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолын таңдап алғандығы жайында баяндап
берді.
Осындай секторлардың бірі қаржы нарығының негізі болып табылатын банк
жүйесі деп айта аламыз. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін
экономикалық салада бірнеше реформалар жүргізілді. Осы реформалардың
нәтижесінде бұрынғы әкімшіл-әміршіл экономикалық жүйенің орнына Қазақстан
нарықтық экономика жүйесіне көшті. Еліміздегі барлық экономикалық салалар
өзгеріске ұшырады. Міне сол кезде Қазақстанда екі деңгейлі банк жүйесі
қалыптасты.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар.
Ұлттық Банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк жүйесінің
бірінші деңгейіне жатады. Қазақстан Республикасының заң актісімен
белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму Банкін
қоспағанда, өзге банкілердің бәрі банк жүйесінің екінші деңгейіне жатады.
Екінші деңгейдегі банктер халыққа түрлі банктік қызметтер көрсетеді,
сол операциялары нәтижесінде проценттік және басқа да комиссиялық
табыстарды алады.
Елдің экономикасы үшін екінші деңгейдегі банктердің маңызы зор және
сонымен қатар олардың қаржылық жағдайы мен тұрақтылығының деңгейінің де
жоғары болуы маңызды. Егер де мемлекеттің қаржы нарығы тұрақты, банктерінің
қаржылық жағдайы жақсы және сенімді болса, онда елдегі басқа да
экономикалық салалар одан әрі дами түседі, өндіріс көлемі артады, яғни
халықтың әл-ауқаты жақсарады.
Еліміздің беделді қаржыгерлердің бірі Бикбаев А. өзінің бір сөзінде:
Жаһанданудың күшеюі және Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру
жағдайында елдің бәсекеге қабілетті банк жүйесін дамыту бойынша жұмыстар
жүргізу керек. Халықаралық нарықтарда Қазақстанның қаржылық институттарының
белсенді қызметі әмбебап тәжірибе алуға мүмкіндік береді, елімізге деген
инвестициялық қызығушылықты арттырады, арзан және ұзақ мерзімді қаржылық
қаражаттарды тарту мүмкіндіктерін кеңейтеді. Осы мәселелерді ары қарай
дамытуда Қазақстан Даму Банкінің орны еркше.,-деп отанымыздың қаржылық
нарығының тұрақтылығы мен экономикамыздағы банктердің, соның ішінде,
Қазақстан Даму Банкінің орнын көрсетті.
Банктердің қаржылық жағдайы олардың қаржылық және шаруашылық қызметін,
яғни олардың активтері мен пассивтерін басқару тиімділігінің жалпылама
сипаттамасы болып табылады. Банктердің қаржылық жағдайын үш негізгі
құрылымдық бөлімдер бойынша талдау – банктің активтерін сапалы басқаруды
талдау, банктің пассивтерін сапалы басқаруды талдау және банктің қаржылық
жағдайының негізгі көрсеткіштерін талдау – банктің қызметін жүйелі және
комплексті тұрғыдан зерттеу және бағалауға мүмкіндік береді.
Инвестициялар бойыша бірнеше еңбектердің авторы Игонина Л.Л.:
Банктердің инвестициялық процестерге қатысуы, олардың қызмет түрлерінің
көбеюімен қатар, өз пайдасын жоғарлату мүмкіндіктеріне ие болып және жалпы
мемлекет экономикасын өркендетуде де маңызды орын алады,- деп жазған еді.
Бұл басқарудың стратегиялық мақсаты – сапалы, масштабты және үнемі өсіп
отыратын таза проценттік табыстың ағымын құру, яғни өтімділік пен
тәуекелділіктің қажетті деңгейін ұстап тұрып қаражаттарды тарту мен
орналастырудың проценттік мөлшерлемелерінің айырмасын мейлінше өсіру.
Диплом жұмысының мақсаты – қаржы нарығындағы инвестициялық банктердің
инвестициялық портфелін қалыптастыру және басқару әдістерін зерттеп, оның
жетілдіру жолдарын іздеу болып табылады.
Мақсатпен байланысты дипломдық жұмыстың жазылуының келесідей
міндеттерін бөлуге болады:
− қаржы нарығындағы инвестициялық банктердің теориялық негіздері
− инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің мазмұны мен
мәні
− инвестициялық банктердің портфелін қалыптастыру
− инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің шетелдік
тәжірибесі
− инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметін талдау
− нарықтық экономика жағдайында банктердің қаржы нарығындағы
қызметтерін талдау
− инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметін жетілдіру
жолдары.
Жұмыстың зерттеу объектісі – қаржы нарығындағы инвестициялық банктер.
Жұмыстың зеттеу пәні инвестициялық банктердің портфелін қалыптастыру
кезіндегі экономикалық қатынастар жиынтығы.
Диплом жұмысының жаңалығы ретінде қазіргі кездегі инвестициялық банктің
қаржы нарығындағы мәселелерді жолдары ұсынылады.
Диплом жұмысының негізгі бөлімі кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, 2 суреттен, 9 кестеден тұрады.
1 қаржы нарығындағы инвестициялық банктердің теориялық негіздеРІ
1.1 Инвестициялық банктердің қаржы нарығындағы қызметінің мазмұны мен
мәні
Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында қаржы нарығының
сараптамашыларының пікірі бойынша жаңа типтегі инвестициялық банктер
құрылды. Олардың ерекшеліктері: әлемнің әр алуан айлағында масштабыты
келісімдер жасауға мүмкіндік беретін әрекеттің жаһандық көрінісі және үлкен
еркін капиталдың болуы; операцияның тиімділік өсімі мен кірістің тұрақты
көлемін қамтамасыз ететін әртараптандырылған және кешенді қызметтердің
толық жинағы; активті басқаруға қажет өзіндік бизнестің құрылуы (зейнетақы
және инвестициялық қор жолымен) бұл арқылы брокерлік жүйенің дамуы
көмегімен ұсақ және орта салымшылармен операциялар жүргізуге болады.
Бұл жағдайда инвестициялық қызмет нарығының дамуының негізгі бағыттары
болып капитал концентрациясы және инвестициялық – банктік сферадағы билік
жаһандық олигополяның құрылуы, коммерциялық және инвестициялық бантктер
арасындағы қырлары болып табылады.
Инвестициялық банктер әрекетінің негізгі бағыттары мыналар: бағалы
қағаздармен операция жасау, ұзақмерзімді несиелерді ұсыну, инвестициялық
жобаларды қаржыландыру, қаржылық және қаржылық емес капиталына қатысу,
шағылысу жіне жұтылу арқылы бизнестің реструктуризациясы, жылжымайтын
мүлікпен келісім жасау, консалтингтік және депозитті-кастодиандық
қызметтер.
Инвестициялық банктердің негізгі ауданы тұрақты процетті бағалы
қағаздарға салымдар болып табылады. Бағалы қағаздар банктер үшін өтімді
резервтердің бірі болғандықтан оларды таңдау барысында негізгі назар
сенімділікке беріледі. Банк жеке дара сауда жүргізуші ретінде өз портфелі
үшін бағалы қағаздарды сатып алады және сатады. Сауда операцияларды
жүргізудегі банктердің басты мақсаты – бірдей бағалы қағаздардың әртүрлі
курстарынан табысты алу. Бұл оепрациялар тез өткізілетіндіктен олар бағалы
қағаздарға курстардың теңестірілуіне мүмкіндік береді. Клиентпен бағалы
қағаздармен банкте жасалған мәмілелер тікелей деп аталады.
Коммерциялық банктер инвестициялық компаниялар рөлінде үшінші
тұлғалардың пайдасына бағалы қағаздарды орналастыру бойынша кепіл беруі
мүмкін. Бұл бағалы қағаздарды орналастырумен айналысатын эмиссионды
консорциумдар немесе инвестициялық компаниялардың тәуекелдерін сақтандыру
болып табылады.
Инвестициялық банктік филиалдар торын кеңейту арқылы коммерциялық
банктер халықаралық бағалы қағаздар нарығына шығады. Шетелдік филиалдардың
инвестициялық қызметі банктердің бағалы қағаздармен операциялар жүргізуге
шектеу салынатын елдердің банктерде кең масштабта болады.
Банктер уақытша бос ақша-қаражаттарды жинақтап және оны белсенді
қызмет ететін капиталға айналдырады. Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейлі банктердің дамуы әлі қарай даму үстінде.
Банктік қызметті клиент қызығушылығындағы белгілі бір іс-әрекеттерді
банктің орындауы деп айтуға болады.
Бірақ соңғы кезде банктік сфераның кеңеюіне байланысты, банктен
шығаралатын айналымдағы қаржылық міндеттемелерді сату-сатып алу сияқгы
қызмет көрсетумен байланысты емес, жаңа банктін өнімдер шықгы.
Кез-келген банктің өнім негізінде қандайда бір қажеттілікті
қанағаттандыру жатыр.
Мысалы, клиент ақша қаражаттары талап еткенге дейінгі депозитке салып
ғана қоймай, өзінің қажетілігін инкассация қызметтерінен, есептік
қызметтерінен, қаражаттарды электрондық аудару, инвестицияларды және
нақтылыкты басқару бойынша, шетел валютасын айырбастау бойынша қызметтерден
қанағаттандыруға мүмкіндігі бар. Басқаша сөзбен айтқанда банк үшін өзінің
өнімін ұсыну және тарату емес, одан өзінің клиенті үшін нақты пайда әкелу
маңызды.
Негізгі банк қызметтеріне нақ осы уақытты баяғыдай салымдарды тарту
және ссудаларды беру жатады. Осы қызметтер бойынша банктер процент
айырмашылығынан көп мөлшерде пайда алады.
Қазіргі кезде көптеген әмбебап банктер тәжірибелік банк кьізметінің
және қаржылық қызметінің барлық аспекттерін қамтитын өнімнің кең қатарыл
ұсынады. Сол уақытта басқа банктер бәсекелестік жағдайын ұстап қалу және
жаулап алу мақсатында қатал анықгалған қызмет түрлерін көрсетуге
мамандануға тырысады. Бір қызметті әр түрлі банктер әрқайсысы басқаша
көрсетеді.
Көрсетілетін банк қызметінің қатарының тез өсу қарқыны бүгінгі күнде
қызметшілерден жақсы білімді және өнімнің барлық модификацияларын талап
етеді, тек ғана өзінің банкі ғана емес, сонымен қатар банк ісінің әлемдік
тәжірибесіндегі де.
Қызметтердің жеке жеке түрлерін қарастыру үшін олардың
классификациясына келу қажет. Сонымен қатар классификация банктің өнім
жүйесінде анықгалып жатқан қызметтің орнын аныктауда көмектеседі.
Осындай классификациялардың бірнешеуі бар, бірақ олардың
анықгалған шарттылыктары бар. Мүмкін болатын жіктемесі
келтірілген.
Екінші деңгейдегі банктер несиелік қызметтердің алуан түрін көрсете
отырып, олармен шектеле қоймайды. Принцип бойынша банктің несиелік
қызметтерінің катары шексіз. Сондықган әрдайым оның жаңа түрлері пайда
болып отырады. Ол клиенттердің қажеттіліктерін максималды канағаттандыру
және банктің бәсекелестік қабілеттерін арттыру мақсатында жаңа қызмет
түрлерін өндеу бойынша жұмыс нәтижесі болып табылады. Ал енді банктің несие
операциярын жоғарыда келтірілген жекелеген белгілері бойынша топтарға
сәйкес қарастырамыз.
Инвестициялық операциялар – нарықтық экономика жағдайында екінші
деңгейдегі банктердің инвестициялық қызметі орындаусыз активті
операцияларды сапалы етеді деу қиын. Банк барлық тартылған қаражаттарын
дұрыс қолдануы мүмкін емес, олар есебінен ссуда беру арқылы банкпен тек
ссудалық операцияларды жүргізу жеткілікті пайда алуға мүмкіндік береді,
бірақ төмен деңгейі тәуекелді қамтамасыз етпейді. Банктер ссуда беріп,
олардың қайтарылмай тәуекелін өзіне алады. Сондықтан активті операцияларды
тек несиелік қызметтерімен ғана шектеліп қоймау қажет.
Банк өзінде бас қаражаттарын сақтап, сәйкесіне пайда алып ғана қоймай,
өтімділігі және диверсификациясына да көңіл бөлуі қажет. Бұл талаптарға
банктің инвестициялық операциялары толық жауап береді.
Банкте бар және алынатын бағалы қағаздар үлкен 2 топқа бөлінеді.
− бірінші резерв (несие инвестициялар)
− екінші резерв
Бірінші резервке жататын бағалы қағаздар, банктің табыстылық мақсатына
қызмет етеді.
Өз иелеріне жеткілікті табыс әкелетін көптеген бағалы қағаздар бар. Бұл
ұзақ уақыт аралығына каражат ағымын қамтамасыз ететін, мемлекеттік
облигация жөнінде айтылып жатыр. Бағалы қағаздың жоғары табыстылығы, оның
өтімділігінен көрінеді.
Екінші резервке жататын бағалы қағаздар, банктің өтімділігін үстау үшін
арналған. Өтімді активтер үлкен табыс әкелмейді. Бірақ бұл жоғары табыс
әкелетін бағалы кдғаздар автоматты түрде бірінші резервке жататындығын
білдірмейді.
Көбіне бағалы қағаздардың өтімділігі олардың өтеу мерзіміне тәуелді
болып келеді. Неғұрлым мерзімі аз болса, солғүрлым міңдеттеме өтімді. Өтеу
мерзімі үзақ бағалы кағаздар, үлкен табыс әкеледі, бірақ ақша нарығында
ставкалардың өзгеру нәтижесінде оның нарықтық құнымен төмендеуімен
байланысты үлкен тәуекелмен байланысты.
Екінші деңгейлі банктің инвестициялық байланысты келесідей бағдардан
қарастыруға болады.
− банктің инвестициялық саясаты;
− бағалы қағаздар нарығындағы операциялар,
− банктің басқа да қызметтері.
Екінші деңгейдегі банктер негізгі пайда бөлігін несиелік операциялар
өткізу нәтижесінде алады. Олардың орындалуына, депозиттерді қабылдауды
ұйымдастыру нәтижесіңце қаражат көздерінен алады. Банктердің инвестициялық
қызметі оларға қосымша табысты қамтамасыз етеді және тәуекедді төмендетуге
мүмкіндік береді. Сондықган банкгердің ұсынатын өнім қатары қосымша
қызметтер есебінен әрдайым ұзарып отырады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығы даму
үстінде. Оған мемлекет тез аяғынана тұрып кетуі үшін биржаға көбірек
инвестициялар тарылуын қадағалауда.
Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығының қалыптасуында проблемалар
жеткілікті. Қазақстан қор биржасының дамуына кері ықпалын тигізіп отырған
факторлар:
– жеткілікті дәрежеде қаржы құралдарының болмауы;
– туынды бағалы қағаздардың дамымауы;
– қатысушылар санының шектеулілігі;
– бағалы қағаздар нарығының құрамдастарындағы алып сатарлықтың
болмауы;
– АҚ-ның өздерінің қызметтерінің және олардың қаржылық есептерінің
ашық еместігі;
– корпоративтік басқарудың тиімділігінің төмен деңгейі.
Қазақстан Республикасының қаржылық секторының дамуының 2007-2011
жылдарға арналған Концепциясында жоғарыда аталған проблемаларды шешу
мақсатында Қазақстан қор нарығының дамуының келесідей бағыттары анықталды:
– акция нарығының дамуы;
– ұсынылатын қаржы құралдары спектрінің кеңеюі;
– бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының жетілдірілуі;
– бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылар қызметінің
пруденциалдық реттеуін жетілдіру және сонымен қатар тәуекелдерді
басқару жүйесін енгізу;
– туынды бағалы қағаздар нарығының дамуы.
Банктерді бағалы қағаздармен жұмысын кеңейтудегі жағымды шарттарға
қарамастан, қор нарығының қызметіне және сонымен байланысты қызмет көрсету
сферасының дамуына банктердің мүдделеріне кері әсер ететін субъективті және
объективті проблемалар бар. Оларға осы сферадағықызметтерінің тиімділігі
және мақсаттылығығындағы проблемалар заңнамалық проблемалар, ұймдастыру-
техникалық, психологиялық проблемаларды жатықзуға болады.
Банктер үлестік бағалы қағаздар –акциялардың көбірек активті
эмитенттері болып табылады. Кейбір банктер бірден акционерлік банктер
түрінде құрылса, екіншілері пайлық формадан акционерленген болып табылады.
Қарыздық сипаттағы бағалы қағаздарға қарағанда үлестік бағалы қағаздар
тартымдырақ.
Жақында ғана отандық банктердің шаруашылық субъектілермен қарым-
қатынасы туралы, яғни олардың нақты секторды несиелеуіне байланысты сынға
алынды. Қазақстандық экономикаға айналмалы және инвестициялық қаражаттар
жетпеді, яғни бұл қаражаттарға сұраныс несиелеумен де жаппады. Бұл сын
негізінен әділетті болды, бірақ бұл жылдары банктердің саясатын объективті
жағдайлармен түсіндіруге болады, яғни банкирлердің өздері бұны сапалы
қарыз алушылардың аздығымен және несиелеу үшін дәлелденген, анық жобалардың
жеткілікті көлемдерінің болмауымен байланыстырады.
Шындығына келетін болсақ, банктер мен нақты сектор арасындағы қарым-
қатынастың салқын болуы жоғарыда аталып өткен себептермен ғана
шектелмеді, яғни бұл жылдары банктердің инвестициялық қызметтерінің
шектеулі болуы негізінен нақты секторды несиелеудің жоғары жүйелі
тәуекелдердің болуымен байланысты, сонымен қатар несиелердің проценттерінің
жоғары болуына байланынсты қарыз алушылардың төлем қабілеттілігінің төмен
болуы, қарыз алушылардың қаржылық жағдайларының тұрақсыз болуы да өз әсерін
тигізді. Банктердің мүмкіндіктері де шектеулі болды, сонымен қатар табысты
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында да алуға да болатын, ал олардың
тәуекел деңгейі мейлінше төмен болатын. Сонымен бірге қаржылық сектордан
нақты секторға ақшалай ағымдардың шектеулігі басқада себептерге де
байланысты болатын.
Бұл жағдай 2000 жылдан бастап өзгере бастады және бүгінгі таңда банк
активтерінің 60%-і экономиканы несиелеуге бағытталған. Өндірістің өсумен
байланысты, сонымен қатар қаржылық нарықтың тұрақты дамуымен байланысты
және ресурстық базаның өсуімен байланысты банктер нақты секторды несиелеуге
байланысты өз қызметтерін қарқынды жоғарлатты. Банктердің несиелік портфелі
2006 жылы 1 086,6 млрд теңгені құраса, ал 2007 жылы 1 813,4 млрд теңгені
құрап отыр. Яғни банктердің несиелік портфелінің қарқынды өсуімен қатар,
банктердің нақты секторды несиелеуі де өте жоғары деңгейге жетті.
Сонымен қатар несиелер көлемінің көбеюіне тағы да бір әсер еткен фактор-
бұл банктердің ресурстық базаның қарқынды көбеюі болып отыр. Бұл
банктердің жеке және заңды тұлғаларға арналған депозиттерінің көбеюіне
байланысты болып отыр. Ресурстық базаның және меншікті капиталдың көбеюі
банктерге экономиканы несиелеуге және инвестициялауға үлкен мүмкіндік
туғызды. Сонымен қатар несиелеу көлемінің өсімі тек банк жүйесінің жалпы
активтерінің өсімімен ғана емес, сонымен бірге банктердің өздерінің
несиелік белсенділігіне де байланысты болып отыр. Активтер құрлымының
несиелік портфельге қарай өсу өзгерісі, бұл қаржылық нарықтың өзгеруіне
байланысты болып отыр. Яғни инфляция және девольвацияның салыстырмалы
жоғары емес деңгейі негізгі қаржылық инстументтердің табыс деңгейінің
төмендеуіне алып келді. Демек банктер мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында
және валюталық нарықта жоғары табыс алуынан айырылды, ал бұл өз кезегінде
банктердің несиелік операциялар көлемінің ұлғаюын талап етті, яғни негізгі
табыс көзі ретінде енді несиелік операциялар болды. Қазір банктердің
беретін несиелерінің негізгі бөлігі саудалық операцияларды қамтамасыз ету
үшін беріледі, бұл банктердің несиелік портфеліндегі барлық несиелерінің
үштен бірін құрап отыр. Несиелеу көлемі бойынша несиелер құрлымы аздаған
өзгеріске ұшырады, яғни несиелердің негізгі көлемі қарыз алушылардың
айналым капиталын толықтыру үшін алынады, яғни бұндай несиелердің барлық
берілетін несиелер көлемінің үштен екі бөлігін құрайды. Негізгі қорды алу
үшін, жаңа құрылыс жүргізу үшін, тұрғын үй сатып алу үшін несиелердің жалпы
үлесі төмендеді, бірақ нақты бұл мақсаттарға несиелер көлемі салыстырмалы
өсті. Сонымен қатар тұтыну және бағалы қағаздарды сатып алуға байланысты
несиелер көлемі жоғарлады.
Сонымен қатар осы өткен жылдарда болған өзегерістер несиелеу көлемінің
өсуімен қатар несие құрлымындағы экономиканың салалары және объектісі
бойынша несиелеуді өзгерткен жоқ деуге болады және несиені беру мерзімдері
бойынша осындай жағдайдың сақталуын көруге болады, яғни қысқа мерзімді
несиелердің көлемі несиелердің барлық көлемінен 50% шамасында қалып отыр.
Тұрақты өсуге байланыссыз айырбастау курсы өзегеріссіз қалуда, берілген
шетел валютасындағы несиелер көлемі 50%-тен аса шамасында қалып отыр.
Бірақ несиелер бойынша сыйақылар үлкен өзгерістерге ұшырады, яғни өткен
жылдарда қаржылық инструменттер бойынша табыстылық деңгейінің төмендеуіне
байланысты, несиелер бойынша проценттік ставкілердің төмендеу тенденциясы
да байқалды.
Соңғы жылдары несиелеу көлемінің жоғары өсімі нақты секторды несиелеуін
біршама ұлғайтты, бірақ банктердің несиелеу белсенділігі және қызметі әлі
де болса экономиканың қажеттіліктерін өтеген жоқ, яғни нақты секторды
несиелеу проблемеларын әлі де толығымен шешкен жоқ. Экономиканың несиелік
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін банктердің жалпы активтердің көлемін
және меншікті капиталын ұлғайту қажет. Бұл қазіргі уақыттағы Қазақстанның
экономикасының дамуындағы жағымды тенцияларының сақталуы банк жүйесіне
бірнеше жылдарды қажет етеді. Бұл тек банк жүйесіне ғана тәуелді емес,
сонымен қатар экономиканың дамуына және т.б. факторларға да байланысты
болып отыр.
Қорыта келе, отандық банк жүйесінің шектеулі мүмкіндіктеріне қарамастан
соңғы жылдарда несиелеуге байланысты болған өзгерістер, яғни несиелеу
көлемінің қарқанда өсуі, бұл экономиканың нақты секторын несиелеу оң
өзгерістерін айтуға болады. Егер алдымыздағы бірнеше жылдарда бұндай
тенденция сақталатын болса, яғни несиелеу көлемінің өсуінде жеткен
қарқындар сақталатын болса және банк жүйесінің қаржылық тұрақтылық деңгейі
сақталатын болса, онда отандық банктер өзінің негізгі қызметін, яғни
экономиканың нақты секторының тұтыну және инвестициялық мақсаттарын
қаржыландыру көрсете алды, мақсатқа жетті деп айтуға болады.
Активтерді орналастырған кезде банк активтер портфеліне әсер ететін
көптеген факторларды есепке алулары қажет, яғни табыстылық, тәуекел,
өтімділік және т.б. Банк активтерін орналастырған кезде олардың дұрыс және
тиімді орналастыруына аса назар аудару қажет. Егер банк өз активтерін дұрыс
орналастырмаса, онда банк өзіне қажетті табысты ала алмайды және қиын
жағдайларға ұшырауы мүмкін.
Тәуекел дәрежесі бойынша активтерді келесідей топтауға болады, яғни
банктің өзіне тиесілі тәуекел дәрежесін бағалау үшін банктің барлық
активтерін бес топқа бөледі және әр бір топқа құнды жоғалту мүмкіндігіне
байланысты өзіне тиесілі коэффициенттер белгіленген және коммерциялық
банктердің активтерін тәуекел дәрежесіне байланысты орналастыруының келесі
классификациясын қарастыруға болады:
– тәуекелі жоқ активтер – кассадағы қолма – қол ақшалар, Ұлттық
Банктің шоттарындағы қаражаттар, мемлекеттік қарыздық
міндеттемелер (дефолт мүмкіндігін есепке алмағанда, бірақ
тәжірибе көрсеткендей аздаған мүмкіндік болуы мүмкін);
– тәуекел дәрежесі 10%-ті құрайтын активтер – шетел банк –
корреспондент шоттарындағы қаражаттар;
– тәуекел дәрежесі 20%-ті құрайтын активтер – аймақтық және
жергілікті бағалы қағаздарына ақшалай салымдар;
– тәуекел дәрежесі 50%-ті құрайтын активтер – отандақ
коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттарындағы
қаражаттар, банкпен берілген гарантиялар және тапсырыстар;
– тәуекел дәрежесі 100%-ті құрайтын активтер – қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер мен банктің басқада инвестициялары.
Бірақ тәуекел деңгейі неғұрлым төмен болса, соғұрлым жоғары табысты алу
мүмкіндігі де төмен болады. Сондықтан әр бір банк тәуекел дәрежесін
минимумдауға тырысады және бірнеше альтернативті шешімдерден тек тәуекел
дәрежесі төмен болатын шешімді қабылдайды, басқа жағынан қарасақ, тәуекел
деңгейі мен кәсіпкерлік белсенділіктің дәрежесінің, табыстылығының
оптималды қатынасын таңдау қажет. Ал оптималды қатынасқа тек тәуекелді
басқару (тәуекелді реттеу) процесінде ғана жетуге болады. Тәуекелді басқару
– сәйкес тәуекелді минимизациялауға және табыстылық пен тәуекелдің
оптималды қатынасын табуға және оған сәйкес тәуекелдің бағасына, болжамына,
сақталынуына бағытталынатын шара болып табылады.
Өтімділік банктің табыс алуымен байланысты болып келеді, бірақ
өтімділік көрсеткіштеріне талдау жүргізген уақытта жоғары өтімді қамтамасыз
ету банктің жоғары табыс ала алмауына алып келеді.
Өтімділікті басқару кезінде коммерциялық банктер өтімділікті қажет
деңгейінде ұстау проблемасымен кездеседі. Бұл банктің активтік және
пассивтік операцияларды жүргізу саясаты (бұл саясат нақты ақшалай нарық
жағдайын және жүргізілетін операциялардың ерекшеліктерін ескеру арқылы
жүзеге асырылады) арқылы жүзеге асады. Яғни банктер активтік және пасситік
операцияларды басқарудың сауатты саясатын жасаулары тиіс.
Мәліметтер базасы негізінде банктер күн сайын төлем қабілеттілік
көрсеткіштерінің және өтімділіктің мәнін ашулары қажет және төлем
қабілеттілік пен өтімділік нормаларын ескерумен банктің операцияларының
даму болашағына талдау жүргізулері қажет. Бұл қаражаттарды орналастыруға,
банктің меншікті қаражаттарын ұлғайтуға, басқа кәсіпорындар мен банктерде
банктің қатысуын кеңейтуге, яғни қосымша табыс көздерін іздестіруге және
коммерциялық банктердің төлем қабілеттілік және өтімділік туралы талаптарды
сақтаумен қатар жаңа операцияларын дамытуға мүмкіндік береді. Бұндай талдау
коммерциялық банктің төлем қабілеттілік пен өтімділік деңгейінің өзгерісін
көруге мүмкіндік береді және олар бойынша тұрақтандырудың уақытылы қажетті
шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Жоғары айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады, Казақстандық
коммерциялық банктер болашақта еншілес брокерлік компаниялар арқылы және
өздері Казақстандық қор нарығында басым рөл атқарады.
Инвестициялық тартымдылық деңгейі бойынша екінші орында евроноталар
болып табылады. Евроноталармен олардың өсуі 2005-2007 жылдары, бұл актив
түріне орналастыру көлемінің жоғарлауымен байланысты. Сонымен қатар, бүл
қаржылық құрал банкке өзінің жоғары өтімділігімен пайдалы, оны өтімділіктің
қосымша резерві ретінде қарастырады.
1.2 Инвестициялық банктердің портфелін қалыптастыру
Банктің инвестициялық портфельді қалыптастыру кезінде оның берілген
мазмұнына сәйкес жаңа инвестициялық қасиеті құрылады. Сонымен,
инвестициялық портфель құралында төмен тәуекел дәрежелі, белгілі
өтімділіктің болуы негізінде табыстың болжанған көлемі алынады.
Бағалы қағаздар портфелі бұл - бір немесе бірнеше заңды және жеке
тұлға меншігіндегі бағалы қағаздардың тізімі (жиынтығы). Әдетте бағалы
қағаздар портфелін құруда оларды басқару бойынша қызмет көрсететін қаржылық
талдаушылар, инвестициялық банктер, брокерлік компаниялар қызметтеріне
жүгінеді, себебі портфельге бағалы қағаздарды жинау бағалы қағаздарды сатып
алуда оның иесінің мақсатына байланысты.
Инвестициялық портфель – мақсатты бағытталған, белгіленген
инвестициялық стратегия негізінде инвестициялық объектіге салынған салымдар
жиынтығы. Осыған байланысты, инвестициялық портфельді құрудың негізгі
мақсаты инвестициялық саясат негізінде тиімді және тұрақты инвестициялық
салымдарды таңдау арқылы ойларды іске асыру болып табылады.
Банк жүйесі мен жалпы экономиканың сәтті дамуы банктердің инвестицияық
процессте беделді қызмет атқаруына себеп болады. Бір жағынан коммерциялық
банктердің қызметінің міндетті шартты ретінде экономикалық аяның тұрақты
болуы деп саналады, басқа жағынан алып қарасақ, экономикалық дамудың
тұрақтылығы көбіне банктік жүйенің икемді және тұрақты болуынан, яғни оның
нәтижелі қызмет көрсетуінен. Жеке банктердің қызығушылығы тәуекелдің төмен
дәрежесінде неғұрлым көбірек пайда табу. Экономиканың инвестициялануына
банктер тек қана жағымды, тиімді шарттар болғанда ғана қатысады.
Инвестициялық процессте банктердің жалпы алғанда негізгі бағыттары
мынадай:
– инвестициялық мақсаттағы банк өнімдерінің шоғырлануы;
– инвестициялық мазмұндағы несиелердің берілуі;
– салымдарды бағалы қағаздарға, пайға, үлестік қатысуларға салынуы
(банк есебінен де, клиент тапсырмасынан да).
Бұл бағыттар бір-бірімен өте тығыз байланысты. Капиталдарды, халықтың
жинақтарын, және тағы басқа да бос ақша құралдарын шоғырландыра отырып,
банктер олардан пайда табу мақсатында өз ресурстарын құрастырады. Ақша
құралдарын жинастыру операцияларының көлемі мен құрлымы – банктің несиелік
және инвестициялық портфельдеріне әсер ететін негізгі факторлар және
олардың инвестициялық қызметке жарамдылығының негізі.
Банктің инвестициялық қызметі екі түрлі қызмет көрсететін бизнес
ретінде қарастырылады: бағалы қағаздарды бірінші нарыққа шығару және
орналастыру; екінші ретті нарықта сатушы мен сатып алушыларды жолықтыру
брокерлік және диллерлік қызметтер арқылы.
Жоспарлы өкономика кезінде банктердің инвестициялық қызметі ретінде
қарыз алушыдарға ұзақ мерзімді несиелік капиталды ұсынуды және
шоғырландыруды қарастыратын. Бұл тұрғыдағы мәселелер сол кезгі жағдаймен
байланысты болып келген, ол кезде банктердің инвестициялық қызметі ретінде
ұзақ мерзімді несиелеу болып қарастырылды. Бәріне белгілі себептермен ол
кезде бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі мүмкін болған жоқ.
Инвестиция ретінде банк ресурстарын барлық бағыттар бойынша
орналастыру, табыс табу мақсатында ақша қаражаттарын белгілі мерзімге
негізделген операциялар жиынтығы деп қарастуруға болады. Бірінші жаірінші
жағдайда банктің активті операцияларының барлығы қарастырылса, ал
екіншісінде операциялардың құрлымы қарастырылады.
Банктік инвестициялардың өз экономикалық құрлымы бар. Банктің
инвестициялық қызметін микроэкономикалық тұрғыда – оны экономикалық субьект
ретінде қарастырса, онда банк инвестор ретінде өз қаржы құралдарын тікелей
және жанама пайда табу мақсатында белгілі мерзімге қаржылық активтерді және
нақты активтерді сатып алу үшін жұмсайды.
Сонымен қатар банктің инвестициялық қызметі қаржылық делдар ретінде
макроэкономикалық қызметті де атқарады. Бұл қасиетте банк шаруашылық
субьектердің инвестициялық сұранысын қанағаттандыру қызметін, нарықтық
экономика жағдайында ақша-несиелік түрде жинақтар мен қорларды инвестицияға
айналдырады. Сондықтан банктің инвестициялық қызметі макроэкономикалық
тұрғыда экономиканың инвестицияға деген сұранысын қанағаттандыру қызметі
деп есептеледі.
Сонымен банктің инвестициялық қызметі екі түрлі қарастырылады.
Экономикалық субьект (банк) ретінде қарастырса инвестициялық қызмет банк
табысын көбейтуге негізделген. Макроэкономикалық тұрғыда инвестициялық
қызмет қоғам капиталының өсуіне бағытталған.
Экономиканың дамуы позициясынан банктің инвестициялық қызметі тек қана
банктің пайда табуы емес, сонымен қатар қоғам деңгейінде де табысқа қол
жеткізу болып табылады (қоғам табысын қайта бөлу кезінде болатын, банктің
жеке табысын ұлғайтатын ивестициялық қызметтерден басқа). Сонымен
макроэкономиалық тұрғыдан банктің инвестициялық қызметі өндірістік негізде
жүргізілгенде көрініс табады.
Банктің өндіріске инвестициясы өндірістер мен ұйымдардың құрылуы мен
дамуына қажет, шаруашылық субьектердің капиталдық шығындарына банктің
қатысуы арқылы жүзеге асырылады. Бұл бірінші ретті нарықта орналасқан
үлестер, пайлар, акциялар, басқа бағалы қағаздарды сатып алу, инвестициялық
несиелендіру, инвестициялық жобаларды қаржыландыру арқылы жүргізіледі.
Коммерциялық банктің инвестициялық қызметін екі тұрғыдан қарастыру бір-
бірімен тығыз байланыста. Бұл байланыс негізінде объектерді жекешелендіру
нарығы мен бағалы қағаздар нарығының дамуы жатыр, олардың құралдары тікелей
немесе жанама түрде инвестициялық процесстің қызмет етуін құрайды.
Коммерциялық банктер инвестициялық қызмет барысында микроэкономикалық
тұрғыда жекешелендірілген өндірістің бағалы қағаздарын орналастыру арқылы
қатысады. Банктер басқару қызметін бірінші ретті нарықта орналасқан
өндірістің бағалы қағаздарын, акцияларын, пайларын сатып алу түрінде
жарғылық капиталға салым салу арқылы жүзеге асырады. Сондықтан
инвестициялық қызмет экономикадағы инвестициялық процесстің негізі ретінде
қарастырылады.
Қазақстан экономикасы жағдайында, бағалы қағаздар нарығының
спекулятивтік салымдарға толы болуы, тұрақсыздығы мен экономикаға
инвестициялаудың мәселерін шешуде ешқандай маңызды ролді ойнамауы, әлі ұзақ
мерзімге дейін несиелік түрде инвестициялық сұранысты қанағаттандыру
маңыздылығы сақталады. Сондықтан банктердің инвестициялық процесске
қатысуын зерттеу кезінде банктің инвестициялық қызметінің екі жақтығын
ескеру керек.
Банктің инвестициялық қызметінің индикаторлары ретінде келесі
көрсеткіштер қолданылуы мүмкін:
− коммерциялық банктердің инвестициялық ресурстарының көлемі;
− инвестициялық ресурстардың нақты индекстік бағасы;
− банк инвестицияларының көлемі;
− инвестициялық салымдардың жалпы банк активтеріндегі үлесі;
− объектілер бойынша банктік инвестициялардың құрлымдық
көрсеткіштері;
− банктің инвестициялық қызметінің тиімділік көрсеткіштері, соның
ішінде, инвестиция көлеміне есептелген активтердің өсуі, инвестиция
көлеміне есетелген пайданың өсуі;
− табысты қаржылық активтерге салымдармен салыстырғандағы
инвестициялардың өндірістік секторға альтернативті табыстылықғының
көрсеткіштері.
Салымдардың объектісі бойынша нақты экономикалық активтерге салыидар
және қаржылық активтерге салымдар деп қарастыруға болады. Банктік
инвестицияларды дифференциялған түрде объектілер бойынша қарастыруға
болады. Олар: инвестициялық несиелерге, қысқа мерзімді депозиттерге,
пайларға және үлестік қатысуларға, бағалы қағаздарға, жылжымайтын мүлікке,
қымбат бағалы тастар мен металдарға және тағы басқаларына салымдар деп
бөлуге болады.
Банктік инвестициялар салыну мақсаты бойынша тікелей және портфельді
болуы мүмкін. Тікелей инвестициялар инвестициялау объектісін басқаруға
бағытталады. Ал портфельді инвестициялар инвестициялық объектіні тікелей
басқару емес, проценттер мен дивидентер арқылы немесе активтердің нарықтық
бағасының көтерілуіне негізделген табыс табу мақсатында жүргізіледі.
Инвестициялардың салыну бағыты бойынша өндіріс пен ұйымның банк
тарапынан шаруашылық қызметіне қатыспай, тек қана құрылуы мен дамуына
бағытталуы мүмкін.
Инвестициялардың құралу көздері бойынша банктің өз инвестициялары және
банк есебінен жүргізу, және клиент тапсырмасы бойынша және клиент есебінен
банк жүргізуі мүмкін.
Инвестициялардың салыну мерзімі бойынша қысқа мерзімді (бір жылға
дейін), орташа (үш жылға дейін) және ұзақ мерзімді (үш жылдан артық) болуы
мүмкін.
Коммерциялық банктердің инвестициялары тәуекел түрлері бойынша, салыну
аймағы бойынша, салыну саласы және тағы басқа түлері бойынша бөлінуі
мүмкін.
Коммерциялық банктер өндіріс саласында инвестициялық қызметті
атқармайтын болса, нақты инвестицияларды олар нарықта қызмет жасайтын
жылжымайтын мүліктерге, бағалы металдарға, мүліктік және интелектуалдық
құқықтарға немесе өзінің материалды-техникалық жабдықтарын жақсартуға
жұмсауы мүмкін.
Жылжымайтын мүліктерге салым салу олардың нарықтық бағасының өсуі
немесе оларды жалға беру арқылы табыс табуға болады. Бірақ жылжымайтын
мүліктерге салым салу инвестицияны қаржыландыратын ұзақ мерзімді қаржы
көздерінің болуын талап етеді, сондықтан бұл істі көбінесе ірі банктер
жүзеге асырады.
Жылжымайтын мүлік нарығы негізгі үш тараптан тұрады: ғимараттар,
шаруашылық объектілер және жер учаскелері. Бұл бағыттардың қай саласынада
болмасын инвестициялар жасау банк қызметкерлерінің арасында әр саланың
білікті мамандарының болуын қажет етеді. Сонымен қатар бұл салаға салым
салу төмен өтімділікке әкеліп соғады. Сондықтан инвестициялық шешім
қабылдау барысында барлық көрсетілген факторларды және барлық ақпараттарды
талдап, жүйелі шешім қабылдау керек. Жылжымайтын мүлікке салым салу кезінде
объектінің жарамдылығы, орналасқан жері, көлемі, оны сатып алу немесе салу
керектігі, кейін оны ауыстыруға болатындығы талданып сараланады.
Бағалы металдар мен асыл тастарға салым салу банктің бірнеше мақсатына
сүйенеді. Олардың нарықтық бағасының көтерілуіне, бұл активтердің белгілі
уақытқа дейін өз құндылықтарын жоғалпауына, сақтану резервтері қызметін
атқаратындығына, осы ерекшеліктеріне негізделіп банк салым салуы мүмкін.
Бағалы металдар мен асыл тастарға банк инвестицияларын салу тез арада
пайда табуға негізделмеген. Бұл операцияларды ресурстық базасының
жеткілікті болуы немесе дұрыс бағаланбаған немесе бағасы анықталмаған
активтерге салым салу саясатын жүргізетін банктер жүзеге асырады, бірақ
болашақта олардан үлкен табыс күтеді. Бағалы металдар мен асыл тастарға
салым салу, жылжымайтын мүліктерге салым салудан қарағанда жоғары өтімді
болып келеді, сондықтан күтпеген жағдайлар туғанда оларды тез арада сатып
жіберуге болады.
Нақты инвестициялар жалпы банк инвестициясының көлемінің аз үлесін
құрайды. Қаржы-несиелік иститут ретінде банкке негізінен қаржылық
инвестицияларды жүргізгені абзал.
Банктің қаржылық инвестицияларына бағалы қағаздарға, басқа банктердегі
қысқа мерзімді депозиттерге, несиелік инвестицияларға, пайлар мен үлестік
қатысуларға салым салу жатады. Қор нарығының дамуы салдарынан бағалы
қағаздарға: борыштық міндеттемелерге (вексельдерге, депозиттік
сертификаттарға, мемлекеттік және муниципалды бағалы қағаздарға), үлестік
бағалы қағаздарға (акциялар), туында бағалы қағаздарға (деривативтер) салым
салу тиімді саналуда. Бағалы қағаздарға салымдарды банк өз есебінен (бактің
инвестициялық операциялары) және клиент тапсырмасы мен соның есебінен
(клиенттің инвестициялық операциялары) жүргізуі мүмкін. Банк басқа
банктердегі қысқс маерзімді депозиттерге салым салуы мүмкін.
Банк несиелік инвестицияларды төлемділік, мерзімділік және
қайтарымдылық, ол дегеніміз банк міндетті түрде қарыз сомасын және ол
бойынша проценттерды қайтарып алады, бірақ бірлескен шаруашылық қызметке
араласпау негізінде ұзақ мерзімді несие түрінде береді. Сонымена қатар бұл
несиелеу өзге несиелерден айырмашылығы бар, несиенің түпкілікті пайдалану
мақсаты, басқаларға қарағанда ұзаұ мерзімге және тәуекел дәрежесі жоғары.
Тәуекел дәрежесін төмендету мақсатында инвестициялық несиелеуді жүзеге
асыратын банктер қарыз алушыларға қосымша міндеттемелер жүктейді. Ең көп
таралған міндеттемелер келесідей болады:
− ұйымның басқару құқығын беретін акция бөлігін иемдену;
− үкімет немесе сенімді банктердің қаржылық кепілдік көрсетуі;
− жоғары өтімді кепілдің болуы;
− үлестік қатысу.
Инвестициялық несиенің ұзақ мерзімге берілуіне байланысты, несиелік
арызды немесе инвестициялық жобаны қарастыру барысында инвестициялық
тәуекелді анықтау кезінде, қарыз алушының несие кабілеттілігі және несие
тарихы ғана емес, және ұйымның қаржылық жағдайының динамикасы талданады.
Үлестік қатысуға, пайларға, акцияларға салым салу, инвестициялық
несиеден ерекшелігі, ұйымның шаруашылық қызметіне банктің араласуы болып
табылады. Банк ұйымның жарғылық капиталының қаржылық және қаржылық емес
мазмұнында қатысушысы және құрылтайшысы болып табылады.
Өндірістер мен ұйымдардың құрылуы мен дамуына банк инвестициялары екі
негізгі түрден тұрады: басқа ұйымдардың шаруашылық қызметіне салымдар және
банктің өз қызметіне салымдар. Банктің өндіріс немесе ұйымның шаруашылық
қызметіне инвестициялар салуы арқылы, олардың капиталдық шығындарына,
жарғылық капиталдарын құру немесе ұлғайту арқылы араласады. Ұйымның
акцияларын, пайларын, үлестерін сатып алу арқылы жарғылық капиталға
араласуы, банктер заң бойынша жарғылық капиталдың құрылтайшысы ретінде
берілетін барлық құқықтарға ие болады. Еншілес ұйымды құру мен оны дамытуға
салым салу банктің құрылтайшылық қызметіне араласуына негіз болады, өйткені
банк оның қаржылық және қаржылық емес құрылтайшысы болып табылады.
Коммерциялық банктердің құрылтайшылық ұйымдары болып, көбінесе қаржылық
саладағы (инвестициялық қорлар және компаниялар, брокерлік фирмалар,
инвестициялық кеңестер, лизингтік және факторингтік фирмалар, депозиттік
және клирингтік институттар, сақтандыру фирмалары, мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары, холдингтер, қаржылық топтар және тағы басқслары) немесе
қызмет көрсету саласында (қаржылық кеңестер беру, ақпараттар және тағы
басқалары).
Банктердің ұйымның немесе өндірістің шаруашылық қызметіне қатысуы
бірнеше жағдайларға байланысты:
− инвестицияларға қаржылық бақылау орнату;
− тәуекелдің диверсификациясы және банктік бизнестің табыстылығы;
− қызмет көрсету аймақтары мен клентерге көрсететін қызмет түрлерін
кеңейту арқылы банк беделін әр түрлі нарықтарда артыру;
− еншілес қаржылық иституттар құру арқылы ресурстік және клиенттік
базаны ұлғайту;
− еншілес ұйымдар арқылы банкке келетін ақша құралдарының ағымын
ұлғайту;
− банкке заңды айнала жұмыс істейтін, рұқсат етілмейтін
операцияларды ұлғайту (өндіріс саласында, материалдық құндылықтармен
сауда-саттық және сақтандыру).
Еншілес ұйымдарды инвестиция арқылы, олады құру мен дамыту өндірістік
және өндірістік емес сипатты иеленуі мүмкін.
Өндірістік инвестициялар, банктің шаруашылық субьектілердің капиталдық
шығындарына қатысуы, инвестициялық несиелерді беру және инвестициялық
жобаларды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Коммерциялық банктер
несиені беру, акционерлеу, жарғылық капиталды құру немесе ұлғайту, лизинг
беру арқылы инвестициялық жобаларды қаржыландыра алады.
Инвестициялық жобаға инвестициялау арқылы банк тек қана пайда таппайды,
сонымен қатар құрылған немесе қайта құрылған ұйымды басқару құқығына ие
болады. Инвестициялық жобаға тікелей қатысуы арқылы банктің жалпы басқару
стратегиясын құруына себепші болады. Бұл жобаны қаржыландыру мен оны тиімді
басқаруға деген қарым-қатынасты жақсартады.
Қазақстандық банктер өндіріс орындары мен ұйымдардың құрылуы мен
дамуына инвестициялауы проценттер мен дивидентерге ғана қызығушылықпен
емес, экономикалық нәтижелерге: нарықта өз беделін күшеуті, қосымша
клентерді тарту және тағы басқа қызметтер көрсетуге бағытталады.
Инвестициялаудың бірден-бір тұжырымы ретінде ұйымды басқаруға қол жеткізу
болып табылады.
Банктердің өндіріс орындарына инвестицияларды жұмсауы күтпеген жағымсыз
жағдайлар туғызуы мүмкін. Банктердің қаржылық емес ұйымдарға көп көңіл
бөлуі банктік тәуекелдің жоғарлауна, және банктік жүйенің тұрақтылығы мен
сенімділігінің төмендеуіне әкеліп соғады. Соған байланысты банктердің
шаруашылық қызметке араласуын шетейтін заңдар мен нормативтік актілер бар.
Банктің өз қызметіне ивестициялар салуы өзінің материалды-техникалық
базасы мен ұйдастырушылық қызметін жақсартуға жұмсалады. Бұл салымдардың
бағыты, банктің осы салымдар арқылы қандай мәселелерді жүзеге асыратынына
байланысты анықталады. Инвестицияның бағыты бойынша:
− банк қызметінің тиімділігін артыру мақсатындағы инвестициялар.
Олар банктік жоғалтуларды төмендетуге бағытталған техникалық
жабдықтарды жақсартуға, банктік қызметтерді ұйымдастырудың жаңа
сатысына шығуға, еңбек ету жағдайын жақсартуға, қызметкерлерді
үйретуге, сапалы талдау жүргізуге бағытталған;
− банктік қызметтерді диверсификациялау мен кеңейтуге бағытталған
инвестициялар. Бұл инвестициялар банктің ресурстық және клиенттік
базасын ұлғайтуға, банктік операцияларды көбейтуге, жаңа банктік
қызметтерді жүзеге аыра алатын жаңа бөлімшелер құруға бағытталады;
− мемлекеттік қадағалау органдарының қойған талаптарына сай болуға
бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялар банктік қызметті
белгіленген жағдайлар бойынша жүргізу үшін қадағалау органдарының
қойған талаптарын қанағаттандыруға жұмсалады.
Банктің өзінің дамуына салынған инвестициялардың тиімділігі, жасалған
қаржылық шығындардың арқасында банктің қаржылық жағдайының жақсаруы немесе
банктің жоғары деңгейге көтерілуі салдарынан көрінеді. Өз қызметіне
инвестициялау көлемі мен құрлымы, нақты техника-экономикалық есептеулер
нәтижесіне сүйеніп іске асуы қажет. Қажет болған көлемнен артық мөлшерде
инвестициялау өтімділіктің өзгеруіне, банк табысының азаюына және банк
қызметіндегі тиімділіктің төмендеуіне алып келеді.
Банктің экономикалық қызығушылығы, коммерциялық ұйым ретінде, банктің
операцияларының өтімділігі мен тұрақтылығын сақтай отырып, олардың
пайдалылығын қамтамасыз ету болады. Банктің инвестициясын бағалау кезінде
негізінен үш қағидалы әдіске жүгінеді. Олар: табыстылық, тәуекел және
өтімділік.
Табыстылық, өтімділік және тәуекел аралырында тұрақты кері байланыстар
бар. Табыстылық артатын болса, онда өтімділік төмендеп, тәуекел дәрежесі
артады. Осыған байланысты саралаушылар әр түрлі активтердің инвестициялық
қасиеттерінің өзгеруіне байланысты өлшеу шкаласын, матрицаларды, бірнеше
топ активтерінің бағасының өсуі немесе өзгеруіне байланысты, өтімділікке
байланысты жасайды. Коммерциялық банктердің инвестициялық салымдарының
мазмұны негізгі инвестициялық қасиеттерге сәйкес келуі 1 кестеде
көрсетілген.
Бұл бағалау көрсеткендей барлық инвестициялық талаптарға сай келетін
инвестициялық құндылықтың жоқ екеніндігі. 1-кестеде көрсетілген ақпараттар
орташа есеппен алынған. Егер банк облигацияларды қызмет ету мерзімінен
бұрын проценттік мөлшерлемінің жоғарлау кезінде сататын болса, онда олардың
табыстылығы теріс болуы мүмкін. Акциялар бойынша дивиденд түрінде
табыстылықтың болмауы немесе өте аз болуы мүмкін. Бірақ акция бағамының өсу
мүмкіндігін қарастырсақ, онда табыстық жоғары болуы мүмкін. Сонымен қатар,
егер акция бағамы төмендейтін болса, онда табыстылықтың орнына жоғалтулар
болуы ғажап емес.
Кесте 1 – Банктің инвестициялық объектілерінің мазмұны
Салым объектілері Табыстылық Өтімділік Тәуекел
Инвестициялық несиелер + - +
Қысқа мерзімді депозиттер +- - -
Акциялар +- +- +
Пайлар, үлестік қатысулар +- +- +
Процент мөлшерлемесі тұрақты бағалы + +- +-
қағаздар
Мемлекеттік бағалы қағаздар +- + -
Жылжымайтын мүлік +- - +
Бағалы металдар мен асыл тастар - +- -
Ескерту – қолданылған әдебиеттер негізінде құрастырылған
Пайлар мен үлестік қатысуларға салым әр түрлі болып келеді. Ол
инвестициялқ объектінің мазмұны мен салым мақсатына байланысты. Бағалы
металдар мен асыл тастарға салым тұрақты табысты қамтамасыз етпейді, бұл
активтердің бағасының өзгерунен табыстылық деңгейі анықталады.
Жылжымайтын мүліктерге салым салу тұрақты табыс алып келелуі мүмкін,
егер олар кейінен жалға берілетін болған жағдайда. Жер учаскелеріне салым
салу арқылы пайда табуға болады. Егер кейін сол учаскелерді ірі құрылыс
компаниялары құрылыс жүргізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz