Салыстыру - универсалды әдіс
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарын
білдіру амалдары.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың көлемі: ** бет.
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны – **.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: контрастивті лингвистика,
концепт, лексика, семантика, антоним, синоним, лексика-семантикалық өріс.
Зерттеу әдісітері: салғастырмалы, контрастивті, компоненттік талдау.
Зерттеу материалы ретінде лексикографиялық еңбектерден жинақталған ауру-
сау ұғымдарына қатысты 167 қазақ тіліндегі, 130 орыс тіліндегі, барлығы 297
лексикалық бірлік алынды. Лексикалық бірлік ретінде омонимдер, синонимдер,
антонимдер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, табу мен эвфемизмдер алынды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Салғастыру – универсалды лингвистикалық әдіс
1.1 Тілдегі лексикалық ұғым түсінігі және лингвистикалық әдістер
1.2 Концепт ұғымының анықтамасы.
2 Ауру-сау ұғымдарының екі тілдегі концептік көрінісі
2.1 Лексикалық бірліктер – екі тілдегі семантикалық мағынаның көрінуі
2.2 Ауру-сау ұғымдарының синоним,омоним,антоним арқылы берілуі
2.3 Ауру-сау ұғымдарының ұлт танымымен байланыста көрінісі(тұрақты
тіркес,мақал-мәтел,табу,эвфемизмде р материалы негізінде)
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тілдерді салғастырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу әр түрлі қырынан
(семантикалық, прагматикалық, психолингвистикалық, т. б.) жүргізіліп,
ауқымы кеңеюде. Генетикалық және типологиялық жағынан сәйкес келмейтін
тілдер фактілерін түрлі қырынан салғастыру белгілі бір тілде жеке алып
зерттегенде байқала бемейтін тілдік құбылыстардың ерекшеліктерін жете
түсінуге, тілдер арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды айыруға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар салғастырмалы талдау нәтижелері әр тілде
сөйлейтін ұлттардың дүниетанымымен, наным-сенімімен, әдет-ғұрпымен,
мәдениетімен, психологиялық ерекшелігіменжақынырақ танысуға да септігін
тигізеді. Адам факторымен тілдің осылайша ажырамас бірлікте алынып
қарастырылуы-лингвистикалық ғылымының соңғы жылдардағы жетістігінің бірден-
бір көрінісі.
Тілдерді салғастырмалы зерттеу тұтас тілдік жүйені немесе тілдің
белгілі бір саласын ғана қамтуы мүмкін. Тілдің кез келген деңгейіндегі кез
келген бірліктері, олардың құрылымдық–семантикалық, функционалдық,
этномәдени, әлеуметтік лингвистикалық және өзге де ерекшеліктері
контрасивті талдаудың нысаны бола алады 1, 34. Соның бір нақты көрінісі
қазақ және орыс тілдерінің ауру сау ұғымдарының берілу амалдары. Әлбетте,
осы ұғымдардың құрамын, оның құрылымын, элементтері арасындағы семантикалық
байланыс түрлерін анықтау қандай да бір тілдің лексикалық ерекшеліктерін
айқындауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың өзектілігі. Біріншіден тілдің лексика-семантикалық жүйесін жан
жақты қарастырудың жалпы бағытымен, лексикалық микрожүйелерді зерттеуді
қазіргі таңдағы өзекті мәселелермен ұштасып жатуынан көрінеді. Сонымен
қатар салғастырмалы тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болмаған қазақ және
орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының лексика-семантикалық өрістері және
екі тілде көрінісі қарастырылады. Жұмыстың мақсаты: қазақ және орыс
тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының лексика-семантикалық өрісін тауып,
олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыра отырып анықтау.
Міндеттер:
– Әр түрлі тілдердің лексика-семантикалық зерттеулердің жетістіктеріне
сүйене отырып, зерттеуде басшылыққа алынатын теориялық ұстанымдарды
негіздеу.
– Қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының білдіру амалдарын
анықтау, қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын табу.
- ауру-сау ұғымдарының когнитивтік лингвистика ғылымындағы орнын
анықтау;
- ауру-сау ұғымдарының қазақ тіліндегі мағыналық ерешеліктерін
топтастыру және оның орыс тіліндегі мағынасымен салыстыру;
- ауру-сау ұғымдарының концептілік өрісін, парадигмалық және синтагмалық
байланысын ашу. Осыған байланысты бітіру жұмысымда тәімендегідей
міндеттер қарастырылады;
- Ауру-сау ұғымдарының тұрақты тіркестер,мақал-мәтелдер құрамында
келуін,табу мен эвфемизм түрінде келуін анықтау.
Зерттеу нысаны ретінде қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарын
білдіретін лексикалық амалдар алынды.
Зерттеу пәні – қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының берілу
амалдары.
Зерттеу әдістері. Бітіру жұмысымның салғастырмалы, контрастивті,
компоненттік талдау әдістері пайдаланады.
Зерттеу материалы ретінде лексикографиялық еңбектерден жинақталған ауру-
сау ұғымдарына қатысты 167 қазақ тіліндегі, 130 орыс тіліндегі, барлығы 297
лексикалық бірлік алынды. Лексикалық бірлік ретінде омонимдер, синонимдер,
антонимдер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, табу мен эвфемизмдер алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Жұмыста қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының құрылымы,
онда орнайтын синонимиялық, антонимиялық, омонимиялық, фразеологиялық,
т. б. амалдар түрлері алғаш рет салғастырмалы тұрғыда қарастырылып, екі
тілдің лексика жүйесіндегі ерекшеліктерге байланысты олардың өрісте түзелу
сипатындағы ұқсастықтарымен айырмашылықтары анықталады.
Нәтижелер.
- Екі тілде ауру-сау ұғымдарының омоним, синоним, антоним ретінде көрініс
табуы, оның ішінде омонимдердің аясы тар болып келеді. Орыс тілінде
синонимдердің көрінуі тек қана басқа сөзбен берілмей, префикстер арқылы
да көрінеді.
- Ауру–сау ұғымдарын білдіретін тұрақты тіркестер мен мақал – мәтелдер
көптеп кездеседі. Сонымен қатар екі тілде бірдей көріністер бар.
- Екі тілдегі лексикалық амалдардың тірек сөзіне байланысты мақал-мәтелдер
іштей лексика-семантикалық топтарға бөлінеді.
- Табу мен эвфемизмдерге келетін болсақ, олар тек қазақ тілінде кездеседі.
Орыс тілінде көрініс аз. Бұл ұлт танымымен, менталитетпен байланысты.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТАРАУ.Салыстыру-универсалды әдіс.
1.1.Тілдегі лексикалық үғым түсінігі және лингвистикалық әдістер
Адам баласы шындық болмыстағы заттар дүниесі мен түрлі құбылыстарды
танығанда олардың ортақ белгілері мен ерекшеліктерін назарға алып санасында
белгілі бір тәртіппен ретпен бейнедлейді. Сондықтан тілдегі
сөздермағналаларының жуықтығы не қарама-қарсылығы сияқты қасиеттеріне
байланысты белгі бір топтарға топтасып, лексикалық жүйелік сипатын
айқындайды. Қазіргі таңда тіл білімінде сөзік құрамды тоқтай сипаттауда
негізге алынатын нәтижелі тәсіл өрістік тәсіл болып саналады. Себебі бұл
ұғым лексикалық семантиканың басты мәселелерін шешуге лексиканың
жүйелілігін басшылыққа алатын қағидаға негізделген.
Лексика-семантикалық өрісті анықтау екі жолмен – ұғым арқылы
(ономасиологиялық) тұрғыда және сөз арқылы (семасиологиялық) тұрғыда жүзеге
асады (29,5.). Мысалымызда бірінші кезекте ауру-сау атауларының лексика-
семантикалық өрісі құрамына енетін бірліктердің бір ұғымға байланыстылығы
негізге алынып, олар әр түрлі сөздіктерден жинақталды, екінші кезекте сол
сөздердің арасындағы лексика-семантикалық байланыстар айқындалып, өріс
құрамы нақтылана түсті.
Өріс теориясының одан әрі дами түсуі өріс құрамындағы элементтер
арасындағы лексика–семантикалық қатынастарды айқындаумен тығыз байланысты.
Себебі мұнда лексикологияның, синонимияның, антонимия, гомесемия және сөз
бен ұғымның арақатынасы секілді негізгі мәселелер ұштасып жатады.
Лексикадағы семантикалық өріспен байланыстыміндеттерді шешу санамаланған
мәселелерді жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді (29,6.) М. Оразов
айтқандай парадигмалық қатынастар лексика-семантикалық топ мүшелерінің
арасында болады және олар бір лексика-семантикалық топтың құрамында
кезесіп, өзара байланысып та жатады. (35,15.). Сондақтан лексика-
семантикалық өз ішінде синонимия, антонимия, меронимия, гипер-гипонимя
т. б. жекеленген категорияларды біріктіретін және тілдің жүйелілігін айқын
бейнелей алатын жоғарғы деңгейдегі лексиканың категориясы деп есептеліп,
тілде шындық болмысты бейнелеп, бір бүтін құрылымды түзететін, бірліктері
әр түрлі лексика–семантикалық қатынастармен байланысып жататын ортақ
семантикалық компонент негізінде біріккен сөздер тобы ретінде анықталады.
лексика-семантикалық байланыс түрлері лексика-семантикалық өріс тұтасьығын
қамтамасыз ететін және оның құрылымын айқындайтын негігі белгі болып
табылады.
Тілдің көне қабатынан орын алатын сөздердің осындай топтарын
салғастырмалы тұрғыда лексика-семантикалық талдау олардың семантикалық
құрылымындағы,қолданылуындағы ұқсастықтармен айырмашылықтарды айқындауға
сәйкес келетін синонимдік қатарларды қарастыруға, әр тілдің лексика
жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерін терең түсінуге және ортақ заңдылықтарды
анықтауға мүмкіндік береді (29,8.).
Жұмыста қарастырылатын талдау түрлеріне тоқталайық, контрастивті
семантикалық – бұл талдау екі және одан да көп тілдердің әмбебап
ұқсастықтарымен ерекшеліктерін анықтаудың әмбебап лингвистикалық әдіс болып
табылады. Осы талдау негізінде алынатын ұқсастықтармен ерекшеліктер
арқасында контрасивті лексикологиядағы эквивалентті сәйкестіктермен белгілі
– бір сәйкессіздіктер туралы арнайы жүйе құрылады.
Э.Д. Сүлейменованың көрсетуі бойынша контрасивті талдау нысаны ретінде
салғастырылатын тілдердің кез келген құбылыстары және сонымен қатар пайда
болу,таралу дәрежесі мен басқа тілдерге әсер етуіне тәуелсіз кез келген
тілдер (1, 23)
Сонымен қатар тақырыптық топтарға контрасивті-семантикалық салғастыру
жасау үшін компоненттік талдау да пайдаланады, оның көмегімен біз мағына
тереңдігін ашамыз.
Тілдерді салғастырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу әр түрлі қырынан
жүргізіліп, ауқымы кеңіюде. Генетикалық және типологиялы жағынан сәйкес
келмейтін тілдер фактілерін түрлі қырынан салғастыру белгілі бір тіді жеке
алып байкала бермейтін тілдік қбылыстардың ерекшеліктерін жете түсінуге,
тілдер арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды айыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар салғастырмалы талдау нәтижелері әр тілде сөйлейтін
ұлттардың дүние-танымымен, наным-сенімімен, әдет-ғұрпымен мәдениетімен,
психологиялық ерекшелігімен жақынырақ танысуға да септігін тигізеді. Адам
факторымен тілдің осылайша ажырамас бірлікте қарастырылуы-лингвистика
ғылымының соңғы жылдардағы жетістігінің бірден-бір көрінісі.
Тілдерді салғастырмалы зерттеу тұтас тілдік жүйені немесе тілдің
белгшілі бір саласы ғана қамтуы мүмкін. Тілдің кез келген деңгейіндегі кез
келген бірліктер олардың құрылымдық-семантикалық, функционалдық этномәдени,
әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық және өзге де ерекшеліктері
контрасивті талдаудың нысаны бола алады
Салыстырмалы тіл білімі, тілдерді сипаттаудың жүйелі түрін жүзеге асыра
отырып, олардың арнайы ерекшебелгілерін айқындайды, сондықтан салғастыру
барлық элементтер және толығымен тіл жүйесі бойынша жүргізіледі.
Салғастыру бір тип шеңберіндегі тілдік құбылыстарды сипаттай отырып,
сонымен қатар басқа да бір типке жататынтілдік құбылыстарды
анықтайды.Контрастивті лингвистикалық салыстыру универсалды лингвистикалық
тәсіл ретінде негізгі алынған әр түрлі әдістер пайдаланады.
Салыстыру тілді тану процесіне ене отырып, тілдік бірліктерді үйрену
мүмкіндік береді.
Контрастивті талдау өз ішіне жалпы және жеке әдістерді, эмпирикалық
салыстырудың нақты әдіс-тәсілдерін жинақтайды.
Нақты бір мақсатта қолданып, тілдің салыстырмалы үйрену қызметіне
бағынбайтынбірде-бір лингвистикалық әдіс ретінде негізделіп, салыстырылатын
тілдің айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтауға бағытталған.
Тілдерді салыстыруда әт түрлі тілдік сәйкестікткр, тілден тілге
аударыла аулу қабілеті, жеке белгілері ескеріледі. Ол тіл тасушылардың
ментальды табиғатына қатысты болады.
Қазіргі тіл білімінің актуалды мәселелерінің бірі тілдік бірліктер
қызметінің жүйесін зерттеу болып табылады. Ол үшін грамматикалық
категорияларды олардың семантикалық қызметінен бөлмей қарастыру керек.
Зерттеу екі бағытта жүргізіледі – грамматикалық категориядан қызметтерге
және керісінше. Аталған функционалды грамматика функционалды – семантикалық
өрістерді сипаттауға негізделген. Функционалды-семантикалық өріс теориясын
орыс тілінің материалы негізінде А.В. Бондарко зерттеп жатыр. Ол мынадай
анықтама береді: Функционалды-семантикалық өріс – берілген тілдің
грамматикалық құралдарымен қалыптастыратын екі жақты біртұтастылық.
Функционалды-семантикалық өріс білдірудің әр деңгейлі құралдарын
біріктіру үшін универсалды-ұғымдық негіз пайдаланады, ол белгілі бір
ұғымдық категориялармен байланысты. Ұғымдық категориялар, бір жағынан
нақты шындықтың қатынасы мен қасиеттерінің көрінісі бола отырып, екінші
жағынан – тілге сүйенеді. Мұнда бір тіл және әр түрлі тілдер аясындағы
мүмкін болатын құралдар жиынтығы туралы айтылады.
Функционалды-семантикалық өріс теориясы салғастырмалы грамматикаларды
құрау үшін негіз бола алады, ол А.В. Бондарко еңбектерінде көрсетілді.
... Функционалды-семантикалық өріс бөлек тілдердің ұқсастықтар мен
айырмашылықтарын, жалпы заңдылықтарын анықтауға көмектесетін салыстыру үшін
негіз бола алады. Функционалды-семантикалық өріс салғастыру мазмұн мен
көрініс аясындағы инварианттылықтардын тууына әкеледі. Функционалды-
семантикалық өріс негізінде салғастыру барлық салғастырылатын тілдердің
грамматикалық құрылымын тереңірек түсіну үшін және жалпы тілдік себептерді
жасауға көмектеседі. Осы орайда бір-бірінен генетикалық және типологиялық
жағынан алыс қазақ және орыс тілдерінің Функционалды-семантикалық өріс
салғастыруға болады.
Жоғарыда айтқанымыздай Функционалды-семантикалық өріс туралы ілім
негізінен орыс тілінің негізінде ғана жүргізілген, қазақ тілі бұл жағынан
зерттелмеген.
Функционалды-семантикалық өріс негізінде орыс және қазақ тілдерін
салғастырудан бұрын, бірлі-жарым анықтаулар енгізу керек. Зерттеуіміздің
объектілері әр жүйелі тілдер болғандықтан грамматикалық категория
терминін нақтылау керек, өйткені екі тілде ол әртүрлі сипатта болады.
В.Г. Гузев пен Д.М. Насиловтың мақалаларында көрсетілгендей түркі
тілдерінің көптеген грамматикалық категорияларында міндеттілік, бір сөз
табымен байланыс жоқ, сондықтан орыс және қазақ тілдерін салғастыру үшін
бізге грамматикалық категория терминін анықтау керек: грамматикалық
категория – белгілі бір грамматикалық мағыналарды білдіретін бір-бірімен
байланысты грамматикалық қалыптар қатары.
В.С. Храковскийдің айтуынша әр жүйелі тілдерді салғастыруда ұшырасатын
қиындық - іс-әрекет әдістерінің морфологиялық болып келуі. Ғалым әдіс
ретінде етістіктің түпкі лексикалық мағынасына қосылып, онымен бірге жаңа
мағына құрайтың белгілі бір типтік мағынаны алады.
Функционалды грамматиканың негізі – тілдік құралдарды жабдықтандыру
емес, олардың сөйлеу кезінде, контексте көрінуі, қызметінің талдануы. Ол
үшін әр тілдік белгіні бөлек қарастыру керек. Біздің жағдайымызда, қазақ
тілінің тілдік, құралдары зерттелмеген кезде, ал орыс тілінің тілдік
құралдары толық қарастырылмағандықтан, біз категориялды жағдайларды анықтай
алмаймыз.
Функционалды-семантикалық өріс құрылымы оның компоненттеріне семалық
талдау жасауымен байланысты анық көрінеді. Грамматикалық мағына ішкі
ұйымдасу мен құрылыммен ерекшеленетін лексикалық семема сияқты семалар
жиынтығы ретінде қаралады. Сонымен қатар, жалпы және жеке семалар, анық
көрінетін және жасырын семалар ерекшеленеді.
Семалық талдау тілдік мағынаның нақты ұйымын көрсетеді.
Ю.К. Лекомцевтің көрсетуінше тілдің білімі санаға байланысты. Мысалы:
мағынаның тек қана саналы түрде көрінетін компоненттері кездеседі. Сөйлеуші
сөйлеген кезде тілдік бірлікті басқаша емес былай қолдануының мүмкіндігін
ажырата алмайды. Әлем түсінігінде және оның тілде көрінуіндегі салыстырудың
маңызы туралы В.М. Огольцев былай деген: Салыстыру объективті шындықты
түсінудің ең басты әдісі, сонымен қатар басқа логикалық әдістер ішінде
салыстырудың орны ерекше, өйткені ол алғашқы және басты элемент болып
табылады. Талдау, синтез, жалпылау – осының бәрі салыстырусыз мүмкін емес.
Сонымен қатар салыстыру семантика, грамматикалық мағына негізінде
жасалған. Салыстыруды зерттеу бірнеше бағытпен жүрген: алдымен сын
есімдердің шырайлары, сапалық сын есімдер талданады; әртүрлі тілдік
деңгейлерде қалыптастырудың көрінуі. Сонымен қатар тілдік салыстыру кешенді
қаралады: тілдік құралдардың семантикалық жағы, құрылымдық ерекшеліктері
талданады.
Тіл білімінде салыстыру терминін қолдануда белгілі бір тұрақты және
ұзақ сақталған дәстүр бар, бұл дәстүр салыстырмалы-тарихи тіл білімімен
байланыста бола отырып, салыстырылатын тілдердің туыстығын орнатады. Осы
орайдан алып қарасақ, салыстыру көлемі ұлғайып, бұл термин тек қана туыс
тілдер арасында ғана емес, сонымен қатар туыс емес тілдерді де салыстыру
үшін пайдаланады. Салыстыру терминінің аясының кеңеюімен байланысты
салыстырмалы типология ұғымы пайда болды. Салыстырмалы-тарихи зерттеу-
өзара туыстас, төркіндес тілдер семьясын жеке-жеке зерттегені болмаса, әр
семьяға жататын тілдерді бір-біріне салыстыра жинақтап қарау, сөйтіп дүние
жүзіндегі тілдердің барлығына немесе көпшілігіне ортақ типтік сипаттарды
ашу дәрменсіз.Ал жалпы тіл білімі тек тілдер туыстастығын айқындауды ғана
көздемейді, ол дүние жүзіндегі тілдердің жалпы адамдық сипаттарын, типтік
белгілерін ашып, тіл атаулынын барлығын да қамти алатын типологиялық
классификация жасауды да қажет етеді.Осы мақсатты іске асыру үшін
салыстырмалы-тарихи зерттеумен замандас салыстырудың екінші түрі,
типологиялық салыстыру дүниеге келді.Лингвистикада зерттеудің бұл түрі
салғастырмалы әдіс, типологиялық әдіс, типологиялық лингвистика деп
аталады.
Типологиялық зерттеудің кеңірек етек алып, зерттеудің бір әдісі
ретінде қалыптасуы ХІХ ғасырдың бас кезі болған, онын алғашқы әліппелері-
көп тілді салыстырмалы сөздіктер, рационалды грамматика.
Екеуінде де тіл фактілерін салыстыру болғанымен, типологиялық зерттеу-
салыстырмалы-тарихи зерттеуден өзгеше. Бұлардың объектісінде де, көздейтін
түпкі мақсатында да өзгешелік кездеседі. Типологиялық зерттеуде туыстас
тілдер ғана емес, бір-бірімен ешқандай туыстық жақындығы жоқ тілдер
фактілері де салыстырылады.
Екіншіден, салыстырмалы-тарихи әдістегідей тілдік жүйедегі жеке
элементтер емес жүйе құрылымы салыстырылады.
Үшіншіден, мұнда тілдік тұлғалардың материалдық туыстастығын ашу
көзделмейді, салыстырылып отырған тілдердің ортақ белгілерін, типтік
сипаттарын айқындау, сөйтіп тілдерді типологиялық белгілеріне қарай жіктеу
көзделеді. Типологиялық зерттеудің алға қоятын мақсаты-барлық тілдерге
немесе тілдердің көпшілігіне ортақ универсалды, типтік белгілерді ашу. Бұл
зерттеудің типологиялық деп аталуы да осыдан.
Ғылымда типологиялық зерттеуді сипаттама зерттеудің жалғасы, соның
енінші басқаша деу бар. Бұл орынды да, өйткені типологиялық салыстыру үшін,
алдымен, дүние жүзіндегі тілдердің әрқайсысының құрылымдық сипаттары жеке-
жеке зерттелген болуы керек. Типология сол айқындалған құрылымдық
сипаттарды өзара салыстыра қарау арқылы тілдерде болатын ортақ қасиеттерді,
типологиялық белгілерді айқындайды.
Типологиялық зерттеу мәні, функциясы жағынан тілдердің барлығына
немесе көпшілігіне ортақ, жалпылық сипаты бар объектілерді салыстырады.
Мұндай объекті тілдің фонология саласында да, семантикалық, грамматикалық
салаларында да болады. Типология тілдердің осы аталған жүйелеріндегі
жалпылық мәні бар объектілерді бір-біріне салғастыра қарау арқылы олар
арасындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктерді ашады. Мысалы, фонология
саласында дыбыстардың дауысты, дауыссыз, шұғыл, ызың болып бөлінуі,
т. с. с. тілдердің барлығына немесе басым көпшілігіне тән типтік белгілер.
Типологиялық зерттеуде осылар сияқты универсалды тұлғалар салыстырылады.
Типологиялық әдістің тіл білімінде қолданыла бастағанына біраз уақыт
болғанымен, ол туралы әр елдің көрнекті лингвистерінің көпшілігі пікір
айтқандарымен бұл мәселе күні бүгінге дейін бір ізді шешімін тапқан жоқ.
Салыстырмалы тіл білімі, тілдерді сипаттаудың жүйелі түрін жүзеге асыра
отырып, олардың арнайы, ерекше белгілерін айқындайды, сондықтан салғастыру
барлық элементтер және толығымен тіл жүйесі бойынша жүргізіледі.
Салғастыру бір тип шеңберіндегі тілдік құбылыстарды сипаттай отырып,
сонымен қатар басқа бір типке жататын тілдік құбылыстарды анықтайды.
Контрастивті лингвистикада салыстыру универсалды лингвистикалық тәсіл
ретінде негізгі алынған әр түрлі әдістер пайдаланады. Лингвистикалық
методдеп тіл білімінде қолданылатын зерттеу әдістерін айтады. Кейбір
әдебиеттерде лингвистикалық әдістерді бір сөзбен филологиялық, немесе
гуманитарлық әдіс деп атаушылық та бар. Әлем лингвистикасында болсын
әдістің түрін айқындауда, оны жіктеуде бірізділік жоқ. Біраз әдебиеттерде
әдістемеге жатқызуға тиісті тәсілдерді де әдіс құрамына енгізіп, әдіс санын
мейлінше көбейтсе, екінші біреулерінде жеке әдіс ретінде қарауға тиісті
әдістерді бір-біріне қосып, өзара топтап екеу-үшеү етіп қене көрсетеді.
Мысалы, О.С. Ахманова құрастырған Лингвистикалық терминдер сөздігінде
әдіс саны 15-16-ға жеткізілсе, 1973 жылы жарияланған Общее языкознание
атты еңбектің үшінші томында салыстырмалы-тарихи, лингвогеографиялық,
құрылымдық, типологиялық деп төрт түрге ғана бөледі. Сондай-ақ,
Б.Н. Головин 1973 жылы шыққан Введение в языкознание деп аталатын оқу
құралында әдісті сипаттама, салыстырмалы-тарихи, тарихи-салыстырмалы,
құрылымдық, стилистикалық, сандық, автоматикалық талдау әдістері деп сегіз
түрге бөлсе, В.И. Кодуховтың 1974 жылы басылған Общее языкознание атты
оқулығында әдісті зерттеудің негізгі бағытына қарай топтауды жөн көріп оны
сипаттама, салыстырмалы, нормативті-стилистикалық әдіс-аспект деп үш түрге
бөледі де, құрылымдық әдістісипаттама әдіс құрамында, салыстырмалы-тарихи,
тарихи, салыстырмалы деп аталатын әдістерді салыстырмалы әдістердің
салалары ретінде қараған. Ал енді, О.С. Ахманова, Б.Н. Головин еңбектерінде
әдіс ретінде қаралған басқа түрлерін В.И. Кодухов сипаттама әдіске тән
тәсілдер деп санаған.
Мұндай ала-құлалық, біріншіден әдіс деген терминді кең мағынада,
методика мен методология мағынасында да, қолданудан туса, екіншіден, бір-
біріне белгілі жақындығы, ұқсастығы бар әдістерді біріктіріп, бір ғана
атаумен беруге тырысудан туған. Бұлар өзіне лайықты орында кейініректе сөз
болады.
Қазіргі заман тіл білімінде лингвистикалық әдістердің көпшілікке
танылған, зерттеу объектісі айқындалған бірнеше түрлері бар. Олар:
сипаттама, салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы, құрылымдық, математикалық
әдістер.
Жоғарыда ескертілгендей, сипаттама әдістің болсын, құрылымдық әдістің
болсын алға қоятын мақсаты-тілдің белгілі бір дәуірдегі жүйелік құрылымын
синхрондық күйде сипаттап шығу. Ал оны сипаттау-тілдік тұлғаларды бөлуге,
олардың өзіндік ерекшеліктерін, қызметтерін дистрибуцияларын айқындауға
байланысты.
Тілдік тұлғаларды сипаттау, талдау үш кезеңге бөлінеді:бірінші кезеңде
мәтіннен номинативтік, коммуникативтік тұлғалар бөлініп алынады; екінші
кезеңде ажыратылып алынған номинативтік және коммуникативтік тұлғалар әрі
қарай құрылымдық бөлшектерге, яғни сөз-морфемаға, сөйлем-сөз тіркестері мен
сөйлем мүшелеріне жіктеледі; ал үшінші кезеңде алдыңғы екі кезеңде бөліп
алынған номинативтік, коммуникативтік және құрылымдық тұлғалар талданып
түсіндіріледі.
Лингвистикалық талдаудың жоғарыда аталған үш кезеңіңің алдыңғы
екеуіндегісі компоненттік талдау деп аталады. Мұнда сөз-морфемдік, сөйлем-
мүшелік бөлшектерге талданады. Компоненттік талдау, сонымен бірге, сөз
мағынасын түсіндіруде де қолданады. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде адам деген сөздің лексикалық мағынасы былай айқындалған: Ойлау
және сөйлеу қабілеті бар, өмірге қажетті өндіріс құралдарын өндіре алатын
және ло құралды қоғамдық еңбек процесіне пайдалана алатын жан иесі, кісі.
Бұл анықтамада адам деген сөздің лексикалық мағынасының алты түрлі
белгісі аталған. Олар:
1. ойлау
2. сөйлеу
3. құрал өндіру
4. құралды пайдалана білу
5. жан иесі
6. кісі.
Бұлардың әрқайсысы-сөздің лексикалық мағынасының жеке компоненттері.
Осы компоненттердің бірігуі арқасында сөз мағынасы жан-жақты айқындалады.
Компоненттік талдау дегеннің мәні де осында.
Бірақ көптеген сөздердің, басқа да тілдік тұлғалардың мағынасын
айқындауда компоненттік талдаудың жетімсіз болатыны, контекстік талдауды
қажет ететіні болады. Контекст деп тілдік тұлғаның орналасқан ортасын
айтады. Лексикалық, грамматикалық омонимдердің, полисемиялы сөздердің
мағыналарын айқындауда контексті пайдалану шешуші рөл атқарады.
Кейбір әдебиеттерде контекстік талдау дистрибутивтік әдіс деп те
аталады. Бірақ бұлай атау орынсыз, өйткені контекстік талдау мен
дистрибутивтік талдау бір емес:алдыңғы, негізінде, тілдік тұлғалардың
мағыналарын айқындауды көздейді, ал соңғы кез келген тілдік элементтің
орналасу тәртібін, қандай элементтер арасында, қасында келе алатынын,
олардың қызметін айқындауды көздейді, сондықтан ол синтагмалық тіркесудің
барлық түрінде, фонема үшін фонема тіркестерін, морфема үшін морфема
тіркестерін контекст ретінде қолдана береді.
Салыстыру тілді тану процесіне ене отырып, тілдік бірліктерді үйренуге
мүмкіндік береді.
Контрастивті талдау өз ішіне жалпы және жеке әдістерді, эмпирикалық
салыстырудың нақты әдіс-тәсілдерін жинақтайды.
Нақты бір мақсатта қолданып, тілдің салыстырмалы үйрену қызметіне
бағынбайтын бірде-бір лингвистикалық әдіс, тілдік теория жоқ.
Біздің білуімізше, контрастивті талдау салыстыруға универсалды
лингвистикалық әдіс ретінде негізделіп, салыстырылатын тілдердің
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтауға бағытталған.
Тілдерді салғастыруда әр түрлі тілдік сәйкестіктер, тілден тілге
аударыла алу қабілеті, жеке белгілері ескеріледі. Ол тіл тасушылардың
ментальды табиғатына қатысты болады.
Тілдің семантикасы оның мәнінен көрінеді. Басында мағына – мән
дистинкциясында үстем рөл мағынаға тиісті болса, кейін ғалымдар мәнге де
назар аудара бастады.
Мән мен мағынаны ажыратуға болмайды: ешқандай мән белгілі бір мағыналық
көрсеткіштерсіз жеткізілмейді.
Екі тілдің номинативтік бірліктерін салыстыру жағдайында, мәнді адамның
концептуалды және когнитивті білімімен байланыстыру керек.
Сөзді қолданудағы семантикалық ерекшеліктер әлеуметтік, психологиялық
жағдайларға және осы сөздерді пайдаланушы адамдар арасындағы ерекшеліктерге
байланысты.
Әр адам үшін кез келген сөз белгілі бір ассоциациялардың арнайы
жүйесімен байланысты, сонымен қатар әлем туралы білім мен тәжірибенің жеке
жүйесімен де тығыз байланыста.
Бір адам бір сөзді бір типті жағдайға қатысты қолдана отырып, бірақ бұл
әр түрлі уақытта көрінеді, сол сөз бойына онша сәйкес келмейтін ақпаратты
жатқызады. Мұнда сыртқы лингвистикалық факторлардың, нақты жағдайдың және
сөйлеу актісінің нақты қатысушылардың әсері байқалады.
Мұндай ерекшеліктер тілді тасушыларға бір сөзбен әр түрлі сөз
қолданыстарын беруге мүмкіндік береді.
Қазақ және орыс тілдеріндегі тілдік салыстыру екі түрлі көрінеді.
Біріншіден, ол дәстүрлі салыстыру, мұнда екі зат салыстырылады.
Салыстырудың екінші түрінде заттың сапасы белгілі бір затпен емес, бір
нормамен салыстырылады. Салыстырудың мұндай түрі интенсив деп аталады. Әр
салыстыру түрінің өзіндік құрылымы болады.
1.2.Концепт ұғымының анықтамасы.
Сонымен қатар біз әлемнің тілдік бейнесі ұғымын қарастырамыз. Әлемнің
тілдік бейнесі деп адамды қоршаған әлем туралы ақпарат, шындықты қабылдау,
жалпы елестер жүйесі. Біздің зерттеуімізге жақын болатын әлемнің тілдік
бейнесінің анықтамасын Н.Ю. Шведова берген: Әлемнің тілдік бейнесі –
болмыстың халықтың көпғасырлық тәжірибесімен дамытылған және тілдік
номинациялар құралдарымен берілген көрінісі; өзінің құрылымы мен бөліктері
арқылы, біріншіден, адамды, оның материалды және рухани өмірі; екіншіден,
оны қоршаған орта: кеңістік пен уақыт, тірі және өлі табиғат, адам жасаған
аңыздар мен әлеумет, т. б. ұсынады. Ал енді концепт терминіне келетін
болсақ, лингвистикалық еңбектерде концептпсихофизиологиялық табиғат
шындығы негізінде түсініледі. С.А. Аскольдов концепт табиғатын ашуға
тырысқан, концепт деп жалпы ұсыныс пен ұғым түсініледі.
Жалпы ұсыныс ретінде оның екі түрі қарастырылады – жалпы мағыналылыққа
не жеке ұсыныстар және белгілі бір нақты бөлшектері жоқ сызбалық ұсыныстар.
Концепт пен ұғым терминдерін айыру қиынға соғады. Концепт –
онтологиялық, табиғи әлемде өмір сүреді, ал ұғым – саналылықтың басқа
деңгейінің идеалды болмысы; ұғым – гносеологиялық, сондықтан тұрақсыз: ұғым
образ негізінде жасалады не образды ұғым – символды жасайды.
Концепт – нақты өмірде бар құбылыс, ол сөйлеушінің тәжірибесі арқылы
сөзде көрінеді, сана -тіл мәселесіне қатысты болып келеді. Екінші
жағынан, концепт белгілі бір анықтамаға келмейтін тұрақсыз құбылыс.
Берілген ұғымға индивидтің ойлау қызметі келеді, ол сөздердің белгілі бір
мағыналарын түсінуге және өңдеуге бағытталып, ассоциация арқылы лексикамен
байланысын ашады. Осылайша Д.С. Лихачевтің ұстанымы анықталады: адамның
мәдени тәжірибесі неғұрлым кең ауқымды және бай болса, соғұрлым концепт
мүмкіндігі де кең болады.
С.Г. Воркачев, Д.С. Лихачев, Ю.Н. Караулов, Ю.С. Степанов еңбектері
берілген мәдениет контексінде берілген тілде пайдаланатын адамдар үшін
арналған концепті түсінуге арналған. Осыған сүйеніп, концепті мәдениет
әсері деп қарауымызға болады.
Концептілерді суреттеуде біз Ю.С. Степановтың ұстанымына сүйенеміз.
Оның айтуынша, концепт адам санасында нақты ұғымдар түрінде емес, белгілі
бір сөзге қатысты ұғымдар, білімдер, елестеулер жиынтығы ретінде көрінеді.
Ұғымға қарағанда концепт тек қана ойлаумен бірге, сезінуге де тиісті
болады. Концепттің құрылымы күрделі. Бір жағынан, оған ұғымға қатысты
барлық нәрсе тән, екінші жағынан, концепт құрылымына оны мәдениет шындығына
айналдыратын барлығы тән.
Енді осы концептілерді талдау әдісіне келетін болсақ, концептуалды
талдау жасаудың әдісінің арнайы үлгісі болмайды. Концепт күрделі құрылым
болғандықтан, концептуалды талдау оның бөлшектерін анықтауға бағытталған:
ұғымдық бөлік және елестету жиынтығы.
Концептілер талдауы концепт құрылымының қиындығына байланысты.
Концептуалды талдауды төмендегідей жолдарымен өткізуге болады:
1. Талданатын тілдегі сөздердің талдауы, концепт құрылымының
ұғымдық бөлігін анықтауға мүмкіндік берген.
2. Бөлшектік талдау сөздің семантикалық стереоскопиялық құрылымын
анықтауға мүмкіндік береді.
3. Сонымен бірге концепт көлемін анықтау үшін тек қана сөздіктер,
сонымен қатар афоризмдер, тұрақты тіркестер алынады.
Қазіргі лингвистикада концепт терминінің қолданылуы, ұғым
терминінің көпмағыналылығын тарылтады. Егер ұғымда жалпығылыми мағынада
көлем мен мазмұн ажыратылса, концептте ұғымның мазмұнын, сөз мағынасының
ұғымы көрінеді. Концептте сонымен қатар эмоционалды бағалау реңкі бар.
Әлемдік лингвистикада алғашқы болып концептілерді зерттеген С.А. Аскольдов
концепттің басты қызметі деп алмастыру қасиетін айтқан.
Концепт ойлау кезінде заттарды ой құрылымен алмастырады.
С.А. Аскольдовтың ойларын ары қарай Д.С. Лихачев дамытқан. Ол концепті
мағынаның алгебралық көрінісі, ауызша және жазбаша сөйлеу кезінде
пайдаланатын құрал деп есептеген.
Концепт лингвокогнитивті құбылыс ретінде -біздің санамыздың ментальді
не психикалық қорларының және адам білімі мен тәжірибесін көрсететін
ақпараттық құрылым бірлігі; адам психологиясында көрініс тапқан әлем
бейнесінің, мидың концептуалды жүйесі мен тілінің, ментальді лексиканың,
естің мазмұндық бірлігі. Концепттердің жартысы тілдік байланыста болса,
екінші жартысы ерекше ментальді құбылыстар арқылы көрінеді – образ, сурет,
жоба, т. б.
Ал З.Д. Попова мен И.А. Стернин концептті құрылымдық білімнің жаһандық
ойлау бірлігі деп қарастырады.
Тіл жүйесі ойлау процесін емес, қарым-қатынас процесін қамтамасыз ету
үшін қызмет істейтіндігін айта келе, И.А. Стернин, концепті сөз
байланысынан тәуелсіз лингвомәдени жалпылық санасында өмір сүреді, ойлау
үшін тілдік бірлік керек емес дейді.
Кез келген концепттің тілдік көрінісі қоғамның қарым-қатынастық
қасиетіне байланысты.
Сонымен бірге концептті зерттейтін мәдени әдіс бар, ол бойынша концепт
адамның ментальді әлеміндегі мәдениеттің негізгі көзі. Осы тұрғыда
концептілер әлемнің бейнесімен салыстырылып, оның ғылыми жағына қарсы
қойылады.
В.В. Колесов бойынша концепт таза мән, бұл алғашқы мән, архетип, т. б.
Ғалымның айтуынша, концепт - белгілі функционалды қасиеттердің қатары.
В.В. Колесов бойынша, концептті актуализациялау сөзде, оның мазмұнды
қалыптары арқылы жүреді.
Концептті түсінудің лингвокогнитивті және лингвомәдени әдістері бір
біріне қарсы шықпайды, керісінше толықтырып отырады, өйткені олар бір
құбылыстың екі жағы, бір психо-ментальді процестің кезеңі: сөздің жасалуы
және оның мәдени контекске кірігуі. Лингвомәдениеттану сананың мәдени-
тарихи аспектіде орналасуын, дамуын, қызметін зерттейді.
Белгілі бір лингвистикалық зерттеулер кезінде фундаментальды негізгі
концептілер тума болып келеді және әр түрлі адамдар ұжымында әр түрлі
болмау керек деген тұжырым пайда болды. Басқа біреулер, керісінше
концептілерді әр тілде ерекше болатынын айтады. Біздіңше, мұнда бір шешімге
келу қиын. Концептілер әрі ұлттық, әрі әмбебап болып келеді.
Ю.С. Степанов бойынша концепттің құрылымы күрделі. Ғалым концепттің үш
қабатын көрсетеді: 1) негізгі, өзекті белгісі; 2) өзектіліктен айырылған,
тарихи, пассив болатын қосымша белгілер; 3) сыртқы, сөз қабатында
жиналған ішкі қабық.
Егер негізгі, өзекті қабатта концепт белгілі бір әлеуметтік орта
мүшелерімен қарым-қатынас пен түсінушілік құралы ретінде пайдаланса;
қосымша, пассив қабатта концепт тек қана кейбір әлеуметтік топтар үшін
пайдаланады; ал өзінің ішкі қалпында концепт мағынанын басқа қабаттары
пайда болған негіз ретінде ғана көрінеді. Осылайша, концепт құрылымының
әртүрлі қабаттары әртүрлі дәуірлердің мәдени өмірінің вербалды нәтижесі
бола алады. Осыған сүйеніп, біз концепттің динамикалық табиғаты және даму
мүмкіндігі бар деп айта аламыз.
Концепттің көпқырлылығы оның кезең бойынша тарихи дамуын көрсете
отырып, шартсыз түрде сөздің семантикалық құрылымының көпқабаттылығын
тудырады, ол арқылы берілген концепт адамның тілдік санасында көрінеді.
Осы орайда Н.Ф. Алефиренко концепт табиғатының екі жақты табиғатын
көрсетеді: біріншіден, ол диахронды болып келеді және мағынаның тік
бағытын көрсетеді; екіншіден, ол синхронды болып келіп, белгілі бір
синтагматикалық контекстер бойынша мағынаның көлденең бағытын көрсетеді.
Осындай тілдік бірліктердің парадигматикалық және синтагматикалық талдауы,
Ю.С. Степанов бойынша, этномәдениеттің константтары болып келеді.
В.И. Карасик бойынша, концепт көпқырлы менталды құрылым бола отырып, үш
маңызды өлшемге ие – образды, ұғымдық және бағалауыштық. Концепттің образды
жағы – біздің санамыздағы заттардың есту, көру, дәм, сезу белгілері,
тәжірибелік білімнің қатынастық белгілері. Осы нақты-образды қасиеттер
әлемді концепт негізі құрайды. Берілген себептер біздің санамызда заттар
мен құбылыстардың, объектілік және субъектілік белгілерін көрсетеді және
оларды абстрактылық дәрежесі бойынша ерекшелейді.
Концепттің ұғымдық жағы – бұл концепттің тілдік тіреуі, оның
белгіленуі, бейнеленуі, белгілік құрылымы, дефинициясы; берілген концепттің
салғастырмалы белгілерінің басты қасиеті – олар еш уақытта бөлек
қарастырылмайды.
Концепттің бағалауыштық жағы – жоғарыда аталған психикалық құрылымның
жеке адам үшін де, ұжым үшін де маңыздылығы. Концепттің бағалауыштық жағы
концептті белгілеуге арналған. Бағалау аспектісінде қарастырылатын
көнцептілер жиынтығы әлемнің бағалауыштық суретін береді.
Аталған жағдайда концептілерді зерттеуде басты назар ұғымдық негізден
мәдени негізге аударылады; ол өз жағынан тек қана ойланып қана қоймай,
сонымен қатар сезіледі.
Концептілерді зерттеудегі лингвомәдени әдіс бізге әмбебап және мәдени
қабаттарды айыруға мүмкіндік береді. Концепттің әмбебап қабатына ғылыми
және қарапайым ұғымдар кіреді. Ментальды бірліктер жалпы бола отырып
нақтылықтан айырылған.
Джон Лайонз былай деген: Барлығы бір нәрсені әр түрлі түсінеді деген
қағида дұрыс болуы әбден мүмкін, бірақ ол мағынасыз айтылған. Семантика
тілді қолданудағы бір образдылық жүйесін түсіндурімен айналысады, ол
қалыпты қарым-қатынасқа мүмкіндік береді.
Тілдердің семантикалық ерекшеліктерін анық көрсететін қабат – лексика.
Тілдің лексикалық жүйесі халықтың ұлттық-мәдени дамуының белгілі бір
көрінісі ретінде зерттеу адамдардың тілдік санасындағы қоршаған әлемді
қабылдау және даму ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі.
Лексикалық бірліктерді семантика тұрғысынан зерттеу, олардың
динамикалық аспектісіндегі құрылым мен қызметін айқындау лексикалық
бірліктер қалыптасуындағы ерекшеліктер мен тілдік универсалиялар туралы ой
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Л.В. Гнаповская былай деген: Адам мен
тіл, сонымен қатар тіл мен мәдениет мәселесі тілді үйрену кезінде қызықты
бола бастайды. Әр адамның концептуалды және тілдік әлем суреті әр түрлі,
оның бойында тұлғаның лингвомәдени танымының универсалды элементтері,
әлеуметтік орта мен ұлттық мінезді көрсететін элементтер жинақталған.
Енді лексикалық мағынаның кешенді талдауына көшетін болсақ, тілдегі әр
сөз қарапайым мағыналық бірліктерден тұратын белгілі бір мағынаға ие, ол
мәндік бірліктер - семантикалық компоненттер, семалар-салғастыру кезінде
корсетілген белгілі бір қасиеттерге тән.
Тілдің әрбір бірлігінің мағынасы семантикалық компоненттер жүйесінен
құралған деген қағида – бұл кешенді талдау әдісі негізделген ең басты
гипотеза.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, жалпы салғастыру, салыстыру терминдерін
қарастырдық, осы екі ұғымның контрастивті лингвистикадағы рөлі белгілі
болды. Осы ұғымдарға сүйене отырып, біз қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-
сау ұғымдардың білдіру амалдарын анықтаймыз.
Адам баласы шындық болмыстағы заттар дүниесі мен түрлі құбылыстарды
танығанда олардың ортақ белгілері мен ерекшеліктерін назарға алып санасында
белгілі бір топтарға топтасып, лексикалық жүйесі бір–біріне жақын, ұқсас,
біріне – бірі тәуелді, байланысты, сондай-ақ бір-бірімен тығыз бірлікте,
тұтастықта болатын бірінің құрамына бірі сатылап ентін біртектес бірнеше
элементтердің тобы, жиынтығы. Лингвистикалық, экстарлингвистикалық белгілер
негізінде топтасатын сөздің осындай жиынтығының бірі лексика–семантикалық
өріс Ю.Д. Апресянның пікірінше: Тілдің сөздік құрамы ретсізүйіліп жатқан
бірліктердің жиынтығы емес. Ол сөздердің мағыналық ортақтылығына байланысты
біріккен бірнешеөрістерден тұрады.
Қазіргі таңда тіл білімінде сөзік құрамды тоқтай сипаттауда негізге
алынатын нәтижелі тәсіл өрістік тәсіл болып саналады. Себебі бұл ұғым
лексикалық семантиканың басты мәселелерін шешуге лексиканың жүйелілігін
басшылыққа алатын қағидаға негізделген. Өріс -мағына ортақтастығының
негізіде біріккен және білдіріп отырған құбылыстарының ұғымдық, заттық не
қызметтерінің ұқсастықтарын бейнелейтін тілдік(негізінен лексикалық)
бірліктердің жиынтығы (30,10.) немесе семантикалық өріс болмысты, тілде
белгіленген ионың нысандарының арасындағы өзара күрделі байланысты бейнелеу
тәсілі. Бейнелеу бұл, өрісті тарихи-гинетикалық, әлеуметтік тұрғыдан және
оның негізгі құрылымдық ерекшелігін түсіндіретін аталған тілдік бірліктің
ең негізгі қызметі. Осылайша өріс теориясы тілдің лексика жүйесіндегі
лингвиситкалық және экстралингвистикалық байланыстарды көрсетеді (29,10.)
Лексика-семантикалық өрісті анықтау екі жолмен – ұғым арқылы
(ономасиологиялық) тұрғыда және сөз арқылы (семасиологиялық) тұрғыда жүзеге
асады. (29,5.). Мысалымызда бірінші кезекте ауру-сау атауларының лексика-
семантикалық өрісі құрамына енетін бірліктердің бір ұғымға байланыстылығы
негізге алынып, олар әр түрлі сөздіктерден жинақталды, екінші кезекте сол
сөздердің арасындағы лексика-семантикалық байланыстар айқындалып, өріс
құрамы нақтылана түсті.
Өріс теориясының одан әрі дами түсуі өріс құрамындағы элементтер
арасындағы лексика–семантикалық қатынастарды айқындаумен тығыз байланысты.
Себебі мұнда лексикологияның, синонимияның, антонимия, гомесемия және сөз
бен ұғымның арақатынасы секілді негізгі мәселелер ұштасып жатады.
Лексикадағы семантикалық өріспен байланыстыміндеттерді шешу санамаланған
мәселелерді жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді (29,6.). М. Оразов
айтқандай парадигмалық қатынастар лексика-семантикалық топ мүшелерінің
арасында болады және олар бір лексика-семантикалық топтың құрамында
кезесіп, өзара байланысып та жатады. (35,15.). Сондақтан лексика-
семантикалық өз ішінде синонимия, антонимия, меронимия, гипер-гипонимя
т. б. жекеленген категорияларды біріктіретін және тілдің жүйелілігін айқын
бейнелей алатын жоғарғы деңгейдегі лексиканың категориясы деп есептеліп,
тілде шындық болмысты бейнелеп, бір бүтін құрылымды түзететін, бірліктері
әр түрлі лексика–семантикалық қатынастармен байланысып жататын ортақ
семантикалық компонент негізінде біріккен сөздер тобы ретінде анықталады.
лексика-семантикалық байланыс түрлері лексика-семантикалық өріс тұтасьығын
қамтамасыз ететін және оның құрылымын айқындайтын негігі белгі болып
табылады.
Тілдің көне қабатынан орын алатын сөздердің осындай топтарын
салғастырмалы тұрғыда лексика-семантикалық талдау олардың семантикалық
құрылымындағы, қолданылуындағы ұқсастықтармен айырмашылықтарды айқындауға
сәйкес келетін синонимдік қатарларды қарастыруға, әр тілдің лексика
жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерін терең түсінуге және ортақ заңдылықтарды
анықтауға мүмкіндік береді (29,17.).
Тілдерді салғастырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу әр түрлі қырынан
жүргізіліп, ауқымы кеңіюде. Генетикалық және типологиялы жағынан сәйкес
келмейтін тілдер фактілерін түрлі қырынан салғастыру белгілі бір тіді жеке
алып байкала бермейтін тілдік қбылыстардың ерекшеліктерін жете түсінуге,
тілдер арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды айыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар салғастырмалы талдау нәтижелері әр тілде сөйлейтін
ұлттардың дүние-танымымен, наным-сенімімен, әдет-ғұрпымен мәдениетімен,
психологиялық ерекшелігімен жақынырақ танысуға да септігін тигізеді. Адам
факторымен тілдің осылайша ажырамас бірлікте қарастырылуы-лингвистика
ғылымының соңғы жылдардағы жетістігінің бірден-бір көрінісі.
Тілдерді салғастырмалы зерттеу тұтас тілдік жүйені немесе тілдің
белгшілі бір саласы ғана қамтуы мүмкін. Тілдің кез келген деңгейіндегі кез
келген бірліктер олардың құрылымдық-семантикалық, функционалдық этномәдени,
әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық және өзге де ерекшеліктері
контрасивті талдаудың нысаны бола алады
Жоғарыда аталғандай әлемнің тілдік бейнесі әр ұлт тілі арқылы ұғынылады
және әр ұлттың әлемді тану ерекшеліктері болады. Осы ерекшеліктен әр ұлттың
менталитеті пайда болады. Менталитет - бұл ұлт санасының терең құрылымы, ол
этникалық ерекшеліктерді анықтап, тұрақтылықпен ерекшелінеді. Бұл ұғымға
жақсы анықтама мәдениеттің энциклопедиялық сөздігінде берілген, онда
менталитет бұқаралық сананың түпкі деңгейі, адламдардың ұжымдық ұсыныстары,
әлем образы, қоғамда үстем рөлді атқарады. В.В. Колесов менталитетті сәйкес
тілдің рухани кеңістігімен саслыстыра отырып былай деп жазады: Менталитет
– ұлттық мінездің ойлау, рухани және ерік қасиеттерін біріктіретін туған
тіл қалпындағы әлемді бақылау. Тілде ұлттық мінез, ұлттық ой қалыптасады
Осылайша, мәдени коцептілердің ментальды сипаттарын зерттей отырып, тіл -
этникалық әлемі қабылдаудың қалыптастырушы бөлшегі екенін ұмытпау керек.
Жоғарыда айтылған пікірлерден байқайтынымыз: әр ұлттың белгілі – бір
ұғым туралы өз ойы, пікірі, көз қарасы тек қана тіл мен әлемді қабылдауына
ғана емес сонымен қатар менталитетіне де байланысты.
Қазақ тілі мен орыс тілдері қоғамдық қызмет саласында сонымен қатар
тұрмыстық және де көркем орталарда кеңінен пайдаланады.
2 ТАРАУ.Ауру-сау ұғымдарының екі тілдегі көрінісі.
2.1.Лексикалық бірліктер-екі тілдегі семантикалық мағынаның көрінуі.
Екі тілде әлеуметтік-функционалды қатынаста бірдей функциялар
жиынтығымен ерекшелінеді; мұндағы ұғымдар – ауру-сау сөздері, олардың екі
тілдегі көрінісі.Тілдік құбылыстар сөйлеуші ұжымның қоғамдық және мәдени
өмірін көрсетеді.Осыдан,кейбір ұғымдардың тілде көрінісі мен осы ұғымдардың
лексикалық бөлшектенуі әлеуметтік факторларға қаншалықты негізделгенін
көруге болады.
Ауру
1. Ағзаның тіршілік ету, өсіп-өну қабілетінің бұзылуы.
2. Науқас адам, дәмкес кісі-өле өлгенше жаннан дәмелі. (32, 56)
Ауру
1. Организмнің физиологиялық әрекетімен құрылысының бұзылуы: науқас,
кесел, дерт, сырқат. Басында тұмауратып, кейін өкпесі тауратты ма,
әйтеуірауруы барған сайын асқына берді. (Ж. Телеков. Шалғай шетте)
2. Науқас кісі, сырқат адам. Маздап жанған от Абай мен Дәрменнің жүзін
ауру адамға анық көрсетті. (М. Әуезов. Абай жолы)
Сау
1. Ауру сырқаудан аман, дені таза. Бұған жаралылармен қатар сау жігіттер
де разы болып қалды. (М. Ғабдулин. Сұрапыл)
Онымен қоса.
Ем-әртүрлі ауруға қарсы қолданатын емдеу әрекеті. Өлімнен өзге ге ем
бар. (Мақал)
Шипа-шипасы дерт жеңді менің бойымды. (Мақал)
Ауру-сау сөздерінен өрбіп туғандаған сөздер: аурулы, аурулық, ауру-
сырқаулық, аурухана, аурушаң, аурушаңдық,саулық, сауығу т. б.
Болезненно, болезненность, болезненный, болезнетворный, болезнь,
болеть, болеутоляющий.
Здоровиться, здоровый, здравоохранение.
Болезненный.
1. Возникший вследствие болезни, склонный к болезни, нездоровый.
2. Неестественный, ненормальный, черезмерный.
3. Вызывающий болезнь.
Болезнь это расстройство здоровья, нарушение правильное деятельности
организма.
Болезнь роста - трудности, возникающие при освоении чего-нибудь нового.
Болеть - быть больным, переносить какую-нибудь болезнь.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарын
білдіру амалдары.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың көлемі: ** бет.
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны – **.
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: контрастивті лингвистика,
концепт, лексика, семантика, антоним, синоним, лексика-семантикалық өріс.
Зерттеу әдісітері: салғастырмалы, контрастивті, компоненттік талдау.
Зерттеу материалы ретінде лексикографиялық еңбектерден жинақталған ауру-
сау ұғымдарына қатысты 167 қазақ тіліндегі, 130 орыс тіліндегі, барлығы 297
лексикалық бірлік алынды. Лексикалық бірлік ретінде омонимдер, синонимдер,
антонимдер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, табу мен эвфемизмдер алынды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Салғастыру – универсалды лингвистикалық әдіс
1.1 Тілдегі лексикалық ұғым түсінігі және лингвистикалық әдістер
1.2 Концепт ұғымының анықтамасы.
2 Ауру-сау ұғымдарының екі тілдегі концептік көрінісі
2.1 Лексикалық бірліктер – екі тілдегі семантикалық мағынаның көрінуі
2.2 Ауру-сау ұғымдарының синоним,омоним,антоним арқылы берілуі
2.3 Ауру-сау ұғымдарының ұлт танымымен байланыста көрінісі(тұрақты
тіркес,мақал-мәтел,табу,эвфемизмде р материалы негізінде)
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тілдерді салғастырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу әр түрлі қырынан
(семантикалық, прагматикалық, психолингвистикалық, т. б.) жүргізіліп,
ауқымы кеңеюде. Генетикалық және типологиялық жағынан сәйкес келмейтін
тілдер фактілерін түрлі қырынан салғастыру белгілі бір тілде жеке алып
зерттегенде байқала бемейтін тілдік құбылыстардың ерекшеліктерін жете
түсінуге, тілдер арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды айыруға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар салғастырмалы талдау нәтижелері әр тілде
сөйлейтін ұлттардың дүниетанымымен, наным-сенімімен, әдет-ғұрпымен,
мәдениетімен, психологиялық ерекшелігіменжақынырақ танысуға да септігін
тигізеді. Адам факторымен тілдің осылайша ажырамас бірлікте алынып
қарастырылуы-лингвистикалық ғылымының соңғы жылдардағы жетістігінің бірден-
бір көрінісі.
Тілдерді салғастырмалы зерттеу тұтас тілдік жүйені немесе тілдің
белгілі бір саласын ғана қамтуы мүмкін. Тілдің кез келген деңгейіндегі кез
келген бірліктері, олардың құрылымдық–семантикалық, функционалдық,
этномәдени, әлеуметтік лингвистикалық және өзге де ерекшеліктері
контрасивті талдаудың нысаны бола алады 1, 34. Соның бір нақты көрінісі
қазақ және орыс тілдерінің ауру сау ұғымдарының берілу амалдары. Әлбетте,
осы ұғымдардың құрамын, оның құрылымын, элементтері арасындағы семантикалық
байланыс түрлерін анықтау қандай да бір тілдің лексикалық ерекшеліктерін
айқындауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың өзектілігі. Біріншіден тілдің лексика-семантикалық жүйесін жан
жақты қарастырудың жалпы бағытымен, лексикалық микрожүйелерді зерттеуді
қазіргі таңдағы өзекті мәселелермен ұштасып жатуынан көрінеді. Сонымен
қатар салғастырмалы тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны болмаған қазақ және
орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының лексика-семантикалық өрістері және
екі тілде көрінісі қарастырылады. Жұмыстың мақсаты: қазақ және орыс
тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының лексика-семантикалық өрісін тауып,
олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыра отырып анықтау.
Міндеттер:
– Әр түрлі тілдердің лексика-семантикалық зерттеулердің жетістіктеріне
сүйене отырып, зерттеуде басшылыққа алынатын теориялық ұстанымдарды
негіздеу.
– Қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының білдіру амалдарын
анықтау, қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын табу.
- ауру-сау ұғымдарының когнитивтік лингвистика ғылымындағы орнын
анықтау;
- ауру-сау ұғымдарының қазақ тіліндегі мағыналық ерешеліктерін
топтастыру және оның орыс тіліндегі мағынасымен салыстыру;
- ауру-сау ұғымдарының концептілік өрісін, парадигмалық және синтагмалық
байланысын ашу. Осыған байланысты бітіру жұмысымда тәімендегідей
міндеттер қарастырылады;
- Ауру-сау ұғымдарының тұрақты тіркестер,мақал-мәтелдер құрамында
келуін,табу мен эвфемизм түрінде келуін анықтау.
Зерттеу нысаны ретінде қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарын
білдіретін лексикалық амалдар алынды.
Зерттеу пәні – қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының берілу
амалдары.
Зерттеу әдістері. Бітіру жұмысымның салғастырмалы, контрастивті,
компоненттік талдау әдістері пайдаланады.
Зерттеу материалы ретінде лексикографиялық еңбектерден жинақталған ауру-
сау ұғымдарына қатысты 167 қазақ тіліндегі, 130 орыс тіліндегі, барлығы 297
лексикалық бірлік алынды. Лексикалық бірлік ретінде омонимдер, синонимдер,
антонимдер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, табу мен эвфемизмдер алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Жұмыста қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-сау ұғымдарының құрылымы,
онда орнайтын синонимиялық, антонимиялық, омонимиялық, фразеологиялық,
т. б. амалдар түрлері алғаш рет салғастырмалы тұрғыда қарастырылып, екі
тілдің лексика жүйесіндегі ерекшеліктерге байланысты олардың өрісте түзелу
сипатындағы ұқсастықтарымен айырмашылықтары анықталады.
Нәтижелер.
- Екі тілде ауру-сау ұғымдарының омоним, синоним, антоним ретінде көрініс
табуы, оның ішінде омонимдердің аясы тар болып келеді. Орыс тілінде
синонимдердің көрінуі тек қана басқа сөзбен берілмей, префикстер арқылы
да көрінеді.
- Ауру–сау ұғымдарын білдіретін тұрақты тіркестер мен мақал – мәтелдер
көптеп кездеседі. Сонымен қатар екі тілде бірдей көріністер бар.
- Екі тілдегі лексикалық амалдардың тірек сөзіне байланысты мақал-мәтелдер
іштей лексика-семантикалық топтарға бөлінеді.
- Табу мен эвфемизмдерге келетін болсақ, олар тек қазақ тілінде кездеседі.
Орыс тілінде көрініс аз. Бұл ұлт танымымен, менталитетпен байланысты.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТАРАУ.Салыстыру-универсалды әдіс.
1.1.Тілдегі лексикалық үғым түсінігі және лингвистикалық әдістер
Адам баласы шындық болмыстағы заттар дүниесі мен түрлі құбылыстарды
танығанда олардың ортақ белгілері мен ерекшеліктерін назарға алып санасында
белгілі бір тәртіппен ретпен бейнедлейді. Сондықтан тілдегі
сөздермағналаларының жуықтығы не қарама-қарсылығы сияқты қасиеттеріне
байланысты белгі бір топтарға топтасып, лексикалық жүйелік сипатын
айқындайды. Қазіргі таңда тіл білімінде сөзік құрамды тоқтай сипаттауда
негізге алынатын нәтижелі тәсіл өрістік тәсіл болып саналады. Себебі бұл
ұғым лексикалық семантиканың басты мәселелерін шешуге лексиканың
жүйелілігін басшылыққа алатын қағидаға негізделген.
Лексика-семантикалық өрісті анықтау екі жолмен – ұғым арқылы
(ономасиологиялық) тұрғыда және сөз арқылы (семасиологиялық) тұрғыда жүзеге
асады (29,5.). Мысалымызда бірінші кезекте ауру-сау атауларының лексика-
семантикалық өрісі құрамына енетін бірліктердің бір ұғымға байланыстылығы
негізге алынып, олар әр түрлі сөздіктерден жинақталды, екінші кезекте сол
сөздердің арасындағы лексика-семантикалық байланыстар айқындалып, өріс
құрамы нақтылана түсті.
Өріс теориясының одан әрі дами түсуі өріс құрамындағы элементтер
арасындағы лексика–семантикалық қатынастарды айқындаумен тығыз байланысты.
Себебі мұнда лексикологияның, синонимияның, антонимия, гомесемия және сөз
бен ұғымның арақатынасы секілді негізгі мәселелер ұштасып жатады.
Лексикадағы семантикалық өріспен байланыстыміндеттерді шешу санамаланған
мәселелерді жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді (29,6.) М. Оразов
айтқандай парадигмалық қатынастар лексика-семантикалық топ мүшелерінің
арасында болады және олар бір лексика-семантикалық топтың құрамында
кезесіп, өзара байланысып та жатады. (35,15.). Сондақтан лексика-
семантикалық өз ішінде синонимия, антонимия, меронимия, гипер-гипонимя
т. б. жекеленген категорияларды біріктіретін және тілдің жүйелілігін айқын
бейнелей алатын жоғарғы деңгейдегі лексиканың категориясы деп есептеліп,
тілде шындық болмысты бейнелеп, бір бүтін құрылымды түзететін, бірліктері
әр түрлі лексика–семантикалық қатынастармен байланысып жататын ортақ
семантикалық компонент негізінде біріккен сөздер тобы ретінде анықталады.
лексика-семантикалық байланыс түрлері лексика-семантикалық өріс тұтасьығын
қамтамасыз ететін және оның құрылымын айқындайтын негігі белгі болып
табылады.
Тілдің көне қабатынан орын алатын сөздердің осындай топтарын
салғастырмалы тұрғыда лексика-семантикалық талдау олардың семантикалық
құрылымындағы,қолданылуындағы ұқсастықтармен айырмашылықтарды айқындауға
сәйкес келетін синонимдік қатарларды қарастыруға, әр тілдің лексика
жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерін терең түсінуге және ортақ заңдылықтарды
анықтауға мүмкіндік береді (29,8.).
Жұмыста қарастырылатын талдау түрлеріне тоқталайық, контрастивті
семантикалық – бұл талдау екі және одан да көп тілдердің әмбебап
ұқсастықтарымен ерекшеліктерін анықтаудың әмбебап лингвистикалық әдіс болып
табылады. Осы талдау негізінде алынатын ұқсастықтармен ерекшеліктер
арқасында контрасивті лексикологиядағы эквивалентті сәйкестіктермен белгілі
– бір сәйкессіздіктер туралы арнайы жүйе құрылады.
Э.Д. Сүлейменованың көрсетуі бойынша контрасивті талдау нысаны ретінде
салғастырылатын тілдердің кез келген құбылыстары және сонымен қатар пайда
болу,таралу дәрежесі мен басқа тілдерге әсер етуіне тәуелсіз кез келген
тілдер (1, 23)
Сонымен қатар тақырыптық топтарға контрасивті-семантикалық салғастыру
жасау үшін компоненттік талдау да пайдаланады, оның көмегімен біз мағына
тереңдігін ашамыз.
Тілдерді салғастырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу әр түрлі қырынан
жүргізіліп, ауқымы кеңіюде. Генетикалық және типологиялы жағынан сәйкес
келмейтін тілдер фактілерін түрлі қырынан салғастыру белгілі бір тіді жеке
алып байкала бермейтін тілдік қбылыстардың ерекшеліктерін жете түсінуге,
тілдер арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды айыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар салғастырмалы талдау нәтижелері әр тілде сөйлейтін
ұлттардың дүние-танымымен, наным-сенімімен, әдет-ғұрпымен мәдениетімен,
психологиялық ерекшелігімен жақынырақ танысуға да септігін тигізеді. Адам
факторымен тілдің осылайша ажырамас бірлікте қарастырылуы-лингвистика
ғылымының соңғы жылдардағы жетістігінің бірден-бір көрінісі.
Тілдерді салғастырмалы зерттеу тұтас тілдік жүйені немесе тілдің
белгшілі бір саласы ғана қамтуы мүмкін. Тілдің кез келген деңгейіндегі кез
келген бірліктер олардың құрылымдық-семантикалық, функционалдық этномәдени,
әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық және өзге де ерекшеліктері
контрасивті талдаудың нысаны бола алады
Салыстырмалы тіл білімі, тілдерді сипаттаудың жүйелі түрін жүзеге асыра
отырып, олардың арнайы ерекшебелгілерін айқындайды, сондықтан салғастыру
барлық элементтер және толығымен тіл жүйесі бойынша жүргізіледі.
Салғастыру бір тип шеңберіндегі тілдік құбылыстарды сипаттай отырып,
сонымен қатар басқа да бір типке жататынтілдік құбылыстарды
анықтайды.Контрастивті лингвистикалық салыстыру универсалды лингвистикалық
тәсіл ретінде негізгі алынған әр түрлі әдістер пайдаланады.
Салыстыру тілді тану процесіне ене отырып, тілдік бірліктерді үйрену
мүмкіндік береді.
Контрастивті талдау өз ішіне жалпы және жеке әдістерді, эмпирикалық
салыстырудың нақты әдіс-тәсілдерін жинақтайды.
Нақты бір мақсатта қолданып, тілдің салыстырмалы үйрену қызметіне
бағынбайтынбірде-бір лингвистикалық әдіс ретінде негізделіп, салыстырылатын
тілдің айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтауға бағытталған.
Тілдерді салыстыруда әт түрлі тілдік сәйкестікткр, тілден тілге
аударыла аулу қабілеті, жеке белгілері ескеріледі. Ол тіл тасушылардың
ментальды табиғатына қатысты болады.
Қазіргі тіл білімінің актуалды мәселелерінің бірі тілдік бірліктер
қызметінің жүйесін зерттеу болып табылады. Ол үшін грамматикалық
категорияларды олардың семантикалық қызметінен бөлмей қарастыру керек.
Зерттеу екі бағытта жүргізіледі – грамматикалық категориядан қызметтерге
және керісінше. Аталған функционалды грамматика функционалды – семантикалық
өрістерді сипаттауға негізделген. Функционалды-семантикалық өріс теориясын
орыс тілінің материалы негізінде А.В. Бондарко зерттеп жатыр. Ол мынадай
анықтама береді: Функционалды-семантикалық өріс – берілген тілдің
грамматикалық құралдарымен қалыптастыратын екі жақты біртұтастылық.
Функционалды-семантикалық өріс білдірудің әр деңгейлі құралдарын
біріктіру үшін универсалды-ұғымдық негіз пайдаланады, ол белгілі бір
ұғымдық категориялармен байланысты. Ұғымдық категориялар, бір жағынан
нақты шындықтың қатынасы мен қасиеттерінің көрінісі бола отырып, екінші
жағынан – тілге сүйенеді. Мұнда бір тіл және әр түрлі тілдер аясындағы
мүмкін болатын құралдар жиынтығы туралы айтылады.
Функционалды-семантикалық өріс теориясы салғастырмалы грамматикаларды
құрау үшін негіз бола алады, ол А.В. Бондарко еңбектерінде көрсетілді.
... Функционалды-семантикалық өріс бөлек тілдердің ұқсастықтар мен
айырмашылықтарын, жалпы заңдылықтарын анықтауға көмектесетін салыстыру үшін
негіз бола алады. Функционалды-семантикалық өріс салғастыру мазмұн мен
көрініс аясындағы инварианттылықтардын тууына әкеледі. Функционалды-
семантикалық өріс негізінде салғастыру барлық салғастырылатын тілдердің
грамматикалық құрылымын тереңірек түсіну үшін және жалпы тілдік себептерді
жасауға көмектеседі. Осы орайда бір-бірінен генетикалық және типологиялық
жағынан алыс қазақ және орыс тілдерінің Функционалды-семантикалық өріс
салғастыруға болады.
Жоғарыда айтқанымыздай Функционалды-семантикалық өріс туралы ілім
негізінен орыс тілінің негізінде ғана жүргізілген, қазақ тілі бұл жағынан
зерттелмеген.
Функционалды-семантикалық өріс негізінде орыс және қазақ тілдерін
салғастырудан бұрын, бірлі-жарым анықтаулар енгізу керек. Зерттеуіміздің
объектілері әр жүйелі тілдер болғандықтан грамматикалық категория
терминін нақтылау керек, өйткені екі тілде ол әртүрлі сипатта болады.
В.Г. Гузев пен Д.М. Насиловтың мақалаларында көрсетілгендей түркі
тілдерінің көптеген грамматикалық категорияларында міндеттілік, бір сөз
табымен байланыс жоқ, сондықтан орыс және қазақ тілдерін салғастыру үшін
бізге грамматикалық категория терминін анықтау керек: грамматикалық
категория – белгілі бір грамматикалық мағыналарды білдіретін бір-бірімен
байланысты грамматикалық қалыптар қатары.
В.С. Храковскийдің айтуынша әр жүйелі тілдерді салғастыруда ұшырасатын
қиындық - іс-әрекет әдістерінің морфологиялық болып келуі. Ғалым әдіс
ретінде етістіктің түпкі лексикалық мағынасына қосылып, онымен бірге жаңа
мағына құрайтың белгілі бір типтік мағынаны алады.
Функционалды грамматиканың негізі – тілдік құралдарды жабдықтандыру
емес, олардың сөйлеу кезінде, контексте көрінуі, қызметінің талдануы. Ол
үшін әр тілдік белгіні бөлек қарастыру керек. Біздің жағдайымызда, қазақ
тілінің тілдік, құралдары зерттелмеген кезде, ал орыс тілінің тілдік
құралдары толық қарастырылмағандықтан, біз категориялды жағдайларды анықтай
алмаймыз.
Функционалды-семантикалық өріс құрылымы оның компоненттеріне семалық
талдау жасауымен байланысты анық көрінеді. Грамматикалық мағына ішкі
ұйымдасу мен құрылыммен ерекшеленетін лексикалық семема сияқты семалар
жиынтығы ретінде қаралады. Сонымен қатар, жалпы және жеке семалар, анық
көрінетін және жасырын семалар ерекшеленеді.
Семалық талдау тілдік мағынаның нақты ұйымын көрсетеді.
Ю.К. Лекомцевтің көрсетуінше тілдің білімі санаға байланысты. Мысалы:
мағынаның тек қана саналы түрде көрінетін компоненттері кездеседі. Сөйлеуші
сөйлеген кезде тілдік бірлікті басқаша емес былай қолдануының мүмкіндігін
ажырата алмайды. Әлем түсінігінде және оның тілде көрінуіндегі салыстырудың
маңызы туралы В.М. Огольцев былай деген: Салыстыру объективті шындықты
түсінудің ең басты әдісі, сонымен қатар басқа логикалық әдістер ішінде
салыстырудың орны ерекше, өйткені ол алғашқы және басты элемент болып
табылады. Талдау, синтез, жалпылау – осының бәрі салыстырусыз мүмкін емес.
Сонымен қатар салыстыру семантика, грамматикалық мағына негізінде
жасалған. Салыстыруды зерттеу бірнеше бағытпен жүрген: алдымен сын
есімдердің шырайлары, сапалық сын есімдер талданады; әртүрлі тілдік
деңгейлерде қалыптастырудың көрінуі. Сонымен қатар тілдік салыстыру кешенді
қаралады: тілдік құралдардың семантикалық жағы, құрылымдық ерекшеліктері
талданады.
Тіл білімінде салыстыру терминін қолдануда белгілі бір тұрақты және
ұзақ сақталған дәстүр бар, бұл дәстүр салыстырмалы-тарихи тіл білімімен
байланыста бола отырып, салыстырылатын тілдердің туыстығын орнатады. Осы
орайдан алып қарасақ, салыстыру көлемі ұлғайып, бұл термин тек қана туыс
тілдер арасында ғана емес, сонымен қатар туыс емес тілдерді де салыстыру
үшін пайдаланады. Салыстыру терминінің аясының кеңеюімен байланысты
салыстырмалы типология ұғымы пайда болды. Салыстырмалы-тарихи зерттеу-
өзара туыстас, төркіндес тілдер семьясын жеке-жеке зерттегені болмаса, әр
семьяға жататын тілдерді бір-біріне салыстыра жинақтап қарау, сөйтіп дүние
жүзіндегі тілдердің барлығына немесе көпшілігіне ортақ типтік сипаттарды
ашу дәрменсіз.Ал жалпы тіл білімі тек тілдер туыстастығын айқындауды ғана
көздемейді, ол дүние жүзіндегі тілдердің жалпы адамдық сипаттарын, типтік
белгілерін ашып, тіл атаулынын барлығын да қамти алатын типологиялық
классификация жасауды да қажет етеді.Осы мақсатты іске асыру үшін
салыстырмалы-тарихи зерттеумен замандас салыстырудың екінші түрі,
типологиялық салыстыру дүниеге келді.Лингвистикада зерттеудің бұл түрі
салғастырмалы әдіс, типологиялық әдіс, типологиялық лингвистика деп
аталады.
Типологиялық зерттеудің кеңірек етек алып, зерттеудің бір әдісі
ретінде қалыптасуы ХІХ ғасырдың бас кезі болған, онын алғашқы әліппелері-
көп тілді салыстырмалы сөздіктер, рационалды грамматика.
Екеуінде де тіл фактілерін салыстыру болғанымен, типологиялық зерттеу-
салыстырмалы-тарихи зерттеуден өзгеше. Бұлардың объектісінде де, көздейтін
түпкі мақсатында да өзгешелік кездеседі. Типологиялық зерттеуде туыстас
тілдер ғана емес, бір-бірімен ешқандай туыстық жақындығы жоқ тілдер
фактілері де салыстырылады.
Екіншіден, салыстырмалы-тарихи әдістегідей тілдік жүйедегі жеке
элементтер емес жүйе құрылымы салыстырылады.
Үшіншіден, мұнда тілдік тұлғалардың материалдық туыстастығын ашу
көзделмейді, салыстырылып отырған тілдердің ортақ белгілерін, типтік
сипаттарын айқындау, сөйтіп тілдерді типологиялық белгілеріне қарай жіктеу
көзделеді. Типологиялық зерттеудің алға қоятын мақсаты-барлық тілдерге
немесе тілдердің көпшілігіне ортақ универсалды, типтік белгілерді ашу. Бұл
зерттеудің типологиялық деп аталуы да осыдан.
Ғылымда типологиялық зерттеуді сипаттама зерттеудің жалғасы, соның
енінші басқаша деу бар. Бұл орынды да, өйткені типологиялық салыстыру үшін,
алдымен, дүние жүзіндегі тілдердің әрқайсысының құрылымдық сипаттары жеке-
жеке зерттелген болуы керек. Типология сол айқындалған құрылымдық
сипаттарды өзара салыстыра қарау арқылы тілдерде болатын ортақ қасиеттерді,
типологиялық белгілерді айқындайды.
Типологиялық зерттеу мәні, функциясы жағынан тілдердің барлығына
немесе көпшілігіне ортақ, жалпылық сипаты бар объектілерді салыстырады.
Мұндай объекті тілдің фонология саласында да, семантикалық, грамматикалық
салаларында да болады. Типология тілдердің осы аталған жүйелеріндегі
жалпылық мәні бар объектілерді бір-біріне салғастыра қарау арқылы олар
арасындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктерді ашады. Мысалы, фонология
саласында дыбыстардың дауысты, дауыссыз, шұғыл, ызың болып бөлінуі,
т. с. с. тілдердің барлығына немесе басым көпшілігіне тән типтік белгілер.
Типологиялық зерттеуде осылар сияқты универсалды тұлғалар салыстырылады.
Типологиялық әдістің тіл білімінде қолданыла бастағанына біраз уақыт
болғанымен, ол туралы әр елдің көрнекті лингвистерінің көпшілігі пікір
айтқандарымен бұл мәселе күні бүгінге дейін бір ізді шешімін тапқан жоқ.
Салыстырмалы тіл білімі, тілдерді сипаттаудың жүйелі түрін жүзеге асыра
отырып, олардың арнайы, ерекше белгілерін айқындайды, сондықтан салғастыру
барлық элементтер және толығымен тіл жүйесі бойынша жүргізіледі.
Салғастыру бір тип шеңберіндегі тілдік құбылыстарды сипаттай отырып,
сонымен қатар басқа бір типке жататын тілдік құбылыстарды анықтайды.
Контрастивті лингвистикада салыстыру универсалды лингвистикалық тәсіл
ретінде негізгі алынған әр түрлі әдістер пайдаланады. Лингвистикалық
методдеп тіл білімінде қолданылатын зерттеу әдістерін айтады. Кейбір
әдебиеттерде лингвистикалық әдістерді бір сөзбен филологиялық, немесе
гуманитарлық әдіс деп атаушылық та бар. Әлем лингвистикасында болсын
әдістің түрін айқындауда, оны жіктеуде бірізділік жоқ. Біраз әдебиеттерде
әдістемеге жатқызуға тиісті тәсілдерді де әдіс құрамына енгізіп, әдіс санын
мейлінше көбейтсе, екінші біреулерінде жеке әдіс ретінде қарауға тиісті
әдістерді бір-біріне қосып, өзара топтап екеу-үшеү етіп қене көрсетеді.
Мысалы, О.С. Ахманова құрастырған Лингвистикалық терминдер сөздігінде
әдіс саны 15-16-ға жеткізілсе, 1973 жылы жарияланған Общее языкознание
атты еңбектің үшінші томында салыстырмалы-тарихи, лингвогеографиялық,
құрылымдық, типологиялық деп төрт түрге ғана бөледі. Сондай-ақ,
Б.Н. Головин 1973 жылы шыққан Введение в языкознание деп аталатын оқу
құралында әдісті сипаттама, салыстырмалы-тарихи, тарихи-салыстырмалы,
құрылымдық, стилистикалық, сандық, автоматикалық талдау әдістері деп сегіз
түрге бөлсе, В.И. Кодуховтың 1974 жылы басылған Общее языкознание атты
оқулығында әдісті зерттеудің негізгі бағытына қарай топтауды жөн көріп оны
сипаттама, салыстырмалы, нормативті-стилистикалық әдіс-аспект деп үш түрге
бөледі де, құрылымдық әдістісипаттама әдіс құрамында, салыстырмалы-тарихи,
тарихи, салыстырмалы деп аталатын әдістерді салыстырмалы әдістердің
салалары ретінде қараған. Ал енді, О.С. Ахманова, Б.Н. Головин еңбектерінде
әдіс ретінде қаралған басқа түрлерін В.И. Кодухов сипаттама әдіске тән
тәсілдер деп санаған.
Мұндай ала-құлалық, біріншіден әдіс деген терминді кең мағынада,
методика мен методология мағынасында да, қолданудан туса, екіншіден, бір-
біріне белгілі жақындығы, ұқсастығы бар әдістерді біріктіріп, бір ғана
атаумен беруге тырысудан туған. Бұлар өзіне лайықты орында кейініректе сөз
болады.
Қазіргі заман тіл білімінде лингвистикалық әдістердің көпшілікке
танылған, зерттеу объектісі айқындалған бірнеше түрлері бар. Олар:
сипаттама, салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы, құрылымдық, математикалық
әдістер.
Жоғарыда ескертілгендей, сипаттама әдістің болсын, құрылымдық әдістің
болсын алға қоятын мақсаты-тілдің белгілі бір дәуірдегі жүйелік құрылымын
синхрондық күйде сипаттап шығу. Ал оны сипаттау-тілдік тұлғаларды бөлуге,
олардың өзіндік ерекшеліктерін, қызметтерін дистрибуцияларын айқындауға
байланысты.
Тілдік тұлғаларды сипаттау, талдау үш кезеңге бөлінеді:бірінші кезеңде
мәтіннен номинативтік, коммуникативтік тұлғалар бөлініп алынады; екінші
кезеңде ажыратылып алынған номинативтік және коммуникативтік тұлғалар әрі
қарай құрылымдық бөлшектерге, яғни сөз-морфемаға, сөйлем-сөз тіркестері мен
сөйлем мүшелеріне жіктеледі; ал үшінші кезеңде алдыңғы екі кезеңде бөліп
алынған номинативтік, коммуникативтік және құрылымдық тұлғалар талданып
түсіндіріледі.
Лингвистикалық талдаудың жоғарыда аталған үш кезеңіңің алдыңғы
екеуіндегісі компоненттік талдау деп аталады. Мұнда сөз-морфемдік, сөйлем-
мүшелік бөлшектерге талданады. Компоненттік талдау, сонымен бірге, сөз
мағынасын түсіндіруде де қолданады. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде адам деген сөздің лексикалық мағынасы былай айқындалған: Ойлау
және сөйлеу қабілеті бар, өмірге қажетті өндіріс құралдарын өндіре алатын
және ло құралды қоғамдық еңбек процесіне пайдалана алатын жан иесі, кісі.
Бұл анықтамада адам деген сөздің лексикалық мағынасының алты түрлі
белгісі аталған. Олар:
1. ойлау
2. сөйлеу
3. құрал өндіру
4. құралды пайдалана білу
5. жан иесі
6. кісі.
Бұлардың әрқайсысы-сөздің лексикалық мағынасының жеке компоненттері.
Осы компоненттердің бірігуі арқасында сөз мағынасы жан-жақты айқындалады.
Компоненттік талдау дегеннің мәні де осында.
Бірақ көптеген сөздердің, басқа да тілдік тұлғалардың мағынасын
айқындауда компоненттік талдаудың жетімсіз болатыны, контекстік талдауды
қажет ететіні болады. Контекст деп тілдік тұлғаның орналасқан ортасын
айтады. Лексикалық, грамматикалық омонимдердің, полисемиялы сөздердің
мағыналарын айқындауда контексті пайдалану шешуші рөл атқарады.
Кейбір әдебиеттерде контекстік талдау дистрибутивтік әдіс деп те
аталады. Бірақ бұлай атау орынсыз, өйткені контекстік талдау мен
дистрибутивтік талдау бір емес:алдыңғы, негізінде, тілдік тұлғалардың
мағыналарын айқындауды көздейді, ал соңғы кез келген тілдік элементтің
орналасу тәртібін, қандай элементтер арасында, қасында келе алатынын,
олардың қызметін айқындауды көздейді, сондықтан ол синтагмалық тіркесудің
барлық түрінде, фонема үшін фонема тіркестерін, морфема үшін морфема
тіркестерін контекст ретінде қолдана береді.
Салыстыру тілді тану процесіне ене отырып, тілдік бірліктерді үйренуге
мүмкіндік береді.
Контрастивті талдау өз ішіне жалпы және жеке әдістерді, эмпирикалық
салыстырудың нақты әдіс-тәсілдерін жинақтайды.
Нақты бір мақсатта қолданып, тілдің салыстырмалы үйрену қызметіне
бағынбайтын бірде-бір лингвистикалық әдіс, тілдік теория жоқ.
Біздің білуімізше, контрастивті талдау салыстыруға универсалды
лингвистикалық әдіс ретінде негізделіп, салыстырылатын тілдердің
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтауға бағытталған.
Тілдерді салғастыруда әр түрлі тілдік сәйкестіктер, тілден тілге
аударыла алу қабілеті, жеке белгілері ескеріледі. Ол тіл тасушылардың
ментальды табиғатына қатысты болады.
Тілдің семантикасы оның мәнінен көрінеді. Басында мағына – мән
дистинкциясында үстем рөл мағынаға тиісті болса, кейін ғалымдар мәнге де
назар аудара бастады.
Мән мен мағынаны ажыратуға болмайды: ешқандай мән белгілі бір мағыналық
көрсеткіштерсіз жеткізілмейді.
Екі тілдің номинативтік бірліктерін салыстыру жағдайында, мәнді адамның
концептуалды және когнитивті білімімен байланыстыру керек.
Сөзді қолданудағы семантикалық ерекшеліктер әлеуметтік, психологиялық
жағдайларға және осы сөздерді пайдаланушы адамдар арасындағы ерекшеліктерге
байланысты.
Әр адам үшін кез келген сөз белгілі бір ассоциациялардың арнайы
жүйесімен байланысты, сонымен қатар әлем туралы білім мен тәжірибенің жеке
жүйесімен де тығыз байланыста.
Бір адам бір сөзді бір типті жағдайға қатысты қолдана отырып, бірақ бұл
әр түрлі уақытта көрінеді, сол сөз бойына онша сәйкес келмейтін ақпаратты
жатқызады. Мұнда сыртқы лингвистикалық факторлардың, нақты жағдайдың және
сөйлеу актісінің нақты қатысушылардың әсері байқалады.
Мұндай ерекшеліктер тілді тасушыларға бір сөзбен әр түрлі сөз
қолданыстарын беруге мүмкіндік береді.
Қазақ және орыс тілдеріндегі тілдік салыстыру екі түрлі көрінеді.
Біріншіден, ол дәстүрлі салыстыру, мұнда екі зат салыстырылады.
Салыстырудың екінші түрінде заттың сапасы белгілі бір затпен емес, бір
нормамен салыстырылады. Салыстырудың мұндай түрі интенсив деп аталады. Әр
салыстыру түрінің өзіндік құрылымы болады.
1.2.Концепт ұғымының анықтамасы.
Сонымен қатар біз әлемнің тілдік бейнесі ұғымын қарастырамыз. Әлемнің
тілдік бейнесі деп адамды қоршаған әлем туралы ақпарат, шындықты қабылдау,
жалпы елестер жүйесі. Біздің зерттеуімізге жақын болатын әлемнің тілдік
бейнесінің анықтамасын Н.Ю. Шведова берген: Әлемнің тілдік бейнесі –
болмыстың халықтың көпғасырлық тәжірибесімен дамытылған және тілдік
номинациялар құралдарымен берілген көрінісі; өзінің құрылымы мен бөліктері
арқылы, біріншіден, адамды, оның материалды және рухани өмірі; екіншіден,
оны қоршаған орта: кеңістік пен уақыт, тірі және өлі табиғат, адам жасаған
аңыздар мен әлеумет, т. б. ұсынады. Ал енді концепт терминіне келетін
болсақ, лингвистикалық еңбектерде концептпсихофизиологиялық табиғат
шындығы негізінде түсініледі. С.А. Аскольдов концепт табиғатын ашуға
тырысқан, концепт деп жалпы ұсыныс пен ұғым түсініледі.
Жалпы ұсыныс ретінде оның екі түрі қарастырылады – жалпы мағыналылыққа
не жеке ұсыныстар және белгілі бір нақты бөлшектері жоқ сызбалық ұсыныстар.
Концепт пен ұғым терминдерін айыру қиынға соғады. Концепт –
онтологиялық, табиғи әлемде өмір сүреді, ал ұғым – саналылықтың басқа
деңгейінің идеалды болмысы; ұғым – гносеологиялық, сондықтан тұрақсыз: ұғым
образ негізінде жасалады не образды ұғым – символды жасайды.
Концепт – нақты өмірде бар құбылыс, ол сөйлеушінің тәжірибесі арқылы
сөзде көрінеді, сана -тіл мәселесіне қатысты болып келеді. Екінші
жағынан, концепт белгілі бір анықтамаға келмейтін тұрақсыз құбылыс.
Берілген ұғымға индивидтің ойлау қызметі келеді, ол сөздердің белгілі бір
мағыналарын түсінуге және өңдеуге бағытталып, ассоциация арқылы лексикамен
байланысын ашады. Осылайша Д.С. Лихачевтің ұстанымы анықталады: адамның
мәдени тәжірибесі неғұрлым кең ауқымды және бай болса, соғұрлым концепт
мүмкіндігі де кең болады.
С.Г. Воркачев, Д.С. Лихачев, Ю.Н. Караулов, Ю.С. Степанов еңбектері
берілген мәдениет контексінде берілген тілде пайдаланатын адамдар үшін
арналған концепті түсінуге арналған. Осыған сүйеніп, концепті мәдениет
әсері деп қарауымызға болады.
Концептілерді суреттеуде біз Ю.С. Степановтың ұстанымына сүйенеміз.
Оның айтуынша, концепт адам санасында нақты ұғымдар түрінде емес, белгілі
бір сөзге қатысты ұғымдар, білімдер, елестеулер жиынтығы ретінде көрінеді.
Ұғымға қарағанда концепт тек қана ойлаумен бірге, сезінуге де тиісті
болады. Концепттің құрылымы күрделі. Бір жағынан, оған ұғымға қатысты
барлық нәрсе тән, екінші жағынан, концепт құрылымына оны мәдениет шындығына
айналдыратын барлығы тән.
Енді осы концептілерді талдау әдісіне келетін болсақ, концептуалды
талдау жасаудың әдісінің арнайы үлгісі болмайды. Концепт күрделі құрылым
болғандықтан, концептуалды талдау оның бөлшектерін анықтауға бағытталған:
ұғымдық бөлік және елестету жиынтығы.
Концептілер талдауы концепт құрылымының қиындығына байланысты.
Концептуалды талдауды төмендегідей жолдарымен өткізуге болады:
1. Талданатын тілдегі сөздердің талдауы, концепт құрылымының
ұғымдық бөлігін анықтауға мүмкіндік берген.
2. Бөлшектік талдау сөздің семантикалық стереоскопиялық құрылымын
анықтауға мүмкіндік береді.
3. Сонымен бірге концепт көлемін анықтау үшін тек қана сөздіктер,
сонымен қатар афоризмдер, тұрақты тіркестер алынады.
Қазіргі лингвистикада концепт терминінің қолданылуы, ұғым
терминінің көпмағыналылығын тарылтады. Егер ұғымда жалпығылыми мағынада
көлем мен мазмұн ажыратылса, концептте ұғымның мазмұнын, сөз мағынасының
ұғымы көрінеді. Концептте сонымен қатар эмоционалды бағалау реңкі бар.
Әлемдік лингвистикада алғашқы болып концептілерді зерттеген С.А. Аскольдов
концепттің басты қызметі деп алмастыру қасиетін айтқан.
Концепт ойлау кезінде заттарды ой құрылымен алмастырады.
С.А. Аскольдовтың ойларын ары қарай Д.С. Лихачев дамытқан. Ол концепті
мағынаның алгебралық көрінісі, ауызша және жазбаша сөйлеу кезінде
пайдаланатын құрал деп есептеген.
Концепт лингвокогнитивті құбылыс ретінде -біздің санамыздың ментальді
не психикалық қорларының және адам білімі мен тәжірибесін көрсететін
ақпараттық құрылым бірлігі; адам психологиясында көрініс тапқан әлем
бейнесінің, мидың концептуалды жүйесі мен тілінің, ментальді лексиканың,
естің мазмұндық бірлігі. Концепттердің жартысы тілдік байланыста болса,
екінші жартысы ерекше ментальді құбылыстар арқылы көрінеді – образ, сурет,
жоба, т. б.
Ал З.Д. Попова мен И.А. Стернин концептті құрылымдық білімнің жаһандық
ойлау бірлігі деп қарастырады.
Тіл жүйесі ойлау процесін емес, қарым-қатынас процесін қамтамасыз ету
үшін қызмет істейтіндігін айта келе, И.А. Стернин, концепті сөз
байланысынан тәуелсіз лингвомәдени жалпылық санасында өмір сүреді, ойлау
үшін тілдік бірлік керек емес дейді.
Кез келген концепттің тілдік көрінісі қоғамның қарым-қатынастық
қасиетіне байланысты.
Сонымен бірге концептті зерттейтін мәдени әдіс бар, ол бойынша концепт
адамның ментальді әлеміндегі мәдениеттің негізгі көзі. Осы тұрғыда
концептілер әлемнің бейнесімен салыстырылып, оның ғылыми жағына қарсы
қойылады.
В.В. Колесов бойынша концепт таза мән, бұл алғашқы мән, архетип, т. б.
Ғалымның айтуынша, концепт - белгілі функционалды қасиеттердің қатары.
В.В. Колесов бойынша, концептті актуализациялау сөзде, оның мазмұнды
қалыптары арқылы жүреді.
Концептті түсінудің лингвокогнитивті және лингвомәдени әдістері бір
біріне қарсы шықпайды, керісінше толықтырып отырады, өйткені олар бір
құбылыстың екі жағы, бір психо-ментальді процестің кезеңі: сөздің жасалуы
және оның мәдени контекске кірігуі. Лингвомәдениеттану сананың мәдени-
тарихи аспектіде орналасуын, дамуын, қызметін зерттейді.
Белгілі бір лингвистикалық зерттеулер кезінде фундаментальды негізгі
концептілер тума болып келеді және әр түрлі адамдар ұжымында әр түрлі
болмау керек деген тұжырым пайда болды. Басқа біреулер, керісінше
концептілерді әр тілде ерекше болатынын айтады. Біздіңше, мұнда бір шешімге
келу қиын. Концептілер әрі ұлттық, әрі әмбебап болып келеді.
Ю.С. Степанов бойынша концепттің құрылымы күрделі. Ғалым концепттің үш
қабатын көрсетеді: 1) негізгі, өзекті белгісі; 2) өзектіліктен айырылған,
тарихи, пассив болатын қосымша белгілер; 3) сыртқы, сөз қабатында
жиналған ішкі қабық.
Егер негізгі, өзекті қабатта концепт белгілі бір әлеуметтік орта
мүшелерімен қарым-қатынас пен түсінушілік құралы ретінде пайдаланса;
қосымша, пассив қабатта концепт тек қана кейбір әлеуметтік топтар үшін
пайдаланады; ал өзінің ішкі қалпында концепт мағынанын басқа қабаттары
пайда болған негіз ретінде ғана көрінеді. Осылайша, концепт құрылымының
әртүрлі қабаттары әртүрлі дәуірлердің мәдени өмірінің вербалды нәтижесі
бола алады. Осыған сүйеніп, біз концепттің динамикалық табиғаты және даму
мүмкіндігі бар деп айта аламыз.
Концепттің көпқырлылығы оның кезең бойынша тарихи дамуын көрсете
отырып, шартсыз түрде сөздің семантикалық құрылымының көпқабаттылығын
тудырады, ол арқылы берілген концепт адамның тілдік санасында көрінеді.
Осы орайда Н.Ф. Алефиренко концепт табиғатының екі жақты табиғатын
көрсетеді: біріншіден, ол диахронды болып келеді және мағынаның тік
бағытын көрсетеді; екіншіден, ол синхронды болып келіп, белгілі бір
синтагматикалық контекстер бойынша мағынаның көлденең бағытын көрсетеді.
Осындай тілдік бірліктердің парадигматикалық және синтагматикалық талдауы,
Ю.С. Степанов бойынша, этномәдениеттің константтары болып келеді.
В.И. Карасик бойынша, концепт көпқырлы менталды құрылым бола отырып, үш
маңызды өлшемге ие – образды, ұғымдық және бағалауыштық. Концепттің образды
жағы – біздің санамыздағы заттардың есту, көру, дәм, сезу белгілері,
тәжірибелік білімнің қатынастық белгілері. Осы нақты-образды қасиеттер
әлемді концепт негізі құрайды. Берілген себептер біздің санамызда заттар
мен құбылыстардың, объектілік және субъектілік белгілерін көрсетеді және
оларды абстрактылық дәрежесі бойынша ерекшелейді.
Концепттің ұғымдық жағы – бұл концепттің тілдік тіреуі, оның
белгіленуі, бейнеленуі, белгілік құрылымы, дефинициясы; берілген концепттің
салғастырмалы белгілерінің басты қасиеті – олар еш уақытта бөлек
қарастырылмайды.
Концепттің бағалауыштық жағы – жоғарыда аталған психикалық құрылымның
жеке адам үшін де, ұжым үшін де маңыздылығы. Концепттің бағалауыштық жағы
концептті белгілеуге арналған. Бағалау аспектісінде қарастырылатын
көнцептілер жиынтығы әлемнің бағалауыштық суретін береді.
Аталған жағдайда концептілерді зерттеуде басты назар ұғымдық негізден
мәдени негізге аударылады; ол өз жағынан тек қана ойланып қана қоймай,
сонымен қатар сезіледі.
Концептілерді зерттеудегі лингвомәдени әдіс бізге әмбебап және мәдени
қабаттарды айыруға мүмкіндік береді. Концепттің әмбебап қабатына ғылыми
және қарапайым ұғымдар кіреді. Ментальды бірліктер жалпы бола отырып
нақтылықтан айырылған.
Джон Лайонз былай деген: Барлығы бір нәрсені әр түрлі түсінеді деген
қағида дұрыс болуы әбден мүмкін, бірақ ол мағынасыз айтылған. Семантика
тілді қолданудағы бір образдылық жүйесін түсіндурімен айналысады, ол
қалыпты қарым-қатынасқа мүмкіндік береді.
Тілдердің семантикалық ерекшеліктерін анық көрсететін қабат – лексика.
Тілдің лексикалық жүйесі халықтың ұлттық-мәдени дамуының белгілі бір
көрінісі ретінде зерттеу адамдардың тілдік санасындағы қоршаған әлемді
қабылдау және даму ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі.
Лексикалық бірліктерді семантика тұрғысынан зерттеу, олардың
динамикалық аспектісіндегі құрылым мен қызметін айқындау лексикалық
бірліктер қалыптасуындағы ерекшеліктер мен тілдік универсалиялар туралы ой
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Л.В. Гнаповская былай деген: Адам мен
тіл, сонымен қатар тіл мен мәдениет мәселесі тілді үйрену кезінде қызықты
бола бастайды. Әр адамның концептуалды және тілдік әлем суреті әр түрлі,
оның бойында тұлғаның лингвомәдени танымының универсалды элементтері,
әлеуметтік орта мен ұлттық мінезді көрсететін элементтер жинақталған.
Енді лексикалық мағынаның кешенді талдауына көшетін болсақ, тілдегі әр
сөз қарапайым мағыналық бірліктерден тұратын белгілі бір мағынаға ие, ол
мәндік бірліктер - семантикалық компоненттер, семалар-салғастыру кезінде
корсетілген белгілі бір қасиеттерге тән.
Тілдің әрбір бірлігінің мағынасы семантикалық компоненттер жүйесінен
құралған деген қағида – бұл кешенді талдау әдісі негізделген ең басты
гипотеза.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, жалпы салғастыру, салыстыру терминдерін
қарастырдық, осы екі ұғымның контрастивті лингвистикадағы рөлі белгілі
болды. Осы ұғымдарға сүйене отырып, біз қазақ және орыс тілдеріндегі ауру-
сау ұғымдардың білдіру амалдарын анықтаймыз.
Адам баласы шындық болмыстағы заттар дүниесі мен түрлі құбылыстарды
танығанда олардың ортақ белгілері мен ерекшеліктерін назарға алып санасында
белгілі бір топтарға топтасып, лексикалық жүйесі бір–біріне жақын, ұқсас,
біріне – бірі тәуелді, байланысты, сондай-ақ бір-бірімен тығыз бірлікте,
тұтастықта болатын бірінің құрамына бірі сатылап ентін біртектес бірнеше
элементтердің тобы, жиынтығы. Лингвистикалық, экстарлингвистикалық белгілер
негізінде топтасатын сөздің осындай жиынтығының бірі лексика–семантикалық
өріс Ю.Д. Апресянның пікірінше: Тілдің сөздік құрамы ретсізүйіліп жатқан
бірліктердің жиынтығы емес. Ол сөздердің мағыналық ортақтылығына байланысты
біріккен бірнешеөрістерден тұрады.
Қазіргі таңда тіл білімінде сөзік құрамды тоқтай сипаттауда негізге
алынатын нәтижелі тәсіл өрістік тәсіл болып саналады. Себебі бұл ұғым
лексикалық семантиканың басты мәселелерін шешуге лексиканың жүйелілігін
басшылыққа алатын қағидаға негізделген. Өріс -мағына ортақтастығының
негізіде біріккен және білдіріп отырған құбылыстарының ұғымдық, заттық не
қызметтерінің ұқсастықтарын бейнелейтін тілдік(негізінен лексикалық)
бірліктердің жиынтығы (30,10.) немесе семантикалық өріс болмысты, тілде
белгіленген ионың нысандарының арасындағы өзара күрделі байланысты бейнелеу
тәсілі. Бейнелеу бұл, өрісті тарихи-гинетикалық, әлеуметтік тұрғыдан және
оның негізгі құрылымдық ерекшелігін түсіндіретін аталған тілдік бірліктің
ең негізгі қызметі. Осылайша өріс теориясы тілдің лексика жүйесіндегі
лингвиситкалық және экстралингвистикалық байланыстарды көрсетеді (29,10.)
Лексика-семантикалық өрісті анықтау екі жолмен – ұғым арқылы
(ономасиологиялық) тұрғыда және сөз арқылы (семасиологиялық) тұрғыда жүзеге
асады. (29,5.). Мысалымызда бірінші кезекте ауру-сау атауларының лексика-
семантикалық өрісі құрамына енетін бірліктердің бір ұғымға байланыстылығы
негізге алынып, олар әр түрлі сөздіктерден жинақталды, екінші кезекте сол
сөздердің арасындағы лексика-семантикалық байланыстар айқындалып, өріс
құрамы нақтылана түсті.
Өріс теориясының одан әрі дами түсуі өріс құрамындағы элементтер
арасындағы лексика–семантикалық қатынастарды айқындаумен тығыз байланысты.
Себебі мұнда лексикологияның, синонимияның, антонимия, гомесемия және сөз
бен ұғымның арақатынасы секілді негізгі мәселелер ұштасып жатады.
Лексикадағы семантикалық өріспен байланыстыміндеттерді шешу санамаланған
мәселелерді жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді (29,6.). М. Оразов
айтқандай парадигмалық қатынастар лексика-семантикалық топ мүшелерінің
арасында болады және олар бір лексика-семантикалық топтың құрамында
кезесіп, өзара байланысып та жатады. (35,15.). Сондақтан лексика-
семантикалық өз ішінде синонимия, антонимия, меронимия, гипер-гипонимя
т. б. жекеленген категорияларды біріктіретін және тілдің жүйелілігін айқын
бейнелей алатын жоғарғы деңгейдегі лексиканың категориясы деп есептеліп,
тілде шындық болмысты бейнелеп, бір бүтін құрылымды түзететін, бірліктері
әр түрлі лексика–семантикалық қатынастармен байланысып жататын ортақ
семантикалық компонент негізінде біріккен сөздер тобы ретінде анықталады.
лексика-семантикалық байланыс түрлері лексика-семантикалық өріс тұтасьығын
қамтамасыз ететін және оның құрылымын айқындайтын негігі белгі болып
табылады.
Тілдің көне қабатынан орын алатын сөздердің осындай топтарын
салғастырмалы тұрғыда лексика-семантикалық талдау олардың семантикалық
құрылымындағы, қолданылуындағы ұқсастықтармен айырмашылықтарды айқындауға
сәйкес келетін синонимдік қатарларды қарастыруға, әр тілдің лексика
жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерін терең түсінуге және ортақ заңдылықтарды
анықтауға мүмкіндік береді (29,17.).
Тілдерді салғастырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу әр түрлі қырынан
жүргізіліп, ауқымы кеңіюде. Генетикалық және типологиялы жағынан сәйкес
келмейтін тілдер фактілерін түрлі қырынан салғастыру белгілі бір тіді жеке
алып байкала бермейтін тілдік қбылыстардың ерекшеліктерін жете түсінуге,
тілдер арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды айыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар салғастырмалы талдау нәтижелері әр тілде сөйлейтін
ұлттардың дүние-танымымен, наным-сенімімен, әдет-ғұрпымен мәдениетімен,
психологиялық ерекшелігімен жақынырақ танысуға да септігін тигізеді. Адам
факторымен тілдің осылайша ажырамас бірлікте қарастырылуы-лингвистика
ғылымының соңғы жылдардағы жетістігінің бірден-бір көрінісі.
Тілдерді салғастырмалы зерттеу тұтас тілдік жүйені немесе тілдің
белгшілі бір саласы ғана қамтуы мүмкін. Тілдің кез келген деңгейіндегі кез
келген бірліктер олардың құрылымдық-семантикалық, функционалдық этномәдени,
әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық және өзге де ерекшеліктері
контрасивті талдаудың нысаны бола алады
Жоғарыда аталғандай әлемнің тілдік бейнесі әр ұлт тілі арқылы ұғынылады
және әр ұлттың әлемді тану ерекшеліктері болады. Осы ерекшеліктен әр ұлттың
менталитеті пайда болады. Менталитет - бұл ұлт санасының терең құрылымы, ол
этникалық ерекшеліктерді анықтап, тұрақтылықпен ерекшелінеді. Бұл ұғымға
жақсы анықтама мәдениеттің энциклопедиялық сөздігінде берілген, онда
менталитет бұқаралық сананың түпкі деңгейі, адламдардың ұжымдық ұсыныстары,
әлем образы, қоғамда үстем рөлді атқарады. В.В. Колесов менталитетті сәйкес
тілдің рухани кеңістігімен саслыстыра отырып былай деп жазады: Менталитет
– ұлттық мінездің ойлау, рухани және ерік қасиеттерін біріктіретін туған
тіл қалпындағы әлемді бақылау. Тілде ұлттық мінез, ұлттық ой қалыптасады
Осылайша, мәдени коцептілердің ментальды сипаттарын зерттей отырып, тіл -
этникалық әлемі қабылдаудың қалыптастырушы бөлшегі екенін ұмытпау керек.
Жоғарыда айтылған пікірлерден байқайтынымыз: әр ұлттың белгілі – бір
ұғым туралы өз ойы, пікірі, көз қарасы тек қана тіл мен әлемді қабылдауына
ғана емес сонымен қатар менталитетіне де байланысты.
Қазақ тілі мен орыс тілдері қоғамдық қызмет саласында сонымен қатар
тұрмыстық және де көркем орталарда кеңінен пайдаланады.
2 ТАРАУ.Ауру-сау ұғымдарының екі тілдегі көрінісі.
2.1.Лексикалық бірліктер-екі тілдегі семантикалық мағынаның көрінуі.
Екі тілде әлеуметтік-функционалды қатынаста бірдей функциялар
жиынтығымен ерекшелінеді; мұндағы ұғымдар – ауру-сау сөздері, олардың екі
тілдегі көрінісі.Тілдік құбылыстар сөйлеуші ұжымның қоғамдық және мәдени
өмірін көрсетеді.Осыдан,кейбір ұғымдардың тілде көрінісі мен осы ұғымдардың
лексикалық бөлшектенуі әлеуметтік факторларға қаншалықты негізделгенін
көруге болады.
Ауру
1. Ағзаның тіршілік ету, өсіп-өну қабілетінің бұзылуы.
2. Науқас адам, дәмкес кісі-өле өлгенше жаннан дәмелі. (32, 56)
Ауру
1. Организмнің физиологиялық әрекетімен құрылысының бұзылуы: науқас,
кесел, дерт, сырқат. Басында тұмауратып, кейін өкпесі тауратты ма,
әйтеуірауруы барған сайын асқына берді. (Ж. Телеков. Шалғай шетте)
2. Науқас кісі, сырқат адам. Маздап жанған от Абай мен Дәрменнің жүзін
ауру адамға анық көрсетті. (М. Әуезов. Абай жолы)
Сау
1. Ауру сырқаудан аман, дені таза. Бұған жаралылармен қатар сау жігіттер
де разы болып қалды. (М. Ғабдулин. Сұрапыл)
Онымен қоса.
Ем-әртүрлі ауруға қарсы қолданатын емдеу әрекеті. Өлімнен өзге ге ем
бар. (Мақал)
Шипа-шипасы дерт жеңді менің бойымды. (Мақал)
Ауру-сау сөздерінен өрбіп туғандаған сөздер: аурулы, аурулық, ауру-
сырқаулық, аурухана, аурушаң, аурушаңдық,саулық, сауығу т. б.
Болезненно, болезненность, болезненный, болезнетворный, болезнь,
болеть, болеутоляющий.
Здоровиться, здоровый, здравоохранение.
Болезненный.
1. Возникший вследствие болезни, склонный к болезни, нездоровый.
2. Неестественный, ненормальный, черезмерный.
3. Вызывающий болезнь.
Болезнь это расстройство здоровья, нарушение правильное деятельности
организма.
Болезнь роста - трудности, возникающие при освоении чего-нибудь нового.
Болеть - быть больным, переносить какую-нибудь болезнь.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz