Хатшылық және Халықаралық ислам
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ. ИСЛАМ ЕЛДЕРІНІҢ ӨЗАРА ЫҚПАЛДАСУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ДІНИ
НЕГІЗДЕГІ ҰЙЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Ислам әлемінің саяси үрдістеріне діни фактордың
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Ислам ұйымының қалыптасуы мен даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 ИКҰ-ның халықаралық мұсылман ұйымы ретіндегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ІІ ТАРАУ. ИСЛАМ ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА ҮЙЛЕСУДІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ
2.1 ХХ ғ. 90-жылдарының басында басталған жаһандық өзгерістерге ислам
ұйымының
бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .26
2.2 2003 жылғы Ирак дағдарысынан кейінгі Ислам Конференциясы
Ұйымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3 Қазақстан Республикасының ИКҰ-мен үйлесу
үрдісі ... ... ... ... ... ..36
2.4 Ислам Конференциясы Ұйымын жаңғыртудағы өзекті мәселелер мен даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғ. 90-жылдардың аяғы, әсіресе 2000-
жылдардың басында исламға бүкіл әлемнің ерекше назары ауғаны айқын. Өйткені
әлемдік саясатта ислам дінінің өсуі мен маңыздылығы бірнеше факторларға
негізделген. Біріншіден, Араб Шығысының геосаяси маңыздылығы, онда мәдениет
пен өркениеттің құрамдас бөлігі және де қоғамдық өмірдің факторы ретінде
исламның рөлі өте зор. Араб Шығысы – исламның өзегі. Екіншіден, әлемдегі
қақтығыстардың көпшілігі ислам діні дәстүрлі таралған елдерде өтуі жиі
байқалады. Араб Шығысы көптеген ірі діни қақтығыстардың түйіні болды. Бұл
ең алдымен, өткен ғасырдың 40-жылдарының аяғында басталып осы күнге дейін
аяқталмаған араб-израиль қақтығысы. Үшіншіден, Еуропа елдерінде осы
құрлыққа жұмыс пен жақсы өмірді іздеп келіп жатқан мұсылман тұрғындары
санының көбеюі.
Қазіргі халықаралық қатынастар жүйесінде мұсылман әлемі көрнекті орын
ала бастады. Оның мәні бірқатар экономикалық, саяси және діни сипаттағы
факторлармен қамтамасыз етілген. Әлемде исламның ықпалының өсуі қазіргі
уақытта мұсылмандар өздерін қауым ретінде сезініп және әлемдік сахнада
өздерін көрсетпекші.
Соңғы кезеңдердегі саяси ахуалдар арнасында әлемнің қуатты державалары
тарапынан әр түрлі формада жасалынатын кейбір экономикалық қысымына қарсы
тұру үшін және бір мезгілде әлемдік шаруашылық жүйесімен үйлесімді
интеграциялану, батыстың рухани құндылықтарының күшті ықпал ету жағдайында
өзінің дәстүрлі мәдени мұраларын сақтау және нығайту әр түрлі формада
жүзеге асырылатын мұсылман мемлекеттері күштерін бірігіп нығайтуды талап
етті. Халқы ислам дінін ұстанатын және ислам мемлекеттік дін болып
табылатын мемлекеттерде ислам және саясат бір-бірімен тығыз байланысты.
Қазіргі уақытта әлемдік қауымдастықтағы мұсылмандық Уммаға жататын исламдық
саясат пен мақсатының тоғысуы мұсылмандық үкіметтік ұйымдардың құрылуында,
қызметінде және де белсенді іс-әрекеттерінде көрініс табуда. Соның бірі
Ислам Конференциясы Ұйымы болып табылады, ол дүние жүзі халықтарының ¼
бөлігінің саяси позицияларын үйлестіреді.
Халықаралық мұсылман ұйымын құрудың бастамашылары ресми
идеологиясында ислам бірлігі идеясына белгілі бір саяси мән беретін араб
мемлекеттері болып табылады.
Ислам Конференциясы Ұйымы – дамыған органдар жүйесі мен кең
компетенциялы ең ірі халықаралық үкіметаралық ұйым.
ИКҰ-ның 57 мүше-мемлекеттің 28 мемлекетінде ғана ислам мемлекеттік
немесе ресми дін ретінде танылған, ал 18 мемлекетте мұсылмандар тек әсер
етуші азшылық болып табылады. Осылайша, діни қауым белгілері мүшеліктің
географиялық белгілеріне негізделген басқа да ұйымдармен салыстырғанда ИКҰ
мүшелерінің құрамын тек шектеп қана қоймай, кеңейтеді.
Ислам Конференциясы Ұйымы өзінің дамуының бірінші кезеңінде (1969
жылдан 1973 жылға дейін) екі форум, яғни мемлекет және үкімет басшыларының
Конференциясы (Саммит) және сыртқы істер министрлері Конференциясы
шеңберінде халықаралық Ислам конференциясы формасында дамыды. Халықаралық
Ислам конференциясының халықаралық ұйымға трансформациясы 1972 жылы осы
форумның Бас Хатшылығының құрылуынан басталды.
Араб тілінен орыс тіліне аударудың жалпытанылған ережесіне сәйкес
белгілі бір лингвистикалық тіркесі мағыналық талаптарына сай беріледі.
Осыған сәйкес, Ислам конференциясы ұғымына Ұйым атауы оның мәртебесі
өзгергеннен соң берілді. Осылайша, аталған ұйымның атауы ресми аудармаларда
Ислам конференциясының Ұйымы ретінде емес, ислам конференциясы Ұйымы деп
бекітілді.
Төрт құрлықтың мемлекеттері қатысатын ИКҰ-ның аймақаралық мәртебесі
Ұйымның қызмет ету аясына кіретін мәселелердің сандық және сапалық деңгейін
анықтайды. ИКҰ Саммиттері мен Сыртқы істер министрлері конференцияларында
жалпы міндетті мәселелермен қатар, арнайы міндетті мәселелер қарастырылады.
ИКҰ-ның басты пленарлы органдары мүше-мемлекеттерге, сондай-ақ әлемдік
қауымдастыққа қатысты мәселелер бойынша шешім қабылдайды.
Осылайша, Ислам әлемінің діни негіздегі интеграциялық үрдісі: мәні мен
ролі тақырыбы өзекті болып табылады. Осы тақырырыпты ғылыми негізде
талқылаудың өзектілігі ешқандай күмән туғызбайды.
Жұмыстың мақсаты. Осы жұмыста әлемдік саясаттағы діни фактордың
ғаламдық деңгейде өсуі кезіндегі Ислам әлемінің діни негіздегі
интеграциялық үрдісінің мәні мен ролін анықтау мен зерттеу басты мақсат
болып отыр.
Жұмыстың міндеті. Алға қойылған мақсатты ашу үшін негізгі міндеттер
қойылды. Олар:
1. Ислам әлемінің саяси үрдістеріне діни фактордың ықпалын сипаттау;
2. Ислам ұйымының қалыптасуы мен даму үрдісін қарастыру;
3. ИКҰ-ның халықаралық мұсылман ұйымы ретіндегі өзіне тән
ерекшеліктерін анықтау;
4. ХХ ғ. 90-жылдарының басында басталған жаһандық өзгерістерге ислам
ұйымының бейімделуі мәселесін қарастыру;
5. 2003 жылғы Ирак дағдарысынан кейінгі Ислам Конференциясы Ұйымының
жағдайын айқындау;
6. Қазақстан Республикасының ИКҰ-мен үйлесу үрдісі мәселесіне тоқталу;
7. Ислам конференциясы ұйымын жаңғыртудағы өзекті мәселелер мен даму
болашағы мәселесін талқылау.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері. Қазіргі кезеңдегі ислам әлемінің
діни негіздегі интеграциялық үрдісін зерттеу мерзімі 1969 жылдан, яғни
Ислам Конференциясы Ұйымының құрылуынан бастап 2009жылдар аралығын қамтиды.
Бұл кезеңді алудың басты себебі 2009 жылы ИКҰ-ның құрылғанына 40 жыл
толуымен негізделеді.
Жұмыс құрылымы. Алға қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыс
ішкі құрылымға бағынады. Ол кіріспеден, екі тараудан, жеті параграфтан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. ИСЛАМ ЕЛДЕРІНІҢ ӨЗАРА ЫҚПАЛДАСУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ДІНИ
НЕГІЗДЕГІ ҰЙЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1. Ислам әлемінің саяси үрдістеріне діни фактордың ықпалы
Мұсылман халқының тәуелсіздік алуы олардың алдына әлеуметтік-
экономикалық және саяси дамудың жолдарын таңдауға байланысты жаңа мәселелер
тудырды. Ислам әлемінде капиталисттік және социалисттік тұжырымдамадан
ерекшеленетін үшінші жол секілді көптеген тұжырымдамалар пайда болды.
Зайырлы және рухани бағыттың қоғам қайраткерлері әлемдік үшінші діннің
таралу елдеріне тән исламдық жол тұжырымдамасын алға тартты. Оның
негізінде исламдық мемлекет, исламдық экономика және осы секілді
концепциялар туындады.
Исламдық мемлекет тұжырымдамасы ХХ ғасырдың 70-жылдарының аяғында кең
етек алды, ол әр түрлі дәрежеде зайырлы және діни биліктің қосылуы
шеңберінде қазіргі жағдайдағы қоғамның саяси органының исламдық моделін
іске асыруды жобалады. Негізінен бұл теориялар исламның мемлекеттік-
құқықтық нормаларын іске асыруды көздейді.
Исламдық мемлекет тұжырымдамасымен қатар, исламдық экономика
тұжырымдамасы да жасалынған еді. Ол жаңа экономикалық тәртіп жағдайында
Құранда жазылған әлеуметтік әділдік, меншік иелері мен мемлекеттің
мүдделерін қамтамасыз ету, шаруашылық өмірді реттеуде мемлекеттің ролін
маңызды фактор деп мойындау қағидаларын жүзеге асыруды жария етті. Бұл
идеялар пайызсыз банктер мен сақтандыру компаниялары құрылған кезде нақты
іске асты. Исламдық экономика теориясының жеке ережелері Сауд Арабия,
Ливия, Пәкістан және басқа да елдердің заңнамаларында көрініс тапқан [32,
с. 638-639].
ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығында әлемдік саясатта діни фактор едәуір
маңызға ие бола бастады. Әлемдік саясатта, халықаралық қатынастарда және
ішкі мемлекеттік байланыстардағы едәуір жағдайлар діни сарында көрініс
тапты және олардың алғашқы себептері ретінде конфессиялық қақтығыстар,
мүдделер, радикализмді айтуға болады. Діни фактор үрдістердің жиынтығы
ретінде алға шығады, оның негізі діннің өзі, оның құндылықтары,
құлықтылық және жауапкершілік секілді діни санаттар, діни ұйымдардың
ішкі және сыртқы қызметтері, олардың өзара қарым-қатынастары болып табылады
[35].
ХХ ғасырдың аяғы-ХХІ ғасырдың басында зерттеушілер, саясаткерлер,
экономисттер, халықаралық қауымдастық және де қалың бұқара топтарының басты
назарында әлемдік қауымдастықтың дамуындағы ислам факторында болды. Себебі,
бұл кезде этникааралық және конфессияаралық қақтығыстар, мемлекетаралық
қақтығыстар жиілеп кеткен болатын.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында халықаралық қатынастарда жаңа феномен –
мемлекеттердің діни негіздегі саяси және экономикалық интеграциясы пайда
болды. Ол дін әсерінің жоғарылуының заңды нәтижесі еді. Мұсылман
әлеміндегі діни белсенділіктің қазіргі жағдайы отарлық уақыттан бері келе
жатқан панисламизм идеясының ислам ынтымақтастығы қозғалысымен орнын
басуын көрсетеді [16, с.290-291].
Ислам қазіргі уақытта да әлемдік дін болып қала береді. Америка
Құрама Штаттарының бұрынғы Мемлекеттік Хатшысы Олбрайт М. пікірінше,
исламды соғыс діні ретінде санауға болмайды, ол өте бейбітсүйгіш дін. Және
де терроризм және ислам ұғымдарын теңестіру қате және теріс түсінік [24,
с.10-11]. Ислам – ең соңғы, ең кемел дін. Ислам – адамдардың осы дүниеде
тыныштық пен еркіндікке өмір сүруін қамтамасыз ететін қағидалар жиынтығы.
Ислам мемлекеттерді дамытуды қалайды. Сондай-ақ, ислам бейбіт өмір қалап,
мұсылмандарға қиянат етпейтін барлық халықтармен бейбіт келісім жасап,
олармен достық қарым-қатынастарда болуға үндейді. ХХғасырда ислам әлем
бойынша ең көп, ең жылдам таралған дін болды. Оның жолын ұстаушылардың саны
1,5 млрд адамнан асады. Ислам әлемі Африканың Атлант жағалауынан Азияның
шығыс шетіне дейін созылып, кең байтақ территорияны алып жатыр. Олардың
қатарына мұнай долларларының миллиардына ие мемлекеттер (Сауд Арабиясы,
Кувейт, Біріккен Араб Әмірлігі) мен әлемнің кедей мемлекеттері, феодалды-
теократиялық және конституциялық монархиялар, зайырлы және ислам
республикалары кіреді.
Ислам факторының халықаралық саясатқа ықпалын бірнеше деңгейде қарауға
болады: мұсылман мемлекеттері араларындағы өзара қарым-қатынастарда;
мұсылман мемлекеттерінің мұсылман емес мемлекеттермен өзара байланысында
және мұсылман емес мемлекеттердің ислам таралған елдерге қатысты
саясатында. Бір мемлекеттерде мұсылмандар тұрғындардың көпшілігін құраса,
ал басқаларында ықпалды азшылықты құрайды. Осы елдердің барлығында да ислам
ішкі және сыртқы саясатқа маңызды әсерін тигізеді. Сыртқы саясатта ислам
қағидаларын жүзеге асыру жөніндегі конституциялық ережелерге келетін
болсақ, олар жалпы және ресми түрде айтылған сипатқа ие және де
дипломатиялық тәжірибеде исламның формаларын айқындамайды [1]. Соған дәлел
бірнеше елдің Конституциясына тоқталып кетейік. Мысалы, Мавритания
Конституциясының кіріспесінде мемлекеттің ислам және 1981 жылы 28-
маусымдағы адам құқықтарының Африка Хартиясында және 1948 жылғы 10-
желтоқсандағы Адам құқықтарының жалпы декларациясында, сондай-ақ Мавритания
қол қойған басқа да халықаралық келісімдердегі анықталған демократияның
қағидаларын ұстанатыны жазылған [2].
Катардың негізгі құжатының 5-бабы сыртқы саясаттың ұстанымдарын анық
және толық бекіткен. Мұнда мемлекеттің барлық араб елдерінің одағы... өз
аймағы мен ұлы араб отанында бейбітшілік пен ынтымақтастыққа деген күреске
ұмтылысы жарияланады. Мемлекет осындай одақтың нығаюына мүмкіндік беретін
барлық шаралар мен туысқан елдермен бірлікті қамтамасыз ететін қызметтерді
қолдайды. Катар өз жағынан осы шаралардың іске асырылуына кепілдік береді
және туысқан араб елдерімен ынтымақтастық дәнекерлерін нығайту мен араб
ұлтының бірлігінің бекітілуіне қол жеткізеді [3].
Ислам бірлігіне шақыру басқа араб мемлекеттерге қарағанда Сауд
Арабиясы үшін маңыздырақ. Сонымен, Сауд Арабиясының Билік жүйесінің
негізінде: Мемлекет араб ұлтының ынтымақтастық және үндестік жөніндегі
арманын және достық елдермен қарым-қатынастарын бекітуді жүзеге асырады
[4].
Ислам ресми діні болып табылатын мемлекеттердің ынтымақтастығы идеясының
шынайы тарихи тамырлары бар. Ол мұсылман халқы араларындағы негізгі
теңқұқылы ынтымақтастықтың негізі Ислам деген ережеге сүйенеді. Осы идея
шеңберінде бірқатар авторлардың айтуынша, исламдық экономика, жаңа
исламдық экономикалық тәртіп тұжырымдамалары жасалынған, олар Батыстың
дамыған елдерінің экономикасынан ислам әлемінің тәуелділігін азайтуға
бағытталған.
Азияда Батыс елдері ықпалының күшеюіне қарсы ислам ынтымақтастығын
нығайту мақсатындағы қозғалыс Таяу және Орта Шығыстағы антиимпериалисттік
көңіл-күйдің даму үрдісінде өткен жүзжылдықтың 20-жылдарында басталды.
Деректерге сүйенсек, Таяу және Орта Шығыс халықтарының мұсылман
ынтымақтастығының көрінуін Ұлыбритания үкіметі, сондай-ақ Кеңестік Ресей
басшылығы осы аймақта өзінің ықпалын нығайту үшін пайдаланбақ болды деген
қорытынды жасауға болады.
1926 жылы осындай идеялар Сауд Арабиясының негізін қалаушы – Абдель
Азиз ибн-Саудтың қызметінде көрініс тапты, ол Меккеде көпшілік мұсылман
елдері қатысқан алғашқы дүниежүзілік мұсылман конгресін ұйымдастырған
болатын. Аталмыш іс-шара еуропалық отаршылармен күреске ресми бағытталды,
сонымен қатар Ибн-Сауд тәртібінің нығаюына мүмкіндік туғызуы тиіс еді.
Сонда да конгресс мақсаттарының бір жақтылығына қарамастан, ол ислам
лидерлерінің өздерінің көршілері мен пікірлестерімен конструктивті байланыс
орнату үшін, сондай-ақ Батыс елдерімен өзара әрекеттестік саласында ортақ
мәселелерге бірлескен шешім қабылдау үшін қажетті тәжірибе жинақтауына
мүмкіндік туғызды. Осындай тәжірибенің жинақталуына 1931 жылы (Иерусалим),
1949 жылы (Карачи), 1962 жылы (Бағдадтағы) ұқсас шаралардың өткізілуі де
мүмкіндік берді.
Екі дүние жүзілік соғыстар аралығындағы кезең діни ұстаным негізіндегі
халықаралық ұйым құру әрекеттерімен көрінді. Олар 1924 жылы шілде айында
жарияланған Мекке Конвенциясы, 1926 жылы мамырда жария етілген Каир
Конвенциясы және де 1931 жылғы Иерусалим Конвенциясы. Олар араб әлемінің үш
мемлекеттік бірлестігінің саяси аренаға шығуының нәтижесі болды.
1924 жылғы Мекке Конвенциясының инициаторы Қызыл теңіздің шығыс
жағалауындағы сол кезде өмір сүрген тәуелсіз мемлекет – Хиджаздың билеушісі
Шериф Хусейн болды. Конференцияның құжаттарында араб бірлігі ислам
елдері бірлігінің болашақ негізі болуы тиіс, араб тілі Умма хашимиттерінің
белгісімен біріккен болашақтың тілі болуы керек деп ерекше көңіл аударған.
1924 жылы қазанда Неджда басқарушының әскерлері Меккені алды. Абдель Азиз
ибн-Сауд Хиджаздың королі атанды. Арабия түбегінің едәуір бөлігін өзінің
территориясына қосқан Сауд корольдігі шынайы болды.
Мұсылман әлеміндегі ірі және де ең беделді діни университет аль-Азхар
орналасқан Каир мұсылман әлемінің саяси бірлігінің қалыптасуындағы
қозғалыстың екінші орталығы болды. Осы университеттің улемінің мүддесімен
1926 жылы мамырда Египет астанасында Дүние жүзілік мұсылман конгресі
шақырылды. Алайда ол елеулі нәтижелер бермеді. Бірінші дүние жүзілік
соғыстан кейінгі көптеген мұсылман мемлекеттерінде пайда болған ұлттық
үкіметтер бәрінен бұрын саяси тәуелсіздік алуға мүдделі болды. Сондай-ақ,
Египет королі Фуада саясатының проағылшындық бағыты оны басқа мұсылман
елдері алдында әйгілі етпеді. және елеулі бір кезең Каир конгресінің
жұмысында кеңес мұсылмандарының делегациясы қатыспады [54].
1931 жылы Иерусалимде Палестинаның ұлы муфтиі Амин аль-Хусейнидің
мүддесімен жаңа жалпымұсылмандық конгресс өтті. Конгресс қатысушыларының
басты назарында ең алдымен аль-Кудс – Иерусалимдегі мұсылман
қасиеттілерінің тағдыры болды. Амин аль-Хусейнидің сол кездегі
Палестинадағы ағылшын мандаттық үкіметімен едәуір тығыз қарым-қатынастары
конгресс қатысушыларының назарын палестина мәселесін талқылауға аударуға
мүмкіндік берді. Конгресс Иерусалим-аль-Кудс ісі бойынша тұрақты хатшылық
құрды және оның төрағасы ретінде сол кездегі Иран саяси қайраткерлерінің
бірі Зия ад-Дина Табатабаиды тағайындады. Алайда, 1936 жылы ағылшын үкіметі
хатшылықты таратып, Конвенцияның Палестинаның мандатпен басқарылатын
территориясы ішіндегі қызметіне тыйым салды.
Аталған үш форумда бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін пайда болған
мемлекеттердегі басқарушы элита тобының өкілдеріне сүйенген
жалпымұсылмандық қозғалысты дамыту үшін шешуші маңызы болмады.
1935 жылы Парижде тұратын египеттік журналист, адвокат және саяси
эмигрант Махмуд Селим Женевада жалпымұсылмандық съезд ұйымдастырды. Форум
өзінің арнасына еуропалық континенттің мұсылман азшылығын тартуды қажет деп
санады.
1954 жылы Сауд Арабиясы, Египет және Пәкістанның бастамасымен жалпыға
бірдей ислам конференциясы құрылды. Алайда, жаңадан құрылған ұйымнан саяси
немесе идеологиялық сипаттағы емес, ең алдымен мәдени-ағарту міндеттерін
шешу талап етілген.
1962 жылы Меккеде Сауд Арабиясының мүддесімен ислам мемлекеттерін діни
принцип бойынша біріктірген алғашқы толық қанды халықаралық ұйым – Ислам
әлемінің лигасы құрылды. Бұл ұйымның Хартиясы төмендегідей мақсаттарды
жария етті:
➢ Ислам ынтымақтастығын нығайту;
➢ Ислам идеяларын кеңінен тарату;
➢ Діни қайраткерлер және ғалымдармен тұрақты байланысты қолдау;
➢ Мұсылман емес мемлекеттерде тұратын Ислам адептілерімен тығыз
қарым-қатынасты жөнге салу және дамыту;
➢ Қай жерде болмасын мұсылмандардың қасиетті соғысын қолдау.
Лиганың құрылымы анық айқындалмады. Аталмыш ұйым біртұтас ислам
әлемінің негізгі аймақтық және ғаламдық қауіптерге әсер етуге тырысты,
алайда барлық мұсылман елдері үшін ортақ экономикалық және әлеуметтік
сипаттағы мәселелерді шешудің механизмдерін жасауға ұмтылмады. Бұл оның
дәрменсіздігін және салыстырмалы тиімсіздігін айқындады [39].
Осылайша, 1920-1960 жылдар аралығында ислам қауымдастығы мұсылман
мемлекеттері тәуелсіздік алғаннан кейін тап болған мәселелерді бірлесе шешу
үшін эффективті мемлекетаралық әрекеттестік механизмін құра алмады. Осы
кезеңде ислам елдерінің діни негіздегі ынтымақтастығының перспективті дамуы
бірқатар мемлекет лидерлерінің өз тәртібін нығайту және де Таяу Шығыстық
аймақтық саяси аренада, сондай-ақ әлемдік сахнада өзінің беделін көтеру
үшін қолайлы құрал-сайман ретінде қарастырылды. Алайда, осы кезеңде
жинақталған мемлекеттердің ынтымақтастық тәжірибесі болашақта әлемдік
сахнада Ислам адептерінің конструктивті өзара әрекетін дамыту үшін
айтарлықтай берік негіз құруға мүмкіндік берді.
ИКҰ-ның құрылуы мұсылман мемлекеттерін біріктіру жолындағы жаңа қадам
болып табылды. 60-жылдардың ортасына қарай ислам ынтымақтастығы қозғалысы
мұсылмандардың әр түрлі саладағы ынтымақтастығын ұйымдастыру ісінде біршама
тәжірибе жинақтап, өзінің дамуында едәуір қиын жолдардан өтті.
1926 жылдың өзінде Сауд Арабиясының королі Ибн Саудтың мүддесімен
Бүкіл әлемдік Ислам Конгресі құрылды; ал 1954 жылы Египеттің президенті
А.Насердің белсенді түре күш салуынан кейін Бүкіл әлемдік Ислам Конгресінің
негізі қаланды; 1962 жылы Меккеде Ислам Әлемінің Лигасы құрылды. Көптеген
мұсылман халықтары мен азшылықтарын біріктірген бұл үкіметтік емес ұйымдар
алдына қойған мақсаты мұсылмандар арасындағы исламдық үндеу (ад-даува
аль-исламия) және рухани байланыстарды дамыту болды. әр түрлі елдерде
негізі қаланған мұсылман орталықтары арқылы аталған ұйымдар ислам тарихы,
мұсылман парызы мен философия жайлы зерттеулерге басшылық жүргізіп отырды
[49].
ДИК, ДМК және ИӘЛ сонымен қатар маңызды халықаралық және аймақтық
саяси мәселелерге ( Таяу Шығыс қақтығысы, босқындар мәселесі) белгілі бір
назар аударып отырды, алайда олардың басты қызметі ынтымақтастықтың
әлеуметтік-мәдени және діни салаларына шоғырланды. Қандай да бір саяси
мәселелерді шешуде мұсылман мемлекеттері іс-әрекеттерінің үйлестігі басқа
да халықаралық ұйым, ең алдымен БҰҰ шеңберінде жүріп отырды. Уақыт өте,
әлем деңгейіндегі оқиғаларға ықпал ете алатындай, бірыңғай ислам саяси
платформасына негізделген, бүкіл ислам мемлекеттерінің басын қоса алатын
бірегей ұйымның қажеттілігі мұсылман әлемінде қатты сезіле бастады. бұл
өзекті мәселені келесі параграфта толығымен қарастыратын боламыз.
2. Ислам ұйымының қалыптасуы мен даму үрдісі
Ислам Конференциясы Ұйымының құрылу үрдісі әжептеуір өзгешелікпен жүрді,
себебі алғашында мұсылман елдерінің мемлекет және үкімет басшыларының
мерзімді кездесулерінің қажеттілігі ғана қарастырылған болатын.
1965 жылы болған ИӘЛ конференциясы мен ІІІ жоғарғы деңгейдегі араб
кеңесінде мұсылман мемлекеттері басшыларының арнайы конференциясын шақыру
жөнінде ұсыныс берген болатын. Бұл ұсыныс осыны жүзеге асыруды өз
жауапкершілігіне алып, 1965 жылдың желтоқсанынан бастап 1966 жылдың
қыркүйек айына дейін Иран, Гвинея, Иордания, Судан, Пәкістан, Түркия,
Марокко, Тунис және малиде сапармен болған Сауд Арабияның королі Фейсалға
тікелей арналған еді. Фейсал королдің пікірінше, алдағы конференцияның
міндетіне мұсылман мемлекеттері арасындағы қарым-қатынастардың нығаюы,
мұсылман қасиеттілерін қорғау және де исламға қас идеологияға бірлескен
қарсы әрекет жасау кіруі тиіс болды.
Осы кезеңдегі ислам ынтымақтастығының дамуына жеке мемлекеттер
арасындағы, соның ішінде Сауд Арабиясы мен Біріккен Араб Республикасы
арасындағы шиеленіскен алауыздықтың (Солтүстік Йеменге байланысты) болуы
кедергі келтірді, сол себепті 1966 жылы конференция шақырылмай қалды.
Алайда, бірігу үрдісі біртіндеп күш жинап, ислам әлемін империализм мен
сионизмге қарсы күресте күш біріктірудің жаңа қажеттілігін тудырған 1967
жылғы араб-израиль соғысы оқиғасынан кейін анағұрлым жылдамдатылды. Ортақ
дұшпанға қарсы әрекет ету Каир мен Эр-Риядтың келісуіне әкелді [40].
1969 жылы 21-тамызда Иерусалимдегі Аль-Акса мешітін израиль басқыншылары
әдейі өртеуінен кейін король Фейсаль мұсылман мемлекеттерін израиль
агрессиясына қарсы әрекетті қарастыратын жоғарғы деңгейдегі конференция
шақыруға үндеу тастады. Осы ұсынысқа көптеген мұсылман мемлекеттері үн
қосты. 25-тамыз Каирде болған 14 араб мемлекеттерінің Сыртқы істер
министрлері кездесуінде Сауд Арабиясының конференция шақыру ұсынысын
мақұлдау жөнінде шешім қабылданды. Конференцияны дайындау және ұйымдастыру
жұмыстарын 1969 жылы 8-9-қыркүйекте Рабатта мәжіліс құрған арнайы комитет
өз мойнына алды.
1969 жылы 22-25-қыркүйекте Рабатта 25 елдің[1] мемлекет және үкімет
басшылары қатысқан және Ислам Конференциясы Ұйымының (ИКҰ) жалпы
ұстанымдары мен қызметі анықталған жоғары деңгейдегі І Ислам кеңесі өтті.
Кеңесте қабылданған Мәлімдемеде исламдық шариғат халық арасындағы
жақындасу мен өзара түсінушіліктің маңызды факторы деп белгіленген,
сонымен қатар қатысушы-мемлекеттердің адамзат дамуының маңызды
құндылықтары болып табылатын рухани, өнегелі, әлеуметтік және экономикалық
құндылықтарын сақтап қалу ниеті айтылған; БҰҰ Жарғысы мен Адам құқықтары
Декларациясын ұстанушылығы бекітілген және де халықтар арасындағы қарым-
қатынастарды әділдік, төзімділік және нәсілдік дискриминацияны қабылдамау
ұстанымы негізінде нығайтуға ортақ ұмтылу, сондай-ақ бүкіл әлемде
бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау мақсатында күш біріктіруге ұмтылыстары
көрсетілген [33].
1970 жылы наурыз айында өткен Сыртқы істер министрлерінің І Ислам
конференциясында жоғары деңгейдегі І Ислам кеңесінің Мәлімдемесінің басты
ережелеріне сәйкес қатысушы-мемлекеттердің ортақ қызметтері талқыланды,
сондай-ақ Бас Хатшылық құру жөнінде шешім қабылданды. Ол 1970 жылы Карачиде
болған Сыртқы істер министрлерінің ІІ Ислам конференциясында құрылды және
Бас Хатшы болып Малайзияның премьер-министрі Тонгу Абдул Рахман сайланды.
Сыртқы істер министрлерінің ІІ Ислам конференциясында сыртқы саяси
мәселелерден басқа, экономикалық және мәдени ынтымақтастықтың маңызды
мәселелері де талқыланды.
ИКҰ-ның ресми жариялануы Жарғы қабылданған Сыртқы істер
министрлерінің ІІІ Ислам конференциясында ( Мекке, 1972 жылы наурызда)
болды. 1974 жылы ақпанның 1-жұлдызында Ислам Конференциясы Ұйымы БҰҰ-да
халықаралық ұйым ретінде тіркелді. Ал 1975 жылдан бастап ИКҰ Біріккен
Ұлттар Ұйымының тұрақты бақылаушысы мәртебесіне ие.
ИКҰ-ның құрылған күні 1969 жылдың 25-қыркүйегі, яғни жоғары
деңгейдегі І Ислам кеңесінің мәлімдемесін қабылданған күні болып саналады.
Сыртқы істер министрлерінің V Ислам конференциясында (Куала-Лумпур, 1974
жыл) ұйымның құрылғанын тойлау күні мұсылман жыл санауы бойынша 1389 жылдың
12 раджабы деп анықталды. Сыртқы істер министрлерінің ХХІІ Ислам
конференциясында (Бағдад, 1981 жылы) нақты бекітілген ИКҰ жалауы да
исламдық символикаға ие: жасыл фонда ақ шеңбер бейнеленген, оның ортасында
қызыл жарты ай орналасқан, ал жарты айдың ішінде қара түспен Аллах велик
деп арабша вязьбен жазылған [20, с. 34-35].
Ұйымның тіршілік әрекетін реттейтін және 1972 жылы қабылданған ИКҰ
Жарғысы эксперттердің бағалауынша, қазіргі күннің реалиясына сәйкес
келтіруін талап етеді дейді.
Жарғыдағы ИКҰ-ның басты мақсаттары: ислам ынтымақтастығын нығайту,
әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-мәдени салалардағы ынтымақтастықты дамыту,
нәсілдік дискриминация мен отаршылдықты жою үшін күрес, сондай-ақ бүкіл
әлемде әділ бейбітшілікті орнатуға бағытталған қызмет болып бекітілді [41].
ИКҰ Жарғысын бекітетін Сыртқы істер министрлерінің ІІІ Ислам
конференциясында қарқынды талқылаудың тақырыбы палестина халқына өздерінің
заңды құқықтарын қалпына келтіру және оккупацияланған территорияларын азат
етудегі күресіне қолдау көрсету жайлы айтылатын V бөлімі болды. Бірқатар
делегация палестиналық мәселе секілді жеке мәселелерді Жарғыға қоспай, тек
мұсылман халқы күресінің ортақ талаптарымен шектелу керек екенін айтты.
Алайда араб делегациясы Жарғыда палестиналық мәселені қалдыру керек
екенін үзілді-кесілді талап етті, себебі ол ИКҰ құрылуының маңызды
себептерінің бірі болып табылады. Египеттен келген делегацияның ұсынысы
бойынша Жарғыға палестина мәселесін шешумен қатар, мұсылман халқының
күрестерін қолдау жөніндегі ереже қосылды. Осылайша, ИКҰ Жарғысында
келесідей тұжырымдармен 2 бөлім пайда болды: қасиетті жерлерді қорғау мен
сақтауға байланысты күштерді үйлестіру, Палестина халқына территорияларын
азат етуді қоса алғанда, олардың өз құқықтарын қалпына келтіру үшін күресте
қолдау көрсету.
ИКҰ мүше-мемлекеттері арасындағы өзара қарым-қатынас ұстанымына келер
болсақ, олар:
▪ ИКҰ мүше-мемлекеттерінің толық теңдігін сақтау;
▪ ИКҰ қатысушы-мемлекеттерінің өзін-өзі анықтау құқығын құрметтеу
және ішкі істеріне араласпау;
▪ ИКҰ-ның барлық мүше-елдерінің суверенитетін, тәуелсіздігін және
аумақтық тұтастығын құрметтеу;
▪ Пайда болуы мүмкін кез келген қақтығыстарды келіссөздер, делдалдық,
бітістіру немесе арбитраж сияқты бейбіт әдіс-тәсілдермен реттеу;
▪ ИКҰ-ның кез келген мүше-мемдекетінің аумақтық тұтастығы, ұлттық
бірлігі немесе толық тәуелсіздігіне қарсы күш қолданбау немесе күшпен
қауіп төндірмеу [5].
Бұндай ережелер жаңа емес еді. Мысалы, халықтар арасындағы толық теңдік
қағидасы ірі халықаралық ұйымның жарғылық құжатында жазылған болатын ( БҰҰ
Жарғысы 2-бап).
ИКҰ Жарғысы көбінесе БҰҰ Жарғысын қайталайды, ол өз кезегінде Ұйым
мүшелері арасында талқылаудың тақырыбы болмай қалуы ғажап емес еді. Осындай
талқылаудың ортасына Ұйымға мүшелікке байланыста мәселе қойылды. Жарғыға
сәйкес, ИКҰ-ның мүшесі Рабатта өткен (1969ж.) мемлекет және үкімет
басшыларының ислам конференциясына және Джидда (1972ж.) мен Карачиде
(1974ж.) болған ислам мемлекеттерінің Сыртқы істер министрлерінің
Конференциясына қатысқан мемлекеттер, сондай-ақ осы Жарғыға қол қойған
мемлекеттер болып табылады. Әрбір ислам мемлекеті Ислам Кнференциясына осы
Жарғыны орындауға дайын екенін және ұйымға мүше болуға ниетін білдіретін
өтінішін Бас хатшылыққа беру жолымен қосылуға құқы бар, ал Бас хатшылық
өтінішті ұсынғаннан кейінгі болған Сыртқы істер министрлері
Конференциясының бірінші отырысында талқылауға ұсынады. Қосылу Конференция
мүшелерінің 23-тен көбінің келісуі арқылы жүзеге асырылады. Негізгі құжат
Ұйымға мүшелікке өтудің қатаң шарттарын белгілемейді, тек бір шарты
қатысушы ислам мемлекеті болуы міндетті. Алайда, бұл мемлекеттік емес
құрылымның ИКҰ-ға мүшелігін білдірмейді. Тек 1974 жылы Палестинаны азат ету
Ұйымына ерекшелік жасалды. Ислам мемлекеттері термині Жарғыға ИКҰ
құрылғаннан кейін он жылдан соң енгізілді. Сол бір мезгілде Ұйымның 12 мүше-
мемлекеттерінің конституциясында олар зайырлы мемлекет жазылған, ал ол
мемлекеттердегі мұсылмандар саны азшылықты құрады.
ИКҰ-ға мүшеліктің басты белгісін анықтауда нақтылықтың болмауы Ұйымның
және оның институттарының әр түрлі форумдарында даулы жағдайға әкелмеуі
мүмкін емес еді. Ұйымның кейбір мүшелері жаңа мүшелерді автоматты түрде
қабылдаудың мақсатқа сәйкестілігіне күмән тудыратынын айтты.
ИКҰ-ға мүшеліктің құқықтық ретсіздігі және Жарғының ережелерін бұзған
мемлекеттерге қатысты санкциялардың болмауы кейбір мемлекеттердің басты
органдардың жұмыстарына қатыспайтын жағдай да тудырды. Бірқатар мемлекеттер
біраз уақыт мүшелік жарнасын төлемесе де, ИКҰ институттарының бәріне кіру
рұқсаты болды.
Осы қиындықтар бірқатар бағдарламалардың жүзеге асуына да әсерін
тигізді. Сонда да ұйым өзінің жоғары жұмыс потенциалын Сауд Арабиясы мен
Парсы шығанағының басқа да мемлекеттерінің қолдауымен сақтап отырды. ИКҰ
құрылғаннан бері екі рет өзінің мүшелерінің қызметін тоқтатты. Бірінші
жағдайда – Израильмен кэмп-дэвид келісіміне қол қойғаннан соң Египеттің, ал
екіншісінде – кеңес әскерлерінің кіруіне байланысты Ауғанстанның. Алайда,
біраз уақыт өткен соң олардың мүшеліктері толық көлемде қалпына келтірілді
[20, с. 41-43].
Жарғының баптары мемлекетаралық қатынастардың екі деңгейін көрсетеді.
Біріншісі Ұйым мүше-мемлекеттерінің бір-бірімен, ал екіншісі ИКҰ құрамына
кірмейтін мемлекеттермен өзара әрекеті болып табылады. Бірінші жағдайда
өзара қарым-қатынастар исламаралық ретінде қарастырылса, екінші жағдайдың
негізіне Құран мен Пайғамбардың Сунналарында жазылған қағидалар алынған.
Оларға Таухид, әділдік, джихад және құдіретті күші артқан
міндеттерді орындауға деген мұсылмандардың жауапкершілігі жатады ( Таухид –
Құдайдың жалғыздығы мен бірегейлігі). Халықаралық қатынастар саласына
қатысты бұл ұстаным адамдарды нәсілге, тілге және мүліктік жағдайына
байланысты бөлуге рұқсат етпейді. Барлық адамдардың теңдігін белгілей
отырып, бұл ұстаным өзара төзімділік пен қатар өмір сүрудің негізі болып
саналады. Таухид қағидасы өзін-өзі билеу құқығы ұстанымына сәйкес, тек жеке
деңгейде ғана емес, сондай-ақ ұжымдық деңгейде тағдырын таңдау еркіндігіне
әкеледі [15, с. 300-301].
1991 жылы өткен Сыртқы істер министрлерінің Каир конференциясында Адам
құқықтарының ислам декларациясы қабылданды, онда Таухид қағидасы кең
түсіндірмеге ие болды [6]. Халықаралық қатынастар саласына қатысты джихад
бір жағынан, ислам әлемі арасындағы тұтас, жеке мұсылман мемлекеттері
арасындағы, екінші жағынан мұсылман емес әлеммен кең ынтымақтастықтың
мүмкіндіктері жөнінде дәлелдейді.
Құдіретті күші артқан міндеттерді орындауға деген мұсылмандардың
жауапкершілігі ұстанымына келер болсақ, ол исламдық әлемдік тәртіптің басқа
да ұстанымдарын ұсынады. Құдай алдындағы адамзат өкілдерінің теңдігі басты
звеносы болып табылатын Таухид қағидасы енді адамның өзінің қауымдастығымен
қоса, оны қоршаған әлем алдындағы жауапкершілік сезіміне ие болуын ойлайды.
Осыдан барып мұсылмандардың жеке және Умма (мұсылман қауымы) деңгейінде
өздерінің жеке, ұжымдық және халықаралық жауапкершілігін сақтау
адамгершілік міндеті туады. Оларды бұзу мұсылман заңнамасы жағынан
айыптаушылықтың объектісі болып табылады.
Жарғының 3-бабына енгізілген өзгерістерге сәйкес, ИКҰ құрылымына төрт
басты орган кіреді: мемлекеттер мен үкімет басшыларының Конференциясы;
сыртқы істер министрлері Конференциясы; Хатшылық және Халықаралық ислам
Соты.
Мемлекеттер мен үкімет басшыларының Конференциясы Жарғының төртінші
бабына сәйкес, ИКҰ-ның ең жоғарғы органы болып табылады және ерекше
жағдайларды қоспағанда әр үш жыл сайын шақырылады. Саммиттің міндетіне
ислам әлемі үшін аса маңызды мәселелерді қарастыру және осы мақсаттағы ИКҰ
саясатын координациялау жатады. Жоғары деңгейдегі Бірінші конференция
Мароккода (Рабат) 1969 жылы, екіншісі Пәкістанда (Лахор) 1974 жылы, үшінші
конференция – Сауд Арабияда (Мекка-Таиф) 1981 жылы, төртіншісі – Мароккода
(Касабланка) 1984 жылы, бесінші конференциясы – Кувейтте, алтыншы
конференция Сенегалда (Дакар) 1991 жылы, жетіншісі – Мароккода (Касабланка)
1994 жылы, сегізінші конференция – Иранда 1997 жылы, тоғызыншысы – Катарда
2000 жылы, Х конференция – Путраджайяда (Малайзия) 2003 жылы ХІ саммиті –
Дакарда 2008 жылы өткізілді. Ал келесі ХІІ саммит Каирде 2011 жылы
өткізіледі.
Сыртқы істер министрлері Конференциясы ИКҰ-ның екінші орталық органы
болып табылады. Оның қызметі Жарғының 5-бабында айқындалған. Конференциялар
негізінен, жоспарлы және кезектен тыс болып бөлінеді. Сыртқы істер
министрлерінің жыл сайынғы кеңесі мемлекетер мен үкімет басшыларының
Конференциясы айқындаған саяси мәселелер жөнінде шешім қабылдайды. Кез
келген ИКҰ-ға мүше-мемлекеттің немесе Бас хатшының талабы бойынша кезектен
тыс сессия шақырылуы мүмкін. Алайда, бұл талап екі-үш мемлекеттің келісімін
алуға тиіс. Сонымен қатар, сыртқы істер министрлерінің кездесулері БҰҰ
форумында мұсылман мемлекеттерінің мүдделеріне қатысты мәселелерге ортақ
позициялар мен амалдар жасалынатын БҰҰ Бас Ассамблеясының кезекті
сессиясының алдында өткізіледі. Сыртқы істер министрлері Конференциясының
шешімдері мен ұсыныстары дауыс беруге қатысқандар санының үштен екісінен
көп мақұлдауға ие болуы керек. Бірақ, соңғы уақытта ИКҰ форумдары консенсус
негізінде жұмыс істеуде.
Хатшылық үйлестіруші және атқарушы орган болып табылады. Оны Бас Хатшы
басқарады, ол екі жылдан артық мерзімге сайланбайды. Бас Хатшының төрт
орынбасарлары болады, оларды сыртқы істер министрлері Конференциясы
бекітеді. Хатшылыққа департаменттер, комитеттер, комиссиялар және де
бөлімдер кіреді [30, с. 301-303].
Хатшылықты Бас Хатшы басқарады және ол қызметке тағайындалғаннан кейін 4
жыл мерзімге сайланады. Алғашқы төрт Бас Хатшы екі жыл мерзімге сайланған
еді. Алайда Бірінші Бас Хатшы Малайзияның премьер-министрі ханзада Тонгу
Абдул Рахман ИКҰ-ға қатысушы-мемлекеттердің өтініші бойынша өзінің өкілдігі
мерзімі біткеннен соң бір жыл мерзімге қалып, үш жыл қызмет атқарды (1970-
1973).
Екінші Бас Хатшы Египет президентінің кеңесшісі Анвара Садата Мухаммед
Хасан Мухаммед Тухами (1974-1975) болды. Үшінші Бас Хатшы болып Сенегалдың
Сыртқы істер министрі Амаду Керим Гей (1975-1979) тағайындалды. 1979 жылдың
қазан айында мұсылман мемлекеттернің Сыртқы істер министлері БҰҰ БА 43-
сессиясы кезінде координациялық кеңесте бас қосып, ИКҰ Бас Хатшысын
сайлағанда мемлекеттердің араб, азиаттық және африкалық топтарының
өкілдерін кезектестіру қажеттігі туралы шешім қабылдады. Тунистің Сыртқы
істер министрі Хабиб Шатти (1979-1984) төртінші Бас Хатшы ретінде
тағайындалған уақытта өкілдік мерзімі төрт жылға дейін ұзартылды, ол ИКҰ
Жарғысына енгізілген өзгертулерге сәйкес бекітілді. Бесінші Бас Хатшы
Пәкістанның Әділет министрі Сеид Шарифуддин Пирзада (1985-1988) болды.
Алтыншы Бас Хатшы нигерлік Хамид Альгабид (1989-1996), жетіншісі –
Марокконың өкілі Азеддин Лараки (1997-2000) хатшылықты басқарды. Сегізінші
Бас Хатшы Абделуахед Белькезиз (2001-2004) болды. Ал қазіргі Бас Хатшы
Түркияның өкілі Экмелетдин Ихсаноглу Хатшылықты 2005 жылдан бері басқарып
келеді.
Бас Хатшылықтың құрылымына келесідей бөлімдері бар: Иерусалим және
Палестина істері жөніндегі департамент, Израильдің бойкоты ислам бюросы,
Палестинамен әскери үйлестіру ислам бюросы, саяси департамент, ұлттық
азшылықтар ісі жөніндегі департамент, заң департаменті, экономикалық
департамент, ғылым мен технология департаменті, ақпарат департаменті,
мәдениет жөніндегі департамент, әкімшілік-қаржылық департамент, үндеу
департаменті, шетелдік өкілдіктер және жалпы хатшылық.
Халықаралық ислам Соты басты құқықтық орган болып саналады және Шариғат
пен ИКҰ Жарғысына сәйкес қызмет атқарады. Соттың құрамына сыртқы істер
министрлері Конференциясында төрт жылға сайланатын 7 соттар кіреді. Соттың
штаб-пәтері Кувейтте орналасқан. Ұйымның әрбір мүше-мемлекеті үш кандидатқа
дейін ұсына алады. Дауыстардың саны бірдей болған жағдайда, жоғары бағалау
жасы үлкеніне беріледі. Соттың мәртебесіне сәйкес, соттың кандидаттары
келесі талаптарға сай болуы тиіс:
❖ Беделді мұсылман болуға;
❖ ИКҰ мүше-мемлекетінің азаматтығына ие болуына;
❖ 40 жастан кіші болмауы;
❖ Ислам құқығының атақты, беделді жетігі болуы;
❖ өз елінде жоғары сот қызметін атқаруға рұқсат беретін
квалификациясына ие болуы. [21, с.52-53].
ИКҰ қызмет атқаруы барысында қосымша органдар, арнайы мекемелер, ішкі
салалық институттар, тұрақты және арнайы комитеттердің тұтас жүйесі пайда
болды.
Қосымша органдар ИКҰ-ға мүше-мемлекеттердің Сыртқы істер министрлерінің
ХVІІІ конференциясында (Рияд, Сауд Арабиясы, 13-16 наурыз 1989ж.)
қабылданған №618-АF қарарына сәйкес ИКҰ қатысушы-елдерінің мемлекет және
үкімет басшылары Конференциясында немесе Сыртқы істер министрлерінің
Конференциясындағы қарары негізінде құрылды. ИКҰ-ның мүше-елдері қосымша
органдарға автоматты түрде мүше болады, ал олардың бюджеті Сыртқы істер
министрлерінің Конференциясында сәйкес мақұлдауға ие болуы тиіс. Қосымша
органдарға мыналар жатады: Статистика, экономикалық және әлеуметтік
зерттеулер мен оларды ислам елдері үшін дайындау орталығы (Түркия), Ислам
тарихы, өнері және мәдениетін зерттеу орталығы (Түркия), Ислам технология
институты (Дакка), Ислам сауда дамыту орталығы (Марокко), Нигердегі ислам
университеті және Угандадағы ислам университеті.
ИКҰ арнайы мекемелері мемлекет және үкімет басшылары Конференциясында
немесе Сыртқы істер министрлерінің Конференциясында қабылданған қарарына
сәйкес құрылды. Оған мүшелік ИКҰ мүше-елдері үшін факультативті болып
табылады. Бюджеті Бас хатшылықтың бюджетіне қатысты емес және өзінің
жарғысы мен статутына сәйкес анықталады. Арнайы мекемелер: Ислам даму банкі
(Сауд Арабиясы), білім беру, ғылым және мәдениет жөніндегі Ислам ұйымы
(Марокко) [27].
Ішкі салалық институттар құрамына ұйымдармен қатар, ислам әлемінде
беделді атаққа ие жеке тұлғалар да кіреді. Мұндай институттарға мүшелік ИКҰ
қатысушы-мемлекеттері және оның органдары мен мекемелері үшін факультативті
болып табылады. Олардың бюджеті Бас Хатшылық пен ИКҰ қосымша органдарының
бюджеттерінен тәуелсіз. Ішкі салалық институттар мемлекет және үкімет
басшылары Конференциясы мен Сыртқы істер министрлері Конференциясының
қамқорлығымен құрылды. Мұндай институттарға ИКҰ мүше-мемлекеттері Сыртқы
істер министлері Конференциясының шешімімен бақылаушы статусы берілуі
мүмкін. Сонымен қатар, олар ИКҰ мүше-елдерінен, қосымша органдар мен арнайы
мекемелерден ерікті көмек ала алады. Ішкі салалық институттар қатары
төмендегідей: Сауда және өнеркәсіптің ислам палатасы (Пәкістан), Ислам
астаналары мен қалалары ұйымы (Сауд Арабиясы), Мұсылман елдері ойындарының
спорт федерациясы (Сауд Арабиясы), Халықаралық жарты ай жөніндегі Ислам
Комитеті (Ливия), Кеме ұстаушылардың ислам ассоцациясы (Сауд Арабиясы),
Араб-ислам мектептерінің дүниежүзілік федерациясы (Сауд Арабиясы), Ислам
банктерінің халықаралық ассоциациясы(Сауд Арабиясы).
Тұрақты комитеттер мемлекет және үкімет басшылары Конференциясы мен
Сыртқы істер министрлері Конференциясында қабылданған қарарларға сәйкес
құрылды. Олардың функциясына конференцияларда қабылданған қарарлардың
орындалуын бақылау жатады. Қазіргі уақытта 4 тұрақты комиттер жұмыс
істейді: Иерусалим бойынша Комитет, Ақпарат және мәдениет тұрақты Комитеті,
Экономикалық және сауда ынтымақтастығының тұрақты комитеті, Ғылыми және
технологиялық ынтымақтастықтың тұрақты комитеті [34].
ИКҰ жанындағы Ислам даму банкі (ИДБ) 1976 жылы құрылды және мұсылман
ынтымақтастығы идеясын жүзеге асырудың маңызды құралы болды. ИДБ Жарғысында
мұсылман халқының қаржы және экономика саласындағы одағы мен өзара іс-
қимылы қоғамдық алға басу мен исламның бұрынғы маңыздылығын қайтарудың
кепілі деп айқын көрсетілген. ИДБ-ның мақсаттары: сауда, өнеркәсіп, ауыл
шаруашылықты дамыту жоспарларын құру, сондай-ақ құнды қағаздарды сатып алу
мен сату үшін ортақ касса құру, компанияның векселі мен акциясына жалпыға
ортақ жазылуды ұйымдастыру.
Исламдағы банктердің ролі мен қызметі халықаралық банктік істердегі
жағдайдан түбірімен ерекшеленеді. Егер де әлемдік несиелік тәжірибеде пайда
табудың қолайлы жолдарының бірі қаржылық операциялар болса, ал исламда
несиемен қаржылық құралдарын айналдыру арқылы пайда табудың бұл қайнар көзі
қайта жабылды. Мұсылмандардың түсінігінше, капитал, еңбек және тәжірибе
ретінде кәсіпкерлердің бір іске жеке ақша салудың нәтижесі болса, онда
пайда заңды болып есептелінеді [55].
60-жылдардың аяғы мұсылман ынтымақтастығы – 1969 жылы құрылған Ислам
Конференциясы Ұйымының дамуында маңызды кезең болды.
Өзінің құрылу барысында ИКҰ өзінің қызметінің мақсаты көмектесу
болды, бұл жерде әлемнің мұсылмандарына әділетсіздік пен қанауға қарсы
күресте моральді көмек жайлы ғана айтылмайды. Жәрдемнің географиясы ИКҰ-
ның қалыптасу кезінде-ақ едәуір кең болған, оған палестиналықтар,
филиппиндық моро, Кеңес Одағының мұсылмандық азшылығы, кейін Босния
қосылды. Мұсылмандарды қанауды жою мәселесі оларға қаржы, экономикалық,
ақпараттық және басқа да көмек көрсетуді шамалайды. Әрине, ИКҰ-ның
тырысулары әлемнің әр түрлі елдеріндегі мұсылман қауымының рухани
деградациясын жеңуге бағытталған. ИКҰ өз қызметінің осы бағыты шеңберінде
әлемнің әр алуан аймақтарында шариғаттың дамуына да белсенді үлес қосты.
ИКҰ-ның құрылтай-мүшелері Рабаттағы жоғары деңгейдегі І Ислам кеңесіне,
сондай-ақ Сыртқы істер министрлерінің І-ІV Ислам конференциясына
қатысушылар болып табылады. Жоғарыда атап өткеніміздей, жоғары деңгейдегі І
Ислам кеңесінің жұмысына 25 мемлекет қатысты. Кейін оған Сыртқы істер
министрлерінің ІІІ Ислам конференциясына ұсынылған 6 мемлекет: Бахрейн,
Катар, ОАЕ, Оман, Сьерра-Леоне қосылды. Сонымен, ИКҰ-ның құрылтай-
мемлекеттерінің саны – 30.
Осылайша, ИКҰ-ның құрамы едәуір кең және әр текті болып табылды. Мұндай
құраммен көптеген аймақтық мәселелерді шешудегі амалдарда, сондай-ақ
халықаралық сахнадағы ИКҰ ролін анықтаудағы тәсілдерде шынайы айырмашылық
байқалды. Осы секілді айырмашылықтар Ислам Конференциясы Ұйымының құрылу
кезеңінде-ақ оның мақсаттары мен міндеттерін анықтауда көрініс тапқан
болатын. Келесі қарастыратын мәселеміз Ислам Конференциясы Ұйымының
мұсылман ұйымы ретіндегі басты ерекшеліктері. Яғни, бұл мәселені жан-жақты
талқылауға тырысамыз.
1.3 ИКҰ-ның халықаралық мұсылман ұйымы ретіндегі ерекшеліктері
Ислам Конференциясы Ұйымының Жарғысы мен құрылымына сараптама жасай
отырып, аталмыш Ұйым діни негіздегі кең компетенциялы халықаралық ұйым
ретінде ойластырылғанын байқауға болады. ИКҰ-ның мәні мүше-мемлекеттер
арасындағы көптеген талқылаудың тақырыбына айналған, өзінің атауында
көрініс тапты.
Ең алдымен айта кететін жайт, ол тұрақты құрылымы бар халықаралық ұйым
үшін Конференция атауын таңдау орынды емес. Конференция ұғымы араб
тілінде де (аль-муатамар), орыс тілінде секілді басы мен соңы бар іс-шара
деген мағынаны білдіреді.
ИКҰ атауын таңдаудағы талқылау діни ынтымақтастық идеясы негізінде
құрылған халықаралық үкіметаралық ұйымның заңи негізгі қасиетінің
күрделілігі белгілі бір деңгейде байқалды. Сыртқы істер министрлерінің V
Ислам конференциясында (Куала-Лумпур, 21-25маусым 1974 жыл) ИКҰ Жарғысы
күшіне енгеннен кейін Ислам Конференциясы Ұйымы атауын Ислам
ынтымақтастығы Ұйымы деп ауыстыру жайлы ұсыныстар айтылған болатын. Алайда
өз атауын қалдыру жөніндегі Индонезияның бастамасын қолдауға конференция
бір ауыздан келісті.
Альтернатива ретінде атаудың бірнеше нұсқасы ұсынылды.
Ислам мемлекеттерінің Ұйымы. Бұл ұсыныс ұйымға мүшелікті тек егеменді
мемлекеттермен ғана шектеп, мұсылман мемлекеттері болып табылмайтын
мұсылман елдеріндегі мұсылман азшылығы жырақта қалып қояды деген ниетпен
қабылданбады.
Ислам ұлттарының Ұйымы. Бұл ұсыныстың қабылданбау себебі біртұтас ислам
Уммасын бірнеше әр түрлі ұлттарға бөлінуімен түсіндірілді.
Ислам Уммасы Ұйымы. Мұндай атау Умма ұғымының халықаралық-құқықтық
түрде түсінік берудің күрделілігі мен осындай ұйымға мүшелік жөніндегі
мәселені шешу үшін дайын заңи тұжырымдардың жоқ болу себебінен мақұлдауға
ие бола алмады.
Ислам Ұйымы. Бұл атау өзінің анық белгісіздігіне байланысты
қабылданбайтын болды.
Ұзақ уақыт талқылауға ие болған нұсқалар Ислам мемлекеттерінің Ұйымы
және Ислам бірлігі Ұйымы болды. Ислам бірлігі Ұйымы атауы жөніндегі
ұсынысты Катар делегациясы ұсынды және де ол Ислам қозғалысы
теоретиктерінен кең қолдау тапты. Бұл атау сенімнің бірлігі, ислам
халықтарын біріктіру, бірыңғай ислам құрылымын (мемлекет) құру дегенді
білдірген еді. Мұндай атау әлемдік тәртіптің ислам концепциясына сөзсіз
сәйкес келетін еді, бірақ бұндай жағдайда ұйым оны жүзеге асырудың құралы
болды. Осы себептен бұл атауда да өтпей қалды. [21, с.59-60].
Жалпы компетенциялы ұйым ретінде Ислам Конференциясы Ұйымы
ынтымақтастықтың әр түрлі саласындағы мәселелерді шешумен айналысады.
Дегенмен, оның қызметінің барлық саласында ислам ынтымақтастығы идеясы
көрініс табады. Ислам Конференциясы Ұйымы айналысатын мәселелер шеңбері
ДИК, ДМК және ИӘЛ-на қарағанда кең болып табылады.
Ислам Конференциясын зерттей отырып, Е.А.Шибаева және Поточный ұсынған
анықтамадан мынадай тұжырымға келуге болады: халықаралық (үкіметаралық)
ұйым: белгілі бір мақсаттарды орындау үшін халықаралық шарт негізінде
құрылған мемлекеттердің бірлестігі, оның тұрақт қызмет ететін органдары
бар [29]. ИКҰ-ның Жарғысында белгіленген нақты мақсаттары бар, жеке
ұйымдастырушылық құрылымға ие, халықаралық құқықтарды пайдаланады және де
міндеттерді атқарады.
Халықаралық ұйымдарды топтастыратын тұжырымдарға сәйкес, ИКҰ-ны
төмендегідей сипаттауға болады:
I. өзінің мүшелері сипаты бойынша – үкіметаралық ұйым;
II. мүшелердің шеңбері бойынша – аймақтық ұйым;
III. қызметі бойынша – жалпы компетенциялы ұйым;
IV. мүшелік шарты бойынша – діни ұйым;
V. әлеуметтік-саяси критерий бойынша – жүйе аралық ұйым.
Сонымен, Ислам Конференциясы Ұйымы біздің алдымызда мұсылман әлемінде
өзінің жалпы компетенциясымен ерекшеленетін діни ұйым ретінде тұрады. ИКҰ
құрамында қалай болғанда мұсылмандардың көпшілігіне ие мемлекеттер болуы
міндетті және де Шарт үйінен (Дар ар-сульх), яғни мұсылмандар
тұрғындардың азшылығы болып табылатын мемлекеттерді де қосуы тиіс. Ислам
конференциясы Ұйымының регионалиясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ. ИСЛАМ ЕЛДЕРІНІҢ ӨЗАРА ЫҚПАЛДАСУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ДІНИ
НЕГІЗДЕГІ ҰЙЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Ислам әлемінің саяси үрдістеріне діни фактордың
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Ислам ұйымының қалыптасуы мен даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 ИКҰ-ның халықаралық мұсылман ұйымы ретіндегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
ІІ ТАРАУ. ИСЛАМ ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА ҮЙЛЕСУДІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ
2.1 ХХ ғ. 90-жылдарының басында басталған жаһандық өзгерістерге ислам
ұйымының
бейімделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .26
2.2 2003 жылғы Ирак дағдарысынан кейінгі Ислам Конференциясы
Ұйымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3 Қазақстан Республикасының ИКҰ-мен үйлесу
үрдісі ... ... ... ... ... ..36
2.4 Ислам Конференциясы Ұйымын жаңғыртудағы өзекті мәселелер мен даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғ. 90-жылдардың аяғы, әсіресе 2000-
жылдардың басында исламға бүкіл әлемнің ерекше назары ауғаны айқын. Өйткені
әлемдік саясатта ислам дінінің өсуі мен маңыздылығы бірнеше факторларға
негізделген. Біріншіден, Араб Шығысының геосаяси маңыздылығы, онда мәдениет
пен өркениеттің құрамдас бөлігі және де қоғамдық өмірдің факторы ретінде
исламның рөлі өте зор. Араб Шығысы – исламның өзегі. Екіншіден, әлемдегі
қақтығыстардың көпшілігі ислам діні дәстүрлі таралған елдерде өтуі жиі
байқалады. Араб Шығысы көптеген ірі діни қақтығыстардың түйіні болды. Бұл
ең алдымен, өткен ғасырдың 40-жылдарының аяғында басталып осы күнге дейін
аяқталмаған араб-израиль қақтығысы. Үшіншіден, Еуропа елдерінде осы
құрлыққа жұмыс пен жақсы өмірді іздеп келіп жатқан мұсылман тұрғындары
санының көбеюі.
Қазіргі халықаралық қатынастар жүйесінде мұсылман әлемі көрнекті орын
ала бастады. Оның мәні бірқатар экономикалық, саяси және діни сипаттағы
факторлармен қамтамасыз етілген. Әлемде исламның ықпалының өсуі қазіргі
уақытта мұсылмандар өздерін қауым ретінде сезініп және әлемдік сахнада
өздерін көрсетпекші.
Соңғы кезеңдердегі саяси ахуалдар арнасында әлемнің қуатты державалары
тарапынан әр түрлі формада жасалынатын кейбір экономикалық қысымына қарсы
тұру үшін және бір мезгілде әлемдік шаруашылық жүйесімен үйлесімді
интеграциялану, батыстың рухани құндылықтарының күшті ықпал ету жағдайында
өзінің дәстүрлі мәдени мұраларын сақтау және нығайту әр түрлі формада
жүзеге асырылатын мұсылман мемлекеттері күштерін бірігіп нығайтуды талап
етті. Халқы ислам дінін ұстанатын және ислам мемлекеттік дін болып
табылатын мемлекеттерде ислам және саясат бір-бірімен тығыз байланысты.
Қазіргі уақытта әлемдік қауымдастықтағы мұсылмандық Уммаға жататын исламдық
саясат пен мақсатының тоғысуы мұсылмандық үкіметтік ұйымдардың құрылуында,
қызметінде және де белсенді іс-әрекеттерінде көрініс табуда. Соның бірі
Ислам Конференциясы Ұйымы болып табылады, ол дүние жүзі халықтарының ¼
бөлігінің саяси позицияларын үйлестіреді.
Халықаралық мұсылман ұйымын құрудың бастамашылары ресми
идеологиясында ислам бірлігі идеясына белгілі бір саяси мән беретін араб
мемлекеттері болып табылады.
Ислам Конференциясы Ұйымы – дамыған органдар жүйесі мен кең
компетенциялы ең ірі халықаралық үкіметаралық ұйым.
ИКҰ-ның 57 мүше-мемлекеттің 28 мемлекетінде ғана ислам мемлекеттік
немесе ресми дін ретінде танылған, ал 18 мемлекетте мұсылмандар тек әсер
етуші азшылық болып табылады. Осылайша, діни қауым белгілері мүшеліктің
географиялық белгілеріне негізделген басқа да ұйымдармен салыстырғанда ИКҰ
мүшелерінің құрамын тек шектеп қана қоймай, кеңейтеді.
Ислам Конференциясы Ұйымы өзінің дамуының бірінші кезеңінде (1969
жылдан 1973 жылға дейін) екі форум, яғни мемлекет және үкімет басшыларының
Конференциясы (Саммит) және сыртқы істер министрлері Конференциясы
шеңберінде халықаралық Ислам конференциясы формасында дамыды. Халықаралық
Ислам конференциясының халықаралық ұйымға трансформациясы 1972 жылы осы
форумның Бас Хатшылығының құрылуынан басталды.
Араб тілінен орыс тіліне аударудың жалпытанылған ережесіне сәйкес
белгілі бір лингвистикалық тіркесі мағыналық талаптарына сай беріледі.
Осыған сәйкес, Ислам конференциясы ұғымына Ұйым атауы оның мәртебесі
өзгергеннен соң берілді. Осылайша, аталған ұйымның атауы ресми аудармаларда
Ислам конференциясының Ұйымы ретінде емес, ислам конференциясы Ұйымы деп
бекітілді.
Төрт құрлықтың мемлекеттері қатысатын ИКҰ-ның аймақаралық мәртебесі
Ұйымның қызмет ету аясына кіретін мәселелердің сандық және сапалық деңгейін
анықтайды. ИКҰ Саммиттері мен Сыртқы істер министрлері конференцияларында
жалпы міндетті мәселелермен қатар, арнайы міндетті мәселелер қарастырылады.
ИКҰ-ның басты пленарлы органдары мүше-мемлекеттерге, сондай-ақ әлемдік
қауымдастыққа қатысты мәселелер бойынша шешім қабылдайды.
Осылайша, Ислам әлемінің діни негіздегі интеграциялық үрдісі: мәні мен
ролі тақырыбы өзекті болып табылады. Осы тақырырыпты ғылыми негізде
талқылаудың өзектілігі ешқандай күмән туғызбайды.
Жұмыстың мақсаты. Осы жұмыста әлемдік саясаттағы діни фактордың
ғаламдық деңгейде өсуі кезіндегі Ислам әлемінің діни негіздегі
интеграциялық үрдісінің мәні мен ролін анықтау мен зерттеу басты мақсат
болып отыр.
Жұмыстың міндеті. Алға қойылған мақсатты ашу үшін негізгі міндеттер
қойылды. Олар:
1. Ислам әлемінің саяси үрдістеріне діни фактордың ықпалын сипаттау;
2. Ислам ұйымының қалыптасуы мен даму үрдісін қарастыру;
3. ИКҰ-ның халықаралық мұсылман ұйымы ретіндегі өзіне тән
ерекшеліктерін анықтау;
4. ХХ ғ. 90-жылдарының басында басталған жаһандық өзгерістерге ислам
ұйымының бейімделуі мәселесін қарастыру;
5. 2003 жылғы Ирак дағдарысынан кейінгі Ислам Конференциясы Ұйымының
жағдайын айқындау;
6. Қазақстан Республикасының ИКҰ-мен үйлесу үрдісі мәселесіне тоқталу;
7. Ислам конференциясы ұйымын жаңғыртудағы өзекті мәселелер мен даму
болашағы мәселесін талқылау.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері. Қазіргі кезеңдегі ислам әлемінің
діни негіздегі интеграциялық үрдісін зерттеу мерзімі 1969 жылдан, яғни
Ислам Конференциясы Ұйымының құрылуынан бастап 2009жылдар аралығын қамтиды.
Бұл кезеңді алудың басты себебі 2009 жылы ИКҰ-ның құрылғанына 40 жыл
толуымен негізделеді.
Жұмыс құрылымы. Алға қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыс
ішкі құрылымға бағынады. Ол кіріспеден, екі тараудан, жеті параграфтан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. ИСЛАМ ЕЛДЕРІНІҢ ӨЗАРА ЫҚПАЛДАСУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ДІНИ
НЕГІЗДЕГІ ҰЙЫМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1. Ислам әлемінің саяси үрдістеріне діни фактордың ықпалы
Мұсылман халқының тәуелсіздік алуы олардың алдына әлеуметтік-
экономикалық және саяси дамудың жолдарын таңдауға байланысты жаңа мәселелер
тудырды. Ислам әлемінде капиталисттік және социалисттік тұжырымдамадан
ерекшеленетін үшінші жол секілді көптеген тұжырымдамалар пайда болды.
Зайырлы және рухани бағыттың қоғам қайраткерлері әлемдік үшінші діннің
таралу елдеріне тән исламдық жол тұжырымдамасын алға тартты. Оның
негізінде исламдық мемлекет, исламдық экономика және осы секілді
концепциялар туындады.
Исламдық мемлекет тұжырымдамасы ХХ ғасырдың 70-жылдарының аяғында кең
етек алды, ол әр түрлі дәрежеде зайырлы және діни биліктің қосылуы
шеңберінде қазіргі жағдайдағы қоғамның саяси органының исламдық моделін
іске асыруды жобалады. Негізінен бұл теориялар исламның мемлекеттік-
құқықтық нормаларын іске асыруды көздейді.
Исламдық мемлекет тұжырымдамасымен қатар, исламдық экономика
тұжырымдамасы да жасалынған еді. Ол жаңа экономикалық тәртіп жағдайында
Құранда жазылған әлеуметтік әділдік, меншік иелері мен мемлекеттің
мүдделерін қамтамасыз ету, шаруашылық өмірді реттеуде мемлекеттің ролін
маңызды фактор деп мойындау қағидаларын жүзеге асыруды жария етті. Бұл
идеялар пайызсыз банктер мен сақтандыру компаниялары құрылған кезде нақты
іске асты. Исламдық экономика теориясының жеке ережелері Сауд Арабия,
Ливия, Пәкістан және басқа да елдердің заңнамаларында көрініс тапқан [32,
с. 638-639].
ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығында әлемдік саясатта діни фактор едәуір
маңызға ие бола бастады. Әлемдік саясатта, халықаралық қатынастарда және
ішкі мемлекеттік байланыстардағы едәуір жағдайлар діни сарында көрініс
тапты және олардың алғашқы себептері ретінде конфессиялық қақтығыстар,
мүдделер, радикализмді айтуға болады. Діни фактор үрдістердің жиынтығы
ретінде алға шығады, оның негізі діннің өзі, оның құндылықтары,
құлықтылық және жауапкершілік секілді діни санаттар, діни ұйымдардың
ішкі және сыртқы қызметтері, олардың өзара қарым-қатынастары болып табылады
[35].
ХХ ғасырдың аяғы-ХХІ ғасырдың басында зерттеушілер, саясаткерлер,
экономисттер, халықаралық қауымдастық және де қалың бұқара топтарының басты
назарында әлемдік қауымдастықтың дамуындағы ислам факторында болды. Себебі,
бұл кезде этникааралық және конфессияаралық қақтығыстар, мемлекетаралық
қақтығыстар жиілеп кеткен болатын.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында халықаралық қатынастарда жаңа феномен –
мемлекеттердің діни негіздегі саяси және экономикалық интеграциясы пайда
болды. Ол дін әсерінің жоғарылуының заңды нәтижесі еді. Мұсылман
әлеміндегі діни белсенділіктің қазіргі жағдайы отарлық уақыттан бері келе
жатқан панисламизм идеясының ислам ынтымақтастығы қозғалысымен орнын
басуын көрсетеді [16, с.290-291].
Ислам қазіргі уақытта да әлемдік дін болып қала береді. Америка
Құрама Штаттарының бұрынғы Мемлекеттік Хатшысы Олбрайт М. пікірінше,
исламды соғыс діні ретінде санауға болмайды, ол өте бейбітсүйгіш дін. Және
де терроризм және ислам ұғымдарын теңестіру қате және теріс түсінік [24,
с.10-11]. Ислам – ең соңғы, ең кемел дін. Ислам – адамдардың осы дүниеде
тыныштық пен еркіндікке өмір сүруін қамтамасыз ететін қағидалар жиынтығы.
Ислам мемлекеттерді дамытуды қалайды. Сондай-ақ, ислам бейбіт өмір қалап,
мұсылмандарға қиянат етпейтін барлық халықтармен бейбіт келісім жасап,
олармен достық қарым-қатынастарда болуға үндейді. ХХғасырда ислам әлем
бойынша ең көп, ең жылдам таралған дін болды. Оның жолын ұстаушылардың саны
1,5 млрд адамнан асады. Ислам әлемі Африканың Атлант жағалауынан Азияның
шығыс шетіне дейін созылып, кең байтақ территорияны алып жатыр. Олардың
қатарына мұнай долларларының миллиардына ие мемлекеттер (Сауд Арабиясы,
Кувейт, Біріккен Араб Әмірлігі) мен әлемнің кедей мемлекеттері, феодалды-
теократиялық және конституциялық монархиялар, зайырлы және ислам
республикалары кіреді.
Ислам факторының халықаралық саясатқа ықпалын бірнеше деңгейде қарауға
болады: мұсылман мемлекеттері араларындағы өзара қарым-қатынастарда;
мұсылман мемлекеттерінің мұсылман емес мемлекеттермен өзара байланысында
және мұсылман емес мемлекеттердің ислам таралған елдерге қатысты
саясатында. Бір мемлекеттерде мұсылмандар тұрғындардың көпшілігін құраса,
ал басқаларында ықпалды азшылықты құрайды. Осы елдердің барлығында да ислам
ішкі және сыртқы саясатқа маңызды әсерін тигізеді. Сыртқы саясатта ислам
қағидаларын жүзеге асыру жөніндегі конституциялық ережелерге келетін
болсақ, олар жалпы және ресми түрде айтылған сипатқа ие және де
дипломатиялық тәжірибеде исламның формаларын айқындамайды [1]. Соған дәлел
бірнеше елдің Конституциясына тоқталып кетейік. Мысалы, Мавритания
Конституциясының кіріспесінде мемлекеттің ислам және 1981 жылы 28-
маусымдағы адам құқықтарының Африка Хартиясында және 1948 жылғы 10-
желтоқсандағы Адам құқықтарының жалпы декларациясында, сондай-ақ Мавритания
қол қойған басқа да халықаралық келісімдердегі анықталған демократияның
қағидаларын ұстанатыны жазылған [2].
Катардың негізгі құжатының 5-бабы сыртқы саясаттың ұстанымдарын анық
және толық бекіткен. Мұнда мемлекеттің барлық араб елдерінің одағы... өз
аймағы мен ұлы араб отанында бейбітшілік пен ынтымақтастыққа деген күреске
ұмтылысы жарияланады. Мемлекет осындай одақтың нығаюына мүмкіндік беретін
барлық шаралар мен туысқан елдермен бірлікті қамтамасыз ететін қызметтерді
қолдайды. Катар өз жағынан осы шаралардың іске асырылуына кепілдік береді
және туысқан араб елдерімен ынтымақтастық дәнекерлерін нығайту мен араб
ұлтының бірлігінің бекітілуіне қол жеткізеді [3].
Ислам бірлігіне шақыру басқа араб мемлекеттерге қарағанда Сауд
Арабиясы үшін маңыздырақ. Сонымен, Сауд Арабиясының Билік жүйесінің
негізінде: Мемлекет араб ұлтының ынтымақтастық және үндестік жөніндегі
арманын және достық елдермен қарым-қатынастарын бекітуді жүзеге асырады
[4].
Ислам ресми діні болып табылатын мемлекеттердің ынтымақтастығы идеясының
шынайы тарихи тамырлары бар. Ол мұсылман халқы араларындағы негізгі
теңқұқылы ынтымақтастықтың негізі Ислам деген ережеге сүйенеді. Осы идея
шеңберінде бірқатар авторлардың айтуынша, исламдық экономика, жаңа
исламдық экономикалық тәртіп тұжырымдамалары жасалынған, олар Батыстың
дамыған елдерінің экономикасынан ислам әлемінің тәуелділігін азайтуға
бағытталған.
Азияда Батыс елдері ықпалының күшеюіне қарсы ислам ынтымақтастығын
нығайту мақсатындағы қозғалыс Таяу және Орта Шығыстағы антиимпериалисттік
көңіл-күйдің даму үрдісінде өткен жүзжылдықтың 20-жылдарында басталды.
Деректерге сүйенсек, Таяу және Орта Шығыс халықтарының мұсылман
ынтымақтастығының көрінуін Ұлыбритания үкіметі, сондай-ақ Кеңестік Ресей
басшылығы осы аймақта өзінің ықпалын нығайту үшін пайдаланбақ болды деген
қорытынды жасауға болады.
1926 жылы осындай идеялар Сауд Арабиясының негізін қалаушы – Абдель
Азиз ибн-Саудтың қызметінде көрініс тапты, ол Меккеде көпшілік мұсылман
елдері қатысқан алғашқы дүниежүзілік мұсылман конгресін ұйымдастырған
болатын. Аталмыш іс-шара еуропалық отаршылармен күреске ресми бағытталды,
сонымен қатар Ибн-Сауд тәртібінің нығаюына мүмкіндік туғызуы тиіс еді.
Сонда да конгресс мақсаттарының бір жақтылығына қарамастан, ол ислам
лидерлерінің өздерінің көршілері мен пікірлестерімен конструктивті байланыс
орнату үшін, сондай-ақ Батыс елдерімен өзара әрекеттестік саласында ортақ
мәселелерге бірлескен шешім қабылдау үшін қажетті тәжірибе жинақтауына
мүмкіндік туғызды. Осындай тәжірибенің жинақталуына 1931 жылы (Иерусалим),
1949 жылы (Карачи), 1962 жылы (Бағдадтағы) ұқсас шаралардың өткізілуі де
мүмкіндік берді.
Екі дүние жүзілік соғыстар аралығындағы кезең діни ұстаным негізіндегі
халықаралық ұйым құру әрекеттерімен көрінді. Олар 1924 жылы шілде айында
жарияланған Мекке Конвенциясы, 1926 жылы мамырда жария етілген Каир
Конвенциясы және де 1931 жылғы Иерусалим Конвенциясы. Олар араб әлемінің үш
мемлекеттік бірлестігінің саяси аренаға шығуының нәтижесі болды.
1924 жылғы Мекке Конвенциясының инициаторы Қызыл теңіздің шығыс
жағалауындағы сол кезде өмір сүрген тәуелсіз мемлекет – Хиджаздың билеушісі
Шериф Хусейн болды. Конференцияның құжаттарында араб бірлігі ислам
елдері бірлігінің болашақ негізі болуы тиіс, араб тілі Умма хашимиттерінің
белгісімен біріккен болашақтың тілі болуы керек деп ерекше көңіл аударған.
1924 жылы қазанда Неджда басқарушының әскерлері Меккені алды. Абдель Азиз
ибн-Сауд Хиджаздың королі атанды. Арабия түбегінің едәуір бөлігін өзінің
территориясына қосқан Сауд корольдігі шынайы болды.
Мұсылман әлеміндегі ірі және де ең беделді діни университет аль-Азхар
орналасқан Каир мұсылман әлемінің саяси бірлігінің қалыптасуындағы
қозғалыстың екінші орталығы болды. Осы университеттің улемінің мүддесімен
1926 жылы мамырда Египет астанасында Дүние жүзілік мұсылман конгресі
шақырылды. Алайда ол елеулі нәтижелер бермеді. Бірінші дүние жүзілік
соғыстан кейінгі көптеген мұсылман мемлекеттерінде пайда болған ұлттық
үкіметтер бәрінен бұрын саяси тәуелсіздік алуға мүдделі болды. Сондай-ақ,
Египет королі Фуада саясатының проағылшындық бағыты оны басқа мұсылман
елдері алдында әйгілі етпеді. және елеулі бір кезең Каир конгресінің
жұмысында кеңес мұсылмандарының делегациясы қатыспады [54].
1931 жылы Иерусалимде Палестинаның ұлы муфтиі Амин аль-Хусейнидің
мүддесімен жаңа жалпымұсылмандық конгресс өтті. Конгресс қатысушыларының
басты назарында ең алдымен аль-Кудс – Иерусалимдегі мұсылман
қасиеттілерінің тағдыры болды. Амин аль-Хусейнидің сол кездегі
Палестинадағы ағылшын мандаттық үкіметімен едәуір тығыз қарым-қатынастары
конгресс қатысушыларының назарын палестина мәселесін талқылауға аударуға
мүмкіндік берді. Конгресс Иерусалим-аль-Кудс ісі бойынша тұрақты хатшылық
құрды және оның төрағасы ретінде сол кездегі Иран саяси қайраткерлерінің
бірі Зия ад-Дина Табатабаиды тағайындады. Алайда, 1936 жылы ағылшын үкіметі
хатшылықты таратып, Конвенцияның Палестинаның мандатпен басқарылатын
территориясы ішіндегі қызметіне тыйым салды.
Аталған үш форумда бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін пайда болған
мемлекеттердегі басқарушы элита тобының өкілдеріне сүйенген
жалпымұсылмандық қозғалысты дамыту үшін шешуші маңызы болмады.
1935 жылы Парижде тұратын египеттік журналист, адвокат және саяси
эмигрант Махмуд Селим Женевада жалпымұсылмандық съезд ұйымдастырды. Форум
өзінің арнасына еуропалық континенттің мұсылман азшылығын тартуды қажет деп
санады.
1954 жылы Сауд Арабиясы, Египет және Пәкістанның бастамасымен жалпыға
бірдей ислам конференциясы құрылды. Алайда, жаңадан құрылған ұйымнан саяси
немесе идеологиялық сипаттағы емес, ең алдымен мәдени-ағарту міндеттерін
шешу талап етілген.
1962 жылы Меккеде Сауд Арабиясының мүддесімен ислам мемлекеттерін діни
принцип бойынша біріктірген алғашқы толық қанды халықаралық ұйым – Ислам
әлемінің лигасы құрылды. Бұл ұйымның Хартиясы төмендегідей мақсаттарды
жария етті:
➢ Ислам ынтымақтастығын нығайту;
➢ Ислам идеяларын кеңінен тарату;
➢ Діни қайраткерлер және ғалымдармен тұрақты байланысты қолдау;
➢ Мұсылман емес мемлекеттерде тұратын Ислам адептілерімен тығыз
қарым-қатынасты жөнге салу және дамыту;
➢ Қай жерде болмасын мұсылмандардың қасиетті соғысын қолдау.
Лиганың құрылымы анық айқындалмады. Аталмыш ұйым біртұтас ислам
әлемінің негізгі аймақтық және ғаламдық қауіптерге әсер етуге тырысты,
алайда барлық мұсылман елдері үшін ортақ экономикалық және әлеуметтік
сипаттағы мәселелерді шешудің механизмдерін жасауға ұмтылмады. Бұл оның
дәрменсіздігін және салыстырмалы тиімсіздігін айқындады [39].
Осылайша, 1920-1960 жылдар аралығында ислам қауымдастығы мұсылман
мемлекеттері тәуелсіздік алғаннан кейін тап болған мәселелерді бірлесе шешу
үшін эффективті мемлекетаралық әрекеттестік механизмін құра алмады. Осы
кезеңде ислам елдерінің діни негіздегі ынтымақтастығының перспективті дамуы
бірқатар мемлекет лидерлерінің өз тәртібін нығайту және де Таяу Шығыстық
аймақтық саяси аренада, сондай-ақ әлемдік сахнада өзінің беделін көтеру
үшін қолайлы құрал-сайман ретінде қарастырылды. Алайда, осы кезеңде
жинақталған мемлекеттердің ынтымақтастық тәжірибесі болашақта әлемдік
сахнада Ислам адептерінің конструктивті өзара әрекетін дамыту үшін
айтарлықтай берік негіз құруға мүмкіндік берді.
ИКҰ-ның құрылуы мұсылман мемлекеттерін біріктіру жолындағы жаңа қадам
болып табылды. 60-жылдардың ортасына қарай ислам ынтымақтастығы қозғалысы
мұсылмандардың әр түрлі саладағы ынтымақтастығын ұйымдастыру ісінде біршама
тәжірибе жинақтап, өзінің дамуында едәуір қиын жолдардан өтті.
1926 жылдың өзінде Сауд Арабиясының королі Ибн Саудтың мүддесімен
Бүкіл әлемдік Ислам Конгресі құрылды; ал 1954 жылы Египеттің президенті
А.Насердің белсенді түре күш салуынан кейін Бүкіл әлемдік Ислам Конгресінің
негізі қаланды; 1962 жылы Меккеде Ислам Әлемінің Лигасы құрылды. Көптеген
мұсылман халықтары мен азшылықтарын біріктірген бұл үкіметтік емес ұйымдар
алдына қойған мақсаты мұсылмандар арасындағы исламдық үндеу (ад-даува
аль-исламия) және рухани байланыстарды дамыту болды. әр түрлі елдерде
негізі қаланған мұсылман орталықтары арқылы аталған ұйымдар ислам тарихы,
мұсылман парызы мен философия жайлы зерттеулерге басшылық жүргізіп отырды
[49].
ДИК, ДМК және ИӘЛ сонымен қатар маңызды халықаралық және аймақтық
саяси мәселелерге ( Таяу Шығыс қақтығысы, босқындар мәселесі) белгілі бір
назар аударып отырды, алайда олардың басты қызметі ынтымақтастықтың
әлеуметтік-мәдени және діни салаларына шоғырланды. Қандай да бір саяси
мәселелерді шешуде мұсылман мемлекеттері іс-әрекеттерінің үйлестігі басқа
да халықаралық ұйым, ең алдымен БҰҰ шеңберінде жүріп отырды. Уақыт өте,
әлем деңгейіндегі оқиғаларға ықпал ете алатындай, бірыңғай ислам саяси
платформасына негізделген, бүкіл ислам мемлекеттерінің басын қоса алатын
бірегей ұйымның қажеттілігі мұсылман әлемінде қатты сезіле бастады. бұл
өзекті мәселені келесі параграфта толығымен қарастыратын боламыз.
2. Ислам ұйымының қалыптасуы мен даму үрдісі
Ислам Конференциясы Ұйымының құрылу үрдісі әжептеуір өзгешелікпен жүрді,
себебі алғашында мұсылман елдерінің мемлекет және үкімет басшыларының
мерзімді кездесулерінің қажеттілігі ғана қарастырылған болатын.
1965 жылы болған ИӘЛ конференциясы мен ІІІ жоғарғы деңгейдегі араб
кеңесінде мұсылман мемлекеттері басшыларының арнайы конференциясын шақыру
жөнінде ұсыныс берген болатын. Бұл ұсыныс осыны жүзеге асыруды өз
жауапкершілігіне алып, 1965 жылдың желтоқсанынан бастап 1966 жылдың
қыркүйек айына дейін Иран, Гвинея, Иордания, Судан, Пәкістан, Түркия,
Марокко, Тунис және малиде сапармен болған Сауд Арабияның королі Фейсалға
тікелей арналған еді. Фейсал королдің пікірінше, алдағы конференцияның
міндетіне мұсылман мемлекеттері арасындағы қарым-қатынастардың нығаюы,
мұсылман қасиеттілерін қорғау және де исламға қас идеологияға бірлескен
қарсы әрекет жасау кіруі тиіс болды.
Осы кезеңдегі ислам ынтымақтастығының дамуына жеке мемлекеттер
арасындағы, соның ішінде Сауд Арабиясы мен Біріккен Араб Республикасы
арасындағы шиеленіскен алауыздықтың (Солтүстік Йеменге байланысты) болуы
кедергі келтірді, сол себепті 1966 жылы конференция шақырылмай қалды.
Алайда, бірігу үрдісі біртіндеп күш жинап, ислам әлемін империализм мен
сионизмге қарсы күресте күш біріктірудің жаңа қажеттілігін тудырған 1967
жылғы араб-израиль соғысы оқиғасынан кейін анағұрлым жылдамдатылды. Ортақ
дұшпанға қарсы әрекет ету Каир мен Эр-Риядтың келісуіне әкелді [40].
1969 жылы 21-тамызда Иерусалимдегі Аль-Акса мешітін израиль басқыншылары
әдейі өртеуінен кейін король Фейсаль мұсылман мемлекеттерін израиль
агрессиясына қарсы әрекетті қарастыратын жоғарғы деңгейдегі конференция
шақыруға үндеу тастады. Осы ұсынысқа көптеген мұсылман мемлекеттері үн
қосты. 25-тамыз Каирде болған 14 араб мемлекеттерінің Сыртқы істер
министрлері кездесуінде Сауд Арабиясының конференция шақыру ұсынысын
мақұлдау жөнінде шешім қабылданды. Конференцияны дайындау және ұйымдастыру
жұмыстарын 1969 жылы 8-9-қыркүйекте Рабатта мәжіліс құрған арнайы комитет
өз мойнына алды.
1969 жылы 22-25-қыркүйекте Рабатта 25 елдің[1] мемлекет және үкімет
басшылары қатысқан және Ислам Конференциясы Ұйымының (ИКҰ) жалпы
ұстанымдары мен қызметі анықталған жоғары деңгейдегі І Ислам кеңесі өтті.
Кеңесте қабылданған Мәлімдемеде исламдық шариғат халық арасындағы
жақындасу мен өзара түсінушіліктің маңызды факторы деп белгіленген,
сонымен қатар қатысушы-мемлекеттердің адамзат дамуының маңызды
құндылықтары болып табылатын рухани, өнегелі, әлеуметтік және экономикалық
құндылықтарын сақтап қалу ниеті айтылған; БҰҰ Жарғысы мен Адам құқықтары
Декларациясын ұстанушылығы бекітілген және де халықтар арасындағы қарым-
қатынастарды әділдік, төзімділік және нәсілдік дискриминацияны қабылдамау
ұстанымы негізінде нығайтуға ортақ ұмтылу, сондай-ақ бүкіл әлемде
бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау мақсатында күш біріктіруге ұмтылыстары
көрсетілген [33].
1970 жылы наурыз айында өткен Сыртқы істер министрлерінің І Ислам
конференциясында жоғары деңгейдегі І Ислам кеңесінің Мәлімдемесінің басты
ережелеріне сәйкес қатысушы-мемлекеттердің ортақ қызметтері талқыланды,
сондай-ақ Бас Хатшылық құру жөнінде шешім қабылданды. Ол 1970 жылы Карачиде
болған Сыртқы істер министрлерінің ІІ Ислам конференциясында құрылды және
Бас Хатшы болып Малайзияның премьер-министрі Тонгу Абдул Рахман сайланды.
Сыртқы істер министрлерінің ІІ Ислам конференциясында сыртқы саяси
мәселелерден басқа, экономикалық және мәдени ынтымақтастықтың маңызды
мәселелері де талқыланды.
ИКҰ-ның ресми жариялануы Жарғы қабылданған Сыртқы істер
министрлерінің ІІІ Ислам конференциясында ( Мекке, 1972 жылы наурызда)
болды. 1974 жылы ақпанның 1-жұлдызында Ислам Конференциясы Ұйымы БҰҰ-да
халықаралық ұйым ретінде тіркелді. Ал 1975 жылдан бастап ИКҰ Біріккен
Ұлттар Ұйымының тұрақты бақылаушысы мәртебесіне ие.
ИКҰ-ның құрылған күні 1969 жылдың 25-қыркүйегі, яғни жоғары
деңгейдегі І Ислам кеңесінің мәлімдемесін қабылданған күні болып саналады.
Сыртқы істер министрлерінің V Ислам конференциясында (Куала-Лумпур, 1974
жыл) ұйымның құрылғанын тойлау күні мұсылман жыл санауы бойынша 1389 жылдың
12 раджабы деп анықталды. Сыртқы істер министрлерінің ХХІІ Ислам
конференциясында (Бағдад, 1981 жылы) нақты бекітілген ИКҰ жалауы да
исламдық символикаға ие: жасыл фонда ақ шеңбер бейнеленген, оның ортасында
қызыл жарты ай орналасқан, ал жарты айдың ішінде қара түспен Аллах велик
деп арабша вязьбен жазылған [20, с. 34-35].
Ұйымның тіршілік әрекетін реттейтін және 1972 жылы қабылданған ИКҰ
Жарғысы эксперттердің бағалауынша, қазіргі күннің реалиясына сәйкес
келтіруін талап етеді дейді.
Жарғыдағы ИКҰ-ның басты мақсаттары: ислам ынтымақтастығын нығайту,
әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-мәдени салалардағы ынтымақтастықты дамыту,
нәсілдік дискриминация мен отаршылдықты жою үшін күрес, сондай-ақ бүкіл
әлемде әділ бейбітшілікті орнатуға бағытталған қызмет болып бекітілді [41].
ИКҰ Жарғысын бекітетін Сыртқы істер министрлерінің ІІІ Ислам
конференциясында қарқынды талқылаудың тақырыбы палестина халқына өздерінің
заңды құқықтарын қалпына келтіру және оккупацияланған территорияларын азат
етудегі күресіне қолдау көрсету жайлы айтылатын V бөлімі болды. Бірқатар
делегация палестиналық мәселе секілді жеке мәселелерді Жарғыға қоспай, тек
мұсылман халқы күресінің ортақ талаптарымен шектелу керек екенін айтты.
Алайда араб делегациясы Жарғыда палестиналық мәселені қалдыру керек
екенін үзілді-кесілді талап етті, себебі ол ИКҰ құрылуының маңызды
себептерінің бірі болып табылады. Египеттен келген делегацияның ұсынысы
бойынша Жарғыға палестина мәселесін шешумен қатар, мұсылман халқының
күрестерін қолдау жөніндегі ереже қосылды. Осылайша, ИКҰ Жарғысында
келесідей тұжырымдармен 2 бөлім пайда болды: қасиетті жерлерді қорғау мен
сақтауға байланысты күштерді үйлестіру, Палестина халқына территорияларын
азат етуді қоса алғанда, олардың өз құқықтарын қалпына келтіру үшін күресте
қолдау көрсету.
ИКҰ мүше-мемлекеттері арасындағы өзара қарым-қатынас ұстанымына келер
болсақ, олар:
▪ ИКҰ мүше-мемлекеттерінің толық теңдігін сақтау;
▪ ИКҰ қатысушы-мемлекеттерінің өзін-өзі анықтау құқығын құрметтеу
және ішкі істеріне араласпау;
▪ ИКҰ-ның барлық мүше-елдерінің суверенитетін, тәуелсіздігін және
аумақтық тұтастығын құрметтеу;
▪ Пайда болуы мүмкін кез келген қақтығыстарды келіссөздер, делдалдық,
бітістіру немесе арбитраж сияқты бейбіт әдіс-тәсілдермен реттеу;
▪ ИКҰ-ның кез келген мүше-мемдекетінің аумақтық тұтастығы, ұлттық
бірлігі немесе толық тәуелсіздігіне қарсы күш қолданбау немесе күшпен
қауіп төндірмеу [5].
Бұндай ережелер жаңа емес еді. Мысалы, халықтар арасындағы толық теңдік
қағидасы ірі халықаралық ұйымның жарғылық құжатында жазылған болатын ( БҰҰ
Жарғысы 2-бап).
ИКҰ Жарғысы көбінесе БҰҰ Жарғысын қайталайды, ол өз кезегінде Ұйым
мүшелері арасында талқылаудың тақырыбы болмай қалуы ғажап емес еді. Осындай
талқылаудың ортасына Ұйымға мүшелікке байланыста мәселе қойылды. Жарғыға
сәйкес, ИКҰ-ның мүшесі Рабатта өткен (1969ж.) мемлекет және үкімет
басшыларының ислам конференциясына және Джидда (1972ж.) мен Карачиде
(1974ж.) болған ислам мемлекеттерінің Сыртқы істер министрлерінің
Конференциясына қатысқан мемлекеттер, сондай-ақ осы Жарғыға қол қойған
мемлекеттер болып табылады. Әрбір ислам мемлекеті Ислам Кнференциясына осы
Жарғыны орындауға дайын екенін және ұйымға мүше болуға ниетін білдіретін
өтінішін Бас хатшылыққа беру жолымен қосылуға құқы бар, ал Бас хатшылық
өтінішті ұсынғаннан кейінгі болған Сыртқы істер министрлері
Конференциясының бірінші отырысында талқылауға ұсынады. Қосылу Конференция
мүшелерінің 23-тен көбінің келісуі арқылы жүзеге асырылады. Негізгі құжат
Ұйымға мүшелікке өтудің қатаң шарттарын белгілемейді, тек бір шарты
қатысушы ислам мемлекеті болуы міндетті. Алайда, бұл мемлекеттік емес
құрылымның ИКҰ-ға мүшелігін білдірмейді. Тек 1974 жылы Палестинаны азат ету
Ұйымына ерекшелік жасалды. Ислам мемлекеттері термині Жарғыға ИКҰ
құрылғаннан кейін он жылдан соң енгізілді. Сол бір мезгілде Ұйымның 12 мүше-
мемлекеттерінің конституциясында олар зайырлы мемлекет жазылған, ал ол
мемлекеттердегі мұсылмандар саны азшылықты құрады.
ИКҰ-ға мүшеліктің басты белгісін анықтауда нақтылықтың болмауы Ұйымның
және оның институттарының әр түрлі форумдарында даулы жағдайға әкелмеуі
мүмкін емес еді. Ұйымның кейбір мүшелері жаңа мүшелерді автоматты түрде
қабылдаудың мақсатқа сәйкестілігіне күмән тудыратынын айтты.
ИКҰ-ға мүшеліктің құқықтық ретсіздігі және Жарғының ережелерін бұзған
мемлекеттерге қатысты санкциялардың болмауы кейбір мемлекеттердің басты
органдардың жұмыстарына қатыспайтын жағдай да тудырды. Бірқатар мемлекеттер
біраз уақыт мүшелік жарнасын төлемесе де, ИКҰ институттарының бәріне кіру
рұқсаты болды.
Осы қиындықтар бірқатар бағдарламалардың жүзеге асуына да әсерін
тигізді. Сонда да ұйым өзінің жоғары жұмыс потенциалын Сауд Арабиясы мен
Парсы шығанағының басқа да мемлекеттерінің қолдауымен сақтап отырды. ИКҰ
құрылғаннан бері екі рет өзінің мүшелерінің қызметін тоқтатты. Бірінші
жағдайда – Израильмен кэмп-дэвид келісіміне қол қойғаннан соң Египеттің, ал
екіншісінде – кеңес әскерлерінің кіруіне байланысты Ауғанстанның. Алайда,
біраз уақыт өткен соң олардың мүшеліктері толық көлемде қалпына келтірілді
[20, с. 41-43].
Жарғының баптары мемлекетаралық қатынастардың екі деңгейін көрсетеді.
Біріншісі Ұйым мүше-мемлекеттерінің бір-бірімен, ал екіншісі ИКҰ құрамына
кірмейтін мемлекеттермен өзара әрекеті болып табылады. Бірінші жағдайда
өзара қарым-қатынастар исламаралық ретінде қарастырылса, екінші жағдайдың
негізіне Құран мен Пайғамбардың Сунналарында жазылған қағидалар алынған.
Оларға Таухид, әділдік, джихад және құдіретті күші артқан
міндеттерді орындауға деген мұсылмандардың жауапкершілігі жатады ( Таухид –
Құдайдың жалғыздығы мен бірегейлігі). Халықаралық қатынастар саласына
қатысты бұл ұстаным адамдарды нәсілге, тілге және мүліктік жағдайына
байланысты бөлуге рұқсат етпейді. Барлық адамдардың теңдігін белгілей
отырып, бұл ұстаным өзара төзімділік пен қатар өмір сүрудің негізі болып
саналады. Таухид қағидасы өзін-өзі билеу құқығы ұстанымына сәйкес, тек жеке
деңгейде ғана емес, сондай-ақ ұжымдық деңгейде тағдырын таңдау еркіндігіне
әкеледі [15, с. 300-301].
1991 жылы өткен Сыртқы істер министрлерінің Каир конференциясында Адам
құқықтарының ислам декларациясы қабылданды, онда Таухид қағидасы кең
түсіндірмеге ие болды [6]. Халықаралық қатынастар саласына қатысты джихад
бір жағынан, ислам әлемі арасындағы тұтас, жеке мұсылман мемлекеттері
арасындағы, екінші жағынан мұсылман емес әлеммен кең ынтымақтастықтың
мүмкіндіктері жөнінде дәлелдейді.
Құдіретті күші артқан міндеттерді орындауға деген мұсылмандардың
жауапкершілігі ұстанымына келер болсақ, ол исламдық әлемдік тәртіптің басқа
да ұстанымдарын ұсынады. Құдай алдындағы адамзат өкілдерінің теңдігі басты
звеносы болып табылатын Таухид қағидасы енді адамның өзінің қауымдастығымен
қоса, оны қоршаған әлем алдындағы жауапкершілік сезіміне ие болуын ойлайды.
Осыдан барып мұсылмандардың жеке және Умма (мұсылман қауымы) деңгейінде
өздерінің жеке, ұжымдық және халықаралық жауапкершілігін сақтау
адамгершілік міндеті туады. Оларды бұзу мұсылман заңнамасы жағынан
айыптаушылықтың объектісі болып табылады.
Жарғының 3-бабына енгізілген өзгерістерге сәйкес, ИКҰ құрылымына төрт
басты орган кіреді: мемлекеттер мен үкімет басшыларының Конференциясы;
сыртқы істер министрлері Конференциясы; Хатшылық және Халықаралық ислам
Соты.
Мемлекеттер мен үкімет басшыларының Конференциясы Жарғының төртінші
бабына сәйкес, ИКҰ-ның ең жоғарғы органы болып табылады және ерекше
жағдайларды қоспағанда әр үш жыл сайын шақырылады. Саммиттің міндетіне
ислам әлемі үшін аса маңызды мәселелерді қарастыру және осы мақсаттағы ИКҰ
саясатын координациялау жатады. Жоғары деңгейдегі Бірінші конференция
Мароккода (Рабат) 1969 жылы, екіншісі Пәкістанда (Лахор) 1974 жылы, үшінші
конференция – Сауд Арабияда (Мекка-Таиф) 1981 жылы, төртіншісі – Мароккода
(Касабланка) 1984 жылы, бесінші конференциясы – Кувейтте, алтыншы
конференция Сенегалда (Дакар) 1991 жылы, жетіншісі – Мароккода (Касабланка)
1994 жылы, сегізінші конференция – Иранда 1997 жылы, тоғызыншысы – Катарда
2000 жылы, Х конференция – Путраджайяда (Малайзия) 2003 жылы ХІ саммиті –
Дакарда 2008 жылы өткізілді. Ал келесі ХІІ саммит Каирде 2011 жылы
өткізіледі.
Сыртқы істер министрлері Конференциясы ИКҰ-ның екінші орталық органы
болып табылады. Оның қызметі Жарғының 5-бабында айқындалған. Конференциялар
негізінен, жоспарлы және кезектен тыс болып бөлінеді. Сыртқы істер
министрлерінің жыл сайынғы кеңесі мемлекетер мен үкімет басшыларының
Конференциясы айқындаған саяси мәселелер жөнінде шешім қабылдайды. Кез
келген ИКҰ-ға мүше-мемлекеттің немесе Бас хатшының талабы бойынша кезектен
тыс сессия шақырылуы мүмкін. Алайда, бұл талап екі-үш мемлекеттің келісімін
алуға тиіс. Сонымен қатар, сыртқы істер министрлерінің кездесулері БҰҰ
форумында мұсылман мемлекеттерінің мүдделеріне қатысты мәселелерге ортақ
позициялар мен амалдар жасалынатын БҰҰ Бас Ассамблеясының кезекті
сессиясының алдында өткізіледі. Сыртқы істер министрлері Конференциясының
шешімдері мен ұсыныстары дауыс беруге қатысқандар санының үштен екісінен
көп мақұлдауға ие болуы керек. Бірақ, соңғы уақытта ИКҰ форумдары консенсус
негізінде жұмыс істеуде.
Хатшылық үйлестіруші және атқарушы орган болып табылады. Оны Бас Хатшы
басқарады, ол екі жылдан артық мерзімге сайланбайды. Бас Хатшының төрт
орынбасарлары болады, оларды сыртқы істер министрлері Конференциясы
бекітеді. Хатшылыққа департаменттер, комитеттер, комиссиялар және де
бөлімдер кіреді [30, с. 301-303].
Хатшылықты Бас Хатшы басқарады және ол қызметке тағайындалғаннан кейін 4
жыл мерзімге сайланады. Алғашқы төрт Бас Хатшы екі жыл мерзімге сайланған
еді. Алайда Бірінші Бас Хатшы Малайзияның премьер-министрі ханзада Тонгу
Абдул Рахман ИКҰ-ға қатысушы-мемлекеттердің өтініші бойынша өзінің өкілдігі
мерзімі біткеннен соң бір жыл мерзімге қалып, үш жыл қызмет атқарды (1970-
1973).
Екінші Бас Хатшы Египет президентінің кеңесшісі Анвара Садата Мухаммед
Хасан Мухаммед Тухами (1974-1975) болды. Үшінші Бас Хатшы болып Сенегалдың
Сыртқы істер министрі Амаду Керим Гей (1975-1979) тағайындалды. 1979 жылдың
қазан айында мұсылман мемлекеттернің Сыртқы істер министлері БҰҰ БА 43-
сессиясы кезінде координациялық кеңесте бас қосып, ИКҰ Бас Хатшысын
сайлағанда мемлекеттердің араб, азиаттық және африкалық топтарының
өкілдерін кезектестіру қажеттігі туралы шешім қабылдады. Тунистің Сыртқы
істер министрі Хабиб Шатти (1979-1984) төртінші Бас Хатшы ретінде
тағайындалған уақытта өкілдік мерзімі төрт жылға дейін ұзартылды, ол ИКҰ
Жарғысына енгізілген өзгертулерге сәйкес бекітілді. Бесінші Бас Хатшы
Пәкістанның Әділет министрі Сеид Шарифуддин Пирзада (1985-1988) болды.
Алтыншы Бас Хатшы нигерлік Хамид Альгабид (1989-1996), жетіншісі –
Марокконың өкілі Азеддин Лараки (1997-2000) хатшылықты басқарды. Сегізінші
Бас Хатшы Абделуахед Белькезиз (2001-2004) болды. Ал қазіргі Бас Хатшы
Түркияның өкілі Экмелетдин Ихсаноглу Хатшылықты 2005 жылдан бері басқарып
келеді.
Бас Хатшылықтың құрылымына келесідей бөлімдері бар: Иерусалим және
Палестина істері жөніндегі департамент, Израильдің бойкоты ислам бюросы,
Палестинамен әскери үйлестіру ислам бюросы, саяси департамент, ұлттық
азшылықтар ісі жөніндегі департамент, заң департаменті, экономикалық
департамент, ғылым мен технология департаменті, ақпарат департаменті,
мәдениет жөніндегі департамент, әкімшілік-қаржылық департамент, үндеу
департаменті, шетелдік өкілдіктер және жалпы хатшылық.
Халықаралық ислам Соты басты құқықтық орган болып саналады және Шариғат
пен ИКҰ Жарғысына сәйкес қызмет атқарады. Соттың құрамына сыртқы істер
министрлері Конференциясында төрт жылға сайланатын 7 соттар кіреді. Соттың
штаб-пәтері Кувейтте орналасқан. Ұйымның әрбір мүше-мемлекеті үш кандидатқа
дейін ұсына алады. Дауыстардың саны бірдей болған жағдайда, жоғары бағалау
жасы үлкеніне беріледі. Соттың мәртебесіне сәйкес, соттың кандидаттары
келесі талаптарға сай болуы тиіс:
❖ Беделді мұсылман болуға;
❖ ИКҰ мүше-мемлекетінің азаматтығына ие болуына;
❖ 40 жастан кіші болмауы;
❖ Ислам құқығының атақты, беделді жетігі болуы;
❖ өз елінде жоғары сот қызметін атқаруға рұқсат беретін
квалификациясына ие болуы. [21, с.52-53].
ИКҰ қызмет атқаруы барысында қосымша органдар, арнайы мекемелер, ішкі
салалық институттар, тұрақты және арнайы комитеттердің тұтас жүйесі пайда
болды.
Қосымша органдар ИКҰ-ға мүше-мемлекеттердің Сыртқы істер министрлерінің
ХVІІІ конференциясында (Рияд, Сауд Арабиясы, 13-16 наурыз 1989ж.)
қабылданған №618-АF қарарына сәйкес ИКҰ қатысушы-елдерінің мемлекет және
үкімет басшылары Конференциясында немесе Сыртқы істер министрлерінің
Конференциясындағы қарары негізінде құрылды. ИКҰ-ның мүше-елдері қосымша
органдарға автоматты түрде мүше болады, ал олардың бюджеті Сыртқы істер
министрлерінің Конференциясында сәйкес мақұлдауға ие болуы тиіс. Қосымша
органдарға мыналар жатады: Статистика, экономикалық және әлеуметтік
зерттеулер мен оларды ислам елдері үшін дайындау орталығы (Түркия), Ислам
тарихы, өнері және мәдениетін зерттеу орталығы (Түркия), Ислам технология
институты (Дакка), Ислам сауда дамыту орталығы (Марокко), Нигердегі ислам
университеті және Угандадағы ислам университеті.
ИКҰ арнайы мекемелері мемлекет және үкімет басшылары Конференциясында
немесе Сыртқы істер министрлерінің Конференциясында қабылданған қарарына
сәйкес құрылды. Оған мүшелік ИКҰ мүше-елдері үшін факультативті болып
табылады. Бюджеті Бас хатшылықтың бюджетіне қатысты емес және өзінің
жарғысы мен статутына сәйкес анықталады. Арнайы мекемелер: Ислам даму банкі
(Сауд Арабиясы), білім беру, ғылым және мәдениет жөніндегі Ислам ұйымы
(Марокко) [27].
Ішкі салалық институттар құрамына ұйымдармен қатар, ислам әлемінде
беделді атаққа ие жеке тұлғалар да кіреді. Мұндай институттарға мүшелік ИКҰ
қатысушы-мемлекеттері және оның органдары мен мекемелері үшін факультативті
болып табылады. Олардың бюджеті Бас Хатшылық пен ИКҰ қосымша органдарының
бюджеттерінен тәуелсіз. Ішкі салалық институттар мемлекет және үкімет
басшылары Конференциясы мен Сыртқы істер министрлері Конференциясының
қамқорлығымен құрылды. Мұндай институттарға ИКҰ мүше-мемлекеттері Сыртқы
істер министлері Конференциясының шешімімен бақылаушы статусы берілуі
мүмкін. Сонымен қатар, олар ИКҰ мүше-елдерінен, қосымша органдар мен арнайы
мекемелерден ерікті көмек ала алады. Ішкі салалық институттар қатары
төмендегідей: Сауда және өнеркәсіптің ислам палатасы (Пәкістан), Ислам
астаналары мен қалалары ұйымы (Сауд Арабиясы), Мұсылман елдері ойындарының
спорт федерациясы (Сауд Арабиясы), Халықаралық жарты ай жөніндегі Ислам
Комитеті (Ливия), Кеме ұстаушылардың ислам ассоцациясы (Сауд Арабиясы),
Араб-ислам мектептерінің дүниежүзілік федерациясы (Сауд Арабиясы), Ислам
банктерінің халықаралық ассоциациясы(Сауд Арабиясы).
Тұрақты комитеттер мемлекет және үкімет басшылары Конференциясы мен
Сыртқы істер министрлері Конференциясында қабылданған қарарларға сәйкес
құрылды. Олардың функциясына конференцияларда қабылданған қарарлардың
орындалуын бақылау жатады. Қазіргі уақытта 4 тұрақты комиттер жұмыс
істейді: Иерусалим бойынша Комитет, Ақпарат және мәдениет тұрақты Комитеті,
Экономикалық және сауда ынтымақтастығының тұрақты комитеті, Ғылыми және
технологиялық ынтымақтастықтың тұрақты комитеті [34].
ИКҰ жанындағы Ислам даму банкі (ИДБ) 1976 жылы құрылды және мұсылман
ынтымақтастығы идеясын жүзеге асырудың маңызды құралы болды. ИДБ Жарғысында
мұсылман халқының қаржы және экономика саласындағы одағы мен өзара іс-
қимылы қоғамдық алға басу мен исламның бұрынғы маңыздылығын қайтарудың
кепілі деп айқын көрсетілген. ИДБ-ның мақсаттары: сауда, өнеркәсіп, ауыл
шаруашылықты дамыту жоспарларын құру, сондай-ақ құнды қағаздарды сатып алу
мен сату үшін ортақ касса құру, компанияның векселі мен акциясына жалпыға
ортақ жазылуды ұйымдастыру.
Исламдағы банктердің ролі мен қызметі халықаралық банктік істердегі
жағдайдан түбірімен ерекшеленеді. Егер де әлемдік несиелік тәжірибеде пайда
табудың қолайлы жолдарының бірі қаржылық операциялар болса, ал исламда
несиемен қаржылық құралдарын айналдыру арқылы пайда табудың бұл қайнар көзі
қайта жабылды. Мұсылмандардың түсінігінше, капитал, еңбек және тәжірибе
ретінде кәсіпкерлердің бір іске жеке ақша салудың нәтижесі болса, онда
пайда заңды болып есептелінеді [55].
60-жылдардың аяғы мұсылман ынтымақтастығы – 1969 жылы құрылған Ислам
Конференциясы Ұйымының дамуында маңызды кезең болды.
Өзінің құрылу барысында ИКҰ өзінің қызметінің мақсаты көмектесу
болды, бұл жерде әлемнің мұсылмандарына әділетсіздік пен қанауға қарсы
күресте моральді көмек жайлы ғана айтылмайды. Жәрдемнің географиясы ИКҰ-
ның қалыптасу кезінде-ақ едәуір кең болған, оған палестиналықтар,
филиппиндық моро, Кеңес Одағының мұсылмандық азшылығы, кейін Босния
қосылды. Мұсылмандарды қанауды жою мәселесі оларға қаржы, экономикалық,
ақпараттық және басқа да көмек көрсетуді шамалайды. Әрине, ИКҰ-ның
тырысулары әлемнің әр түрлі елдеріндегі мұсылман қауымының рухани
деградациясын жеңуге бағытталған. ИКҰ өз қызметінің осы бағыты шеңберінде
әлемнің әр алуан аймақтарында шариғаттың дамуына да белсенді үлес қосты.
ИКҰ-ның құрылтай-мүшелері Рабаттағы жоғары деңгейдегі І Ислам кеңесіне,
сондай-ақ Сыртқы істер министрлерінің І-ІV Ислам конференциясына
қатысушылар болып табылады. Жоғарыда атап өткеніміздей, жоғары деңгейдегі І
Ислам кеңесінің жұмысына 25 мемлекет қатысты. Кейін оған Сыртқы істер
министрлерінің ІІІ Ислам конференциясына ұсынылған 6 мемлекет: Бахрейн,
Катар, ОАЕ, Оман, Сьерра-Леоне қосылды. Сонымен, ИКҰ-ның құрылтай-
мемлекеттерінің саны – 30.
Осылайша, ИКҰ-ның құрамы едәуір кең және әр текті болып табылды. Мұндай
құраммен көптеген аймақтық мәселелерді шешудегі амалдарда, сондай-ақ
халықаралық сахнадағы ИКҰ ролін анықтаудағы тәсілдерде шынайы айырмашылық
байқалды. Осы секілді айырмашылықтар Ислам Конференциясы Ұйымының құрылу
кезеңінде-ақ оның мақсаттары мен міндеттерін анықтауда көрініс тапқан
болатын. Келесі қарастыратын мәселеміз Ислам Конференциясы Ұйымының
мұсылман ұйымы ретіндегі басты ерекшеліктері. Яғни, бұл мәселені жан-жақты
талқылауға тырысамыз.
1.3 ИКҰ-ның халықаралық мұсылман ұйымы ретіндегі ерекшеліктері
Ислам Конференциясы Ұйымының Жарғысы мен құрылымына сараптама жасай
отырып, аталмыш Ұйым діни негіздегі кең компетенциялы халықаралық ұйым
ретінде ойластырылғанын байқауға болады. ИКҰ-ның мәні мүше-мемлекеттер
арасындағы көптеген талқылаудың тақырыбына айналған, өзінің атауында
көрініс тапты.
Ең алдымен айта кететін жайт, ол тұрақты құрылымы бар халықаралық ұйым
үшін Конференция атауын таңдау орынды емес. Конференция ұғымы араб
тілінде де (аль-муатамар), орыс тілінде секілді басы мен соңы бар іс-шара
деген мағынаны білдіреді.
ИКҰ атауын таңдаудағы талқылау діни ынтымақтастық идеясы негізінде
құрылған халықаралық үкіметаралық ұйымның заңи негізгі қасиетінің
күрделілігі белгілі бір деңгейде байқалды. Сыртқы істер министрлерінің V
Ислам конференциясында (Куала-Лумпур, 21-25маусым 1974 жыл) ИКҰ Жарғысы
күшіне енгеннен кейін Ислам Конференциясы Ұйымы атауын Ислам
ынтымақтастығы Ұйымы деп ауыстыру жайлы ұсыныстар айтылған болатын. Алайда
өз атауын қалдыру жөніндегі Индонезияның бастамасын қолдауға конференция
бір ауыздан келісті.
Альтернатива ретінде атаудың бірнеше нұсқасы ұсынылды.
Ислам мемлекеттерінің Ұйымы. Бұл ұсыныс ұйымға мүшелікті тек егеменді
мемлекеттермен ғана шектеп, мұсылман мемлекеттері болып табылмайтын
мұсылман елдеріндегі мұсылман азшылығы жырақта қалып қояды деген ниетпен
қабылданбады.
Ислам ұлттарының Ұйымы. Бұл ұсыныстың қабылданбау себебі біртұтас ислам
Уммасын бірнеше әр түрлі ұлттарға бөлінуімен түсіндірілді.
Ислам Уммасы Ұйымы. Мұндай атау Умма ұғымының халықаралық-құқықтық
түрде түсінік берудің күрделілігі мен осындай ұйымға мүшелік жөніндегі
мәселені шешу үшін дайын заңи тұжырымдардың жоқ болу себебінен мақұлдауға
ие бола алмады.
Ислам Ұйымы. Бұл атау өзінің анық белгісіздігіне байланысты
қабылданбайтын болды.
Ұзақ уақыт талқылауға ие болған нұсқалар Ислам мемлекеттерінің Ұйымы
және Ислам бірлігі Ұйымы болды. Ислам бірлігі Ұйымы атауы жөніндегі
ұсынысты Катар делегациясы ұсынды және де ол Ислам қозғалысы
теоретиктерінен кең қолдау тапты. Бұл атау сенімнің бірлігі, ислам
халықтарын біріктіру, бірыңғай ислам құрылымын (мемлекет) құру дегенді
білдірген еді. Мұндай атау әлемдік тәртіптің ислам концепциясына сөзсіз
сәйкес келетін еді, бірақ бұндай жағдайда ұйым оны жүзеге асырудың құралы
болды. Осы себептен бұл атауда да өтпей қалды. [21, с.59-60].
Жалпы компетенциялы ұйым ретінде Ислам Конференциясы Ұйымы
ынтымақтастықтың әр түрлі саласындағы мәселелерді шешумен айналысады.
Дегенмен, оның қызметінің барлық саласында ислам ынтымақтастығы идеясы
көрініс табады. Ислам Конференциясы Ұйымы айналысатын мәселелер шеңбері
ДИК, ДМК және ИӘЛ-на қарағанда кең болып табылады.
Ислам Конференциясын зерттей отырып, Е.А.Шибаева және Поточный ұсынған
анықтамадан мынадай тұжырымға келуге болады: халықаралық (үкіметаралық)
ұйым: белгілі бір мақсаттарды орындау үшін халықаралық шарт негізінде
құрылған мемлекеттердің бірлестігі, оның тұрақт қызмет ететін органдары
бар [29]. ИКҰ-ның Жарғысында белгіленген нақты мақсаттары бар, жеке
ұйымдастырушылық құрылымға ие, халықаралық құқықтарды пайдаланады және де
міндеттерді атқарады.
Халықаралық ұйымдарды топтастыратын тұжырымдарға сәйкес, ИКҰ-ны
төмендегідей сипаттауға болады:
I. өзінің мүшелері сипаты бойынша – үкіметаралық ұйым;
II. мүшелердің шеңбері бойынша – аймақтық ұйым;
III. қызметі бойынша – жалпы компетенциялы ұйым;
IV. мүшелік шарты бойынша – діни ұйым;
V. әлеуметтік-саяси критерий бойынша – жүйе аралық ұйым.
Сонымен, Ислам Конференциясы Ұйымы біздің алдымызда мұсылман әлемінде
өзінің жалпы компетенциясымен ерекшеленетін діни ұйым ретінде тұрады. ИКҰ
құрамында қалай болғанда мұсылмандардың көпшілігіне ие мемлекеттер болуы
міндетті және де Шарт үйінен (Дар ар-сульх), яғни мұсылмандар
тұрғындардың азшылығы болып табылатын мемлекеттерді де қосуы тиіс. Ислам
конференциясы Ұйымының регионалиясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz