Салық салуды ұйымдастыру қағидалары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстан Республикасындағы салық пен алымының теориялық аспектілері мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік – экономикалық
мәні ... ... ... ... .5
2. Салық салуды ұйымдастыру және қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Алым жүйесінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 19
2 Алматы облысы бойынша экономикалық сектордағы салық функцияларының
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Алматы облысының дамуына салықтардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Алматы облысы Салық Департаментінің 2006-2009 ж.ж қызметінің нәтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .28
3 Қазақстан Республикасында салықты және алымды жетілдіру жолдары ... ... 46
3.1Шағын бизнеске салық салуды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.3 Алматы облысы бойынша салық пен алымды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...62
Кіріспе
Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін
мемлекетте жинақталатын ұлттық табыстың бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмірсүруінің негізі
болып табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен
әдістері мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп,
жаңартылады. Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар-ақша қатынастарының
жүйесінде жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
1) әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
а) горизонталды әділдік – салық төлеушілердің табысына салық бірдей
шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
ә) вертикалды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін қайта бөлу
үшін дифференциалды ставкаладры пайдаланып, прогесивтік шкаламен салынуы
тиіс;
2) қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
әрі қарапайым болуы керек.
3) жеңілдіктердің минималды мөлшері. Жеңілдіктер күндіқ
пропорцияларды бұрмалап және біле тұра салық салу субъектілерін тең емес
жағдайларға қояды.
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен
инвестициясының өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына келтірмеу керек.
5) салық ставкаларының осы елдің экономикалық ынтымақтастық
жөніндегі елдер салықтарымен негізгі түрлері бойынша салыстырмалылығы.
Салық түрлерінің мемлекеттегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық
қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады.
Өзектілігі. Салық салуды ұйымдастыру салық механизмін, яғни салық
түрлерінің нақты атаулары, сонымен қатар оларды пайдаланудың әдістері,
тәртібі, іс-әрекет әдістерін құру мен жұмыс істеуіне байланысты
сипатталады.
Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субьект, объект, салық көзі,
салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциалар.
Салық субъектісі (салық төлеуші) - бұл заң арқылы салық төлеу
міндеті жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар – нақты салық
ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жеке түлғалар.
Салық объектісі - салық салудын негізі болатын ақшалай операциялар,
қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс. Салық салу объектісі болып,
сонымен қатар, мүлікті беру, табиғи ресурстарды пайдалану, өнімге (оның
құнына) косылған құн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық айналым
(тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық номенклатурасы
(түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен алады.
Салық Кодексіне сәйкес, Қазақстан Республикасында салықтармен қатар
алымдар мен төлемақылар қызмет етеді. Атап айтқанда мынандай алымдар жұмыс
жасайды.
Алымдар: заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;жеке
кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым; жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым; радиоэлектронды құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым; механикалық көлік құралдары мен
тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым; теңіз кемелері мен шағын
көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым; азаматтық әуе кемелерін
мемлекеттік тіркегені үшін алым; дәрі – дәрмек құралдарын мемлекеттік
тіркегені үшін алым; автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының
аумағы арқылы жүру алымы; аукциондардан алынатын алым; елтаңбалық алым.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы: ҚР- сы салық жүйесіндегі міндетті
төлемдерді жетілдіру жолдары - өте маңызды болып тадылады. Қандай да бір
қызмет өзінде маңызды тәуекел үлесін және әртүрлі мінезді құрайды. Кез –
келген экономикалық қызмет нарықта жағдайдың өзгеруімен байланысты
тұрасыздыққа тап болады, яғни маңызы шараларда басқа шаруашылық
субъектілердің шешімімен тәртібіне байланысты болады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты, сонымен қатар Алматы облысы бойынша
Салық Комитетінің қызметі мысалында зерттелуі қажет болып табылады және
бұл негізде – бұл процестерді жетілдіру бойынша ұсыныстарды өңдеу. Қойылған
мақсаттарға жету үшін келесі таптырмаларды орындау қажет:
- Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік – экономикалық мәні;
- Салық салуды ұйымдастыру және қағидаттары.
- Алым жүйесінің мәні.;
- Алматы облысындағы Салық Департаментінің 2006-2009 ж.ж қызметінің
нәтижесін талдау;
- Шағын бизнеске салық салуды жетілдіру;
- Қазақстан Республикасының салық алымдарын жетілдіру.
Дипломдық жұмысымды жазу кезінде салықтың зерттеу әдіснамасымен
ұстанымын ашатын шетел және отандық авторлардың экономикалық әдебитттерін
қолдандым. Берілген тақырып үшін көптеген ақпараттар ұсынылды.
Дипломдық жұмысымның тәжірибелік маңызы Қазақстан Республикасында
салықты және алымды жақсартудың әдіснамасының анықталуы Салық
Комитеттеріне, сонымен бірге өзінің қаржылық көрсеткіштерін жоғарлатуға
көмек жасайды.
1 Қазақстан Республикасындағы салық пен алымның теориялық
аспектілері мен әдістері
1.1 Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік – экономикалық мәні
Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін
мемлекетте жинақталатын ұлттық табыстың бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмірсүруінің негізі
болып табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен
әдістері мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп,
жаңартылады. Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар-ақша қатынастарының
жүйесінде жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
1) әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
а) горизонталды әділдік – салық төлеушілердің табысына салық бірдей
шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
ә) вертикалды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін қайта бөлу
үшін дифференциалды ставкаладры пайдаланып, прогесивтік шкаламен салынуы
тиіс;
2) қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге
түсінікті әрі қарапайым болуы керек.
3) жеңілдіктердің минималды мөлшері. Жеңілдіктер күндіқ
пропорцияларды бұрмалап және біле тұра салық салу субъектілерін тең емес
жағдайларға қояды.
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен
инвестициясының өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына келтірмеу керек.
5) салық ставкаларының осы елдің экономикалық ынтымақтастық
жөніндегі елдер салықтарымен негізгі түрлері бойынша салыстырмалылығы.
Салық түрлерінің мемлекеььегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық
қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады.
Салықтардың мәні функциясында көрініс табады:
1) мемлекеттік бюджетке түсімді қамтамасыз ететін тарихи қызметі
салықтың фисқалдық қызметі болып табылады;
2) салықтардың қайта бөлу қызметі мемлекет пайдасына әр түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілер табыстарының бөлігін қайта болып табылады.
Бұл салада қызмет ету масштабы жалпы ұлттық өнімдегі салықтардың үлесімен
анықталады: ол ұлттық табыстың мемлекеттеңдіру деңгейін көрсетеді: бұл үлес
1997 жылы - 79,7 %; 1998 жылы – 16,6 %, 1999 жылы – 17,4 %, 2000 жылы –
20,2 %-ды құрады;
3) салықтардың үшінші реттеуші қызметі – мемлекеттің экономиқалық
қызметін кеңейтуімен байланысты пайда болды. Ол мақсаты түрде ұлттық
шаруашылық бағдарламаларына сәйкес дамуға әсер етеді. Мұнда салық
нысандарын таңдау, ставканы өзгерту, женілдік алу әдістерін өзгерту
пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамның қайта өндірісінің құрылымы мен
пропорциясына, жинақтау және тұтыну көліміне әсер етеді.
Мемлекет салық саласындағы шаралар жүйесін – экономиқалық саясатқа
сәйкес әлеуметтік экономиқалық және басқа да мақсаттарға, қоғамның әрбір
нақты даму кезендеріндегі тапсырмаларға байланысты салық саясатын
жүргізеді.
Салық жүйесі
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиындығы, олардың
құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекекеттің
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салықтық женілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
- мемлекет пен төлеушінің қарым – қатынастары және салық салу
объектісіне байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы,
экономикалық сипаты бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға,
мүлікке және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты және болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына
байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша қапиталына
салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріледі, мысалы отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын
салық, сый мен мұраға салынатын салық, жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар - тауар, қызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедендік баждар) алынады. Салық сомаларының иесі
тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында
тұлғасыздандырады. Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді
(мысалы: әлеуметтік салық, зейнетақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі – салық төлеушінің кез келген
объектідін алған табысына салық салу, екінші жағдайда - бұл тауалар мен
қызметкерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың
төрт тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, көзіне байланысты, патент
бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету
объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік)
көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді,
шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия
есетпет, төленеді [1].
Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты
бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау және ескеру өте қиын.
Салықтық есептің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу
әдісі. Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар жұмыстарды жүргізу
кезінен бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу
жүргізіледі. Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелетін есептеу әдісі бойынша
табыстар мен шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі. Екінші әдіс –
салық қызметтері үшін қолайлы және оны Қазақстанның барлық салық
төлеушілері қолданады. Оның төлеушілер үшін кемшілігі – салық төлемдерін
жеткізу уақытында болмаған жағдайдың өзіндек төленіп, айналым қаржыларының
оқшаулануына әкеліп соғады.
Қазақстандағы салықтар, төлемдер мен алымдардың тізімі:
1. Салықтар
1. корпорациялық табыс салығы;
1. жеке табыс салығы;
2. қосылған құн салығы;
3. акциздер;
5. экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
6. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
7. әлеуметтік салық;
8. жер салығы;
9. көлік құралдары салығы;
10. мүлік салығы.
11. ойын бизнес салығы
12. тіркелген салық
13. біріңғай жер салығы
Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі
қараластырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа
қожалықтары, ауылшаруашыдық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері. Бұл режимді салық төлеу мынадай негізде
жүргізіледі: патент; бір жолғы талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған
декларация. Бұл режим табысқа мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың
комбинациясын сипаттайды.
2. Алымдар:
1. тіркеу алымдары;
2. автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
3. аукциондардан алынатын алым;
4. жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
5. телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым
3. Төлемдер:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
2. жер бетіндегі көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
3. қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақы;
4. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
5. орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
6. ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
7. радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;
8. қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ
ұялы байланысты бергені үшін төлемақы;
9. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
10. сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
4. Мемлекеттік баждар.
5. Кедендік баждар:
1) кедендік баждар;
2) кедкендік алымдары.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі салық басқа міндетті төлемдер
түрлері айтарлықтай дифференцияланған. Салық қатынастарын реттейтін
құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес
ережеоерде көрсетілген.
Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен
және облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала облыстардағы,
аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы, сонымен қатар қаржы
полдициясымен көпрсетілген. Салық қызметі салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы республика заңдарының орындалуына бақылау
жасайды.
1.2 Салық салуды ұйымдастыру қағидалары
Салық салуды ұйымдастыру салық механизмін, яғни салық түрлерінің нақты
атаулары, сонымен қатар оларды пайдаланудың әдістері, тәртібі, іс-әрекет
әдістерін құру мен жұмыс істеуіне байланысты сипатталады.
Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субьект, объект, салық көзі,
салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциалар.
Салық субъектісі (салық төлеуші) - бұл заң арқылы салық төлеу
міндеті жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар – нақты салық
ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жеке түлғалар.
Салық объектісі - салық салудын негізі болатын ақшалай операциялар,
қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс. Салық салу объектісі болып,
сонымен қатар, мүлікті беру, табиғи ресурстарды пайдалану, өнімге (оның
құнына) косылған құн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық айналым
(тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық номенклатурасы
(түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен алады.
Салық көзі болып салық төленетін табыс; кейбір салықтар бойынша
(мысалы, табысқа салынатын салық) объектілері мен көздері сәйкес келеді;
кейбір жағдайларда салық көзі болып салық төлеу үшін төлеуші сататын
мүлкінін бір бөлігі болуы мүмкін.
Салық өлшем бірлігі – санау үшін белгіленген салық объектіәсін өлшем
бірлігі (1 теңге, табыс, және т.б.)
Салық ставкасы – бұл салық салу бірлігіне бекітілген салық көлемі, ол
салық салудың нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына пайызбен
бекітілсе, салық квотасы деп аталады. Салық стпвкаларының құрылуы жағынан
түрақты және пайыздық болып бөлінеді.
Тұрақты стапвкалар табыс көлеміне байланыссыз, салық салыну бірлігіне
абсолютті сомада белгіленнеді (нақты салықтар салынғанда: жерге, мүлікке
және т.б. қолданылады).
Пайыздық ставкалар үш түрлі болады: пропорционалдық прогресивтік,
регрисивтік.
Пропорционалдық ставкалар салық объектісі көлемінен тәуелсіз бір
пайызбен тағайындалады; прогресивтік – табыс немесе мүлік өсіміне сәйкес
ставкада өсіп, шкала түрінде көрсетіледі [2].
Прогресивті ставкаларда екі түрлі прогрессия қолданылады: жай және
күрделі; жай прогресияда мүлік құнының немесе табыстың өсуіне байланысты
салық ставкасы да өседі; күрделіде – бөліктерге бөлініп, әрқайсысына
көтерілетін салық ставкасы қойылады. Прогресивтік ставканың кемшілігі оның
экономикалық және еңбек қызметіне кері әсері болуында. Салық салу
прогресиясы жоғары болған сайын, салық салыну субъектілерінің қарамағындағы
табыстардағы дифференциясы әлсіз, бірақ экономиканың тиімділігі соғұрлым
төмен.
Регресивтік ставкалар салық объектісінің ұлғаюына байланысты
төмендейді.
Нарықтық экономика жағдайында ставкалар салық төлеушілердің төлем
қабілеті мен жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді ескеріп қолданылады.
Ставкалар заңды түрде белгіленіп, мемлекеттік бюджеттің әр жылына
байланысты қабылданғанда түзетілуі мүмкін.
Салық оклады – субъектінің бір объектіден төленетін салық сомасы.
Салық женілдіктері – заңды түрде төлеушілерді салық төлеуден толық не
жартылай босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
- салық салынбайтын минимум – толығымен салықтан босатылатын салық
объектісінің ең аз мөлшері;
- есептелген табыс сомасынан жеңілдіктер;
- салық салынатын табысқа жатпайтын сомалар;
- белгілі бір субъектілерге және кейбір салық төлеушілерге салық
ставкаларын азайту.
Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: төлеудің мерзімін шегеру және
салық бойынша недоимканы сызып тастау.
Жеңілдік кезеңі – заң бойынша салық жеңілдігі қолданылатын мерзім
Салық салу кезеңі – салық салу немесе жинау жүргізілетін уақыт.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері
билік органдарымен және басқару органдарымен, салық туралы заңдармен
реттеледі.
Салық механизмінің қызметі белгілі бір қағидаттарға сүйеніп іске
асырылып отырады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін
мынандай қағидаттарға негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салық міндетін толық және
белгілеген мерзімде орындауы тиіс;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында бюджетке
төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
- әділеттік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға құрсат
етілмейді;
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады;
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
келісімдер басылымдарда жарық көреді.
Салықтарды мынандай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына баланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар жанама және тікелей болып
жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға төмендегі салықтар жатады:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Жер салығы;
- Көлік құралдарына салынатын салық және т.б.
Енді осы салықтардың түріне жеке – жеке қысқаша тоқталып өтейік.
1. Корпоративтік табыс салығы
Корпоративтік табыс салығының Қазақстандағы мемлекеттік бюджетке
түсетін түсімі маңызды орын алады, яғни шанамен 28 %-ды құрайды.
Корпоративті табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалардың салықты
төлеу тәртібі, мерзімі, алыну шарты, санкция мен жеңілдіктерді арқылы
анықталады.
Салықты табыс алатын заңды тұлғалар, Қазақстан республиқасының
резиденттері мен резидент еместері және кәсіпкерлік қызметтен табыс алатын
бюджеттік және коммерциаялық емес ұйымдар төлейді.
Салықты салудың объектісі салық салынатын табыс болып табылады, ол
жылдық жиынтық табыс пен заңда бекітілген шегерім арпасындағы айырма арқылы
аңықталады.
Жылдық жиынтық табысқа резидент заңды тұлғаның әр түрлі көздерден
түскен табысы жатады. Оның құрамына: өнімді (жұмыс пен қызметтен) өткізуден
түскен табыс; өзге де активтер мен ғимаратты өткізу кезіндегі құнның
өсімінен түскен табыс; міндеттемелерді есептен шығарудан түскен табыс;
мүліктерді жалға беруден түскен табыс; тегін алынған мүлік және орындалған
жұмыс; қызмет көрсету; оң бағамды айырма; санкция бойынша алынған сумма;
дивидендтер; банктің сыйақысы; ұтыс; роялти; сақтандыру ұйымдары,
сақтандыру қорлары мен банктің провизия көлемінің төмендеуінен түскен
табыс; өзге де табыстар жатады.
Алынған жылдық жиынтық табысқа түзету жүргізіледі: төлем көзінен
бұрын салық салынған девиденттер, меншікті акцияның құнының номиналдық
құннан асып түсуі; мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша сыйақы; төтенше
жағдайлардың пайда болу салдарынан ізгілік көмек түрінде алынған мүліктің
құны; Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардан алынған негізгі
құралдардың құны; зейнетақы активтерін орналастыфрудан алынған
инвестициялық табыстар.
Салық шегеріміне Қазақстан Республикасы заңнамасымен бекітілген
мөлшерде жылдық жиынтық табысты алуға кеткен шығындар жатады. Оған тауарлы
– маткериалдық шығындар бойынша, еңбек ақыны төлеу; қызмет көрсету және
өндіріске кеткен шығындар; басқа шегерімдер; тіркелген активтер бой
ынша, сыйақы бойынша; күмәнді міндеттер мен талаптар бойынша; теріс бағалық
айырымдар бойынша; резервтік қорларға айырым жасау бойынша, сақтандыру
төлемдерді жарналары бойынша; әлеуметтік төлемақы шығындары; табиғи
ресурстарды өндіруге дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулерге кеткен
шығындар бойынша; негізгі қорларды жөндеуге кеткен шығындар бойынша; үстеме
мен айыппүл; бюджетке төленген салықтар жатады.
Шегерімнен кейін анықталған салық салынатын табысқа түзету жасалады.
Салық төлеуші ұйымның балансында көрсетілген әлеуметтік саланың
объектілері, яғни жатақхана, тұрғын үй, емхана, балалар лагері, мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту ұйымдары, аурухана бойынша
шығындар сомасы азатылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың тегін берілген мүліктері, жеке
тұлғалардың атаулы әлеуметтік көмек сомасы шегеріледі. Мүгедектердің
еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын табысына
(мүгедектердің еңбекақысын төлеуге кеткен шығындар екі мәрте мөлшерінде)
түзету жүрзізіледі.
Кәсіпкерлік қызметтің залалы 3 жылға; жер қойнауын пайдаланумен
байланысты залал 7 жылға мерзімге көшіріледі: Залал дегеніміз салық
салынатын табыстың азаюын білдіреді, бұндай жағдайда табыс азаяды, сонымен
қатар төленетін салық та азаяды. Бұған ғимаратты, құрылымды, бағалы
қағаздарды өткізу бойынша залалар жатады.
Табыс салылығын ставкасы – 30 %.
Бағалы қағаздар мен депозит бойынша сыйақы мен дивидентерге, резидент
емес заңды тұлғаның таза табысы мен үтысына салынатын салық мөлшері – 15 %.
Қазақстандағы көздерден алынған шетелдік заңды тұлғалардың табысына
келесідей мөлшерде салық салынады:
1) сыйақы және қатысу үлесі бойынша табыстарға, дивидендтерге–15%;
2) тәуекелдікті сақтандыру және қайта сақтандыру шарты бойынша
төленетін салықтың сыйақысына - 10%;
3) халықаралық тасымалдаушылардың транспорттық қызметтері мен
халықаралық байланыстардың телекоммуни-кациялық қызметтеріне - 5%;
4) өзге де табыстарға – 20 %
Қазақстан Республиқасында тұрақты мекеме арқылы қызмет жасайтын
шетелдік заңды тұлғалар алынған табыстары бойынша корпоративтік табыс
салығын төлеуші болып табылады. Тұрақты мекемелер арқылы қызмет жасайтын
шетелдік заңды тұлғалардың табыс салығының ставкасы қазақстандық заңды
тұлгалардың ставкалары сияқты, яғни – 30 %. Тұрақты мекеме арқылы Қазақстан
Республикасында қызметтен алынған шетелдік заңды тұлғалардың таза
табысынакорпоративтік табыс салығы 15 % ставкамен салынады. Таза табыс
дегеніміз салық салынатын табыс пен төленген корпоративтік табыс салығының
айырмасы [3].
Салықты төлеушілер әрбір айдың 20-шы күнінен кешіктірмей ай сайын
салықтық кезенде аванс түрінде төлемді бюджетке төлеуге міндетті. Салық
бойынша түпкілікті есеп айырысу, корпоравиттік табыс салығының
декларациясын тапсырғаннан кейін 10 күн ішінде жүргізіледі. Төленуге тиісті
аванстық төлем мөлшері алдыңғы салық кезеңінде төленген аванстық
төлемдердің орташа айлық мөлшерді негізінде анықталады.
Жеке табыс салығы
Барлық салық түсімдеріндегі бұл салықтың бюджеттегі үлесі 11 %
шамасында. Жеке табыс салығын төлеушілер жеке тұлға мен шетелдік жеке
тұлғалар болып табылады.
Салық төлем көзінен салық салынатын табыстары және төлем көздерінен
салық салынбайтын табыстардан алынады.
Бірінші жағдайдағы табысқа: жұмысшылардың табысы, бір жолғы түскен
батыс, жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдері, сыйақы, дивиденд,
ұтыс, стипендия түріндегі табыс, жинақтаушы зейнетақы шарты бойынша табыс
жатады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табысқа: мүліктік табыс, жеке
кәсіпкерліккее салық салынатын табыс, адвокаттың табысы, өзге де табыстар
жатады. Мүліктің табысқа кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті
өткізудегі қүнның өсіреді кіреді, яғни мүлікті жалға беру арқылы алынған
табысты атайды.
Салық мөлшерді табыс көлеміне байланысты сатылы прогрессия түрінде,
яғни 5%-дан 20% -ға дейін бекітілген.
Жеке табыс салығы бойынша жеңілдіктер, яғни Ұлы Отан соғысына
қатысқандарға және мүгедектердің табысына салық салудан босату
қарастырылған. Қазақстаннан тысқары жерде төленген жеке табыс салығының
сомасы Қазақстанда салық төлеген кезде есепке алынады.
Резидент жеке тұлғалардың табысына Қазақстан Республиқасындағы
көздерден алынған табысы, сонымен қатар Қазақстаннан тысқары жерде алған
табыстары кіреді.
Резидент еместердің жеке табыс салығының төлемдерін, ұстап қалуын,
есептеу тәртібін, салық салынатын табысын анықтау қызметтің сипатына
байланысты жүргізеледі.
Резидент емес, тұрақты мекемелермен байланысы жоқ жеке тұлғалар
шегерімсіз, 5%-дан 20%-ға дейінгі ставкамен төлем көздерінен түскен
табыскың түріне байланысты салық төлейді.
Төлем көздеріне жеке табыс салығын есептеуді және ұстап қалуды
табысты төлеген күні салық агенті жүргізеді. Төлем көздеріне салық
салынбайтын табысқа салықты есептеуді және аударымды салық төлеуші, табысты
алғанмезетте 5-10 күн аралығында дербес (салық төлеуші) жүргізеді. Бұндай
жағдайда салық төлеуші аумақтық салық органына 31-ші наурызға дейін
декларацияны ұсынады.
Жер салығы.
Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Оның мақсаты – жерді тиімді
пайдалануды экономикалық әдістермен қамтамасыздандыру және жерді құру
бойынша жердің құнарылығын көтеру оларды қорғау, шаралардын жүрзізу,
сонымен қатар территорияны әлеуметтік-мәдени дамыту үшін бюджет табысын
құру болып табылады.
Салық салу объектісі салық төлеушілерге жеке меншікке тұрақты
пайдалануға немесе әр түрлі мақсаттарға қайтарымсыз уақытша пайдалануға
берілген жер учаскелері болып табылады: ауыл шаруашылық, тұрғылықты
мекендер, өнеркәсіп, транспортқа, байланыс, қорғаныс және басқа да
мақсаттарға. Салық салу объектісі консервациядағы автожолдар желісі бар
тұрғылықты мекенннің ортақ пайдаланылатып жер учаскелері болып табылмайды.
Ерекше қорғалатып табиғи территорияларға, орман, су қорына запастағы жерге
салық салынбайды. Салық төлеушілер меншігінде немесе уақытша қолдануда жер
учаскесі бар заңды және тұлғалар болып табылады.
Салық мөлшері жер сапасына, орналасқан жеріне, сумен қамтамасыз
етілуіне байланысты бекітіледі және жер көлемінің бірлігімен есептеледі
(гектар, квадрат, метр).
Базалық мөлшері республика заңымен бекітіледі. Максималды мөлшерлеме
елді мекендердегі жерге бекітіледі; бұл ставкалар квадрат метрге бекітіледі
және елді мекен түрлері мен тұрмайтын құрылыс жерлері бойынша
қарастырылады, оларды қамтамасыздандыруға қажетті учаскелер, санитарлық
қорғау объектілерінің зонасы, техникалар және басқа аймақтар; тұратын қоры
бар аудандар үшін жеке мқлшермелер қолданылады.
Минималды мөлшерлемелер шөлді, жартылай шөлді, таулы территорияның
жыртылмаған жерлерінін 1 гектар жер теліміне бекітіледі. Ауыл шаруашылығы
өнеркәсіп және басқа салаларға арналған жерлерге, қорғаныс қажеттілігіне
арналған жерлерге салық мөлшері бонитет балына байланысты бекітіледі
(өнімділік көрсеткіші, жер сапалығына көрсеткіші).
Базалық мөлшерге Қазхақстан Республикасының Үкіметі жыл саыйн
бекітетін коэффициент қолданылады. Жергілікті, өкілетті органдар базалық
мөлшерлемені 20 %-ке өзгерту құқы бар (үлкен немесе кіші). Коммерциялық
мақсатқа қолданылатын жерге салық мөлшері 2-ден 10-ға дейін көбейтілген
тұрғылықты жерге салынатын базалық мөлшерлеме бойынша бекітіледі (тұратын
жерді санамағанда).
Гуманитарлық және әлеуметтік қызмет түрімен айналысатын төлеушілер тобы
базалық мөлшерлемеге 0,1 коэффициентін қолданалады.
Бірқатар мемлекеттік мекемелер және кәсіпорындар, ұлы Отан соғысына
қатысушылар бірегей жер салығын төлеушілер, салық тәртібің 2-моделі бойынша
салық төлейтін жер қойнауын пайдаланушылар жер салығын төлеушілер болып
табылмайды.
Ауыл шаруашылығындағы жерді пайдаланцшылар және иелері салықты
ағымдағы жылдық 1-ші қазынан кешіктірмей, ал ауыл шаруашылығының
пайдаланушылары болып табылмайтындар тең үлеспен бір жылда торт рет
төлеулері керек.
Мүлік салығы.
Мүлік салығы тікелей нақты салық болып табылады, оның көлемі
табыстылыққа емес, мүліктің құнына байланысты. Салық мүлік иесін оны тиімді
пайдалануға ынталандыруға бағытталған. Төлеушелері кәсіпкерлік қызметте
қолданылатын, сондай- ақ ондай қызметке қолданылмайтын салық объектісі
бойынша заңды және жеке түлғалар, шетел азаматтары да болып табылады.
Салық салу объектісі болып заңды және жеке тұлғаның негізгі
өндірістірік және өндістірік емес қорлары (транспорттық құралдан басқа),
тұрғын үй-жайы, саяжайлық құрылыстар, гараждар, кәсіпкерлік қызмет
мақсатына қолданылмайтын жеке түлғаның басқа да құрылыс ғимараты табылады.
Заңды түлғалар және жеке кіәсіпкерлер мүлкіне салық салу объектісі
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жарты жылдық құны негізінде
бағыланады, ал жеке тұлғалардың мүлкіне жылжымайтын мүлікті бағылау бойынша
уәкілетті органмен бағыланады [4].
Заңды тұлғаның және деке кәсіпкердін мүлік салығы жыл сайын
объектінің орта жылдық құнынан 1,0 % мөлгерлемесі бойынша төленеді.
Клммерциялық емес мекемелер, мемлекеттік, ғылими, мәдени әлеуметтік қорғау
және әлеуміттік қамтамасыз ету, білім беру, табиғатты қорғау қызметінің
кәсіпорындары, мүгедектер қоғамы салық салу объектісінің жарты жылдык
құнына 0,1 % мөлшерлемесі бойынша төлейді. Кәсіпкерлік қызметте
қолданылайтын жеке тұлғалардың мүлік салығы жыл сайын мүлік құнына
байланысты 0,1 %-дан 7%-ға дейін төленеді.
Мүлік салығының төлем көзі болып, салық төлеушінің мүліктің немесе
басқа жолмен алғанынан тәуелсіз, оның алған табысы жатады.
Көлік құралдарына салынатын салық.
Көлік құралдарының салық төлешісі заңды тұлға болып табылады, соның
ішінде: шетелдік, олардың өкілдіктері, филиалдлары, тұрақты мекемелер, жеке
тұлғалары, соның ішінде шетелдік және жеке кәсіпкерлер.
Салық салу объектісі болып жеке меншіктегі, мемлекетік тіркеуден
өткен көлік құралдары табылады.
Салық мөлшермесі транспорт құралының қуаттылығы немесе жүк көтермінен
тәуелсіз айлық есеп көрсеткішімен белгіленеді және көлік құралджарыныфң
түрлері бойынша дифференциалданған.
Мөлшерлемеге пайдалану мерзімі бойынша түзетілген төмендетілген коэффициент
қолданылпды. Біркатар субъектілер салық төлеушілер, кейбір мемлекеттік
мекемелер, м.үгедектер және ардагерлер қоғамы, жұмысшылар, 50%-нан кем емес
мүгедектерге бар кәсіпорынын және үйымдар. Ұлы Отан соғысына қатысқандар,
мүгедектер, жоғары сыйлықпен марапатталған және кейбір субъектілер. Заңды
тұлғалар салықты өз беттерінші есептейді, ал жеке тұлғаларға – жеогілікті
салық органдарға. Салықты төлеу ағымдағы жылдың 1 шелдісінен кем емес
мерзімде жүргізіледі. Салық төлеушілер – заңды түлғалар берілген салық
бойынша декларацмясын ұсынады.
Жанама салықтар.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүддесін сипаттайды. Жанама
салықтың орынды қолдануы, бағаны белгілеу үдерісіне және тұтіну құрылымына
оң әсер етуі мүмкін. Салық төлеушілер үшін табысқа тікелей салынатын
салықтың өсуі қолайлырақ. Сатудан алынатын салық, қосылған құнға салынатын
салық, акциздер тәрізді тұтынуға салынатын салықтарын пайдалану қолайлырақ,
себебі:
- одан бас тарту қиынырақ;
- экономикалық бүрмалаушылықтар аз кездеседі;
- еңбекке деген ынтаны азырақ қызқартады;
- тапшылықтың, сонымен қоса алмастырушы тауарлардың болмауы
салдарынан, тұтынушыларға таңдау құқығын береді.
Жанама салыққа қызметтен түскен түсім жатады (кедендік баж
сипатындағы кеден табысы, экспортқа салынатын салық, ішкі нарықта
өткізілетін тауар құнының және факторлық құнның айырылымы).
Мемлекеттік бюджет табысына жанама салықтан түсетін түсім 25 % -ды
құрайды. Тұтыну салығына инфляциялық және регрессивті сипатқа ие және
өсудің өзіндік кемшіліктері тән. Егер де бағаның өсуімен қатар бюджеттің
шығыны өссе, онда осы салықтан түсетін түсім, бағаның өсуімен бірге
ұлғаяды. Бұл, әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыру үшін қажетті қаражат
алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне автоматты түрде инфляцияға қарсы
механизм енгізіледі. 1992 жылы енгізілген жанама салықтың бір түрі –
қосылған құнға салынатын салық, ол мемлекеттік бюджетке түскен жалпы
түсіммнің 20 % -ын құрайды. Салық төлеуші бағаны көтеру арқылы салық төлеу
жауапкершілігін тұтынушыға аударады. Салық объектісі болып Қосылған құн
табылады, ол материалдық шығынсыз өнімді білдіреді; қосымша өнімге кешенді
шығындар қосылуы мүмкін, мысалы жанама шығындары және басқа да шығандар.
Салық туралы және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республиқасының заңына сәйкес, қосылған құн салығы деп тауар айналымы мен
өндіріс үдерісіне қосылған, өткізу бойынша салық салынатын айналамының,
сонымен қатар Қазақстан Республиқасының аумағындағы тауар импорты бойынша
құнның бір бөлігін бюджетке аударуды айтамыз. Айналым бойынша бюджектке
төленуге тиісті қосылған құн салығы бұл салық салынатын, яғни, өткізілген
тауарға (көрсетілген қызметке немесе орындалған жұмысқа) төлеуге тиісті ҚҚС
сомасы мен өткізілген тауарларға (көрсетілген қызметке орындалған жұмысқа)
есептелінген ҚҚС сомасы арасындағы айырмасы арқылы анықталады.
Қосылған құн салығы - бұл көп дүркінді салық, яғни, тауар
қозғалысының өткен сатыларындағы барлық өндіруді өзіне қосады, мемлекетке
тауар өндірушіден алынған ҚҚС түседі, яғни өткізу және өндіру сатысынан
алынуымен көрінеді. ҚҚС-тің 15 %-дық мөлшердегі жүйелі түрде жұмыс істеуін
үш кәсіпорынның сандық мысалы ретінде сызбадан көруге болады. Сауда
кәсіпорны үшін тауардың құны – 522 шартты бірлік; 20 %-дық сауда үстемақысы
мен еркін баға 626 шартты бірлікті (522х1,20) құрайды және сауда кәсіпорны
осы үстемақыдан салық төлейді, ол 104 шартты бірлікке тең (626 – 522), яғни
14 шартты бірлік көлемінде, (104х15:100+15), сонымен сауда кәсіпорнының
табысы мен шығыны 90 шартты бірлікті құрайды (104-14).
Дайындаушы кәсіпорын; сатып алу құны - өзіндік бағаға жатады. Қосылған құн.
Өткізу құны. ҚҚС-ы (5х16%); Сату құны. (гр 5 х гр 6). Бұрын төленген ҚҚС
есепке алынады. ҚҚС бюджетке төленеді (гр 6 х гр 8).
Дайындау Сатып алу құны өзіндік құнға жата
шы кәсін - орын ды
2817,2 3319,3 3919,9
Астықтың жалпы түсімі 2009 жылы 3919,9 мың тоннаны құрады, немесе
2008 жылға қарағанда 118,1%-ға өсті.
Кесте 2
Егіс көлемінің динамикасы (мың.га) [10,9].
2007ж. 2008ж. 2009ж.
3606 3601,2 3681,4
Алаңдардың 2007 жылы 3606 мың. га, 2008 жылы 3601.2 мың.га және 2009
жылы 3683,2 мың.га немесе 105.3%, 99,9%, 102,2%-ға сәйкес өсті..
Өнеркәсіптік комплекстің құрамына тау – кен өнеркәсібі, өнімдерді
өндеу өнеркәсібі, электртоктары және газ-су кіреді.
Өнеркәсіптік өндірісте тау – кен өндірісі 9,3 %, газ және су 12,6 %,
өндеу өндірісі 78,1% негізгі үлес салмақты алады.
Кесте 3
Бағаға әсер еткен өнімдердің үлесі (млн.тенге) [10,9].
2007ж. 2008ж. 2009ж.
49367,3 67525,1 91073,1
Кесте 4
Экономиканың өсіміне әсер еткен мемлекеттің бюджетіне түскен салық
түсімінің динамикасы (%)[10,9].
2007ж. 2008ж. 2009ж.
16,5 16,6 19,0
Алматы облысы Салық Департаментінің 2009 жылдық есебі бойынша бюджетке
салық түсіміне төмендегі нақты факторлардың әсері.
Сурет - 2 Алматы облысы Салық Департаментінің 2009 жылдық есебі
бойынша бюджетке салық түсіміне төмендегі нақты факторлардың әсері
Салық түсімінің өсімі 2007 жылы 2006 жылға қарағанда 109,8%-ды, 2006
жылы 2007 жылға қарағанда 121,8%, 2007 жылы 2008 жылға қарағанда 113,3%,
2008 жылы 2007 жылға қарағанда 120,7%-ды және 2009 жылы 2008 жылға
қарағанда 146,6%-ды құрады.
Төмендегі кестеде экономикалық дамудың деңгейіне ауылшаруашылық
өнімдері көрсетілген.
Кесте 5
Экономикалық дамудың деңгейі [11,54].
Атаулар Өлшем 2008ж. 2009ж. Ауытқу %
бірлік
Ауылшаруашылық өнімдердің млн.тенге65851,8 91073,1 138,3
көлемі
Салық түсімі млн.тенге21487417 32327795 150,4
Инфляция деңгейі % 108,3 107,2 -1,1
Ауылшаруашылық өнімдердің % 118,5 138,3 19,8
физикалық индексінің көлемі
Тауар айналымы млн.тенге21934 25114,5 114,5
Ауылшаруашылық өнімдердің 138,3 %-ға өсу көлеміне байланысты, 11 ай
мемлекет бюджетке түскен салық көлемі 150,4%- ды құрады.
2.2 Алматы облысы Салық Департементінің 2006-2009 ж.ж қызметінің
нәтижесін талдау
Алматы облысы Салық Департементінің 2006 – 2009 жылдар аралығындағы
қызметінің нәтижесін келесі кестеден көруге болады.
Кесте 6
2008-2009 жылдар аралығындағы экономика саласындағы қызметтерге салық
салу коэффициентін талдау [12,89].
01.12.2008жыл 01.12.2009жыл өсу қарқыны %
Атаулар
Салықтың Салықтың
түсімі Көлемі КНН % түсімі
Астықтың жалпыМың тонна 3319,3 3919,9 118,1
түсімі
Салық түсімі млн.тенге 1289,2 2230,6 173,0
Өсімдік млн.тенге,38,8 56,9 146,5
саласына салық1 мың
салу тоннаға
коэффициенті
Алаңды тазалаутыс.га 3476,7 3608,5 103,8
Орташа астық 1 цга 9,5 11,1 116,8
жинау
Берілген ауылшаруашылық өндірісте 2008 жылмен салыстырғанда салықтық
түсімі 2009 жылы 3919,9 мың тоннаны, орта есеппен 18%-ға өсті.
Сонымен қатар, салық салымының келіп түсуінің ұлғаюына 2007 жыл
қарызының төленуі әсер етті (ТОО Агро орталық Астана кәсіпорындарымен
16 331,4 мың теңге сомасына).
Жалтыр элеваторы АҚ бойынша 15 139 мың теңге (2008 жылы 21 267 мың
теңгеге, 2009 жылы 36 406 мың теңгеге), ТОО Богви 58 142 мың теңге (2008
жылы 7750 мың теңге, 2009 жылы 65 892 мың теңге, сонымен бірге сатылған жер
учаскелерінен 41 667 мың теңге), ТОО Викторовское 142 мың теңге (2008
жылы 9 486 мың теңге, 2009 жылы 9 628 мың теңге) және т.б., яғни сақтауға
қабылданған бидай көлемінің ұлғаюы есебінде сауданың да ұлғаюымен
ескерілген.
Салық салымы есебінде 01.12.2009 жылы 1 058 ауыл шаруашылық тауар
өндірушілердің заңды тұлғалары бар немесе өткен жылмен салыстырғанда 17 %,
сонымен бірге потент бойынша 9 % - ға (2008 жылы 494 мың тенге, 2009 жылы
485 мың тенге) төмендеді. Осыған байланысты салық салымының келіп түсуі 21
% - ға, (2008 жылы 1 022 млн. теңгеге, 2009 жылы 1 234 млн. теңгеге),
сонымен бірге потент бойынша 20 % - ға (2008 жылы 688 млн. теңгеге, 2009
жылы 822,4 млн. теңгеге) ұлғайды.
Шаруа қожалығы.
Салық аслымы мен алымы есебінде 01.12.2009 жылы 5 562 мың
шаруақожалығы, сонымен бірге 4 082 мың біріккен жер салығын төлеушілер
болып табылады. Олардың жалпы көлемі 225 салық төлеушілерге немесе 4,2 % -
ға (2008 жылы 5 337 мың тенге, 2009 жылы 5562 мың тенге) өсті; біріккен жер
салығын төлеушілер көлемі 84 немесе 2,1 % - ға (2008 жылы 3998 мың тенге,
2009 жылы 4082 мың тенге) ұлғайды.
Келіп түскен біріккен жер салығы салымының нәтижесі 01.01.2009 жылда
келіп түскен біріккен жер салық салымы өткен жылдың үйлескен кезеңімен
салыстырғанда 0,6 % - ға (2008 жылы 34 242 мың теңге, 2009 жылы 34 047 мың
теңге) төмендеді. Бұл төмендеудің мәселесі жер учаскілердің 22,4 % - ға
(01.07.2008 жылы 34 087 млн. теңге, 2009 жылы 34 087 млн. теңге) бағалау
құнының төмендеуі болып табылады.
Экономикалық қызмет түрлері бойынша салықтар салымы мен төлемдердің
келіп түсуінің құрылымы келесі суретте көрсетілген.
Сурет – 3 Экономикалық қызмет түрлері бойынша салықтар салымы мен
төлемдердің келіп түсуі
Суреттің мәліметтеріне сәйкес жалпы бюджетке келіп түскен салықтардың
салымы мен төлемдердің негізгі үлесінде өнеркәсіп 25,0 % (8 437 555 мың
теңге), сауда 18,2 % (6 142 281 мың теңге), транспорт және байланыс 8,6 %
(2 909 502 мың теңге), энергия, газ және су өндірісі 6,0 % (2 036 651 мың
теңге), байланыс 2,1 % (711 212 мың теңге) және т.б. 25,7 % (8 678 000 мың
теңге) орын алады.
Өнеркәсіп:
Өнеркәсіп комплексі (жинағы) өнеркәсіпті өңдейтін тау – кен өндірісі
және газ, су және электроэнергияны үйлестіретін өндірістік кәсіпорындарымен
ұсынылған.
Өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінің негізгі үлесінде өңделетін
өнеркәсіп (78,1%), газ, су және электроэнергияны үйлестіру өндірісі (12,6
%), тау-кен өндіріс өнеркәсібі (9,3 %) орын алады.
Осы жылдың қаңтар – қараша айларында аралық және соңғы қолдану өнімін
шығарып өңдейтін өнеркәсіпте 71 144,5 млн. Теңгеге өнім (тауар, қызмет)
өңделді, яғни 2009 жылға қарағанда 1,3 есе деңгейі жоғары.
Ағымдағы жылдың қаңтар – қараша айларында ағаш және ағаш өнімдері (2009
жылдың қаңтар – қараша айларында 3,2 %), тоқыма және тігін өнеркәсібі (2009
жылдың қаңтар – қараша айларында 1,7 %), басқа да метал емес минералды өнім
өндірісі (16,3 %), қағаз жасанды талшық өнеркәсібінде және баспа жұмысында
(25 %), машина құрылысы (27,4 %). Сонымен бірге 2008 жылдың қаңтар – қараша
айларында химиялық өнеркәсіпте (2008 жылдың қаңтар – қараша айларында 73,8
%), азық – түлік өнімдері мен сусын және темекі өндірісінде (92,0 %).
Өндірістік өнеркәсіпте азық – түлік өнімдерімен сусындар өндірісіне
16,8 % - дан келеді, ал жеке көлем индексі 2007 жылдың қаңтар – қараша
айларына қарағанда 2009 жылдың қаңтар – қараша айларында 92,0 % құрады.
2009 жылдың қаңтар – қараша айларында 11 922,3 млн. теңге сомасына ауыл
шаруашылық өнімі өндірілді. Сонымен қатар, сары май (2008 жылдың қаңтар –
қараша айларында 67,1 %), макарондар (82,0 %), нан (95,2 %), сүт (99,0 %)
азық – түлік өнімдері сияқты тауарларының шығарылуы төмендеді.
Өндірістік өнеркәсіпте негізгі төлеуші – ТОО Кокшетау Минводы болып
табылады - салық салымының келіп түсуі өткен жылмен салыстыру бойынша 2
есеге (2008 жылы 644 млн. теңге, 2009 жылы 1272,1 млн теңге) және спірт
затының акциздері бойынша салық салымының келіп түсуі өткен жылмен
салыстырғанда өнім сауда көлемінің 42,4411 мың теңгеге (2008 жылы 907 006
мың теңге, 2009 жылы 9 494 461 мың теңге) ұлғаюына байланысты, сонымен
қатар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылдың 15 қазанындағы № 10
Қаулысына сәйкес ұлғаю есебінде салықтар салымы ұлғайды.
Таукен өндіретін өнеркәсібіндегі өнеркәсіптік өндірісінің көлемі 2007
жылдың 11 айында 8 433 млн. теңгені құрады, 2008 жылы қаңтар – қараша
айларында табылған темір рудасы 1,3 есеге (П-О Өркен - Атансор, ТОО
Өркен), тас құм 1,3 есеге, табиғи құм – 1,6 есеге, яғни 2009 жылдың
қаңтар – қараша айларында 3 есеге жоғарлады.
Салық салымдарының келіп түсуі 67,2 % - ға немесе 423,3 млн. теңгеге,
сонымен бірге Қазақалтын АҚ бойынша 484 млн. теңгеге (2007 жылы 24 млн.
теңгеге, 2009 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстан Республикасындағы салық пен алымының теориялық аспектілері мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік – экономикалық
мәні ... ... ... ... .5
2. Салық салуды ұйымдастыру және қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Алым жүйесінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 19
2 Алматы облысы бойынша экономикалық сектордағы салық функцияларының
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Алматы облысының дамуына салықтардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Алматы облысы Салық Департаментінің 2006-2009 ж.ж қызметінің нәтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .28
3 Қазақстан Республикасында салықты және алымды жетілдіру жолдары ... ... 46
3.1Шағын бизнеске салық салуды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.3 Алматы облысы бойынша салық пен алымды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...62
Кіріспе
Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін
мемлекетте жинақталатын ұлттық табыстың бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмірсүруінің негізі
болып табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен
әдістері мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп,
жаңартылады. Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар-ақша қатынастарының
жүйесінде жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
1) әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
а) горизонталды әділдік – салық төлеушілердің табысына салық бірдей
шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
ә) вертикалды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін қайта бөлу
үшін дифференциалды ставкаладры пайдаланып, прогесивтік шкаламен салынуы
тиіс;
2) қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
әрі қарапайым болуы керек.
3) жеңілдіктердің минималды мөлшері. Жеңілдіктер күндіқ
пропорцияларды бұрмалап және біле тұра салық салу субъектілерін тең емес
жағдайларға қояды.
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен
инвестициясының өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына келтірмеу керек.
5) салық ставкаларының осы елдің экономикалық ынтымақтастық
жөніндегі елдер салықтарымен негізгі түрлері бойынша салыстырмалылығы.
Салық түрлерінің мемлекеттегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық
қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады.
Өзектілігі. Салық салуды ұйымдастыру салық механизмін, яғни салық
түрлерінің нақты атаулары, сонымен қатар оларды пайдаланудың әдістері,
тәртібі, іс-әрекет әдістерін құру мен жұмыс істеуіне байланысты
сипатталады.
Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субьект, объект, салық көзі,
салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциалар.
Салық субъектісі (салық төлеуші) - бұл заң арқылы салық төлеу
міндеті жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар – нақты салық
ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жеке түлғалар.
Салық объектісі - салық салудын негізі болатын ақшалай операциялар,
қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс. Салық салу объектісі болып,
сонымен қатар, мүлікті беру, табиғи ресурстарды пайдалану, өнімге (оның
құнына) косылған құн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық айналым
(тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық номенклатурасы
(түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен алады.
Салық Кодексіне сәйкес, Қазақстан Республикасында салықтармен қатар
алымдар мен төлемақылар қызмет етеді. Атап айтқанда мынандай алымдар жұмыс
жасайды.
Алымдар: заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;жеке
кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым; жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым; радиоэлектронды құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым; механикалық көлік құралдары мен
тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым; теңіз кемелері мен шағын
көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым; азаматтық әуе кемелерін
мемлекеттік тіркегені үшін алым; дәрі – дәрмек құралдарын мемлекеттік
тіркегені үшін алым; автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының
аумағы арқылы жүру алымы; аукциондардан алынатын алым; елтаңбалық алым.
Дипломдық жұмысымның тақырыбы: ҚР- сы салық жүйесіндегі міндетті
төлемдерді жетілдіру жолдары - өте маңызды болып тадылады. Қандай да бір
қызмет өзінде маңызды тәуекел үлесін және әртүрлі мінезді құрайды. Кез –
келген экономикалық қызмет нарықта жағдайдың өзгеруімен байланысты
тұрасыздыққа тап болады, яғни маңызы шараларда басқа шаруашылық
субъектілердің шешімімен тәртібіне байланысты болады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты, сонымен қатар Алматы облысы бойынша
Салық Комитетінің қызметі мысалында зерттелуі қажет болып табылады және
бұл негізде – бұл процестерді жетілдіру бойынша ұсыныстарды өңдеу. Қойылған
мақсаттарға жету үшін келесі таптырмаларды орындау қажет:
- Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік – экономикалық мәні;
- Салық салуды ұйымдастыру және қағидаттары.
- Алым жүйесінің мәні.;
- Алматы облысындағы Салық Департаментінің 2006-2009 ж.ж қызметінің
нәтижесін талдау;
- Шағын бизнеске салық салуды жетілдіру;
- Қазақстан Республикасының салық алымдарын жетілдіру.
Дипломдық жұмысымды жазу кезінде салықтың зерттеу әдіснамасымен
ұстанымын ашатын шетел және отандық авторлардың экономикалық әдебитттерін
қолдандым. Берілген тақырып үшін көптеген ақпараттар ұсынылды.
Дипломдық жұмысымның тәжірибелік маңызы Қазақстан Республикасында
салықты және алымды жақсартудың әдіснамасының анықталуы Салық
Комитеттеріне, сонымен бірге өзінің қаржылық көрсеткіштерін жоғарлатуға
көмек жасайды.
1 Қазақстан Республикасындағы салық пен алымның теориялық
аспектілері мен әдістері
1.1 Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік – экономикалық мәні
Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін
мемлекетте жинақталатын ұлттық табыстың бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмірсүруінің негізі
болып табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен
әдістері мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп,
жаңартылады. Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар-ақша қатынастарының
жүйесінде жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
1) әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
а) горизонталды әділдік – салық төлеушілердің табысына салық бірдей
шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
ә) вертикалды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін қайта бөлу
үшін дифференциалды ставкаладры пайдаланып, прогесивтік шкаламен салынуы
тиіс;
2) қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге
түсінікті әрі қарапайым болуы керек.
3) жеңілдіктердің минималды мөлшері. Жеңілдіктер күндіқ
пропорцияларды бұрмалап және біле тұра салық салу субъектілерін тең емес
жағдайларға қояды.
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен
инвестициясының өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына келтірмеу керек.
5) салық ставкаларының осы елдің экономикалық ынтымақтастық
жөніндегі елдер салықтарымен негізгі түрлері бойынша салыстырмалылығы.
Салық түрлерінің мемлекеььегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық
қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады.
Салықтардың мәні функциясында көрініс табады:
1) мемлекеттік бюджетке түсімді қамтамасыз ететін тарихи қызметі
салықтың фисқалдық қызметі болып табылады;
2) салықтардың қайта бөлу қызметі мемлекет пайдасына әр түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілер табыстарының бөлігін қайта болып табылады.
Бұл салада қызмет ету масштабы жалпы ұлттық өнімдегі салықтардың үлесімен
анықталады: ол ұлттық табыстың мемлекеттеңдіру деңгейін көрсетеді: бұл үлес
1997 жылы - 79,7 %; 1998 жылы – 16,6 %, 1999 жылы – 17,4 %, 2000 жылы –
20,2 %-ды құрады;
3) салықтардың үшінші реттеуші қызметі – мемлекеттің экономиқалық
қызметін кеңейтуімен байланысты пайда болды. Ол мақсаты түрде ұлттық
шаруашылық бағдарламаларына сәйкес дамуға әсер етеді. Мұнда салық
нысандарын таңдау, ставканы өзгерту, женілдік алу әдістерін өзгерту
пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамның қайта өндірісінің құрылымы мен
пропорциясына, жинақтау және тұтыну көліміне әсер етеді.
Мемлекет салық саласындағы шаралар жүйесін – экономиқалық саясатқа
сәйкес әлеуметтік экономиқалық және басқа да мақсаттарға, қоғамның әрбір
нақты даму кезендеріндегі тапсырмаларға байланысты салық саясатын
жүргізеді.
Салық жүйесі
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиындығы, олардың
құрылуының әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекекеттің
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салықтық женілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
- мемлекет пен төлеушінің қарым – қатынастары және салық салу
объектісіне байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы,
экономикалық сипаты бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға,
мүлікке және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты және болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына
байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша қапиталына
салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріледі, мысалы отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын
салық, сый мен мұраға салынатын салық, жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар - тауар, қызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедендік баждар) алынады. Салық сомаларының иесі
тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында
тұлғасыздандырады. Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді
(мысалы: әлеуметтік салық, зейнетақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық (жалпы
мемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі – салық төлеушінің кез келген
объектідін алған табысына салық салу, екінші жағдайда - бұл тауалар мен
қызметкерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың
төрт тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, көзіне байланысты, патент
бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету
объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік)
көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді,
шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия
есетпет, төленеді [1].
Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты
бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау және ескеру өте қиын.
Салықтық есептің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу
әдісі. Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар жұмыстарды жүргізу
кезінен бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу
жүргізіледі. Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелетін есептеу әдісі бойынша
табыстар мен шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі. Екінші әдіс –
салық қызметтері үшін қолайлы және оны Қазақстанның барлық салық
төлеушілері қолданады. Оның төлеушілер үшін кемшілігі – салық төлемдерін
жеткізу уақытында болмаған жағдайдың өзіндек төленіп, айналым қаржыларының
оқшаулануына әкеліп соғады.
Қазақстандағы салықтар, төлемдер мен алымдардың тізімі:
1. Салықтар
1. корпорациялық табыс салығы;
1. жеке табыс салығы;
2. қосылған құн салығы;
3. акциздер;
5. экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
6. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
7. әлеуметтік салық;
8. жер салығы;
9. көлік құралдары салығы;
10. мүлік салығы.
11. ойын бизнес салығы
12. тіркелген салық
13. біріңғай жер салығы
Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі
қараластырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа
қожалықтары, ауылшаруашыдық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері. Бұл режимді салық төлеу мынадай негізде
жүргізіледі: патент; бір жолғы талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған
декларация. Бұл режим табысқа мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың
комбинациясын сипаттайды.
2. Алымдар:
1. тіркеу алымдары;
2. автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
3. аукциондардан алынатын алым;
4. жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
5. телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым
3. Төлемдер:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
2. жер бетіндегі көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
3. қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақы;
4. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
5. орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
6. ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
7. радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;
8. қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ
ұялы байланысты бергені үшін төлемақы;
9. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
10. сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы.
4. Мемлекеттік баждар.
5. Кедендік баждар:
1) кедендік баждар;
2) кедкендік алымдары.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі салық басқа міндетті төлемдер
түрлері айтарлықтай дифференцияланған. Салық қатынастарын реттейтін
құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес
ережеоерде көрсетілген.
Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен
және облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала облыстардағы,
аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы, сонымен қатар қаржы
полдициясымен көпрсетілген. Салық қызметі салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы республика заңдарының орындалуына бақылау
жасайды.
1.2 Салық салуды ұйымдастыру қағидалары
Салық салуды ұйымдастыру салық механизмін, яғни салық түрлерінің нақты
атаулары, сонымен қатар оларды пайдаланудың әдістері, тәртібі, іс-әрекет
әдістерін құру мен жұмыс істеуіне байланысты сипатталады.
Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субьект, объект, салық көзі,
салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциалар.
Салық субъектісі (салық төлеуші) - бұл заң арқылы салық төлеу
міндеті жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар – нақты салық
ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жеке түлғалар.
Салық объектісі - салық салудын негізі болатын ақшалай операциялар,
қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс. Салық салу объектісі болып,
сонымен қатар, мүлікті беру, табиғи ресурстарды пайдалану, өнімге (оның
құнына) косылған құн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық айналым
(тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық номенклатурасы
(түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен алады.
Салық көзі болып салық төленетін табыс; кейбір салықтар бойынша
(мысалы, табысқа салынатын салық) объектілері мен көздері сәйкес келеді;
кейбір жағдайларда салық көзі болып салық төлеу үшін төлеуші сататын
мүлкінін бір бөлігі болуы мүмкін.
Салық өлшем бірлігі – санау үшін белгіленген салық объектіәсін өлшем
бірлігі (1 теңге, табыс, және т.б.)
Салық ставкасы – бұл салық салу бірлігіне бекітілген салық көлемі, ол
салық салудың нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына пайызбен
бекітілсе, салық квотасы деп аталады. Салық стпвкаларының құрылуы жағынан
түрақты және пайыздық болып бөлінеді.
Тұрақты стапвкалар табыс көлеміне байланыссыз, салық салыну бірлігіне
абсолютті сомада белгіленнеді (нақты салықтар салынғанда: жерге, мүлікке
және т.б. қолданылады).
Пайыздық ставкалар үш түрлі болады: пропорционалдық прогресивтік,
регрисивтік.
Пропорционалдық ставкалар салық объектісі көлемінен тәуелсіз бір
пайызбен тағайындалады; прогресивтік – табыс немесе мүлік өсіміне сәйкес
ставкада өсіп, шкала түрінде көрсетіледі [2].
Прогресивті ставкаларда екі түрлі прогрессия қолданылады: жай және
күрделі; жай прогресияда мүлік құнының немесе табыстың өсуіне байланысты
салық ставкасы да өседі; күрделіде – бөліктерге бөлініп, әрқайсысына
көтерілетін салық ставкасы қойылады. Прогресивтік ставканың кемшілігі оның
экономикалық және еңбек қызметіне кері әсері болуында. Салық салу
прогресиясы жоғары болған сайын, салық салыну субъектілерінің қарамағындағы
табыстардағы дифференциясы әлсіз, бірақ экономиканың тиімділігі соғұрлым
төмен.
Регресивтік ставкалар салық объектісінің ұлғаюына байланысты
төмендейді.
Нарықтық экономика жағдайында ставкалар салық төлеушілердің төлем
қабілеті мен жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді ескеріп қолданылады.
Ставкалар заңды түрде белгіленіп, мемлекеттік бюджеттің әр жылына
байланысты қабылданғанда түзетілуі мүмкін.
Салық оклады – субъектінің бір объектіден төленетін салық сомасы.
Салық женілдіктері – заңды түрде төлеушілерді салық төлеуден толық не
жартылай босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
- салық салынбайтын минимум – толығымен салықтан босатылатын салық
объектісінің ең аз мөлшері;
- есептелген табыс сомасынан жеңілдіктер;
- салық салынатын табысқа жатпайтын сомалар;
- белгілі бір субъектілерге және кейбір салық төлеушілерге салық
ставкаларын азайту.
Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: төлеудің мерзімін шегеру және
салық бойынша недоимканы сызып тастау.
Жеңілдік кезеңі – заң бойынша салық жеңілдігі қолданылатын мерзім
Салық салу кезеңі – салық салу немесе жинау жүргізілетін уақыт.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері
билік органдарымен және басқару органдарымен, салық туралы заңдармен
реттеледі.
Салық механизмінің қызметі белгілі бір қағидаттарға сүйеніп іске
асырылып отырады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін
мынандай қағидаттарға негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салық міндетін толық және
белгілеген мерзімде орындауы тиіс;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында бюджетке
төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
- әділеттік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға құрсат
етілмейді;
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады;
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
келісімдер басылымдарда жарық көреді.
Салықтарды мынандай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына баланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар жанама және тікелей болып
жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға төмендегі салықтар жатады:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Жер салығы;
- Көлік құралдарына салынатын салық және т.б.
Енді осы салықтардың түріне жеке – жеке қысқаша тоқталып өтейік.
1. Корпоративтік табыс салығы
Корпоративтік табыс салығының Қазақстандағы мемлекеттік бюджетке
түсетін түсімі маңызды орын алады, яғни шанамен 28 %-ды құрайды.
Корпоративті табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалардың салықты
төлеу тәртібі, мерзімі, алыну шарты, санкция мен жеңілдіктерді арқылы
анықталады.
Салықты табыс алатын заңды тұлғалар, Қазақстан республиқасының
резиденттері мен резидент еместері және кәсіпкерлік қызметтен табыс алатын
бюджеттік және коммерциаялық емес ұйымдар төлейді.
Салықты салудың объектісі салық салынатын табыс болып табылады, ол
жылдық жиынтық табыс пен заңда бекітілген шегерім арпасындағы айырма арқылы
аңықталады.
Жылдық жиынтық табысқа резидент заңды тұлғаның әр түрлі көздерден
түскен табысы жатады. Оның құрамына: өнімді (жұмыс пен қызметтен) өткізуден
түскен табыс; өзге де активтер мен ғимаратты өткізу кезіндегі құнның
өсімінен түскен табыс; міндеттемелерді есептен шығарудан түскен табыс;
мүліктерді жалға беруден түскен табыс; тегін алынған мүлік және орындалған
жұмыс; қызмет көрсету; оң бағамды айырма; санкция бойынша алынған сумма;
дивидендтер; банктің сыйақысы; ұтыс; роялти; сақтандыру ұйымдары,
сақтандыру қорлары мен банктің провизия көлемінің төмендеуінен түскен
табыс; өзге де табыстар жатады.
Алынған жылдық жиынтық табысқа түзету жүргізіледі: төлем көзінен
бұрын салық салынған девиденттер, меншікті акцияның құнының номиналдық
құннан асып түсуі; мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша сыйақы; төтенше
жағдайлардың пайда болу салдарынан ізгілік көмек түрінде алынған мүліктің
құны; Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардан алынған негізгі
құралдардың құны; зейнетақы активтерін орналастыфрудан алынған
инвестициялық табыстар.
Салық шегеріміне Қазақстан Республикасы заңнамасымен бекітілген
мөлшерде жылдық жиынтық табысты алуға кеткен шығындар жатады. Оған тауарлы
– маткериалдық шығындар бойынша, еңбек ақыны төлеу; қызмет көрсету және
өндіріске кеткен шығындар; басқа шегерімдер; тіркелген активтер бой
ынша, сыйақы бойынша; күмәнді міндеттер мен талаптар бойынша; теріс бағалық
айырымдар бойынша; резервтік қорларға айырым жасау бойынша, сақтандыру
төлемдерді жарналары бойынша; әлеуметтік төлемақы шығындары; табиғи
ресурстарды өндіруге дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулерге кеткен
шығындар бойынша; негізгі қорларды жөндеуге кеткен шығындар бойынша; үстеме
мен айыппүл; бюджетке төленген салықтар жатады.
Шегерімнен кейін анықталған салық салынатын табысқа түзету жасалады.
Салық төлеуші ұйымның балансында көрсетілген әлеуметтік саланың
объектілері, яғни жатақхана, тұрғын үй, емхана, балалар лагері, мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту ұйымдары, аурухана бойынша
шығындар сомасы азатылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың тегін берілген мүліктері, жеке
тұлғалардың атаулы әлеуметтік көмек сомасы шегеріледі. Мүгедектердің
еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын табысына
(мүгедектердің еңбекақысын төлеуге кеткен шығындар екі мәрте мөлшерінде)
түзету жүрзізіледі.
Кәсіпкерлік қызметтің залалы 3 жылға; жер қойнауын пайдаланумен
байланысты залал 7 жылға мерзімге көшіріледі: Залал дегеніміз салық
салынатын табыстың азаюын білдіреді, бұндай жағдайда табыс азаяды, сонымен
қатар төленетін салық та азаяды. Бұған ғимаратты, құрылымды, бағалы
қағаздарды өткізу бойынша залалар жатады.
Табыс салылығын ставкасы – 30 %.
Бағалы қағаздар мен депозит бойынша сыйақы мен дивидентерге, резидент
емес заңды тұлғаның таза табысы мен үтысына салынатын салық мөлшері – 15 %.
Қазақстандағы көздерден алынған шетелдік заңды тұлғалардың табысына
келесідей мөлшерде салық салынады:
1) сыйақы және қатысу үлесі бойынша табыстарға, дивидендтерге–15%;
2) тәуекелдікті сақтандыру және қайта сақтандыру шарты бойынша
төленетін салықтың сыйақысына - 10%;
3) халықаралық тасымалдаушылардың транспорттық қызметтері мен
халықаралық байланыстардың телекоммуни-кациялық қызметтеріне - 5%;
4) өзге де табыстарға – 20 %
Қазақстан Республиқасында тұрақты мекеме арқылы қызмет жасайтын
шетелдік заңды тұлғалар алынған табыстары бойынша корпоративтік табыс
салығын төлеуші болып табылады. Тұрақты мекемелер арқылы қызмет жасайтын
шетелдік заңды тұлғалардың табыс салығының ставкасы қазақстандық заңды
тұлгалардың ставкалары сияқты, яғни – 30 %. Тұрақты мекеме арқылы Қазақстан
Республикасында қызметтен алынған шетелдік заңды тұлғалардың таза
табысынакорпоративтік табыс салығы 15 % ставкамен салынады. Таза табыс
дегеніміз салық салынатын табыс пен төленген корпоративтік табыс салығының
айырмасы [3].
Салықты төлеушілер әрбір айдың 20-шы күнінен кешіктірмей ай сайын
салықтық кезенде аванс түрінде төлемді бюджетке төлеуге міндетті. Салық
бойынша түпкілікті есеп айырысу, корпоравиттік табыс салығының
декларациясын тапсырғаннан кейін 10 күн ішінде жүргізіледі. Төленуге тиісті
аванстық төлем мөлшері алдыңғы салық кезеңінде төленген аванстық
төлемдердің орташа айлық мөлшерді негізінде анықталады.
Жеке табыс салығы
Барлық салық түсімдеріндегі бұл салықтың бюджеттегі үлесі 11 %
шамасында. Жеке табыс салығын төлеушілер жеке тұлға мен шетелдік жеке
тұлғалар болып табылады.
Салық төлем көзінен салық салынатын табыстары және төлем көздерінен
салық салынбайтын табыстардан алынады.
Бірінші жағдайдағы табысқа: жұмысшылардың табысы, бір жолғы түскен
батыс, жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдері, сыйақы, дивиденд,
ұтыс, стипендия түріндегі табыс, жинақтаушы зейнетақы шарты бойынша табыс
жатады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табысқа: мүліктік табыс, жеке
кәсіпкерліккее салық салынатын табыс, адвокаттың табысы, өзге де табыстар
жатады. Мүліктің табысқа кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті
өткізудегі қүнның өсіреді кіреді, яғни мүлікті жалға беру арқылы алынған
табысты атайды.
Салық мөлшерді табыс көлеміне байланысты сатылы прогрессия түрінде,
яғни 5%-дан 20% -ға дейін бекітілген.
Жеке табыс салығы бойынша жеңілдіктер, яғни Ұлы Отан соғысына
қатысқандарға және мүгедектердің табысына салық салудан босату
қарастырылған. Қазақстаннан тысқары жерде төленген жеке табыс салығының
сомасы Қазақстанда салық төлеген кезде есепке алынады.
Резидент жеке тұлғалардың табысына Қазақстан Республиқасындағы
көздерден алынған табысы, сонымен қатар Қазақстаннан тысқары жерде алған
табыстары кіреді.
Резидент еместердің жеке табыс салығының төлемдерін, ұстап қалуын,
есептеу тәртібін, салық салынатын табысын анықтау қызметтің сипатына
байланысты жүргізеледі.
Резидент емес, тұрақты мекемелермен байланысы жоқ жеке тұлғалар
шегерімсіз, 5%-дан 20%-ға дейінгі ставкамен төлем көздерінен түскен
табыскың түріне байланысты салық төлейді.
Төлем көздеріне жеке табыс салығын есептеуді және ұстап қалуды
табысты төлеген күні салық агенті жүргізеді. Төлем көздеріне салық
салынбайтын табысқа салықты есептеуді және аударымды салық төлеуші, табысты
алғанмезетте 5-10 күн аралығында дербес (салық төлеуші) жүргізеді. Бұндай
жағдайда салық төлеуші аумақтық салық органына 31-ші наурызға дейін
декларацияны ұсынады.
Жер салығы.
Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Оның мақсаты – жерді тиімді
пайдалануды экономикалық әдістермен қамтамасыздандыру және жерді құру
бойынша жердің құнарылығын көтеру оларды қорғау, шаралардын жүрзізу,
сонымен қатар территорияны әлеуметтік-мәдени дамыту үшін бюджет табысын
құру болып табылады.
Салық салу объектісі салық төлеушілерге жеке меншікке тұрақты
пайдалануға немесе әр түрлі мақсаттарға қайтарымсыз уақытша пайдалануға
берілген жер учаскелері болып табылады: ауыл шаруашылық, тұрғылықты
мекендер, өнеркәсіп, транспортқа, байланыс, қорғаныс және басқа да
мақсаттарға. Салық салу объектісі консервациядағы автожолдар желісі бар
тұрғылықты мекенннің ортақ пайдаланылатып жер учаскелері болып табылмайды.
Ерекше қорғалатып табиғи территорияларға, орман, су қорына запастағы жерге
салық салынбайды. Салық төлеушілер меншігінде немесе уақытша қолдануда жер
учаскесі бар заңды және тұлғалар болып табылады.
Салық мөлшері жер сапасына, орналасқан жеріне, сумен қамтамасыз
етілуіне байланысты бекітіледі және жер көлемінің бірлігімен есептеледі
(гектар, квадрат, метр).
Базалық мөлшері республика заңымен бекітіледі. Максималды мөлшерлеме
елді мекендердегі жерге бекітіледі; бұл ставкалар квадрат метрге бекітіледі
және елді мекен түрлері мен тұрмайтын құрылыс жерлері бойынша
қарастырылады, оларды қамтамасыздандыруға қажетті учаскелер, санитарлық
қорғау объектілерінің зонасы, техникалар және басқа аймақтар; тұратын қоры
бар аудандар үшін жеке мқлшермелер қолданылады.
Минималды мөлшерлемелер шөлді, жартылай шөлді, таулы территорияның
жыртылмаған жерлерінін 1 гектар жер теліміне бекітіледі. Ауыл шаруашылығы
өнеркәсіп және басқа салаларға арналған жерлерге, қорғаныс қажеттілігіне
арналған жерлерге салық мөлшері бонитет балына байланысты бекітіледі
(өнімділік көрсеткіші, жер сапалығына көрсеткіші).
Базалық мөлшерге Қазхақстан Республикасының Үкіметі жыл саыйн
бекітетін коэффициент қолданылады. Жергілікті, өкілетті органдар базалық
мөлшерлемені 20 %-ке өзгерту құқы бар (үлкен немесе кіші). Коммерциялық
мақсатқа қолданылатын жерге салық мөлшері 2-ден 10-ға дейін көбейтілген
тұрғылықты жерге салынатын базалық мөлшерлеме бойынша бекітіледі (тұратын
жерді санамағанда).
Гуманитарлық және әлеуметтік қызмет түрімен айналысатын төлеушілер тобы
базалық мөлшерлемеге 0,1 коэффициентін қолданалады.
Бірқатар мемлекеттік мекемелер және кәсіпорындар, ұлы Отан соғысына
қатысушылар бірегей жер салығын төлеушілер, салық тәртібің 2-моделі бойынша
салық төлейтін жер қойнауын пайдаланушылар жер салығын төлеушілер болып
табылмайды.
Ауыл шаруашылығындағы жерді пайдаланцшылар және иелері салықты
ағымдағы жылдық 1-ші қазынан кешіктірмей, ал ауыл шаруашылығының
пайдаланушылары болып табылмайтындар тең үлеспен бір жылда торт рет
төлеулері керек.
Мүлік салығы.
Мүлік салығы тікелей нақты салық болып табылады, оның көлемі
табыстылыққа емес, мүліктің құнына байланысты. Салық мүлік иесін оны тиімді
пайдалануға ынталандыруға бағытталған. Төлеушелері кәсіпкерлік қызметте
қолданылатын, сондай- ақ ондай қызметке қолданылмайтын салық объектісі
бойынша заңды және жеке түлғалар, шетел азаматтары да болып табылады.
Салық салу объектісі болып заңды және жеке тұлғаның негізгі
өндірістірік және өндістірік емес қорлары (транспорттық құралдан басқа),
тұрғын үй-жайы, саяжайлық құрылыстар, гараждар, кәсіпкерлік қызмет
мақсатына қолданылмайтын жеке түлғаның басқа да құрылыс ғимараты табылады.
Заңды түлғалар және жеке кіәсіпкерлер мүлкіне салық салу объектісі
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жарты жылдық құны негізінде
бағыланады, ал жеке тұлғалардың мүлкіне жылжымайтын мүлікті бағылау бойынша
уәкілетті органмен бағыланады [4].
Заңды тұлғаның және деке кәсіпкердін мүлік салығы жыл сайын
объектінің орта жылдық құнынан 1,0 % мөлгерлемесі бойынша төленеді.
Клммерциялық емес мекемелер, мемлекеттік, ғылими, мәдени әлеуметтік қорғау
және әлеуміттік қамтамасыз ету, білім беру, табиғатты қорғау қызметінің
кәсіпорындары, мүгедектер қоғамы салық салу объектісінің жарты жылдык
құнына 0,1 % мөлшерлемесі бойынша төлейді. Кәсіпкерлік қызметте
қолданылайтын жеке тұлғалардың мүлік салығы жыл сайын мүлік құнына
байланысты 0,1 %-дан 7%-ға дейін төленеді.
Мүлік салығының төлем көзі болып, салық төлеушінің мүліктің немесе
басқа жолмен алғанынан тәуелсіз, оның алған табысы жатады.
Көлік құралдарына салынатын салық.
Көлік құралдарының салық төлешісі заңды тұлға болып табылады, соның
ішінде: шетелдік, олардың өкілдіктері, филиалдлары, тұрақты мекемелер, жеке
тұлғалары, соның ішінде шетелдік және жеке кәсіпкерлер.
Салық салу объектісі болып жеке меншіктегі, мемлекетік тіркеуден
өткен көлік құралдары табылады.
Салық мөлшермесі транспорт құралының қуаттылығы немесе жүк көтермінен
тәуелсіз айлық есеп көрсеткішімен белгіленеді және көлік құралджарыныфң
түрлері бойынша дифференциалданған.
Мөлшерлемеге пайдалану мерзімі бойынша түзетілген төмендетілген коэффициент
қолданылпды. Біркатар субъектілер салық төлеушілер, кейбір мемлекеттік
мекемелер, м.үгедектер және ардагерлер қоғамы, жұмысшылар, 50%-нан кем емес
мүгедектерге бар кәсіпорынын және үйымдар. Ұлы Отан соғысына қатысқандар,
мүгедектер, жоғары сыйлықпен марапатталған және кейбір субъектілер. Заңды
тұлғалар салықты өз беттерінші есептейді, ал жеке тұлғаларға – жеогілікті
салық органдарға. Салықты төлеу ағымдағы жылдың 1 шелдісінен кем емес
мерзімде жүргізіледі. Салық төлеушілер – заңды түлғалар берілген салық
бойынша декларацмясын ұсынады.
Жанама салықтар.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүддесін сипаттайды. Жанама
салықтың орынды қолдануы, бағаны белгілеу үдерісіне және тұтіну құрылымына
оң әсер етуі мүмкін. Салық төлеушілер үшін табысқа тікелей салынатын
салықтың өсуі қолайлырақ. Сатудан алынатын салық, қосылған құнға салынатын
салық, акциздер тәрізді тұтынуға салынатын салықтарын пайдалану қолайлырақ,
себебі:
- одан бас тарту қиынырақ;
- экономикалық бүрмалаушылықтар аз кездеседі;
- еңбекке деген ынтаны азырақ қызқартады;
- тапшылықтың, сонымен қоса алмастырушы тауарлардың болмауы
салдарынан, тұтынушыларға таңдау құқығын береді.
Жанама салыққа қызметтен түскен түсім жатады (кедендік баж
сипатындағы кеден табысы, экспортқа салынатын салық, ішкі нарықта
өткізілетін тауар құнының және факторлық құнның айырылымы).
Мемлекеттік бюджет табысына жанама салықтан түсетін түсім 25 % -ды
құрайды. Тұтыну салығына инфляциялық және регрессивті сипатқа ие және
өсудің өзіндік кемшіліктері тән. Егер де бағаның өсуімен қатар бюджеттің
шығыны өссе, онда осы салықтан түсетін түсім, бағаның өсуімен бірге
ұлғаяды. Бұл, әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыру үшін қажетті қаражат
алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне автоматты түрде инфляцияға қарсы
механизм енгізіледі. 1992 жылы енгізілген жанама салықтың бір түрі –
қосылған құнға салынатын салық, ол мемлекеттік бюджетке түскен жалпы
түсіммнің 20 % -ын құрайды. Салық төлеуші бағаны көтеру арқылы салық төлеу
жауапкершілігін тұтынушыға аударады. Салық объектісі болып Қосылған құн
табылады, ол материалдық шығынсыз өнімді білдіреді; қосымша өнімге кешенді
шығындар қосылуы мүмкін, мысалы жанама шығындары және басқа да шығандар.
Салық туралы және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республиқасының заңына сәйкес, қосылған құн салығы деп тауар айналымы мен
өндіріс үдерісіне қосылған, өткізу бойынша салық салынатын айналамының,
сонымен қатар Қазақстан Республиқасының аумағындағы тауар импорты бойынша
құнның бір бөлігін бюджетке аударуды айтамыз. Айналым бойынша бюджектке
төленуге тиісті қосылған құн салығы бұл салық салынатын, яғни, өткізілген
тауарға (көрсетілген қызметке немесе орындалған жұмысқа) төлеуге тиісті ҚҚС
сомасы мен өткізілген тауарларға (көрсетілген қызметке орындалған жұмысқа)
есептелінген ҚҚС сомасы арасындағы айырмасы арқылы анықталады.
Қосылған құн салығы - бұл көп дүркінді салық, яғни, тауар
қозғалысының өткен сатыларындағы барлық өндіруді өзіне қосады, мемлекетке
тауар өндірушіден алынған ҚҚС түседі, яғни өткізу және өндіру сатысынан
алынуымен көрінеді. ҚҚС-тің 15 %-дық мөлшердегі жүйелі түрде жұмыс істеуін
үш кәсіпорынның сандық мысалы ретінде сызбадан көруге болады. Сауда
кәсіпорны үшін тауардың құны – 522 шартты бірлік; 20 %-дық сауда үстемақысы
мен еркін баға 626 шартты бірлікті (522х1,20) құрайды және сауда кәсіпорны
осы үстемақыдан салық төлейді, ол 104 шартты бірлікке тең (626 – 522), яғни
14 шартты бірлік көлемінде, (104х15:100+15), сонымен сауда кәсіпорнының
табысы мен шығыны 90 шартты бірлікті құрайды (104-14).
Дайындаушы кәсіпорын; сатып алу құны - өзіндік бағаға жатады. Қосылған құн.
Өткізу құны. ҚҚС-ы (5х16%); Сату құны. (гр 5 х гр 6). Бұрын төленген ҚҚС
есепке алынады. ҚҚС бюджетке төленеді (гр 6 х гр 8).
Дайындау Сатып алу құны өзіндік құнға жата
шы кәсін - орын ды
2817,2 3319,3 3919,9
Астықтың жалпы түсімі 2009 жылы 3919,9 мың тоннаны құрады, немесе
2008 жылға қарағанда 118,1%-ға өсті.
Кесте 2
Егіс көлемінің динамикасы (мың.га) [10,9].
2007ж. 2008ж. 2009ж.
3606 3601,2 3681,4
Алаңдардың 2007 жылы 3606 мың. га, 2008 жылы 3601.2 мың.га және 2009
жылы 3683,2 мың.га немесе 105.3%, 99,9%, 102,2%-ға сәйкес өсті..
Өнеркәсіптік комплекстің құрамына тау – кен өнеркәсібі, өнімдерді
өндеу өнеркәсібі, электртоктары және газ-су кіреді.
Өнеркәсіптік өндірісте тау – кен өндірісі 9,3 %, газ және су 12,6 %,
өндеу өндірісі 78,1% негізгі үлес салмақты алады.
Кесте 3
Бағаға әсер еткен өнімдердің үлесі (млн.тенге) [10,9].
2007ж. 2008ж. 2009ж.
49367,3 67525,1 91073,1
Кесте 4
Экономиканың өсіміне әсер еткен мемлекеттің бюджетіне түскен салық
түсімінің динамикасы (%)[10,9].
2007ж. 2008ж. 2009ж.
16,5 16,6 19,0
Алматы облысы Салық Департаментінің 2009 жылдық есебі бойынша бюджетке
салық түсіміне төмендегі нақты факторлардың әсері.
Сурет - 2 Алматы облысы Салық Департаментінің 2009 жылдық есебі
бойынша бюджетке салық түсіміне төмендегі нақты факторлардың әсері
Салық түсімінің өсімі 2007 жылы 2006 жылға қарағанда 109,8%-ды, 2006
жылы 2007 жылға қарағанда 121,8%, 2007 жылы 2008 жылға қарағанда 113,3%,
2008 жылы 2007 жылға қарағанда 120,7%-ды және 2009 жылы 2008 жылға
қарағанда 146,6%-ды құрады.
Төмендегі кестеде экономикалық дамудың деңгейіне ауылшаруашылық
өнімдері көрсетілген.
Кесте 5
Экономикалық дамудың деңгейі [11,54].
Атаулар Өлшем 2008ж. 2009ж. Ауытқу %
бірлік
Ауылшаруашылық өнімдердің млн.тенге65851,8 91073,1 138,3
көлемі
Салық түсімі млн.тенге21487417 32327795 150,4
Инфляция деңгейі % 108,3 107,2 -1,1
Ауылшаруашылық өнімдердің % 118,5 138,3 19,8
физикалық индексінің көлемі
Тауар айналымы млн.тенге21934 25114,5 114,5
Ауылшаруашылық өнімдердің 138,3 %-ға өсу көлеміне байланысты, 11 ай
мемлекет бюджетке түскен салық көлемі 150,4%- ды құрады.
2.2 Алматы облысы Салық Департементінің 2006-2009 ж.ж қызметінің
нәтижесін талдау
Алматы облысы Салық Департементінің 2006 – 2009 жылдар аралығындағы
қызметінің нәтижесін келесі кестеден көруге болады.
Кесте 6
2008-2009 жылдар аралығындағы экономика саласындағы қызметтерге салық
салу коэффициентін талдау [12,89].
01.12.2008жыл 01.12.2009жыл өсу қарқыны %
Атаулар
Салықтың Салықтың
түсімі Көлемі КНН % түсімі
Астықтың жалпыМың тонна 3319,3 3919,9 118,1
түсімі
Салық түсімі млн.тенге 1289,2 2230,6 173,0
Өсімдік млн.тенге,38,8 56,9 146,5
саласына салық1 мың
салу тоннаға
коэффициенті
Алаңды тазалаутыс.га 3476,7 3608,5 103,8
Орташа астық 1 цга 9,5 11,1 116,8
жинау
Берілген ауылшаруашылық өндірісте 2008 жылмен салыстырғанда салықтық
түсімі 2009 жылы 3919,9 мың тоннаны, орта есеппен 18%-ға өсті.
Сонымен қатар, салық салымының келіп түсуінің ұлғаюына 2007 жыл
қарызының төленуі әсер етті (ТОО Агро орталық Астана кәсіпорындарымен
16 331,4 мың теңге сомасына).
Жалтыр элеваторы АҚ бойынша 15 139 мың теңге (2008 жылы 21 267 мың
теңгеге, 2009 жылы 36 406 мың теңгеге), ТОО Богви 58 142 мың теңге (2008
жылы 7750 мың теңге, 2009 жылы 65 892 мың теңге, сонымен бірге сатылған жер
учаскелерінен 41 667 мың теңге), ТОО Викторовское 142 мың теңге (2008
жылы 9 486 мың теңге, 2009 жылы 9 628 мың теңге) және т.б., яғни сақтауға
қабылданған бидай көлемінің ұлғаюы есебінде сауданың да ұлғаюымен
ескерілген.
Салық салымы есебінде 01.12.2009 жылы 1 058 ауыл шаруашылық тауар
өндірушілердің заңды тұлғалары бар немесе өткен жылмен салыстырғанда 17 %,
сонымен бірге потент бойынша 9 % - ға (2008 жылы 494 мың тенге, 2009 жылы
485 мың тенге) төмендеді. Осыған байланысты салық салымының келіп түсуі 21
% - ға, (2008 жылы 1 022 млн. теңгеге, 2009 жылы 1 234 млн. теңгеге),
сонымен бірге потент бойынша 20 % - ға (2008 жылы 688 млн. теңгеге, 2009
жылы 822,4 млн. теңгеге) ұлғайды.
Шаруа қожалығы.
Салық аслымы мен алымы есебінде 01.12.2009 жылы 5 562 мың
шаруақожалығы, сонымен бірге 4 082 мың біріккен жер салығын төлеушілер
болып табылады. Олардың жалпы көлемі 225 салық төлеушілерге немесе 4,2 % -
ға (2008 жылы 5 337 мың тенге, 2009 жылы 5562 мың тенге) өсті; біріккен жер
салығын төлеушілер көлемі 84 немесе 2,1 % - ға (2008 жылы 3998 мың тенге,
2009 жылы 4082 мың тенге) ұлғайды.
Келіп түскен біріккен жер салығы салымының нәтижесі 01.01.2009 жылда
келіп түскен біріккен жер салық салымы өткен жылдың үйлескен кезеңімен
салыстырғанда 0,6 % - ға (2008 жылы 34 242 мың теңге, 2009 жылы 34 047 мың
теңге) төмендеді. Бұл төмендеудің мәселесі жер учаскілердің 22,4 % - ға
(01.07.2008 жылы 34 087 млн. теңге, 2009 жылы 34 087 млн. теңге) бағалау
құнының төмендеуі болып табылады.
Экономикалық қызмет түрлері бойынша салықтар салымы мен төлемдердің
келіп түсуінің құрылымы келесі суретте көрсетілген.
Сурет – 3 Экономикалық қызмет түрлері бойынша салықтар салымы мен
төлемдердің келіп түсуі
Суреттің мәліметтеріне сәйкес жалпы бюджетке келіп түскен салықтардың
салымы мен төлемдердің негізгі үлесінде өнеркәсіп 25,0 % (8 437 555 мың
теңге), сауда 18,2 % (6 142 281 мың теңге), транспорт және байланыс 8,6 %
(2 909 502 мың теңге), энергия, газ және су өндірісі 6,0 % (2 036 651 мың
теңге), байланыс 2,1 % (711 212 мың теңге) және т.б. 25,7 % (8 678 000 мың
теңге) орын алады.
Өнеркәсіп:
Өнеркәсіп комплексі (жинағы) өнеркәсіпті өңдейтін тау – кен өндірісі
және газ, су және электроэнергияны үйлестіретін өндірістік кәсіпорындарымен
ұсынылған.
Өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінің негізгі үлесінде өңделетін
өнеркәсіп (78,1%), газ, су және электроэнергияны үйлестіру өндірісі (12,6
%), тау-кен өндіріс өнеркәсібі (9,3 %) орын алады.
Осы жылдың қаңтар – қараша айларында аралық және соңғы қолдану өнімін
шығарып өңдейтін өнеркәсіпте 71 144,5 млн. Теңгеге өнім (тауар, қызмет)
өңделді, яғни 2009 жылға қарағанда 1,3 есе деңгейі жоғары.
Ағымдағы жылдың қаңтар – қараша айларында ағаш және ағаш өнімдері (2009
жылдың қаңтар – қараша айларында 3,2 %), тоқыма және тігін өнеркәсібі (2009
жылдың қаңтар – қараша айларында 1,7 %), басқа да метал емес минералды өнім
өндірісі (16,3 %), қағаз жасанды талшық өнеркәсібінде және баспа жұмысында
(25 %), машина құрылысы (27,4 %). Сонымен бірге 2008 жылдың қаңтар – қараша
айларында химиялық өнеркәсіпте (2008 жылдың қаңтар – қараша айларында 73,8
%), азық – түлік өнімдері мен сусын және темекі өндірісінде (92,0 %).
Өндірістік өнеркәсіпте азық – түлік өнімдерімен сусындар өндірісіне
16,8 % - дан келеді, ал жеке көлем индексі 2007 жылдың қаңтар – қараша
айларына қарағанда 2009 жылдың қаңтар – қараша айларында 92,0 % құрады.
2009 жылдың қаңтар – қараша айларында 11 922,3 млн. теңге сомасына ауыл
шаруашылық өнімі өндірілді. Сонымен қатар, сары май (2008 жылдың қаңтар –
қараша айларында 67,1 %), макарондар (82,0 %), нан (95,2 %), сүт (99,0 %)
азық – түлік өнімдері сияқты тауарларының шығарылуы төмендеді.
Өндірістік өнеркәсіпте негізгі төлеуші – ТОО Кокшетау Минводы болып
табылады - салық салымының келіп түсуі өткен жылмен салыстыру бойынша 2
есеге (2008 жылы 644 млн. теңге, 2009 жылы 1272,1 млн теңге) және спірт
затының акциздері бойынша салық салымының келіп түсуі өткен жылмен
салыстырғанда өнім сауда көлемінің 42,4411 мың теңгеге (2008 жылы 907 006
мың теңге, 2009 жылы 9 494 461 мың теңге) ұлғаюына байланысты, сонымен
қатар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылдың 15 қазанындағы № 10
Қаулысына сәйкес ұлғаю есебінде салықтар салымы ұлғайды.
Таукен өндіретін өнеркәсібіндегі өнеркәсіптік өндірісінің көлемі 2007
жылдың 11 айында 8 433 млн. теңгені құрады, 2008 жылы қаңтар – қараша
айларында табылған темір рудасы 1,3 есеге (П-О Өркен - Атансор, ТОО
Өркен), тас құм 1,3 есеге, табиғи құм – 1,6 есеге, яғни 2009 жылдың
қаңтар – қараша айларында 3 есеге жоғарлады.
Салық салымдарының келіп түсуі 67,2 % - ға немесе 423,3 млн. теңгеге,
сонымен бірге Қазақалтын АҚ бойынша 484 млн. теңгеге (2007 жылы 24 млн.
теңгеге, 2009 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz