Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің ресурстарын қалыптастыру мәселелері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Коммерциялық банктердің қызметіндегі ресурстардың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 8
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Коммерциялық банктердің ресурстарын қалыптастырудың заңдылық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Коммерциялық банктердің ресурстарын қалыптастыру және сақтандыру
бойынша шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 30
2 Семей филиалы АҚ АТФ Банктің ресурстарының қалыптасуына экономикалық
талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 37
2.1 2007-2009 жылдардағы Семей филиалы АҚ АТФ Банк қызметінің техникалық-
экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.2 Семей филиалы АҚ АТФ Банктің баланс пассивінің жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
2.3 2007-2009 жылдар бойынша Семей филиалы АҚ АТФ Банктің депозиттік
салымдарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
2.4 Қазақстандық банкаралық заемдар нарығын
талдау ... ... ... ... ... ... .. 83
3 Қазақстан Республикасында банк ресурстарын қалыптастыру мәселелері және
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
93
3.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің ресурстарын
қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 98
3.2 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің пассивті
операцияларын басқарудың негізгі бағыттары және даму перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 106
Пайдаланған қайнар көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 109
Қосымшалар А, Б, В, Г, Д, Ж, З, И, К, Л
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 112
КІРІСПЕ
Қазақстанның халықаралық деңгейде нарыққа енуі көпшілік жағдайда
несиелік қатынастар потенциалының жүзеге асырылуымен тікелей байланысты.
Сондықтан, нарықты қалыптастыру және қызмет етуінің міндетті шарттарының
бірі болып ақша айналысы мен несиелік қатынастарды түбегейлі қайта кұру
болып табылады.
Ел экономикасының әрі қарай дамуы бірінші кезекте отандық өндірістің
дамуымен байланысты. Өнеркәсіпті дамыту, ауылшаруашылығын
жандандыру,транспорт пен байланысты дамыту және басқа да экономикалық
дамуды қамтамасыз ету қаржылық салымдарсыз мүмкін емес. Осы тұрғыдан
коммерциялық банктердің несиелік қызметі қаржылық нарықтан капитал ағымын
экономиканың басым секторларына бағыттауда маңызды роль атқарады.
Банктердің экономикасының басым секторын несиелендіру коммерциялық
банктердің ресурстық базасына тәуелді. Екінші деңгейлі банктердің
ресурстары банктің меншікті қаражаттарынан, яғни капиталдар түрлерінен және
тартылған қаражаттарынан, ал олар - депозиттік операциялар, депозиттік емес
қайнар көздер және Орталық банктен және басқа да коммерциялық банктерден
тартылатын банкаралық несиелер негізінде қалыптасады. Бірақ әрине
ресурстарды тартудың негізгі қайнар көзі болып банктердің депозиттері
табылады. Берілген дипломдық жұмыста жалпы Семей қаласындағы АҚ АТФ Банк
ресурстары жайлы мәліметтер бере отырып, депозиттік айналым көздеріне
тоқталып өтемін.
Ресурстарды тарту бойынша банктердің жетістіктері көбінесе банктің
өтімділігімен, яғни банктердің өз міндеттемелеріне жауап беріп,
салымшылардың талабына сәйкес салымдарын қайтара алу мүмкіндігімен
анықталады. Коммерциялық банктерде салымдарды тарту банктің оперативтік
қызметінен тәуелді факторлардан және банк қызметтеріне байланыссыз
факторлардан тәуелді болып келеді. Аталған факторлардың бірінші тобына
банктің пайыздық саясаты, салымшылардың сұраныстарын қанағаттандыра алатын
депозиттердің әртүрлі түрлері, ұсынылатын банктік қызмет көрсетулердің
сапасы жатады. Ал екінші топқа тұрғындармен алынатын ақшалай кірістердің
деңгейі, банктік жүйеге деген сенімділік дәрежесі және т.б. жатады.
Қазіргі жағдайда банктік сфераға ресурстардың ағыны ұлттық валюта
бағамын тұрақтандырумен байланысты және банктік жүйенің тұрақтылығын
арттырумен байланысты болып отыр.
Дипломдық жұмыста банк ресурстарын қалыптастыру бойынша мәселелерді
айқындап оларды шешу жолдарын ұсындым.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерінің ресурстары нарықгық қатынастарға, қазіргі заман
талабына сай қамтамасыз етілген. Елімізде экономикалық еркіндік біршама
жолға қойылғанымен, жағымды тенденциялармен бірге коммерциялық банктерде
ресурстарды қалыптастыруда бірқатар мәселелер бар. Коммерциялық банктердің
ресурстарының бәсекелестік жағдайда дамуы, отандық банктердің қызметінің
сапасын арттыруына ғана емес, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
Үлттық Банкінің коммерциялық банктерді қаржыландыру саясаты, оның қаржылық
көмегіне байланысты жүзеге асырылатын мәселе.
Сондықтанда, еліміздегі коммерциялық банктердің ресурстарын банк
қызметіне тиімді етіп қалыптастыру мен банк өтімділігіне жағымды әсері
отандық банктеріміз үшін өзекті мәселелердің бірі ғой. Сол себепті
коммерциялық банктер ресурстарының қалыптасуына жан - жақты талдау жасау,
олардың қаржылық - экономикалық дамыту факторларын анықтау осы дипломдық
жұмыстың негізгі бағыты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жобаның мақсаты
нарық жағдайында коммерциялық банктердің, соның ішінде АҚ
АТФ Банктің қызметінің тиімділігін арттырудағы меншікті және тартылған
қаражаттары ерекшеліктерін, қаржыландыру механизмінің негіздерін анықтау
әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, АҚ АТФ Банктің Қазақстан жағдайына
лайықты бағыттары мен нысандарын зерттеу. Аталған мақсаттарға қол жеткізу
үшін төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылған:
• АҚ АТФ Банктің қызметіндегі ресурстық базасының
экономикалық мәнін ашу;
• нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы аталған банк
ресурстарының ролін анықтау;
• жалпы коммерциялық банктер ресурстарының шетелдік іс-
тәжірибелерін қарастыру;
АТФ банктің техникалық – экономикалык қызмет барысын зерттеу
отандық тәжірибедегі АҚ АТФ Банктің меншікті
қаражаттарын талдау;
• АҚ АТФ Банктің депозиттік саясатын, тұрғындар салымдарын, т.б.
талдау;
• Қазақстан Республикасьгаың коммерциялық банктерінің банкаралық
заемдар нарығына талдау жасау:
• коммерциялық банктер ресурстарын қалыптастырудағы өзекті мәселелер
мен жетілдіру жолдарын аныктау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Банктік қызметтегі ресурстардың
қазіргі заман талабына сай жаңа жолдары мен ерекшеліктерін қарастыру, АҚ
АТФ Банк капиталының тиімділік механизмін ашып көрсету, депозиттер мен
салымдардың экономикалық негізін дәлелдеу жобаның зерттеу пәні болып
табылады. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Мемлекетіміздің банктік
қызмет саласы, шаруашылық субъектілері және объектілері, банк ісі, банктің
депозиттік саясаты. Дипломдық жұмыстың теориялық - әдістемелік негізі.
Еліміздің және шетелдік ғалымдардың, экономистер мен қаржыгерлердің банктің
ресурстары және осы саланы қалыптастыру, дамыту бағытында жазған ғылыми -
зерттеу еңбектері, оқулықтары, оқу құралдары, әдістемелік және монографияық
еңбектері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заңдары мен
жарлықтары, Үкіметтің бағдарламалары, еліміздің 2030 жылға дейінгі даму
стратегиясының әлеуметтік - экономиалық бағыттағы тұжырымдамалары, газет -
журналдар беттерінен алынған мақалалар, статистикалық деректер, АҚ АТФ
Банктің жарияланған қызмет бағыттарының қорытындысы жұмыстың теориялық -
әдістемелік негізін құрап отыр.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы.Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі туралы Заңы, ҚР банк және банк қызметтері туралы Заңы, Қаржы
Министрлігінің Ережелері, Қазақстан Республикасының мемлекеттік реттеу
туралы заңы сондай - ақ, басқада нормативтік - құқықтық актілерді
қамтиды.
Дипломдық жобаның құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрамы кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды, қосымшалар және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
құралады.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің
уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болады, екінші жағынан, бұл
қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыратын арнайы мекеме болып табылады. Коммерциялық
банктердің пассивті операциялары негізінде оның қызметінін жүзеге асырылуы
үшін қажетті банктік ресурстар жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурстарға қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшілік және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өзінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке
кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек
кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қоры деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қоры халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, ол банк ресурстары болып саналды. Банк ресурстары
меншікті және тартылған қаражаттардан тұрды. Мұндағы меншікті қаражаттарға:
жарғылық, резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту
қорлары, ал тарылған қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты,
кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы
қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк
ресурстарының нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз қоры осы нарықтың бір
бөлігін құрды.
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операцияларының негізінде
қалыптасқан және банкаралық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады: банктің меншікті капиталы
және банктің заемдық және тартылған қаражаттары. (Қосымша А).
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстардың кұрылымында
біршама өзгерістер болды. Меншікті қаражаттар қатарына коммерциялық банктің
акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді.
Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банкпен және басқа да несиелік
мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің корреспонденттік шоттағы,
депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен
қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-
материалдық құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің шаруашылық қатынастардың басқа да субъектілері
сияқты өзінің шаруашылық және коммерциялық қызметтерін қамтамасыз ету үшін
белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни ресурстары болуы қажет.
Банк ресурстарының маңызды бөлігі - меншікті қаражаттар, яғни меншікті
капитал болып саналады.
Банктің меншікті капиталы - оның экономикалық тұрақтылығын, қаржылық
жағдайын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін
құрылған банктің әртүрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің
нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы. Банктің
меншікті капиталы кез келген банктер үшін маңызды болып табылады.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес. Себебі, оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Коммерциялык банктің меншікті капиталы банктің қаржылық ресурстарының
қайнар көздерін сипаттайды. Меншікті капитал есебінен банк ресурстарға
жалпы қажеттіліктерінің 12-20% орнын толтырады. Меншікті капиталдың ролі
банктік операцияларды жүзеге асырудың барлық этаптарында банк шығындарын
қаржыландыру қайнар көзі ретінде де маңызды.
Сонымен қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптарды құрайды:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар;
- арнайы қорлар;
- бөлінген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банкінің пруденциалдық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
- акционерлік банк формасында;
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
формасында.
Меншікті капиталдың кұрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын,
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әртүрлі келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
меншікті капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар акцияларды сатудан
түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген пайдадан тұрады;
банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр алуан шығындарды жабуға,
дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын толтыруға арналады;
3) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдер,
облигациялар).
Акционерлік капитал ашық және жабық типте де болуы мүмкін. Ашық типтегі
банктің акциясы қолдан қолға басқа да акционерлердің келісімінсіз өтеді. Ал
жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген тізім бойынша немесе
құрылтайшылардың арасында бөлінеді. Банктің жай акциясын иеленушілер
банктің таза табысынан дивиденд алып отыруға, оның жойылуы барысында
тиесілі мүлікке ие болуға және акционерлердің жиналысына қатысып, дауыс
беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы банктің акционерлік капиталының құралуы мынадай кезеңдерден
тұрады:
-бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
- бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
- банк - эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
- шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың
нәтижелерін тіреку.
Акционерлік капитал акциялары келесідей жағдайларда шығарылады:
Банкті акционерлік формада кұру.
Банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару. Пай қосу
арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы кұрылтайшылық мақсатта мөлшері
анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан жарналары көлемінде
жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық капиталын ұлғайту, тек
қана пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады.
Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін
қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарған акцияларының
бағасын өсіреді.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік қор
- банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылады. Сондай-ақ ол банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың құрылуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде,
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын капиталдар болып табылады.
Арнайы қорлар болса, негізгі қорларды қайта бағалау негізінде,
валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры ұлттық валюта мен шетел
валюталары арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды
қалыптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында қүрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
банк пайдасы;
акциялар шығару;
құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару.
Банктік капитал банктің дербестілігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көзі болып табылады.
Банк ресурстарының құрылымындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10 пайызға жуық бөлігі өтілсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Тартылған ресурстарды қалыптастырудың негізгі қайнар көзі болып
банктердің заңды және жеке тұлғалардан тартатын депозиттері табылады.
Банк ресурстарының құрлымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін
уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы
тартылған қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылған қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөлінеді:
Депозиттік қаражаттар;
Депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Депозит - бұл клиенттердің ( жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
талап етуіне дейінгі депозиттер;
мерзімді депозиттер;
жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар.
Талап етуіне дейінгі депозиттер - бұл салым несиелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі құжаттар арқылы нақты ақшаларын алатын әр түрлі
шоттардағы қаражаттарды білдіреді. Оларға мыналар жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялык құрылымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттарындағы
сакталатын қаражаттары;
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат
қалдықтары.
Мерзімді депозиттер - бұл банктердегі белгілі бір мерзімге және пайыз
төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос қаражаттары ' болып
табылады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескерілетін мерзімді депозиттер.
Мерзімді салымдар бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Мерзімді
депозиттерді чектер арқылы алуға болмайды, бірақ басқа шоттарға аударуға
болады.
Банктердегі депозиттер түріндегі бағалы қағаздар төмендегідей бөлінеді:
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардағы банктердің акциялары мен
облигациялары;
- банкке сақталуға берілген және ссудамен қамтамасыз етілген акциялар
мен облигациялар;
- шетелдік валюталармен жасалатын операциялар бойынша бағалы
қағаздар мен құндылықтар.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады. Жинақ салымдарының
ерекшеліктері келесідей:
- ақшалай қаражаттар сақтауға тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Банктік тәжірибеде банктік ресурстар қатарын депозиттік емес тартылған
қаражаттар да толықтыруда. Депозиттік емес тартылған қаражаттар - бұл
банктің қарыз түрінде немесе өз меншікті қаражаттарын сату жолымен баратын
қаражаттары болып табылады. Мұндай қаражаттарды тартудың көп тараған
формаларына мыналар жатады:
-
бағалы қағаздарды сата отырып, кейіннен қайта сатып алу туралы келісім
жасау;
- вексельдерді есепке алу және орталық банктен ссуда алу;
- банкаралық нарықтан займдар алу;
- банк акцептерін сату;
- коммерциялық бағалы қағаздар шығару;
- евродолларлар нарығынан займдар алу;
- капиталдық ноталар мен облигациялар шығару.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
инициативасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындыктан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардьщ, депозиттердің және
депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрдері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды. Жинақтарды тартудың тағы
бір маңызды факторы - тұрғындардың банктік жүйеге деген сенім дәрежесі. Бұл
фактор салымшылар үшін депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелерге
қарағанда артық.
Тұрғындардың ақшалай кірістерінің көлемі банктік сфераға салымдарды
тартудың мүмкін болатын көлемін анықтайды.
Адам неғұрлым көп табыс тапса, соғұрлым ол тек тұтынып қана емес
Да
жинақтай да алады. Сонымен қатар тұрғындар кірістерінің өмір сүру
минимумынан жоғары болуы олардың ақшалай қаржыларын жинақтауға деген
сұраныстары да арта түседі.
Бүгінгі таңда банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг, және басқа да операциялармен тікелей жұмыс жасай
бастады. Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар
ғана емес, сол сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар
кіреді дегенді білдіреді. Ұлттық банкіміз банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі банктен
алған ресурстардан да таралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке
байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала
отырып, оны қажет ететін кәсіпорындарға, ұйымға және халыққа сатып отырады.
Кез келген банктің мақсаты өзінің ресурстық потенциалын арттыру болып
табылады.
2. Коммерциялық банктердің ресурстарын қалыптастырудың
заңдылық негіздері
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 10 шілдедегі № 483-II Заңы қайта
қаралып, өзгерістер енгізілді. Банктің жарғылық және меншікті капиталы 16-
бап):
1. Банктің жарғылық капиталы акцияларды сату есебінен Қазақстан
республикасының ұлттық валютасымен қалыптастырылады.
2. Банк операциялары орналастырылған кезде тек қана ақшамен төленуге
тиіс.
3. Заңды тұлғалар акцияларға орналастырылған активтерді және басқа
тұлғалардың жарғылық капиталына қатысу үлесін шегере отырып, уәкілетті
органның нормативтік-құқықтық актілерінің талаптарына сәйкес есептелген өз
капиталы шегінде банк акцияларын олар орналастырылған кезде сатып алады.
Банктің құрылтайшылары мен қатысушылары - жеке тұлғалар жарғылық капиталға
ақша қосуға, салық заңдарының табыстары мен мүлік туралы декларация беру
бөлігінде белгіленген талаптарын ескере отырып, банк акцияларын төлеуге
құқылы.
4. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі № 72-III Заңымен 16
баптың 4 тармағы алынып тасталды.
5. Жаңадан құрылған банктің жарғылық капиталына оның акционерлері
Әділет министрлігі банкіні тіркейтін кезге қарай 50 процент мөлшерінде және
тіркеген күннен бастап бір күнтізбелік жыл ішінде толық төлем жасауға тиіс.
6. Қазақстан Республикасының 2001жылғы 2 наурыздағы № 162-П Заңымен 16
баптың 6 тармағы алып тасталды.
7. Банктің өз меншігіндегі капиталы (бұдан әрі - Банк капиталы) оның
міндеттемелерінің сомасы шегерілген банк активтерінің құны, онда
активтердің құны банк активтерінің бастапқы құнынан берілген қарыздар мен
басқа да активтер бойынша қажетті резервтер (провизиялар) сомасын шегеру
жолымен есептеледі. Банк капиталын, активтерінің құнын, берілген қарыздар
мен басқа активтер бойынша резервтердің (провизиялардың) мөлшерін есептеу
әдістемесін уәкілетті орган белгілейді.
Банк міндеттемелерінің сомасы оның активтерінің құнынан асып кеткен
жағдайда банк капиталы теріс болады.
8. Банк капиталының теріс мөлшері келесі үш күнтізбелік ай бойы
анықталған жағдайда уәкілетті орган Қазақстан Республикасының Үкіметімен
келісім бойынша оның акционерлерінің акцияларын мәжбүрлеп сатып алу туралы
шешім қабылдауға және оларды банк капиталының ұлғаюына, инвестор алған
міндеттемелерді ескере отырып оның қалыпты жұмыс істеуіне кепілдік беретін
шарттармен жаңа инвесторға сатып алынған баға бойынша дереу сатуға құқылы.
Банк акцияларын уәкілетті органның мәжбүрлеп сатып алуы банк акцияларын
кейіннен жаңа инвесторға сату мақсатында мәжбүрлеп сатып алу туралы ол
шешім қабылдаған күнгі оның нақты капиталының мөлшерін негізге ала отырып
белгіленетін баға бойынша жүзеге асырылады. Банктің сатып алынған
акцияларын олар сатып алынған баға бойынша дереу сатады. Банктің мәжбүрлеп
сатып алынган барлық акциялары иелерінің құқықтары мен міндеттері жаңа
инвесторға көшеді.
Банкке талаптар қойылуы мүмкін міндеттемелерді орындау мерзімі
басталған жағдайда, бірақ ол талаптар банктің акцияларын мәжбүрлеп сатып
алу туралы шешім қабылдағанға дейін қойылмаса, жеке және заңды тұлғалардың
депозиттері бойынша талаптарды қоспағанда, мұндай талаптар өтелген болып
есептеледі.
Банк акцияларын мәжбүрлеп сатып алудың және оларды кейіннен
инвесторларға міндетті түрде сатудың тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Ал бұл екінші деңгейлі банктерде міндетті болып келеді.
Екінші деңгейдегі банктердің жарғылық жэне меншікті капиталдарының ең
аз мөлшері туралы (Қазақстан Республикасы Үлттық Банкі Басқармасының 2001
жылғы 2 маусымдағы № 190 қаулысы):
Екінші деңгейдегі банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және
олардың депозиторларының мүддесін қорғау мақсатында Қазақстан Республикасы
Үлттық Банкінің Басқармасы қаулы етеді:
1. Жаңадан құрылатын банктер үшін 2001 жылдың 1 тамызынан бастап
жарғылық капиталдың ең аз мөлшері 2 000 000 000 (екі миллиард) теңге
сомасында белгіленсін.
Қазақстан Республикасының Үкіметі құратын тұрғын үй құрылыс жинақ банкі
үшін 500 000 000 (бес жүз миллион) теңге мөлшерінде жарғылық капиталдың ең
аз мөлшері белгіленсін.
2. 2001 жылдың 1 тамызынан бастап меншікті капиталдың ең аз мөлшері:
1) банктік және басқа операциялар жүргізуге қаржы нарығын және қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган
лицензиясы бар банктер 1 000 000 000 (1 миллиард) теңге сомасында;
2) аймақтық (Астана және Алматы қалаларынан тыс жерде орналасқан)
банктер, Қазақстан Республикасының Үкіметі құратын тұрғын үй құрылыс жинақ
банкі үшін 500 000 000 (бес жүз миллион) теңге сомасында белгіленсін.
3) барлық бантер үшін меншікті капиталдың ең аз мөлшері мынадай шкете
белгіленсін:
1) банкте бір филиал немесе есеп айырысу – касса бөлімі (жинақ кассасы
болған жағдайда 1 000 000 000 (бір миллиард) теңге әрі оған қоса:
облыс орталығында, сондай ақ Алматы және Астана қалаларында орналасқан
әрбір филиал үшін - 30 000 000 (отыз миллион) теңге;
басқа қалаларда орналасқан әрбір филиал үшін – 10 000 000 (он миллион)
теңге;
басқа қаладан тыс жерлерде орналасқан әрбір филиал үшін - 5000 теңге.
облыс орталығында, сондай-ақ Алматы және Астана қалаларында орналасқан
әрбір есеп айырысу – касса бөлімі (жинақ кассасы) үшін -15 000 000 (он бес
миллион) теңге;
басқа қалаларда орналасқан әрбір есеп айырысу – касса бөлімі (жинақ
кассасы) үшін - 10 000 000 (он миллион) теңге;
басқа елді мекендерде орналасқан әрбір есеп айырысу – касса бөлімі
(жинақ кассасы) үшін – 5 000 000 (бес миллион) теңге;
3-1. Екінші деңгейдегі банктер 2004 жылғы 1 қаңтарға дейінгі мерзімде
өз қызметін осы қаулының 3-тармағына сәйкес келтірсін.
4. Осы қаулы Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде
мемлекеттік тіркелген күннен бастап он төрт күн өткеннен кейін күшіне
енгізілсін.
5. Банктерді және сақтандыруды қадағалау департаменті (Мекішев
А.А.):
1) Заң департаментімен (Шәріпов С.Б.) бірлесіп осы қаулыны Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өткізу
шараларын қабылдасын;
2) Қазақстан Республикасының Әділет министірлігінде мемлекеттік
тіркеуден өткізілген күннен бастап он күндік мерзімде осы қаулыны Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің екінші деңгейдегі банктеріне және аумақтық
филиалдарына жіберсін.
6. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының штық Банкі
төрағасының орынбасары Е.Т. Жанкелдинге жүктелсін. I Коммерциялық
банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа банкпен айналысатын
кәсіпорындар мен ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды.
Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал- жабдық,
жалақыға жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті
капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал
есебінен банкте қажетті резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктің меншікті
капиталы ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл, активтік шот дебеті
бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдарды береді. Демек,
дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервтерінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервтерінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы резервтер сомасы, соншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да әрбір комерциялық банк өзінің
коореспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға тырысады.
Банк капиталының сенімділігін арттыру мақсатында оның құрылымына
келесідей талаптар қойылды:
- базистік капитал мөлшері банк капиталының жалпы көлемінің 50%-нан
төмен болмауы керек. Пайдадан салықтар төленгеннен кейін ғана базистік
болып анықталуы керек.
қосымша міндеттемелердің сомасы базистік капиталдың жалпы соммасының
50%-нан аспауы керек.
- егер несиелік жоғалтулар кезінде жалпы резервтік қорлар төмендетілген
бағамен активтерді қосса, онда олардың көлемі тәуекелге бейім активтердің
мөлшерінен 1,25%-тік, кейбір жағдайда 2%-тік пункт аспауы керек.
- егер активтер ревальвациясынан резервтер сатылмаған бағалы
қағаздардан жабық кірістер нысанын қабылдаса, онда олар 55%-дық жеңілдікке
жатады.
Біздің елімізде болып жатқан экономикалық өзгерістерді ескере отырып
банк қызметін реттеу бойынша нормативтік актілерді өңдеу процесінде
жоғарыдағы талаптарды ескеру қажет. Банктік қызметті реттеу үшін капиталдың
маңызды элементтерін олардың шығындардың орнын толтыруға пайыздық
дәрежесіне қарай анықтап отыру қажет. Бүл әртүрлі банктік мекемелердің
капиталының жеткіліктілігін есептеуде біртұтастықты қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
қорғаныс қызметі
шұғыл қызмет
реттегіштік қызмет
айналым қызметі
резервтік қызмет
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, согұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жәрдемақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қоғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелі маңызға ие болып отыр. Оперативтік қызметі жер, ғимарат, құрал-
жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге
көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл
қаржы ресурстар көздері, әсіресе банктік қызметтің басталуы үшін маңызды.
Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әртүрлі
резервтерді құруга жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар мен ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер
қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, немесе
зияндардың орнын толтыру үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады.
Сондықтан да бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға,бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банк ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын
резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын тәуекелдердің орнын
толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға мәжбүр болады. Мұндай
зияндар банк капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа
қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады. Банктің капиталының
резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз, банк капиталының
тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Банк ресурстарының тартылған
қаражаттарына келетін болсақ, депозиттік операциялардың негізгі тәртіптері
келесідей:
- депозиттік операцияларды ұйымдастыруда депозиттердің әртүрлі
нысандарына сәйкес депозиттік операция субъектілерінің әртүрлілігін камасыз
ету;
- депозиттік операцияларды жүзеге асыру кезінде депозиттердің соммасы
мерзімі бойынша депозиттік операциялар мен ссудаларды беру бойынша
операциялар арасындағы өзара қатынасты қамтамасыз ету;
- банк депозиттік шоттардағы бос қаражаттардың резервтерінің
болуына тырысуы керек;
- мерзімді депозиттерге аса назар аударылуы қажет;
- банктік қызмет көрсетулерді дамыту бойынша және қызмет реттеулердің
сапасы мен мәдениетін арттыру бойынша шараларды жүзеге асырып отыру керек
Депозиттік операциялар кезінде банк пен салымшы арасында құқықтық
қатынастар туындайды.
Депозиттік операцияларды жүргізу кезіндегі салымшы құқылы:
- шектелмеген мерзімге өз қаражаттарын банкте сақтауға және қажеттінше
депозиттік шотты иемденуге;
- депозиттік шот ақшалай қаражаттарды өз атына немесе басқа бір
тұлғаның атына салуға;
- депозиттік келісім - шартқа сәйкес депозиттік салымның қызмет ету
мерзімін ұзартуға немесе мерзімінен бұрын шартты бұзуға;
-
банкке салымының барлығын немесе бір бөлігін басқа банкке аударуына
тапсырма беруге;
- өзінің жеке шотынан анықтамалар мен көшірмелер алуға;
- пайыздардың дұрыстығын тексеруге;
- салымын толықтай немесе бөлшектеп мұраға қалдыруға.
Салымшы міндеті:
- келісімнің шарттарын қатаң сақтауға;
- банктік шотты ашу кезінде банк кассасына көрсетілген соманы ерімінде
салуға;
- жинақ кітапшасын немене келісім- шартты жоғалтқан жағдайда банкке
жедел түрде хабарлауға.
І
Банк құқылы:
- депозиттің кез келген түрін қабылдауға;
- кез келген сомада шотқа салым қабылдауға;
- пайыздық ставкаларды белгілеуге және өзгертуге;
- өзінің салымшыларынан комиссиялық ақы алуға;
- талап еткен органдарға салымшы туралы, ақшалай қаражаттардың
қозғалысы мен қалдықтары туралы мәліметтер беруге.
Банк міндеті:
- келісімнің шарттарын қатаң сақтауға;
- салымшының талап етуі бойынша бекітілген келісімнің шартына сәйкес
толықтай немесе бөлшектеп төлеуге;
- пайызды мерзімінде және дұрыс есептеуге;
- сенім тапсырылған ақшалай қаражаттардың сақталуьның
қаматамасыз ету және клиенттің операциялар бойынша мәліметтерін кұпия етіп
сақтауға;
- салымшылардың салымдарды аудару, тауарлар мен қызмет
көрсетулерден төлемдерді жүргізу бойынша тапсырыстарын мерзімінде және
нақты орындауға;
- салым көлемінің өзгерісі туралы салымшыны хабардар етуге;
- салымшыларға барлық сұрақтар бойынша түсініктеме беруге.
Аталған талаптар банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк
қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға қызмет
етеді.
Олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға
ұмытылуына жағдай жасайды.
Банктік салым шарты бойынша банк есепшоттарын ашу тәртібі:
1. Банктік салым шарты бойынша банк есепшоттарын ашқан кезде салымшыдан
ақша (салым) қабылдауға, ол бойынша банктік салым көзделген мөлшерде және
тәртіппен сыйақы төлеуге және де салымның осы түрі үшін заң келісімдерінде
және банктік салым шартында
көзделген талаптармен және тәртіппен салымды қайтаруға міндеттенеді.
2. Банктік салым шарты бойынша жинақ есепшотын ашқан кезде
ақшаны (салымды) салымшының өз атына не белгілі бір үшінші адамның атына
салуға болады. Бұлар бұдан былай банктің клиенттері болып саналады.
3.Банктік салым шартында мыналар болуы тиіс:
1) шарттың мәні;
2) жинақ есепшотын ашқан кезде тиісті құжатты көрсету керек болмайтын
жағдайдан басқа кезде салық қызметі органы берген құжатта көрсетілген салық
төлеуші клиенттің тіркеу номері;
3) банктің қызмет көрсету шарттары және оған ақы төлеу тәртібі.
Шартта тараптар келіскен, Қазақстан Республикасының зандарына қайшы
келмейтін өзге де талаптар болуы мүмкін.
4. Банктік салым шартында заңда белгіленген қосымша талаптар да тиісті.
5. Банктік салым шарты жасалғаннан кейін банк салымшының талап етуімен
оған салынған салымдарды растайтын, банк клиентінің атына рәсімделген құжат
(салым құжатын) береді.
Салымшының кітапшасы (жинақ кітапшасы) салым құжаты болып табылады.
Салым құжаты банктің ішкі ережелеріне сәйкес және оның талаптары
негізінде беріледі.
6. Жинақ есепшотын ашу үшін салымшы клиент мынадай құжаттар алмастыруы
қажет:
1) Қазақстан Республикасының салымшы заңды тұлғалары-резиденттері және
олардың оқшауланган бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) үшін:
- қол қою үлгілері және мөр таңбасы бар құжат;
- клиенттің салық есебіне қойылу фактісін растайтын салық қызметі
органы берген құжаттың көшірмесі;
I
- статистикалық карточкасының көшірмесі;
- мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін растайтын
берген белгіленген нысандағы кұжаттың көшірмесі;
- филиалдар мен өкілдіктер үшін - Қазақстан Республикасының резидент
тұлғасы филиалдың немесе өкілдіктің басшысына берген сенімхаттың көшірмесі;
- жарғының (оқшауланған бөлімшелер үшін - Ереженің) не клиенттін
қызметін үлгі жарғы негізінде растайтын құжаттың нотариат куәландырған
көшірмесі;
2) Қазақстан Республикасының салымшы заңды тұлғалары-резиденттері үшін;
- қол қою үлгісі бар құжат;
- клиенттің салық есебіне қойылу фактісін растайтын салық қызметі
берген қүжаттың көшірмесі;
- заңды тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке
тұлғалар үшін - мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін
растайтын уәкілетті орган берген белгіленген нысандағы кұжаттың көшірмесі;
- жеке басын куәландыратын құжат.
3) Қазақстан Республикасының резидент емес салымшы заңды тұлғалары және
олардың оқшауланған бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) үшін:
- қол қою үлгілері және мөр таңбасы бар құжат;
- сауда тізілімін не осындай сипаттағы, резидент емес заңды тұлғаны
тіркеген орган, тіркеу номері, күні және тіркеу орны туралы ақпарат
мемлекеттік немесе орыс тіліне аудару арқылы белгіленген тәртіппен
расталған (құрылу үшін арнаулы тіркеу талап етілмейтін ұйымдарды
қоспағанда) және қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының
заңдарына немесе қатысушысының біреуі Қазақстан Республикасы болып
табылатын халықаралық шартқа сәйкес жария етілген құжаттың үзінді –
көшірмесі;
- резидент емес заңды түлғалардың филиалдары мен өкілдіктері үшін
мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін растайтын уәкілетті
орган
белгіленген нысандағы құжаттың көшірмесі, сондай-ақ тиісті филал өкілдік
туралы ереженің мемлекеттік немесе орыс тілінде
нотариат куәландырған көшірмесі және Қазақстан Республикасының резидент
емес заңды тұлғасы филиалдың немесе өкілдіктің басшысына берген сенімхаттың
көшірмесі;
- қол қою және мөр таңбасының үлгілері бар құжатқа сәйкес клиенттің
жинақ шотын жүргізуге (жинақ шотындағы ақшаға иелік жасауға) байланысты
операциялар жасау кезінде төлем қүжаттарына қол қоюға уәкілетті түлғаның
жеке басын куәландыратын қүжаттың көшірмесі;
4) Қазақстан Республикасының резидент емес салымшы жеке тұлғалар үшін;
- қол қою үлгісі бар құжат;
- заңды тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке
тұлғалар үшін - мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін
растайтын уәкілетті орган берген белгіленген нысандағы қүжаттың көшірмесі
жеке басын куәландыратын құжат.
7. Белгілі бір үшінші адамның - клиенттің атына жинақ есепшотын ашу үшін
салымшы банкке мынадай құжаттар ұсынуға міндетті:
1) занды тұлға, оның оқшауланған бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері):
- есепшот ашу және (немесе) есепшотты иелену құқығына берілген
нотариат куәландырған сенімхат;
- қол қою және мөр таңбасының үлгілері бар құжат және тұлғаның жеке
басын куәландыратын құжаттың көшірмесі;
- жинақ шотын ашу кезінде осындай құжатты ұсыну талап етілмейтін
жағдайларды қоспағанда, клиенттің салық есебіне қойылу фактісін растайтын
қызметі органы берген қүжаттың көшірмесі;
- заңды тұлғаның (филиалдың, өкілдіктің) - клиенттің мемлекеттік
және (қайта тіркеуден) өткендігін растайтын уәкілетті орган берген
нысандағы құжаттың көшірмесі жеке тұлға есепшот ашу және (немесе) есепшотты
иелену құқығына берілген нотариат куәландырған сенімхат;
- клиенттің салық есебіне қойылу фактісін растайтын, салық қызметі
берген құжаттың көшірмесі (егер клиент салық заңдарына сәйкес салық болып
табылған және оған салық төлеушінің тіркеу нөмірі берілген жағдайда);
- он алты жасқа жетпеген, кәмелетке толмаған тұлғалар-клиенттер үшін
туралы куәлік;
- салымшының жеке басын куәландыратын құжат.
8. Заңнамаға не құрылтай құжаттарына сәйкес есепшот ашуға өкілеттігі бар
заңды тұлға өкілінің сенімхат ұсынуының керегі жоқ.
Заңнамаға сәйкес есепшот ашуға уәкілеттігі бар жеке тұлғаның (әке-шешенің
немесе өзге заңды өкілдерінің) сенімхат ұсынысының керегі жоқ.
1.3 Коммерциялық банктердің ресурстарды қалыптастыру және сақтандыру
бойынша шетелдік тәжірибесі
Коммерциялық банктердің ресурстарын қалыптастырудың шетелдік валютасы
әр елде түрліше болғанымен, бастапқы мағынасы, түрлері бір болып бөлінеді.
Мысалы, тартылған қаражаттарды алатын болсақ, АҚШ-тың банктік
тәжірибиесінде, талап етуге дейінгі депозиттік шоттармен қатар, сондай
шоттар түріндегі нау-шотты және куәландырылган чектер сияқты депозиттер АҚШ
банктерінде кеңінен қолданылады. АҚШ-ғы депозиттердің түрлері төмендегідей.
(Сурет 1).
Нау-шоттар - бұл пайыз төленетін, чектік депозиттер болып табылады. Нау-
шоттың келесідей өзіне тән ерекшеліктері бар:
- бұл шот бойынша пайыз төленеді;
- бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйымдарға
ашылады;
- салым иелерінен бұл шотта ең төменгі қаражат болуы талап
етілмейді.
Куәландырылған чектер шоттары - бұл куәландырылған чектерді төлеу үшін,
сақталатын банктердегі талап етуіне дейінгі депозиттік шоттағы қаражаттарды
білдіреді.
Мерзімді салымдар - салым иесінің белгілі бір пайызбен белгілі бір
мерзімге берілген ақша қаражаты.
Жинақ салымдарының мерзімі болмайды, салымның жоғарғы шегі шектеледі,
ақшаны салу мен алуда жинақ кітапшасы көрсетіледі.
Американдық банктік тәжірибеде жаңа депозит түріне ақша нарығының
депозиттік шоты жатады.
Оның ерекшелігі келесідей:
- ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерінің өзгеруше
байланысты, әр аптада шот бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп отыруы;
- шот бойынша ең төменгі қалдықтың болуының талап етілуі;
- салымдардың сақтандырылуы;
- иемденуші, үшінші жақтан төлемдер үшін айына шоттан алты рет
аударма жасауына болады, мүның ішінде үшеуі чекті көшіріп жазу жолымен,
үшеуі телефон арқылы жүзеге асырылады.
Дәл осылай шетел банктерінің тәжірибесіне сүйене отырып депозиттік емес
тартылған қаражаттарды қарастырайық. Банкаралық нарықтан займдар алу АҚШ
банктік тәжірибесінде жете дамыған. АҚШ-та бұл нарықты федералды резервтік
қорлар деп атайды. Бұл қорлар - коммерциялық банктердің Федералды резервтік
банктердегі резервтік шоттардағы сақталатын депозиттік қаражаттарды
білдіреді. Егер де сол резервтік шоттарда коммерциялық банктердің уақытша
бос қаражаттары орналасса, оларды қысқа мерзімді несие түрінде басқа
банктерге өзіне пайда табу мақсатында беріп отырады.
Сол сияқты депозиттік емес тартылған қаражаттардың тағы бір формасы -
еуродолларлар нарығындағы займдарды алайық.
Бұл шетелде филиалдары бар немесе жоқ ірі коммерциялық банктерге ресурс
тартудың қолайлы тәсілі болып табылады. Еуродолларлар - бұл АҚШ долларында
белгіленген, бірақ АҚШ-тан тысқары жерлерде орналасқан банктердегі
салымдарды білдіреді. Еуродоллардың бас нарығы Лондонда орналасқан.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктермен оны реттеуші ұйымдар арасындағы пікірталасқа
айналып келеді.
Банктік ресурстарды сақтандыру көптеген елдерде қолданылады және
қаржылық жүйенің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Коммерциялық банктердің қызметіндегі ресурстардың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 8
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Коммерциялық банктердің ресурстарын қалыптастырудың заңдылық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Коммерциялық банктердің ресурстарын қалыптастыру және сақтандыру
бойынша шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 30
2 Семей филиалы АҚ АТФ Банктің ресурстарының қалыптасуына экономикалық
талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 37
2.1 2007-2009 жылдардағы Семей филиалы АҚ АТФ Банк қызметінің техникалық-
экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.2 Семей филиалы АҚ АТФ Банктің баланс пассивінің жағдайына талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
2.3 2007-2009 жылдар бойынша Семей филиалы АҚ АТФ Банктің депозиттік
салымдарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
2.4 Қазақстандық банкаралық заемдар нарығын
талдау ... ... ... ... ... ... .. 83
3 Қазақстан Республикасында банк ресурстарын қалыптастыру мәселелері және
оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
93
3.1 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің ресурстарын
қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 98
3.2 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің пассивті
операцияларын басқарудың негізгі бағыттары және даму перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 106
Пайдаланған қайнар көздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 109
Қосымшалар А, Б, В, Г, Д, Ж, З, И, К, Л
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 112
КІРІСПЕ
Қазақстанның халықаралық деңгейде нарыққа енуі көпшілік жағдайда
несиелік қатынастар потенциалының жүзеге асырылуымен тікелей байланысты.
Сондықтан, нарықты қалыптастыру және қызмет етуінің міндетті шарттарының
бірі болып ақша айналысы мен несиелік қатынастарды түбегейлі қайта кұру
болып табылады.
Ел экономикасының әрі қарай дамуы бірінші кезекте отандық өндірістің
дамуымен байланысты. Өнеркәсіпті дамыту, ауылшаруашылығын
жандандыру,транспорт пен байланысты дамыту және басқа да экономикалық
дамуды қамтамасыз ету қаржылық салымдарсыз мүмкін емес. Осы тұрғыдан
коммерциялық банктердің несиелік қызметі қаржылық нарықтан капитал ағымын
экономиканың басым секторларына бағыттауда маңызды роль атқарады.
Банктердің экономикасының басым секторын несиелендіру коммерциялық
банктердің ресурстық базасына тәуелді. Екінші деңгейлі банктердің
ресурстары банктің меншікті қаражаттарынан, яғни капиталдар түрлерінен және
тартылған қаражаттарынан, ал олар - депозиттік операциялар, депозиттік емес
қайнар көздер және Орталық банктен және басқа да коммерциялық банктерден
тартылатын банкаралық несиелер негізінде қалыптасады. Бірақ әрине
ресурстарды тартудың негізгі қайнар көзі болып банктердің депозиттері
табылады. Берілген дипломдық жұмыста жалпы Семей қаласындағы АҚ АТФ Банк
ресурстары жайлы мәліметтер бере отырып, депозиттік айналым көздеріне
тоқталып өтемін.
Ресурстарды тарту бойынша банктердің жетістіктері көбінесе банктің
өтімділігімен, яғни банктердің өз міндеттемелеріне жауап беріп,
салымшылардың талабына сәйкес салымдарын қайтара алу мүмкіндігімен
анықталады. Коммерциялық банктерде салымдарды тарту банктің оперативтік
қызметінен тәуелді факторлардан және банк қызметтеріне байланыссыз
факторлардан тәуелді болып келеді. Аталған факторлардың бірінші тобына
банктің пайыздық саясаты, салымшылардың сұраныстарын қанағаттандыра алатын
депозиттердің әртүрлі түрлері, ұсынылатын банктік қызмет көрсетулердің
сапасы жатады. Ал екінші топқа тұрғындармен алынатын ақшалай кірістердің
деңгейі, банктік жүйеге деген сенімділік дәрежесі және т.б. жатады.
Қазіргі жағдайда банктік сфераға ресурстардың ағыны ұлттық валюта
бағамын тұрақтандырумен байланысты және банктік жүйенің тұрақтылығын
арттырумен байланысты болып отыр.
Дипломдық жұмыста банк ресурстарын қалыптастыру бойынша мәселелерді
айқындап оларды шешу жолдарын ұсындым.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерінің ресурстары нарықгық қатынастарға, қазіргі заман
талабына сай қамтамасыз етілген. Елімізде экономикалық еркіндік біршама
жолға қойылғанымен, жағымды тенденциялармен бірге коммерциялық банктерде
ресурстарды қалыптастыруда бірқатар мәселелер бар. Коммерциялық банктердің
ресурстарының бәсекелестік жағдайда дамуы, отандық банктердің қызметінің
сапасын арттыруына ғана емес, сонымен қатар Қазақстан Республикасының
Үлттық Банкінің коммерциялық банктерді қаржыландыру саясаты, оның қаржылық
көмегіне байланысты жүзеге асырылатын мәселе.
Сондықтанда, еліміздегі коммерциялық банктердің ресурстарын банк
қызметіне тиімді етіп қалыптастыру мен банк өтімділігіне жағымды әсері
отандық банктеріміз үшін өзекті мәселелердің бірі ғой. Сол себепті
коммерциялық банктер ресурстарының қалыптасуына жан - жақты талдау жасау,
олардың қаржылық - экономикалық дамыту факторларын анықтау осы дипломдық
жұмыстың негізгі бағыты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жобаның мақсаты
нарық жағдайында коммерциялық банктердің, соның ішінде АҚ
АТФ Банктің қызметінің тиімділігін арттырудағы меншікті және тартылған
қаражаттары ерекшеліктерін, қаржыландыру механизмінің негіздерін анықтау
әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, АҚ АТФ Банктің Қазақстан жағдайына
лайықты бағыттары мен нысандарын зерттеу. Аталған мақсаттарға қол жеткізу
үшін төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылған:
• АҚ АТФ Банктің қызметіндегі ресурстық базасының
экономикалық мәнін ашу;
• нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы аталған банк
ресурстарының ролін анықтау;
• жалпы коммерциялық банктер ресурстарының шетелдік іс-
тәжірибелерін қарастыру;
АТФ банктің техникалық – экономикалык қызмет барысын зерттеу
отандық тәжірибедегі АҚ АТФ Банктің меншікті
қаражаттарын талдау;
• АҚ АТФ Банктің депозиттік саясатын, тұрғындар салымдарын, т.б.
талдау;
• Қазақстан Республикасьгаың коммерциялық банктерінің банкаралық
заемдар нарығына талдау жасау:
• коммерциялық банктер ресурстарын қалыптастырудағы өзекті мәселелер
мен жетілдіру жолдарын аныктау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Банктік қызметтегі ресурстардың
қазіргі заман талабына сай жаңа жолдары мен ерекшеліктерін қарастыру, АҚ
АТФ Банк капиталының тиімділік механизмін ашып көрсету, депозиттер мен
салымдардың экономикалық негізін дәлелдеу жобаның зерттеу пәні болып
табылады. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Мемлекетіміздің банктік
қызмет саласы, шаруашылық субъектілері және объектілері, банк ісі, банктің
депозиттік саясаты. Дипломдық жұмыстың теориялық - әдістемелік негізі.
Еліміздің және шетелдік ғалымдардың, экономистер мен қаржыгерлердің банктің
ресурстары және осы саланы қалыптастыру, дамыту бағытында жазған ғылыми -
зерттеу еңбектері, оқулықтары, оқу құралдары, әдістемелік және монографияық
еңбектері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заңдары мен
жарлықтары, Үкіметтің бағдарламалары, еліміздің 2030 жылға дейінгі даму
стратегиясының әлеуметтік - экономиалық бағыттағы тұжырымдамалары, газет -
журналдар беттерінен алынған мақалалар, статистикалық деректер, АҚ АТФ
Банктің жарияланған қызмет бағыттарының қорытындысы жұмыстың теориялық -
әдістемелік негізін құрап отыр.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы.Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі туралы Заңы, ҚР банк және банк қызметтері туралы Заңы, Қаржы
Министрлігінің Ережелері, Қазақстан Республикасының мемлекеттік реттеу
туралы заңы сондай - ақ, басқада нормативтік - құқықтық актілерді
қамтиды.
Дипломдық жобаның құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрамы кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды, қосымшалар және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
құралады.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ РЕСУРСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің
уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болады, екінші жағынан, бұл
қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыратын арнайы мекеме болып табылады. Коммерциялық
банктердің пассивті операциялары негізінде оның қызметінін жүзеге асырылуы
үшін қажетті банктік ресурстар жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурстарға қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшілік және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өзінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке
кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек
кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қоры деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қоры халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, ол банк ресурстары болып саналды. Банк ресурстары
меншікті және тартылған қаражаттардан тұрды. Мұндағы меншікті қаражаттарға:
жарғылық, резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту
қорлары, ал тарылған қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты,
кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы
қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк
ресурстарының нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз қоры осы нарықтың бір
бөлігін құрды.
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операцияларының негізінде
қалыптасқан және банкаралық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады: банктің меншікті капиталы
және банктің заемдық және тартылған қаражаттары. (Қосымша А).
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстардың кұрылымында
біршама өзгерістер болды. Меншікті қаражаттар қатарына коммерциялық банктің
акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді.
Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банкпен және басқа да несиелік
мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің корреспонденттік шоттағы,
депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен
қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-
материалдық құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің шаруашылық қатынастардың басқа да субъектілері
сияқты өзінің шаруашылық және коммерциялық қызметтерін қамтамасыз ету үшін
белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни ресурстары болуы қажет.
Банк ресурстарының маңызды бөлігі - меншікті қаражаттар, яғни меншікті
капитал болып саналады.
Банктің меншікті капиталы - оның экономикалық тұрақтылығын, қаржылық
жағдайын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін
құрылған банктің әртүрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің
нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы. Банктің
меншікті капиталы кез келген банктер үшін маңызды болып табылады.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес. Себебі, оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Коммерциялык банктің меншікті капиталы банктің қаржылық ресурстарының
қайнар көздерін сипаттайды. Меншікті капитал есебінен банк ресурстарға
жалпы қажеттіліктерінің 12-20% орнын толтырады. Меншікті капиталдың ролі
банктік операцияларды жүзеге асырудың барлық этаптарында банк шығындарын
қаржыландыру қайнар көзі ретінде де маңызды.
Сонымен қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптарды құрайды:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар;
- арнайы қорлар;
- бөлінген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банкінің пруденциалдық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
- акционерлік банк формасында;
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
формасында.
Меншікті капиталдың кұрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын,
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әртүрлі келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
меншікті капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар акцияларды сатудан
түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген пайдадан тұрады;
банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр алуан шығындарды жабуға,
дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын толтыруға арналады;
3) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдер,
облигациялар).
Акционерлік капитал ашық және жабық типте де болуы мүмкін. Ашық типтегі
банктің акциясы қолдан қолға басқа да акционерлердің келісімінсіз өтеді. Ал
жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген тізім бойынша немесе
құрылтайшылардың арасында бөлінеді. Банктің жай акциясын иеленушілер
банктің таза табысынан дивиденд алып отыруға, оның жойылуы барысында
тиесілі мүлікке ие болуға және акционерлердің жиналысына қатысып, дауыс
беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы банктің акционерлік капиталының құралуы мынадай кезеңдерден
тұрады:
-бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
- бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
- банк - эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
- шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың
нәтижелерін тіреку.
Акционерлік капитал акциялары келесідей жағдайларда шығарылады:
Банкті акционерлік формада кұру.
Банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару. Пай қосу
арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы кұрылтайшылық мақсатта мөлшері
анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан жарналары көлемінде
жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық капиталын ұлғайту, тек
қана пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады.
Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін
қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарған акцияларының
бағасын өсіреді.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік қор
- банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылады. Сондай-ақ ол банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың құрылуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде,
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын капиталдар болып табылады.
Арнайы қорлар болса, негізгі қорларды қайта бағалау негізінде,
валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры ұлттық валюта мен шетел
валюталары арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды
қалыптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында қүрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
банк пайдасы;
акциялар шығару;
құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару.
Банктік капитал банктің дербестілігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көзі болып табылады.
Банк ресурстарының құрылымындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10 пайызға жуық бөлігі өтілсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Тартылған ресурстарды қалыптастырудың негізгі қайнар көзі болып
банктердің заңды және жеке тұлғалардан тартатын депозиттері табылады.
Банк ресурстарының құрлымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін
уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы
тартылған қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылған қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөлінеді:
Депозиттік қаражаттар;
Депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Депозит - бұл клиенттердің ( жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
талап етуіне дейінгі депозиттер;
мерзімді депозиттер;
жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар.
Талап етуіне дейінгі депозиттер - бұл салым несиелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі құжаттар арқылы нақты ақшаларын алатын әр түрлі
шоттардағы қаражаттарды білдіреді. Оларға мыналар жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялык құрылымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттарындағы
сакталатын қаражаттары;
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат
қалдықтары.
Мерзімді депозиттер - бұл банктердегі белгілі бір мерзімге және пайыз
төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос қаражаттары ' болып
табылады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескерілетін мерзімді депозиттер.
Мерзімді салымдар бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Мерзімді
депозиттерді чектер арқылы алуға болмайды, бірақ басқа шоттарға аударуға
болады.
Банктердегі депозиттер түріндегі бағалы қағаздар төмендегідей бөлінеді:
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардағы банктердің акциялары мен
облигациялары;
- банкке сақталуға берілген және ссудамен қамтамасыз етілген акциялар
мен облигациялар;
- шетелдік валюталармен жасалатын операциялар бойынша бағалы
қағаздар мен құндылықтар.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады. Жинақ салымдарының
ерекшеліктері келесідей:
- ақшалай қаражаттар сақтауға тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Банктік тәжірибеде банктік ресурстар қатарын депозиттік емес тартылған
қаражаттар да толықтыруда. Депозиттік емес тартылған қаражаттар - бұл
банктің қарыз түрінде немесе өз меншікті қаражаттарын сату жолымен баратын
қаражаттары болып табылады. Мұндай қаражаттарды тартудың көп тараған
формаларына мыналар жатады:
-
бағалы қағаздарды сата отырып, кейіннен қайта сатып алу туралы келісім
жасау;
- вексельдерді есепке алу және орталық банктен ссуда алу;
- банкаралық нарықтан займдар алу;
- банк акцептерін сату;
- коммерциялық бағалы қағаздар шығару;
- евродолларлар нарығынан займдар алу;
- капиталдық ноталар мен облигациялар шығару.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
инициативасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындыктан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардьщ, депозиттердің және
депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрдері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды. Жинақтарды тартудың тағы
бір маңызды факторы - тұрғындардың банктік жүйеге деген сенім дәрежесі. Бұл
фактор салымшылар үшін депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелерге
қарағанда артық.
Тұрғындардың ақшалай кірістерінің көлемі банктік сфераға салымдарды
тартудың мүмкін болатын көлемін анықтайды.
Адам неғұрлым көп табыс тапса, соғұрлым ол тек тұтынып қана емес
Да
жинақтай да алады. Сонымен қатар тұрғындар кірістерінің өмір сүру
минимумынан жоғары болуы олардың ақшалай қаржыларын жинақтауға деген
сұраныстары да арта түседі.
Бүгінгі таңда банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал
қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг, және басқа да операциялармен тікелей жұмыс жасай
бастады. Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар
ғана емес, сол сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар
кіреді дегенді білдіреді. Ұлттық банкіміз банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі банктен
алған ресурстардан да таралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке
байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала
отырып, оны қажет ететін кәсіпорындарға, ұйымға және халыққа сатып отырады.
Кез келген банктің мақсаты өзінің ресурстық потенциалын арттыру болып
табылады.
2. Коммерциялық банктердің ресурстарын қалыптастырудың
заңдылық негіздері
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 10 шілдедегі № 483-II Заңы қайта
қаралып, өзгерістер енгізілді. Банктің жарғылық және меншікті капиталы 16-
бап):
1. Банктің жарғылық капиталы акцияларды сату есебінен Қазақстан
республикасының ұлттық валютасымен қалыптастырылады.
2. Банк операциялары орналастырылған кезде тек қана ақшамен төленуге
тиіс.
3. Заңды тұлғалар акцияларға орналастырылған активтерді және басқа
тұлғалардың жарғылық капиталына қатысу үлесін шегере отырып, уәкілетті
органның нормативтік-құқықтық актілерінің талаптарына сәйкес есептелген өз
капиталы шегінде банк акцияларын олар орналастырылған кезде сатып алады.
Банктің құрылтайшылары мен қатысушылары - жеке тұлғалар жарғылық капиталға
ақша қосуға, салық заңдарының табыстары мен мүлік туралы декларация беру
бөлігінде белгіленген талаптарын ескере отырып, банк акцияларын төлеуге
құқылы.
4. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі № 72-III Заңымен 16
баптың 4 тармағы алынып тасталды.
5. Жаңадан құрылған банктің жарғылық капиталына оның акционерлері
Әділет министрлігі банкіні тіркейтін кезге қарай 50 процент мөлшерінде және
тіркеген күннен бастап бір күнтізбелік жыл ішінде толық төлем жасауға тиіс.
6. Қазақстан Республикасының 2001жылғы 2 наурыздағы № 162-П Заңымен 16
баптың 6 тармағы алып тасталды.
7. Банктің өз меншігіндегі капиталы (бұдан әрі - Банк капиталы) оның
міндеттемелерінің сомасы шегерілген банк активтерінің құны, онда
активтердің құны банк активтерінің бастапқы құнынан берілген қарыздар мен
басқа да активтер бойынша қажетті резервтер (провизиялар) сомасын шегеру
жолымен есептеледі. Банк капиталын, активтерінің құнын, берілген қарыздар
мен басқа активтер бойынша резервтердің (провизиялардың) мөлшерін есептеу
әдістемесін уәкілетті орган белгілейді.
Банк міндеттемелерінің сомасы оның активтерінің құнынан асып кеткен
жағдайда банк капиталы теріс болады.
8. Банк капиталының теріс мөлшері келесі үш күнтізбелік ай бойы
анықталған жағдайда уәкілетті орган Қазақстан Республикасының Үкіметімен
келісім бойынша оның акционерлерінің акцияларын мәжбүрлеп сатып алу туралы
шешім қабылдауға және оларды банк капиталының ұлғаюына, инвестор алған
міндеттемелерді ескере отырып оның қалыпты жұмыс істеуіне кепілдік беретін
шарттармен жаңа инвесторға сатып алынған баға бойынша дереу сатуға құқылы.
Банк акцияларын уәкілетті органның мәжбүрлеп сатып алуы банк акцияларын
кейіннен жаңа инвесторға сату мақсатында мәжбүрлеп сатып алу туралы ол
шешім қабылдаған күнгі оның нақты капиталының мөлшерін негізге ала отырып
белгіленетін баға бойынша жүзеге асырылады. Банктің сатып алынған
акцияларын олар сатып алынған баға бойынша дереу сатады. Банктің мәжбүрлеп
сатып алынган барлық акциялары иелерінің құқықтары мен міндеттері жаңа
инвесторға көшеді.
Банкке талаптар қойылуы мүмкін міндеттемелерді орындау мерзімі
басталған жағдайда, бірақ ол талаптар банктің акцияларын мәжбүрлеп сатып
алу туралы шешім қабылдағанға дейін қойылмаса, жеке және заңды тұлғалардың
депозиттері бойынша талаптарды қоспағанда, мұндай талаптар өтелген болып
есептеледі.
Банк акцияларын мәжбүрлеп сатып алудың және оларды кейіннен
инвесторларға міндетті түрде сатудың тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Ал бұл екінші деңгейлі банктерде міндетті болып келеді.
Екінші деңгейдегі банктердің жарғылық жэне меншікті капиталдарының ең
аз мөлшері туралы (Қазақстан Республикасы Үлттық Банкі Басқармасының 2001
жылғы 2 маусымдағы № 190 қаулысы):
Екінші деңгейдегі банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және
олардың депозиторларының мүддесін қорғау мақсатында Қазақстан Республикасы
Үлттық Банкінің Басқармасы қаулы етеді:
1. Жаңадан құрылатын банктер үшін 2001 жылдың 1 тамызынан бастап
жарғылық капиталдың ең аз мөлшері 2 000 000 000 (екі миллиард) теңге
сомасында белгіленсін.
Қазақстан Республикасының Үкіметі құратын тұрғын үй құрылыс жинақ банкі
үшін 500 000 000 (бес жүз миллион) теңге мөлшерінде жарғылық капиталдың ең
аз мөлшері белгіленсін.
2. 2001 жылдың 1 тамызынан бастап меншікті капиталдың ең аз мөлшері:
1) банктік және басқа операциялар жүргізуге қаржы нарығын және қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган
лицензиясы бар банктер 1 000 000 000 (1 миллиард) теңге сомасында;
2) аймақтық (Астана және Алматы қалаларынан тыс жерде орналасқан)
банктер, Қазақстан Республикасының Үкіметі құратын тұрғын үй құрылыс жинақ
банкі үшін 500 000 000 (бес жүз миллион) теңге сомасында белгіленсін.
3) барлық бантер үшін меншікті капиталдың ең аз мөлшері мынадай шкете
белгіленсін:
1) банкте бір филиал немесе есеп айырысу – касса бөлімі (жинақ кассасы
болған жағдайда 1 000 000 000 (бір миллиард) теңге әрі оған қоса:
облыс орталығында, сондай ақ Алматы және Астана қалаларында орналасқан
әрбір филиал үшін - 30 000 000 (отыз миллион) теңге;
басқа қалаларда орналасқан әрбір филиал үшін – 10 000 000 (он миллион)
теңге;
басқа қаладан тыс жерлерде орналасқан әрбір филиал үшін - 5000 теңге.
облыс орталығында, сондай-ақ Алматы және Астана қалаларында орналасқан
әрбір есеп айырысу – касса бөлімі (жинақ кассасы) үшін -15 000 000 (он бес
миллион) теңге;
басқа қалаларда орналасқан әрбір есеп айырысу – касса бөлімі (жинақ
кассасы) үшін - 10 000 000 (он миллион) теңге;
басқа елді мекендерде орналасқан әрбір есеп айырысу – касса бөлімі
(жинақ кассасы) үшін – 5 000 000 (бес миллион) теңге;
3-1. Екінші деңгейдегі банктер 2004 жылғы 1 қаңтарға дейінгі мерзімде
өз қызметін осы қаулының 3-тармағына сәйкес келтірсін.
4. Осы қаулы Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде
мемлекеттік тіркелген күннен бастап он төрт күн өткеннен кейін күшіне
енгізілсін.
5. Банктерді және сақтандыруды қадағалау департаменті (Мекішев
А.А.):
1) Заң департаментімен (Шәріпов С.Б.) бірлесіп осы қаулыны Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өткізу
шараларын қабылдасын;
2) Қазақстан Республикасының Әділет министірлігінде мемлекеттік
тіркеуден өткізілген күннен бастап он күндік мерзімде осы қаулыны Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің екінші деңгейдегі банктеріне және аумақтық
филиалдарына жіберсін.
6. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының штық Банкі
төрағасының орынбасары Е.Т. Жанкелдинге жүктелсін. I Коммерциялық
банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа банкпен айналысатын
кәсіпорындар мен ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды.
Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал- жабдық,
жалақыға жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті
капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал
есебінен банкте қажетті резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктің меншікті
капиталы ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл, активтік шот дебеті
бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдарды береді. Демек,
дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервтерінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервтерінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы резервтер сомасы, соншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да әрбір комерциялық банк өзінің
коореспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға тырысады.
Банк капиталының сенімділігін арттыру мақсатында оның құрылымына
келесідей талаптар қойылды:
- базистік капитал мөлшері банк капиталының жалпы көлемінің 50%-нан
төмен болмауы керек. Пайдадан салықтар төленгеннен кейін ғана базистік
болып анықталуы керек.
қосымша міндеттемелердің сомасы базистік капиталдың жалпы соммасының
50%-нан аспауы керек.
- егер несиелік жоғалтулар кезінде жалпы резервтік қорлар төмендетілген
бағамен активтерді қосса, онда олардың көлемі тәуекелге бейім активтердің
мөлшерінен 1,25%-тік, кейбір жағдайда 2%-тік пункт аспауы керек.
- егер активтер ревальвациясынан резервтер сатылмаған бағалы
қағаздардан жабық кірістер нысанын қабылдаса, онда олар 55%-дық жеңілдікке
жатады.
Біздің елімізде болып жатқан экономикалық өзгерістерді ескере отырып
банк қызметін реттеу бойынша нормативтік актілерді өңдеу процесінде
жоғарыдағы талаптарды ескеру қажет. Банктік қызметті реттеу үшін капиталдың
маңызды элементтерін олардың шығындардың орнын толтыруға пайыздық
дәрежесіне қарай анықтап отыру қажет. Бүл әртүрлі банктік мекемелердің
капиталының жеткіліктілігін есептеуде біртұтастықты қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
қорғаныс қызметі
шұғыл қызмет
реттегіштік қызмет
айналым қызметі
резервтік қызмет
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, согұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жәрдемақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қоғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелі маңызға ие болып отыр. Оперативтік қызметі жер, ғимарат, құрал-
жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге
көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл
қаржы ресурстар көздері, әсіресе банктік қызметтің басталуы үшін маңызды.
Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әртүрлі
резервтерді құруга жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар мен ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер
қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, немесе
зияндардың орнын толтыру үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады.
Сондықтан да бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға,бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банк ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын
резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын тәуекелдердің орнын
толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға мәжбүр болады. Мұндай
зияндар банк капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа
қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады. Банктің капиталының
резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз, банк капиталының
тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Банк ресурстарының тартылған
қаражаттарына келетін болсақ, депозиттік операциялардың негізгі тәртіптері
келесідей:
- депозиттік операцияларды ұйымдастыруда депозиттердің әртүрлі
нысандарына сәйкес депозиттік операция субъектілерінің әртүрлілігін камасыз
ету;
- депозиттік операцияларды жүзеге асыру кезінде депозиттердің соммасы
мерзімі бойынша депозиттік операциялар мен ссудаларды беру бойынша
операциялар арасындағы өзара қатынасты қамтамасыз ету;
- банк депозиттік шоттардағы бос қаражаттардың резервтерінің
болуына тырысуы керек;
- мерзімді депозиттерге аса назар аударылуы қажет;
- банктік қызмет көрсетулерді дамыту бойынша және қызмет реттеулердің
сапасы мен мәдениетін арттыру бойынша шараларды жүзеге асырып отыру керек
Депозиттік операциялар кезінде банк пен салымшы арасында құқықтық
қатынастар туындайды.
Депозиттік операцияларды жүргізу кезіндегі салымшы құқылы:
- шектелмеген мерзімге өз қаражаттарын банкте сақтауға және қажеттінше
депозиттік шотты иемденуге;
- депозиттік шот ақшалай қаражаттарды өз атына немесе басқа бір
тұлғаның атына салуға;
- депозиттік келісім - шартқа сәйкес депозиттік салымның қызмет ету
мерзімін ұзартуға немесе мерзімінен бұрын шартты бұзуға;
-
банкке салымының барлығын немесе бір бөлігін басқа банкке аударуына
тапсырма беруге;
- өзінің жеке шотынан анықтамалар мен көшірмелер алуға;
- пайыздардың дұрыстығын тексеруге;
- салымын толықтай немесе бөлшектеп мұраға қалдыруға.
Салымшы міндеті:
- келісімнің шарттарын қатаң сақтауға;
- банктік шотты ашу кезінде банк кассасына көрсетілген соманы ерімінде
салуға;
- жинақ кітапшасын немене келісім- шартты жоғалтқан жағдайда банкке
жедел түрде хабарлауға.
І
Банк құқылы:
- депозиттің кез келген түрін қабылдауға;
- кез келген сомада шотқа салым қабылдауға;
- пайыздық ставкаларды белгілеуге және өзгертуге;
- өзінің салымшыларынан комиссиялық ақы алуға;
- талап еткен органдарға салымшы туралы, ақшалай қаражаттардың
қозғалысы мен қалдықтары туралы мәліметтер беруге.
Банк міндеті:
- келісімнің шарттарын қатаң сақтауға;
- салымшының талап етуі бойынша бекітілген келісімнің шартына сәйкес
толықтай немесе бөлшектеп төлеуге;
- пайызды мерзімінде және дұрыс есептеуге;
- сенім тапсырылған ақшалай қаражаттардың сақталуьның
қаматамасыз ету және клиенттің операциялар бойынша мәліметтерін кұпия етіп
сақтауға;
- салымшылардың салымдарды аудару, тауарлар мен қызмет
көрсетулерден төлемдерді жүргізу бойынша тапсырыстарын мерзімінде және
нақты орындауға;
- салым көлемінің өзгерісі туралы салымшыны хабардар етуге;
- салымшыларға барлық сұрақтар бойынша түсініктеме беруге.
Аталған талаптар банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк
қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға қызмет
етеді.
Олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға
ұмытылуына жағдай жасайды.
Банктік салым шарты бойынша банк есепшоттарын ашу тәртібі:
1. Банктік салым шарты бойынша банк есепшоттарын ашқан кезде салымшыдан
ақша (салым) қабылдауға, ол бойынша банктік салым көзделген мөлшерде және
тәртіппен сыйақы төлеуге және де салымның осы түрі үшін заң келісімдерінде
және банктік салым шартында
көзделген талаптармен және тәртіппен салымды қайтаруға міндеттенеді.
2. Банктік салым шарты бойынша жинақ есепшотын ашқан кезде
ақшаны (салымды) салымшының өз атына не белгілі бір үшінші адамның атына
салуға болады. Бұлар бұдан былай банктің клиенттері болып саналады.
3.Банктік салым шартында мыналар болуы тиіс:
1) шарттың мәні;
2) жинақ есепшотын ашқан кезде тиісті құжатты көрсету керек болмайтын
жағдайдан басқа кезде салық қызметі органы берген құжатта көрсетілген салық
төлеуші клиенттің тіркеу номері;
3) банктің қызмет көрсету шарттары және оған ақы төлеу тәртібі.
Шартта тараптар келіскен, Қазақстан Республикасының зандарына қайшы
келмейтін өзге де талаптар болуы мүмкін.
4. Банктік салым шартында заңда белгіленген қосымша талаптар да тиісті.
5. Банктік салым шарты жасалғаннан кейін банк салымшының талап етуімен
оған салынған салымдарды растайтын, банк клиентінің атына рәсімделген құжат
(салым құжатын) береді.
Салымшының кітапшасы (жинақ кітапшасы) салым құжаты болып табылады.
Салым құжаты банктің ішкі ережелеріне сәйкес және оның талаптары
негізінде беріледі.
6. Жинақ есепшотын ашу үшін салымшы клиент мынадай құжаттар алмастыруы
қажет:
1) Қазақстан Республикасының салымшы заңды тұлғалары-резиденттері және
олардың оқшауланган бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) үшін:
- қол қою үлгілері және мөр таңбасы бар құжат;
- клиенттің салық есебіне қойылу фактісін растайтын салық қызметі
органы берген құжаттың көшірмесі;
I
- статистикалық карточкасының көшірмесі;
- мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін растайтын
берген белгіленген нысандағы кұжаттың көшірмесі;
- филиалдар мен өкілдіктер үшін - Қазақстан Республикасының резидент
тұлғасы филиалдың немесе өкілдіктің басшысына берген сенімхаттың көшірмесі;
- жарғының (оқшауланған бөлімшелер үшін - Ереженің) не клиенттін
қызметін үлгі жарғы негізінде растайтын құжаттың нотариат куәландырған
көшірмесі;
2) Қазақстан Республикасының салымшы заңды тұлғалары-резиденттері үшін;
- қол қою үлгісі бар құжат;
- клиенттің салық есебіне қойылу фактісін растайтын салық қызметі
берген қүжаттың көшірмесі;
- заңды тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке
тұлғалар үшін - мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін
растайтын уәкілетті орган берген белгіленген нысандағы кұжаттың көшірмесі;
- жеке басын куәландыратын құжат.
3) Қазақстан Республикасының резидент емес салымшы заңды тұлғалары және
олардың оқшауланған бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) үшін:
- қол қою үлгілері және мөр таңбасы бар құжат;
- сауда тізілімін не осындай сипаттағы, резидент емес заңды тұлғаны
тіркеген орган, тіркеу номері, күні және тіркеу орны туралы ақпарат
мемлекеттік немесе орыс тіліне аудару арқылы белгіленген тәртіппен
расталған (құрылу үшін арнаулы тіркеу талап етілмейтін ұйымдарды
қоспағанда) және қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының
заңдарына немесе қатысушысының біреуі Қазақстан Республикасы болып
табылатын халықаралық шартқа сәйкес жария етілген құжаттың үзінді –
көшірмесі;
- резидент емес заңды түлғалардың филиалдары мен өкілдіктері үшін
мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін растайтын уәкілетті
орган
белгіленген нысандағы құжаттың көшірмесі, сондай-ақ тиісті филал өкілдік
туралы ереженің мемлекеттік немесе орыс тілінде
нотариат куәландырған көшірмесі және Қазақстан Республикасының резидент
емес заңды тұлғасы филиалдың немесе өкілдіктің басшысына берген сенімхаттың
көшірмесі;
- қол қою және мөр таңбасының үлгілері бар құжатқа сәйкес клиенттің
жинақ шотын жүргізуге (жинақ шотындағы ақшаға иелік жасауға) байланысты
операциялар жасау кезінде төлем қүжаттарына қол қоюға уәкілетті түлғаның
жеке басын куәландыратын қүжаттың көшірмесі;
4) Қазақстан Республикасының резидент емес салымшы жеке тұлғалар үшін;
- қол қою үлгісі бар құжат;
- заңды тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке
тұлғалар үшін - мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін
растайтын уәкілетті орган берген белгіленген нысандағы қүжаттың көшірмесі
жеке басын куәландыратын құжат.
7. Белгілі бір үшінші адамның - клиенттің атына жинақ есепшотын ашу үшін
салымшы банкке мынадай құжаттар ұсынуға міндетті:
1) занды тұлға, оның оқшауланған бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері):
- есепшот ашу және (немесе) есепшотты иелену құқығына берілген
нотариат куәландырған сенімхат;
- қол қою және мөр таңбасының үлгілері бар құжат және тұлғаның жеке
басын куәландыратын құжаттың көшірмесі;
- жинақ шотын ашу кезінде осындай құжатты ұсыну талап етілмейтін
жағдайларды қоспағанда, клиенттің салық есебіне қойылу фактісін растайтын
қызметі органы берген қүжаттың көшірмесі;
- заңды тұлғаның (филиалдың, өкілдіктің) - клиенттің мемлекеттік
және (қайта тіркеуден) өткендігін растайтын уәкілетті орган берген
нысандағы құжаттың көшірмесі жеке тұлға есепшот ашу және (немесе) есепшотты
иелену құқығына берілген нотариат куәландырған сенімхат;
- клиенттің салық есебіне қойылу фактісін растайтын, салық қызметі
берген құжаттың көшірмесі (егер клиент салық заңдарына сәйкес салық болып
табылған және оған салық төлеушінің тіркеу нөмірі берілген жағдайда);
- он алты жасқа жетпеген, кәмелетке толмаған тұлғалар-клиенттер үшін
туралы куәлік;
- салымшының жеке басын куәландыратын құжат.
8. Заңнамаға не құрылтай құжаттарына сәйкес есепшот ашуға өкілеттігі бар
заңды тұлға өкілінің сенімхат ұсынуының керегі жоқ.
Заңнамаға сәйкес есепшот ашуға уәкілеттігі бар жеке тұлғаның (әке-шешенің
немесе өзге заңды өкілдерінің) сенімхат ұсынысының керегі жоқ.
1.3 Коммерциялық банктердің ресурстарды қалыптастыру және сақтандыру
бойынша шетелдік тәжірибесі
Коммерциялық банктердің ресурстарын қалыптастырудың шетелдік валютасы
әр елде түрліше болғанымен, бастапқы мағынасы, түрлері бір болып бөлінеді.
Мысалы, тартылған қаражаттарды алатын болсақ, АҚШ-тың банктік
тәжірибиесінде, талап етуге дейінгі депозиттік шоттармен қатар, сондай
шоттар түріндегі нау-шотты және куәландырылган чектер сияқты депозиттер АҚШ
банктерінде кеңінен қолданылады. АҚШ-ғы депозиттердің түрлері төмендегідей.
(Сурет 1).
Нау-шоттар - бұл пайыз төленетін, чектік депозиттер болып табылады. Нау-
шоттың келесідей өзіне тән ерекшеліктері бар:
- бұл шот бойынша пайыз төленеді;
- бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйымдарға
ашылады;
- салым иелерінен бұл шотта ең төменгі қаражат болуы талап
етілмейді.
Куәландырылған чектер шоттары - бұл куәландырылған чектерді төлеу үшін,
сақталатын банктердегі талап етуіне дейінгі депозиттік шоттағы қаражаттарды
білдіреді.
Мерзімді салымдар - салым иесінің белгілі бір пайызбен белгілі бір
мерзімге берілген ақша қаражаты.
Жинақ салымдарының мерзімі болмайды, салымның жоғарғы шегі шектеледі,
ақшаны салу мен алуда жинақ кітапшасы көрсетіледі.
Американдық банктік тәжірибеде жаңа депозит түріне ақша нарығының
депозиттік шоты жатады.
Оның ерекшелігі келесідей:
- ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерінің өзгеруше
байланысты, әр аптада шот бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп отыруы;
- шот бойынша ең төменгі қалдықтың болуының талап етілуі;
- салымдардың сақтандырылуы;
- иемденуші, үшінші жақтан төлемдер үшін айына шоттан алты рет
аударма жасауына болады, мүның ішінде үшеуі чекті көшіріп жазу жолымен,
үшеуі телефон арқылы жүзеге асырылады.
Дәл осылай шетел банктерінің тәжірибесіне сүйене отырып депозиттік емес
тартылған қаражаттарды қарастырайық. Банкаралық нарықтан займдар алу АҚШ
банктік тәжірибесінде жете дамыған. АҚШ-та бұл нарықты федералды резервтік
қорлар деп атайды. Бұл қорлар - коммерциялық банктердің Федералды резервтік
банктердегі резервтік шоттардағы сақталатын депозиттік қаражаттарды
білдіреді. Егер де сол резервтік шоттарда коммерциялық банктердің уақытша
бос қаражаттары орналасса, оларды қысқа мерзімді несие түрінде басқа
банктерге өзіне пайда табу мақсатында беріп отырады.
Сол сияқты депозиттік емес тартылған қаражаттардың тағы бір формасы -
еуродолларлар нарығындағы займдарды алайық.
Бұл шетелде филиалдары бар немесе жоқ ірі коммерциялық банктерге ресурс
тартудың қолайлы тәсілі болып табылады. Еуродолларлар - бұл АҚШ долларында
белгіленген, бірақ АҚШ-тан тысқары жерлерде орналасқан банктердегі
салымдарды білдіреді. Еуродоллардың бас нарығы Лондонда орналасқан.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктермен оны реттеуші ұйымдар арасындағы пікірталасқа
айналып келеді.
Банктік ресурстарды сақтандыру көптеген елдерде қолданылады және
қаржылық жүйенің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz