Әлеуметтік сақтандыру қорлары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
7
1 ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ 7
ТЕОРИЯЛЫҚ 15
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 23
1.1 Әлеуметтік сақтандыру түсінігі, қызметі, рөлі мен
міндеттері ... ... ... .
1.2 Әлеуметтік сақтандыру механизмінің негіздері, 30
формалары ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасындағы міндетті әлеуметтік сақтандыру 30
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 37
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сақтандырудың 48
нормативтік-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
... ... . 55
2.2 Қазақстан Республикасында әлеуметтік сақтандырудың ағымдық 60
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясат үлгісінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2 Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
КІРІСПЕ
Сақтандыру қызметінің мақсаты әртүрлі апаттардың, күтпеген жағымсыз
құбылыстардың нәтижесінде сақтанушыға тиген зияндар мен залалдарды өтеу
жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау болып табылады.
Сақтандыру нарығы осы сақтандыру қызметінің тауар ретінде айналатын орны
болады, мұнда сақтандыру қорының қалыптасу және қолдану қатынастары еркін
бәсекелестік пен дербес таңдау бастамалары негізінде өрлейді.
Сақтандыру нарықтық экономикананың үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және
теңгерлігін қамтамасыз етудің қаржылық механизмі ретінде қоғамдық ұдайы
өндірісінің макроэкономикалық пропорцияларының оңтайлауына жағдай жасайды.
Кәсіпорындар мен халықты тәуекелдерден қорғануын қамтитын, ірі табиғатты
немесе техногенді апаттар кезінде одан жақсы таптырмас қаражат көзіне
айналар сақтандыру жүйесі өз қатысушыларына көптеген жағымды әсер
көрсетуде. Сақтандыру секторы (әсіресе өмірді ұзақ мерзімді сақтандыру)
ұзын ақша көзі ретінде тұрақты инвестициялық сипаты арқылы ұлттық
экономикаға циклдік тербелістерде бір қалыпты, жоғары экономикалық өсу
қарқынын ұстауға мүмкіндік береді. Сондықтан дамыған елдерде сақтандыру
әжептеуір даму деңгейімен, әсіресе өмірді жинақтаушы сақтандырудың
маңыздылығының көтеріңкі деңгеймен сипатталады
Әлемдік даму аренасына қадам басқан кез келген мемлекет өз қоғамының
мүшелерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып, жаңа биік белестерге
қадам басуға әрекет жасайды. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып
табылатын көптеген әлем мемлекеттері үшін әлеуметтік саясаттың айқын басым
бағыттарын анықтап, салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік
қорғаудың өзіндік моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе
болып отыр. Әлеуметтік саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет
ең алдымен негізгі халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға
бағыттайды. Демек, тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі
топтарына, таптарына, әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін
топтарын әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етеді. Әлеуметтік саясат ұғымын
теориялық-методологиялық талдау бұл саланың ғылыми негіздемесін
орнықтырады. Ал әлеуметтік саясаттың негізі әлеуметтік қорғаудан бастау
алса, әлемнің көптеген мемлекеттерінде халықты әлеуметтік қорғаудың
модельдері қалыптасып үлгерді. Осы тұста Қазақстан Республикасының
әлеуметтік қорғау жүйесінің әлем елдерінің озық тәжірбиесі негізінде
өзіндік моделін жасап келеді. Десек те, қоғам түрленіп, нарық құбылып
өзгерген сайын Қазақстанның да басқа мемлекеттер сияқты әлеуметтік саясатын
жетілдіріп отыруы заңды құбылыс болып табылады. Әлеуметтік мемлекеттің
қалыптасуы мен дамуы азаматтық қоғам, демократия, гумманизм, құқықтық
мелекет, еркіндік пен теңдік мәселелерімен тығыз байланысты.
Қазақтан Республикасындағы қазіргі жағдайдағы сақтандыру нарығын
динамикалық түрде жаңа қалыптасып келе жатқан, енді ғана қомақты қор
жинауға бет алған жүйе ретінде сипаттауға болады. Сақтандыру қызметтері екі
жақты түп негізіне ие, яғни олар бір уақытта тұтынушылық та, қаржылықта
қызметтері болып келеді. Ұсынылатын сақтандыру қызметінің мақсаты клиенттің
талаптарын қанағаттандыруға бағытталған. Сақтандыру қажеттілігінің оң
қабылдауының қоғамдағы болмауы, ықтимал тұтынушылардың негізгі көпшілігінің
төмен төлем қабілеттілігі, сақтандыру қорғанысының әлі де буынының
бекімеуі, жеткілікті сақтандыру қорының қалыптаспауы нарықтағы жұмыс
істейтін сақтандыру компаниялары алдында өз жұмысының нәтижелілігін тұрақты
жоғарылату, компания қызметінің барлық жақтарын жетілдіру мақсатын қатаң
жағдайларға қояды. Сақтандыру компанияларынының жұмысының нәтижелілігін
жоғарылатудың негізгі бағыттары болып табылатындар: клиенттің талаптарын
барынша жоғары дәрежеде ескеру, жаңа сақтандыру өнімдерін өңдеу және
нарыққа шығару, сақтандыру өнімдердің сату жүйесін жетілдіру, сақтандыру
маркетингі жүйесін жетілдіру.
Олар экономика жағдайына, еңбек нарығына, қоғамның демографиялық даму
шарттарына т.б. факторларға байланысты болады. Мысалы, экономиканың
құрылымдық қайта құрылуы, халықтың табысындағы дифференциацияның өсуі, ұзақ
мерзімді демографиялық өзгерістер, халықтың өмір сүру ұзақтығының өсуі –
осы және басқа да бірқатар мәселелер әлеуметтік сақтандыру институттарының
экономикалық, құқықтық және ұйымдастыру тетіктерін одан әрі жаңартуды қажет
етуі мүмкін.
Осының бәрі әлеуметтік қорғау мемлекеттің монополиясы болуды тоқтатып
және көпсубьектілі сипат ала бастағанын көрсетіп отыр. Оның субьектілері
мемлекеттен басқа (Үкімет және жергілікті атқарушы органдар) жұмыс
берушілер, қызметкерлердің өздері, қоғамдық ұйымдар, бюджеттен тыс
мекемелер мен бірлестіктер, қайырымдылық қорлары, коммерциялық ұйымдар –
демеушілер, жекелеген меценаттар.
Әлеуметтік қорғау – бұл мемлекеттің қамқорлығы деп ойлау, бүгінгі
шындыққа жауап бермейді. Сонымен қатар ол тек қана жұмысшылар мен жұмыс
берушілердің және мемлекеттің бірігіп күш салуының арқасында ғана тиімді
болуы мүмкін.
Қазақстандағы әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі мақсат-
міндеттері экономикалық өсуді қолдаудың элементтерін: әлеуметтік қатер
туған жағдайда қосымша қорғауды ұсынады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен тарихи қысқа мерзім ішінде нарықтық
қоғамдық қатынастарға тең болатын өз өмірінің жағдайын қалыптастыруға
деген әр бір адамның жауапкершілік деңгейінің артуына септігін тигізетін
халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік жүйесі қалыптасуда.
Қазақстан ТМД елдері ішінде құрамына жаңа туған баладан бастап жасы
ұлғайға адамға дейін қамтитын еліміздегі халықты әлеуметтік қорғаудың көп
деңгейлі жүйесіне жоспарлы түрде көшуді бірінші болып бастады. Халықты
әлеуметтік қорғау жүйесі жұмыс істейтін халықтың, қарттардың, аз қамтылған
отбасылардың, мүгедектердің алдында жауаптылықты сезінетін ынтымақтастық
жүйесінің элементтерін құрайды. Еліміздегі жұмыспен қамтылған халық
өздеріне лайықты кәрілікті қамтамасыз ететін жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
де қатысады. Еңбек ету қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу, жұмысынан
айрылу қатерлерінен, бала тууына байланысты және ол бір жасқа толғанша
уақытша табысынан айрылу жағдайын сақтандыру Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қоры АҚ (бұдан әрі – Қор) қаржысынан жүргізіледі.
Қоғамдағы әлеуметтік топтар мен барлық қазақстандықтардың әлеуметтік
жағдайын үнемі жақсартып отыру мемлекеттік саясаттың алға қойған
мақсаттарының бірі және ол ел Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына
арнайтын Жолдауында да ерекше атап көрсетіледі. Дипломдық жұмыстың
өзектілігі осымен айқындалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты халықты әлеуметтік қорғаудағы сақтандырудын
маңыздылығын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілуі тиіс:
- әлеуметтік сақтандырудың теориялық аспектілерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасы сақтандыру әлеуметтік сақтандыру жүйесін зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сақтандырудың жағдайын талдау;
- әлеуметтік сақтандыру бойынша қызметті реттейтін заңнаманы қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сақтандыру қызметін болашақта
жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
сақтандырудың жағдайы табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сақтандырумен
байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде қарастырылатын мәселелер
бойынша шетел және басты қазақстандық ғалым-экономисттердің ғылыми
еңбектері пайдаланылды, тәжірибелік аспектілерін ашып көрсету үшін ҚР
заңнамалық және нормативті актілері, Қаржылық нарықты және қаржылық
ұйымдарды реттеу және қадағалау бойынша Агенттігінің, ҚР Ұлттық Банкінің
статистикалық мәліметтері қолданылды.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Әлеуметтік сақтандыру түсінігі, қызметі, рөлі мен міндеттері
Қоғамның дамуының объективті факторларының бірі, бұл өздерінің белгілі
себеппен қоғамдық жұмысқа қатыспайтын, және өз күнін еңбекақы арқылы көре
алмайтын тұлғаларды материалды қамтамасыз ету қажеттілігі болып табылады.
Еңбекке қабілетсіз немесе түрлі себептермен оны іске асыра алмайтын қоғам
мүшелерін асырауға құрылған валдық өнімнің қоғам, арнайы мұндай мақсаттарға
бағытталған бөлігі қолданылады. Тауарлы-ақшалы қатынастарды жүйелеу
шартында, бұл қоғамдық өнімнің бөлігі белгілі ақша қорларының құрылуы мен
қолдануы арқылы қолданылады.
Берілген тұлғаларды материалдық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттары қоры қатынастар жүйесі арқылы құрылып шығындалады, және бұл
әлеуметтік сақтандыру болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйе секілді мемлекет арқылы реттеледі,
капитализм кезінде құрылып, оның дамуының объективті талаптары мен
қажеттіліктерін көрсетеді. Кейіндегі әлеуметтік сақтандырудың орны мен рөлі
мәнді түрде өседі, бұл деген талап етілетін қызмет көрсетулердің саны мен
сапасының көбеюін және олардың құнының өсуімен байланысты мемлекеттің
әлеуметтік қызмет шегінің кеңеюін білдіреді.
Әлеуметтік-саясаттық аспектіде әлеуметтік сақтандыру қартайған кездегі,
ауырған жағдайда, толық немесе бөлшекті еңбек қабілеттілігін жоғалтқан
жағдайда немесе туғаннан болмауы, асыраушыдан айырылып қалған жағдайда,
жұмыссыздық кезіндегі материалдық қамтамасыздығына азаматтардың
конституциялық құқығын іске асыру тәсілін ұсынады. Алынатын қаражаттар
мөлшері еңбек стажының көптігіне, еңбек төлеміне, еңбек қабілеттілігін
жоғалту дәрежесі мен мүгедеттілігіне байланысты болады және әрекет ететін
заңдылықпен реттеледі.
Әлеуметтік сақтандыру ұйымы келесі негізгі қағидаларға сүйенеді.
Әлеуметтік сақтандыру бойынша азаматтарды бүкіл жалпы қамтамасыз ету,
сонымен қатар, бөлігінің көбі кәсіпорын, ұйымдар мен мемлекеттің
қаражаттарынан болып, жалпы тұлғалардың, еңбек коллективтерінің және жалпы
қоғамның талаптары әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын қолдану кезіндегі
келісулері, ақырғыларды еңбекшілер ұйымы арқылы бақылау. Әлеуметтік
сақтандыру өзін өзі басқарудың баствмасынан құрылады, басқа қоғамдық
ұйымдардың сәйкес мақсаттық қорларын құру мен қолдануындағы професионалдық
одағының белсенді рөлін болжайды.
Әлеуметтік сақтандырудың маңызды мақсаты еңбек ресурстарын өндіру үшін
қажетті жағдайларды құру болып табылады.
Біріншіден, әлеуметтік сақтандыру қорынан ұсынылған материалдың
қамтамасыздығы, медициналық қызмет көрсету қоғамның еңбекке қабілетсіз
мүшелеріне еңбек қабілеттілігін қайта құруына көмектеседі және оларды түрлі
саладағы және халықтық шаруашылығындағы сферасындағы белсенді қызметіне
оралуына көмектеседі. Мүгедекті тіркеу, оларға қоғамды пайдалы жұмыспен
айналысуға мүмкіндік туғызуы сол сияқты жұмыспен қамтылуды қамтамасыз
етеді, мемлекеттің сәйкес әлеуметтік бағдарламаларын қаржыландыру көздеріне
деген жүктемесін жеңілдетеді. Зейнеттік қамтамассыздандыру келесі түрде
құрылады, бұл деген, зейнеттік жастағы тұлғалар арқылы қатысты түрде еңбек
ресурстарының кеңейтіліне қол жеткізу, кңбекке қабілетті азаматтардың
ұрпақтарының ауысымға келуі, оны нақты салалар бойынша территориялар,
экономика сферасы бойынша орналастыру.
Екіншіден, әлеуметтік сақтандыру қаражаттары арқылы уақытша жұмыссыз
қалған тұлғалар өмір сүреді, сол сияқты олардың қайта оқытулары мен қайда
мамандану іске асырылады. Нарықтық экономика шегінде дамып келе жатқан
ғылыми технологиялық революция нәтижесінде, уақытша жұмыссыз тұлғалардың
ақшалай төлемдері үнемі жоғарлатып отыруын талап етеді, және олардың
материалдық көмегімен жұмысқа орналастыру бойынша әлеуметтік
бағдарламаларын кеңейту. Берілген әлеуметтік сақтандыру облысы қазіргі
уақытта еңбек ресурстарын өндіру процессін іске асырудағы ең негізгі шарты
ретінде көрініс табады.
Сонымен қатар әлеуметтік сақтандыру бұл адам индивидуум және жеке
тұлға ретінде өмір сүретін әлеуметтік сферадағы мемлекет саясатының мәнді
бөлігі. Әлеуметтік сақтандырудың негізделген жүйесі – қоғамдағы әлеуметтік
әділеттілігінің қамтамасыздығының, саясаттың тұрақтылықты құру мен ұстап
тұрудың бастапқы белгілерінің бірі.
Сол сияқты, әлеуметтік сақтандыру арқылы қоғам келесі мәселелерді
шешеді:
Еңбекке қабілетсіз және жұмыс процессіне қатыспайтын тұлғаларды асыраумен
байланысты шығындарды жабуға пайдаланатын ақшалай қорлары құрылады;
Еңбек ресурстарының қажетті құрылысы мен санын қамтамасыз етеді, және сол
сияқты қоғам дамуының белгілі сатысындағы объективті қажеттіліктерге сәйкес
оларды орналастыру;
Қоғамның жұмыс істейтін және жұмыс істейтін және жұмыс істемейтіндердің
материалдық қамтамасыздығындағы деңгейлерінің арасындағы айырмашылықты
қысқарту;
Жұмыс процессіне қатыспайтын, тұрғын елдерінің түрлі әлеуметтік топтарының
өмірлік деңгейін түзетуде қол жеткізу;
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі 2 бөліктен тұрады: біріншісі жұмысшылардың
еңбекке қабілеттілігін қайта құрып және сақтауды қамтамасыз етуге арналған,
сонын ішінде, денсаулық сақтау іс шараларын жүргізу; екіншісі еңбек
қабілеттілігін жоғалтқан немесе мүлдем болмаған тұлғаларды материалды
қамтамасыз етуіне кепілдік береді. Әлеуметтік сақтандырудың белгілі
бөліктерінің материалды негізі ретінде сәйкес белгілі бағытта қолданылатын
ақша қорлары әрекет етеді.
Әлеуметтік сақтандыру қорының құрылу мен қолдану процессінің іске
асырылуы кеңейтілген қайта өндірістік объективті заңдарының талаптарына
сәйкес орындалады. Дәл осы объективті заңдар тұлғалар қажеттіліктерін
қаржыландыру үшін қорларды құруды талап етеді, нақты төлемдер мен
жеңілдіктерді қарамастырады. Құндылық заңының әрекет етуі білім алудың ақша
формасы мен қордың зейнетақы, жәрдемақы, төлемдер, мақсатты қаржыландыру
шығындарын түсіндіреді, экономиканы мемелекеттік реттеу қажеттілігі жалпы
мемлекеттік көлемдегі қордың мәнді бөлігінің орталықтандырылуын анықтайды,
қабылданған нормативті құжаттарға сәйкес олардың жүйеленуі орындалады.
Әлеуметтік сақтандыру қорын құру мен қолдану бойынша қатынасы қаржының
органикалық бөлігі болып табылады және ұлттық табысты таратуда қатысып,
еңбекке қатыспайтын, еңбекке қабілетсіз тұлғалардың қажеттіліктерін
қаржыландыру үшін арналған, олардың бөлігі бірігіп тұтыну қорларындағы
мақсаттық ақша қорларына бөлінеді. Қатынастар субъектілері: мемлекет,
кәсіпорын және әртүрлі меншік формаларының ұйымдары, жұмысшылардың
профессионалды одағы, тұрғындар.
Сол уақытта бұл реттемелі қатынастар әлеуметтік сақтандырудың жүйелі
мәнәін көрсететін спецификалық қырларға ие.
Біріншіден, әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы мен қолдануы бойынша
қатынастары бойынша, ұлттық табыстың сәйкес бөлігі іске асырылады, яғни
нақты пайдаға айналады.
Екіншіден, қаржының басқа аудандарына қарағанда әлеуметтік сақтандыруда
алғашқы және екінші орналастыру шегі қатаң бақыланады. Алғашқы тарату
қорлардың ұйымдар, кәсіпорындар табысынан арнайы алымдарынан құрылған
қорлар фазасы үшін мінезді болып табылады. Мемлекеттік бюджет қаражатын
тарту, келесі әлеуметтік сақтандыру қорларының шығындары қайта тарату
облысына жатады.
Үшіншіден, берілген қаржылық қатынастар сферасы мемлекет арқылы
белсенді реттеледі. Орталықтанған қорлар тізімі, олардың мәні, қолдану
ауданы, құрылу көздері мен шығындану бағыттары мемлекеттік актілермен
анықталады, және әрекет етуі түрлі меншік формаларына таратылады. Сонымен
қатар, әлеуметтік сақтандыру қорының жүйеленуі қоғамдық ұйымдардың белсенді
қатысуымен орындалады: професссионалды одақтар, кооперативтілердің кеңесі,
акционерлі ұйымдарының, қоғамдық органдар.
Төртіншіден, әлеуметтік сақтандыру қорлары сақтандыру әдісімен
құрылады, яғни, кәсіпорындар, ұйымдар, мекеме және азаматтардың сақтандыру
кепілдіктері арқылы. Қорлар белгілі жағдай туу жағдайына құрылған: ауру,
кездейсоқ жағдай жұмыстан айырылу және тағы басқа, асылардың нәтижесінде
адам еңбек процессінде уақытша немесе тұрақты уақыт бойы қатыспайды.
Сол сияқты, қаржылық категория секілді әлеуметтік сақтандыру қоғамдық
еңбекке қатыспайтын тұлғаларды асырауға арналған қорларды құру мен қолдану
мақсатымен ұлттық табысты тарату мен қайта таратумен бойынша ақша
қаражаттар бөлігін өкілдік етеді.
Әлеуметтік сақтандыру қаражаттары түрлі пішінде шығындалады, адамның
еңбекке қатыспау себептеріне сәйкес, және халықтың әлеуметік статусының
ерекшеліктеріне назар аударылады.Мемлекеттік әлеуеттік сақтандыру –
объективті қажеттілік. Белгілі бір даму кезеңінде қоғам қандай да бір
себептермен жұмыс істей алмайтын және соның салдарынан еңбекақысы жоқ
тұлғаларды өз қорғауына алады.
Әлеуметтік сақтандырудың негізделген жүйесі – бұл әлеуметтік
әділеттілікті қатамасыз ету мен саяси тұрақтылықты қалыптастырудағы
алғышарттардың бірі болып табылады.
Әлеуеттік сақтандырудың міндеттеріне келесілер жатады: еңбекке қабілеті
жоқ немесе еңбек үдерісіне қатыспайтын тұлғаларды асыраумен байланысты
шығындарды жабатын ақша қорларын қалыптастыру; еңбек ететін және еңбек
етпейтін қоғам мүшелерінің материалдық қамтамасыз етілу деңгейі арасындағы
ара қашықтықты азайту[1].
Әлеуметтік сақтандырудың ерекше маңыздылығын және оның қоғамдық
үдерістерге әсерін ескере отырып, көптеген елдерде мемлекет бірлік қорларда
ресурстарды едәуір шоғырладыруға мүмкіндік беретін және ол арқылы ел
тұрғындарына сенімді әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ететін міндетті
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жүйесін құрады.
Нарықтық экономикаға көшу толық қаржы жүйесінің жаңалануымен сәйкес
жүреді. Бұл ең алдымен орталық буыны – бюджетке қатысты. Бюджеттен
бюджеттен тыс қорлар бөліне бастады, олардың ішіндегі ең маңыздыларының
бірі әлеуметтік қорлар болды[2].
Міндетті әлеуметтік сақтандыру — азаматтарды еңбек ету қабілетін
жоғалтуына немесе жұмысынан айрылуына, сондай-ақ асыраушысынан айрылуына
байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі. Алайда бұл
екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты
және еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістерімен қаланған.
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс-
әрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің, атап
айтқанда, оның құрамдастарының бірінің — жұмыс күшінің ұдайы
толықтырылуының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін
қаражат шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлем ақыларды индексациялап
отыру қажеттігін тудырды.
Мыналар міндетті әлеуметтік сақтандырудың нсгізгі қағидаттары болып
табылады:
- Қазақстан Рсспубликасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы
заңнамасын сақтау мен орындаудың жалпыға бірдейлігі;
- әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын шараларға
мемлекеттің кепілдік беруі;
- міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндеттілігі;
- заңға сәйксс әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік төлемдерге
пайдалану;
- әлеуметтік төлемнің көзделген шарттар бойынша міндеттілігі;
- әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;
- міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік
органдардың қызметіндегі жариялылық.
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
1. Ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істсйтін ұрпақ
жұмыс істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал өз кезегінде,
еңбекке жарамдылықтан айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне
кірген жаңа ұрпақ ауыстырады. Бұл қағидатқа негізделген жүйе
Қазақстанда 1998 жылға дейін
қолданылды;
2. Әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың
дербес аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеті
кезінде төлемақылардың мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген
кезіндегі салған сомасына байланысты болады. Бұл қағидаттың іс-
әрекетіне негізделген жүйе Қазақстандағы
зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстаңда 1998 жылға дейін
қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
- зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
- әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті
зенетақы жарналарының топтастырылуы;
- жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың
жұмыспен толық қамтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау,
зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында
тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік
санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналарды төлеудің
базалық көрсеткіштерінің құлдырауынан да, сондай-ак, әлеуметтік қорларға
оларды толық және уақытылы аударып отыруға төлеушілердің мүдделігінің
болмауынан да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарналардың жиналымдығының
төмен деңгейінде көрінетін еді; бұүл зейнеткср мен жәрдемақылар алатындар
алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар
каражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөріс минимумдағы
қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді [3].
Жұмыс істейтін қызметкерлерді қоспағанда, қызметкерлер, Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұратын және табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-
өзі жұмыспен қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандырылуға тиіс.
Қазақстанда міндетті әлеуметтік сақтандыру келесі қорлардан тұрады:
Зейнетақы қорлары;
Әлеуметтік сақтандыру қорлары.
Бұл қорларды қалыптастыру және қолдану барысында өзіндік ерекшеліктер
туындайды.
Мемлекеттік міндетті әлеуметтік сақтандыру - еңбек етуші азаматтарды
болуы мүмкін әр түрлі материалдық және әлеуметтік өзгерістерден сақтандыру
формасында жүзеге асырылатын тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің бір
бөлігі. Міндетті әлеуметтік сақтандыру мемлекет жасайтын құқықтық,
экономикалық және ұйымдастырушылық шаралар жүйесін құрайды. Ол азаматтар
мен еңбек етушілердің материалдық және әлеуметтік жағдайының өзгерісінің
салдарын жоюға немесе минималдауға бағытталған.
Міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі принциптеріне келесілер
жатады [4]:
сақтандыру жарнасы мен сақтандырулық қамтамасыз етудің эквиваленттілігі
негізінде ұсталатын міндетті әлеуеттік сақтандырудың тұрақтылығы;
әлеуметтік сақтандырудың жалпы міндеттілік сипаты, сақтандырылған
тұлғалардың сақтандыру кепілдемесін жүзеге асыруға мүмкіндігі;
сақтандырушының қаржылық жағдайына тәуелсіз міндетті әлеуметтік
сақтандыру бойынша міндеттемелердің орындалуы мен сақтандырылған
тұлғалардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік кепілдігі;
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін мемлекеттік реттеу;
міндетті әлеуметтік сақтандыру субъектілерінің міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесін басқару органдарына қатысу паритеттігі;
сақтанушылардың сақтану жарналарын бюджетке міндетті түрде төлеуі;
міндетті әлеуметтік сақтандыру құралдарының мақсатты қолданылуы үшін
жауапкершілік;
қоғамдық бақылау мен қадағалауды қатамасыз ету;
міндетті әлеуметтік сақтандырудың қаржы жүйесінің автономдылығы.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру субъектілері болып келесілер табылады:
сақтанушылар - жұмыс берушілер, сақтандырушылар, сақтандырылған тұлғалар.
Сақтанушылар – міндетті төлем болып табылатын сақтандыру жарналарын
төлеуге тиісті кез - келген ұйымдық – құқықтық формасында құрылған ұйымдар
және заңда көрсетілген басқа да тұлғалар. Сонымен қатар, сақтандыру
жарнасын төлеуге міндетті атқарушы және жергілікті билік органдары
сақтанушы болуы мүмкін.
Сақтандырушылар – міндетті әлеуметтік сақтандыру бойынша сақтандыру
жағдайы туындағанда сақтандырылған тұлғалардың құқығын қамтамасыз ету үшін
құрылған коммерциялық емес ұйымдар.
Сақтандырылған тұлғалар — Қазақстан Республикасының азаматтары, сонымен
қатар өзін жұмыспен қамтамаcыз ететін және еңбек келісімі арқылы жұмыс
істейтін шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар немесе міндетті
әлеуметтік сақтандыру бойынша қатынастары туындайтын тұрғындардың басқа
категориялары.
Әлеуметтік сақтандыру тәуекелінің келесі түрлері бар:
медициналық көмекті алу қажеттілігі;
уақытша еңбекке қабілетсіздік;
еңбектік жарақаттар мен кәсіби аурулар:
ана болу;
мүгедектік;
қартаю;
асыраушыдан айырылу;
жұмыссыздық;
сақтандырылған тұлғаның өмірден кетуі немесе оның қарауындағы жанұя
мүшелерінің еңбекке қабілетсіздігі.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру бойынша қатынастар келесі жағдайларда
пайда болады:
- сақтанушылар - жұмыс берушілерде — жұмысшымен еңбектік келісімге
отырған сәттен барлық әлеуеттік сақтандырулар бойынша;
сақтандырушыда тіркелген сәттен;
- сақтандырушыда — сақтанушыны тіркеген сәттен;
- сақтандырылған тұлғаларда — жұмыс берушымен еңбектік келісімге
отырған сәттен барлық әлеуеттік сақтандырулар бойынша;
- өзін жұмыспен қамтамасыз ететін тұлғаларда — сақтандыру жарналар
төлеген кезден бастап.
Елімізде міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуіне
байланысты құрылған Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорының (бұдан әрі –
Қор) құрылғанына биыл алты жыл толып отыр.
Нақты бір қызметтерді атқарған ерекше әлеуметтік сақтандыру жүйесі
кеңес уақытында да болған. Алайда ол кейбір сыртқы және формальді
белгілерімен ғана сақтандыру болды, мысалы ол арқылы уақытша еңбекке
жарамсыздығы жөніндегі параққа төленді, өндірістегі бақытсыз жағдайларға,
кәсіби ауруларға немесе басқа да бір жағдайларға байланысты жәрдемақылар
ресімделді. Өзіндік мәні жағынан бұл жүйе әлеуметтік сақтандыру емес
әлеуметтік қамсыздандыру болды. Сақтандыру ол әлеуметтік немесе
коммерциялық болғанына қарамастан маңызды принципке негізделуі қажет, яғни
төленген жарналарға сәйкес болуы керек [5].
Біздің мемлекетіміздің әлеуметтік саясаты елімізде әлеуметтік қорғаудың
мықты жүйесін құруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы
Қазақстан халқына арнаған Жолдауында үшдеңгейлі әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесін қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік реформаның тереңдетілген үш
жылдық бағдарламасы жүзеге асыру басталғанын атап өткен болатын.
Халықты әлеуметтік қорғаудың екінші деңгейі болып табылатын міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесі біздің елімізде 2005 жылдың 1 қаңтарынан
бастап енгізілді және әлеуметтік бағыттағы мемлекеттік шығындардың елеулі
кеңейгенін дәлелдеді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін қаржыландыру
жұмыс берушілер мен өзін-өзі жұмыспен қамтыған тұлғалардың Қорға төлеген
әлеуметтік аударымдарынан тұрады және оларға салық жүктемесінің көбеюін
болдырмау үшін төленетін әлеуметтік аударымдар сомасына әлеуметтік салық
мөлшері төмендетілген.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізу мақсатында құрылған Қор
бірден бір құрылтайшысы және қатысушысы мемлекет болып табылатын
акционерлік қоғам нысанындағы коммерциялық емес ұйым. Қор әлеуметтік
аударымдарды шоғырландырып, әлеуметтік тәуекел туған жағдайға қатысты
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыларға әлеуметтік төлем
төлеуді жүргізеді.
Қазіргі уақытта Қор әлеуметтік тәуекелдің үш түрі бойынша – еңбек ету
қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу және жұмысынан айрылу бойынша
төлем жүргізеді. Осылайша, жұмыс істейтін зейнеткерлерден басқа,
кәсіпорындарда және меншіктің барлық түрлеріндегі ұйымдарда, сонымен қатар
жеке еңбек қызметімен шұғылданатын өзін-өзі жұмыспен қамтыған барлық
тұлғалар, егер олар үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілсе олар еңбек ету
қабілетінен айрылған, асыраушысынан айрылған және жұмысынан айрылған
жағдайда Қордан әлеуметтік төлемдер алуға құқылы.
Сақтандырудың негізгі принципін сақтау мақсатында – төлемдер жарнаға
байланысты болатындықтан әлеуметтік аударымдарды есепке алу жеке әлеуметтік
код негізінде дербес жүргізіледі. Әлеуметтік төлемдер мөлшері міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының қатысу өтіліне және орташа айлық
табысына байланысты болады. Сонымен бірге төлеушілердің әлеуметтік
аударымдарды уақытында және тұрақты төлеуі әлеуметтік төлемдердің мөлшеріне
әсер етеді. Яғни жұмыс беруші заңды қаншалықты орындаса нақты адамға
тағайындалған әлеуметтік төлемнің мөлшері соған байланысты болады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қолданысқа енген кезінен
бастап 2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорынан жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы 44 849 000 мың
теңгені құрады.
- 2009 жыл бойынша Қордан 756 533 алушыға әлеуметтік төлемдер
жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына арналған Жолдауында
қазақстандықтардың өмір сапасын арттыруға ерекше көңіл аударылды. Осылайша
Жолдауда айтылған Президенттің тапсырмасына сәйкес Қордан әйелдердің
жүктілігіне, босануына және бір жасқа дейінгі бала күтіміне әлеуметтік
төлемдер жүргізіледі. Мұндай төлемдерді алуға ол үшін жұмыс беруші
әлеуметтік аударымдар жүргізген, сонымен қатар өзін-өзі жұмыспен қамтыған
өзі үшін әлеуметтік аударымдар төлеген жұмыс істейтін әйелдер құқылы.
Әлеуметтік төлемдердің маңызды бөлігінің Қорға берілуіне байланысты
әйелдердің жүктілігі, босануы және бала туғаннан кейінгі бірінші жылы
барлық қаржылық міндеттемелер Міндетті әлеуметтік сақтандыру Заңымен
кепілдендіріледі, және бұл кейбір жұмыс берушілердің жүкті әйелдерге деген
кемсіту, тежеу сияқты қатынастарынан қорғайды.
Әйелдердің жүктілігі, босануы және аналық кезеңін міндетті әлеуметтік
сақтандыруға енгізуге байланысты бізге Қордың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету және алушылар алдындағы өз міндеттерімізді орындау
мақсатында әлеуметтік қамсыздандыру бойынша бірқатар заңнамалық және
нормативті құқықтық актілерге өзгерістер енгізу мәселелерін шешу қажет.
Сонымен қатар қосымша қызметттердің жүктелуіне байланысты Қордың бұдан
әрі қарқынды дамуы үшін бізде жаңа мүмкіндіктер ашылатын болады.
Мемлекеттің ана мен баланы қорғауға бағытталған әлеуметтік саясаты қоғамның
жағдайы мен оның қарқынды дамуының болашағын айқындайды. Бүгін ана мен бала
құқығын қорғай отырып, біз өз болашағымызды қорғаймыз.
2. Әлеуметтік сақтандыру механизмінің негіздері, формалары
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен нарықтық қоғамдық қатынастарға тең
болатын халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік жүйесі қалыптасуда. Өз
өмірінің жағдайын қалыптастыруға деген әрбір адамның жауапкершілік
деңгейінің артуы еліміздегі нарықтық экономиканың ерекшелігі болып
табылады. Қоғамдағы әрбір адамның өзінің өміріне қауіп төндіретін және ол
ондай жағдайды жалғыз өзі түзете алмайтын жағдайлар да болатынын атап өткен
жөн. Осыған байланысты әлеуметтік сақтандыру нарықтық экономика жағдайында
жұмыс істейтін халықты әлеуметтік қатерден әлеуметтік қорғау нысандарын
айқындайды.
Әдетте әлеуметтік қатерлердің мынадай белгілері болады:
Біріншіден, экономикалық. Оған:
- экономикалық дағдарыс, қайта құрылу өндірісті оңтайландыру,
экономикалық қайта құрылу нәтижесінде жұмыс күшін ұсыну мен сұраныстың
сәйкес келмеуі себебінен еңбек ету қабілетінен айрылу қауіпі;
- жұмыс берушілердің қолайлы еңбек жағдайын жасап қауіпсіздік
техникасын қамтамасыз етуге қаражат жұмсауға ынтасыздығының салдарынан
кәсіптік ауру, өндірістік жарақат алуға байланысты еңбек ету қабілетінен
айрылу. Мұндай жағдайларда қатердің себебі қызметкердің өзіне байланысты
болмайды.
Екіншіден, кейбір қатерлер уақытша еңбек ету қабілетінен айрылу және
зейнеттік жасқа жетуіне байланысты жағдайлардың туындауына да тікелей
байланысты.
Материалдық қамтамасыз етілмеу қатерін кәсіптік ауру, өндірістік
жарақат алу мүмкіндігінің туындауы деп те қарастыруға болады. Мұндай
қатерлер жалпы сипат алады. Бірақ оның ерекшелігі бұл қатердің
сақтандырылған барлық халыққа бір мезгілде туындамайтындығы.барлық халыққа
бір мезгілде туындайтын қатерлер де бар, мысалы: инфляция, дефолт және т.б.
Мұндай қатерлер әлеуметтік сақтандырылуға жатпайды. Сонымен қатар
әлеуметтік – экономикалық жағдайлармен тығыз байланысты [6].
Халықты әлеуметтік қорғауда сақтандырудың қажетті және маңызды жүйесін
құру сақтандырылғандарды материалдық қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру
төлемдерінің нақты қызметін анықтау болып табылады.
Өз кезегінде бұл олардың көлемін, нысанын және сақтандыру төлемдерін
төлеудің тәртібін белгілеудің әдістемелік негізін құрайды.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар үшiн төленетін
әлеуметтік аударымдарды есептеу ай сайын жүргiзiледi.
Бұл ретте, әлеуметтік аударымдарды есептеу үшiн ай сайынғы табыс тиiстi
жылға арналған республикалық бюджет туралы заңмен белгіленетiн ең төмен
жалақының он еселенген мөлшерiнен аспайтын мөлшерде алынады.
Жұмыс берушінің қызметкерге кiрiстер түрiнде төленетiн шығыстарын
есептеу, әскери қызметшілердiң, iшкi iстер органдары, Қазақстан
Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң Қылмыстық-атқару жүйесi комитетi, қаржы
полициясы және өртке қарсы қызмет органдары қызметкерлерiнiң ақшалай
үлестерiн жұмыс берушiнiң қызметкерлерге кiрiс түрiнде төлейтiн шығыстарына
қоса отырып, Қазақстан Республикасының Салық кодексінде (бұдан әрi - Салық
кодексi) көзделген тәртiппен жүргiзіледi.
Жалдамалы қызметкерлердiң еңбегін пайдаланатын заңды тұлғалардың,
сондай-ақ жеке кәсіпкерлердiң, жеке меншiк нотариустар мен адвокаттардың
шығыстарына қызметкерге ақшалай немесе заттай нысанда төленетін кiрiстер,
оның iшiнде материалдық, әлеуметтiк игіліктер немесе өзге де материалдық
пайда түрiнде алынған кiрiсті қоса алғанда, сондай-ақ бiр жолғы төлемдерден
(еңбекақы төлеу бөлiгiнде) алынған кiрiсi жатады.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес арнайы салық режимiн
қолданатындарды қоспағанда, жеке кәсiпкерлер, сондай-ақ жеке меншік
нотариустар мен адвокаттар үшiн олардың алатын кiрiсi әлеуметтік
аударымдарды есептеу объектiсi болып табылады. Бұл ретте әлеуметтiк
аударымдар есептеу үшiн ай сайынғы кiрiс ең төмен жалақының он еселенген
мөлшерiнен аспайтын мөлшерде алынады.
Салық кодексінiң 144-бабының 1), 3), 10), 11), 15-17), 23), 25), 26),
27), 29), 31-1), 34) тармақшаларымен және 316-бабы 1-тармағының 4-6)
тармақшаларымен белгіленген кiрiстерден Қорға әлеуметтiк аударымдар
төленбейдi.
Осылайша жеке тұлғалардың мынадай табыстарынан әлеуметтік аударымдар
төленбейді:
- мемлекеттік бюджет қаржысынан төленетін жәрдемақылар мен
өтемақылар, атаулы әлеуметтік көмек;
- жеке тұлғаның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды қайтару;
- ұрақты жұмысы жолда өтетiн немесе жүрiп-тұру сипатында болатын не
қызмет көрсететiн учаскелер шегiнде қызмет бабындағы сапарлармен
байланысты жағдайларда;
- экологиялық апат немесе ядролық сынақ полигонындағы ядролық
сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғауға
төленетiн төлемдер;
- көрсетілген медициналық қызметке, бала туған кезде, жерлеу үшін
берілетін төлемдер;
- қызметтік іссапарлар кезінде төленетін өтемақылар;
- қызметкер ұйымымен бiрге басқа жерге жұмысқа ауысқан не көшкен
кездегi жол жүруi, мүлкiн көшiруi, үй-жай жалдауы бойынша құжатпен
расталған шығындардың өтемдерi;
- дала жағдайында геологиялық-барлау, топографиялық-геодезиялық және
iздестiру жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердiң далалық
жабдықталым ақшасы;
- жұмыс берушiнiң қызметкерлердi өздерiнің өндiрiстiк қызметiне
байланысты мамандық бойынша оқытуға және бiлiктiлiгiн арттыруға
бағытталған шығыстары;
- жұмыс берушінің вахталық әдiспен жұмыс iстейтiн адамдарға өндiрiс
объектiсiнде болу кезеңiнде жұмыстарды орындауы мен ауысымаралық
демалысы үшiн жағдай жасай отырып, олардың тұрмыс-тiршiлiгiн
қамтамасыз ету үшiн тұрғын үй жалдауына және белгiленген тәулiкақы
шегiнде тамақтануға арналған шығыстары; қызметкерлердi жұмыс орнына
дейiн және керi қарай жеткiзуге байланысты шығыстар;
- жүктi болғанда және босанғанда берiлетiн әлеуметтiк жәрдемақылар,
сондай-ақ ұл бала немесе қыз бала асырап алған әйелдерге
(еркектерге) берiлетiн әлеуметтiк жәрдемақылар;
- берiлген арнаулы киiмнiң, арнаулы аяқкиiмнiң, басқа да жеке қорғану
және алғашқы медициналық көмек құралдарының, сабынның,
зарарсыздандыру құралдарының, сүт немесе құндылығы соған тең басқа
да емдеу-профилактикаға арналған азық-түлiк өнiмдерiнiң құны;
- он алты жасқа толмаған балалар үшін балалар лагеріне жолдамалардың
құны;
- өз қызметкерлерiн мiндеттi және (немесе) жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша жұмыс берушi төлейтiн сақтандыру сыйлықақыларының
сомалары;
- жұмыс берушінің қызметін тоқтатқан немесе таратылған жағдайда жеке
еңбек шарты бұзылған жағдайда, штат санының қысқаруында немесе
әскери қызметке шақырылғанда берілетін өтемақылар;
- пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін жұмыс берушінің қызметкерге
беретін өтемақысы;
- жинақтаушы зейнетақы қорларына қызметкерлердің міндетті зейнетақы
жарналары Кейбір төлем түрлерінен басқа әлеуметтік салықты есептеу
обьектісі мен әлеуметтік аударымдар обьектісінің арасында
айырмашылық барына назар аударған жөн.
Осылайша әлеуметтік аударымдар табыстың мына түрлерінен ұсталады:
- әскери қызмет міндеттерін атқарған кезде әскери қызметшілерге,
белгіленген тәртіппен арнайы атақ берілген, оны қызметтік
міндеттерін атқаруына байланысты алған ішкі істер органдарының,
қаржы полициясының қылмыстық-атқару жүйесi органдары мен
мекемелерiн және мемлекеттік өртке қарсы қызметтің қызметкерлеріне
берілетін төлемдердің барлық түрі;
- мемлекеттiк бюджет және гранттар қаражаты есебiнен жүзеге
асырылатын қоғамдық жұмыстарды орындауға және кәсiби оқуларға
байланысты төлемдер;
- мемлекеттік бюджет есебінен төленетін біржолғы төлемдер
- стипендия
- қайырымдылық,демеушілік түрінде алынған мүліктердің құнынан
- сақтандыру төлемдерінің сомаларынан,
- мемлекеттен, үкіметтен гранттар қаражаты есебiнен төленетiн
төлемдер;
- мемлекет және халықаралық ұйымдардан
- Қазақстан Республикасының Президентi, Қазақстан Республикасының
Yкiметi белгiлейтiн мемлекеттiк сыйлықақылар, стипендиялар;
- спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделi орындар үшiн
белгiленетiн ақшалай наградалар; еңбекақы түрiндегi төлемдерден
басқа);
Әлеуметтiк аударымдар Қорға Зейнетақы төлеу жөнiндегi мемлекеттiк
орталық (бұдан әрi - Орталық) арқылы есептi айдан кейiнгi айдың 15 күнiнен
кешіктiрмей, олар үшiн аударымдар жүргiзiлетiн, мiндеттi әлеуметтiк
сақтандыру жүйесiне қатысушылардың тiзiмдерiн қосып, өздерiнiң банктік
шоттарынан қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жолымен төлейдi. Банктік
операциялардың жекелеген түрлерін жүргізетін банктен немесе ұйымнан
әлеуметтік аударым сомасының төлем тапсырмасының акцептін алған күн қолма-
қол ақшасыз түрде жүргізілген әлеуметтік аударымдарды банкке төлеушінің
әлеуметтік аударым төлеген күні деп есептеледі.
Төлеушiлердiң әлеуметтiк аударымдарды банкке қолма-қол ақша нысанында
енгiзуi Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртiппен жүзеге
асырылады.
Әлеуметтiк аударымдарды аударуды төлеушілер әр ай үшiн бөлек жүзеге
асырады.
Әлеуметтiк аударымдар жүргiзілетiн әлеуметтік сақтандыру жүйесiне
қатысушылардың тiзiмi әрбiр жеке адам бойынша: әлеуметтік жеке кодын (бұдан
әрi - ӘЖК), тегiн, атын, әкесiнiң атын; туған жылын; әлеуметтік аударым
сомасын; әлеуметтiк аударымдар төленетiн айы мен жылын қамтуы тиiс.
Салық органы төлеушiлерден міндетті әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне
қатысушылардың тiзiмдерiн алған кезде әлеуметтік төлемдер бойынша
қалыптасқан берешектi кейiннен Қорға аудару үшін көрсетiлген тiзiмдердi
қоса бере отырып, төлеушiлердiң банктiк шоттарына инкассалық өкiмдер
бередi.
Төлеушiнiң банктік шотында теңгемен ақша болмаған жағдайда, әлеуметтік
аударымдар бойынша берешекті өндiріп алу салық органдары теңгемен берген
инкассалық өкімдер негізiнде төлеушінiң банктiк шоттарынан шетелдiк
валютада жүргізіледі.
Төлеушiнiң банктiк шоты болмаған жағдайда салық органы өндiрiп алуды
қолма-қол ақшаға айналдырады.
Әлеуметтік аударымдар бойынша берешек сомасын қолма-қол ақша есебінен
өндiрiп алу салық органының төлеушiден бухгалтерлiк (кассалық) құжаттары
бойынша көрсетілген қолма-қол ақшаны (оның iшiнде шетелдiк валютада) алуы
танылады.
Қолма-қол ақшаны алу мемлекет алдындағы салықтық мiндеттемелерiн
орындау үшiн салықтық бақылауды қамтамасыз ететiн уәкілеттi орган бекiткен
нысан бойынша алу туралы актiмен ресiмделедi. Салық Комитеті Төрағасының
2005 жылғы 29 маусымдағы № 289 бұйрығымен әлеуметтiк аударымдар бойынша
қарызды төлеу есебінен қолма-қол ақша алу туралы актінің нысаны белгіленді.
Осы алу актісіне салық органы алған қолма-қол ақша сомасының шегінде
олардың пайдасына әлеуметтік аударымдар бойынша берешек алынатын міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылардың тізімі қоса беріледі.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес салық қызметі органдары
лауазымды тұлғаларының әрекетіне (әрекетсіздігіне) жоғары тұрған салық
қызметі органына немесе сотқа шағым бере аласыз.
Бұл ретте төлеушi салық органына, салық органы алған қолма-қол ақша
сомасының шегiнде мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысушылардың
тiзiмдерiн ұсынады.
Төлеушiден алынған қолма-қол ақша, оларды алған күннен бастап бiр жұмыс
күнiнен кешiктiрiлмей, кейiннен Қорға аудару үшiн банкке немесе банктік
операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымға тапсырылуға тиiс.
Төлеушi әлеуметтік аударымдарды Қорға уақтылы төлемегенi үшiн өсiмақы
сомасын төлеу үшiн "төлем нысанасы" жолында - "ай, жыл үшiн әлеуметтiк
аударымдарды уақтылы төлемегенi үшін өсiмақыны" көрсете отырып, банкке
төлем тапсырмасын ұсынады. Төлеушілер уақтылы төлемеген өсімақы әрбiр ай
үшiн MT-102 форматындағы электрондық төлем тапсырмаларымен бөлек төленедi.
Орталық өсiмақы сомасы түскен күннен бастап үш банктiк күн iшiнде ақшаны
Қордың шотына MT-100 форматындағы төлем тапсырмасымен аударады.
Төлеушiнің Қорға артық төлеген әлеуметтiк аударымдардың сомасын
қайтаруды Қор төлеушiнің өтiнiшi негiзiнде жүргiзедi, егер сома төлеушi
банкiнің кiнәсiнен артық (шоттан екi немесе одан да көп рет алынған)
аударылған болса, онда қайтару төлеушi банкiнiң өтiнiшi негiзiнде
жүргiзіледi.
Қордың шотына артық аударылған: төлеушi немесе төлеушiнiң банкi бiр
немесе бiрнеше төлем тапсырмасы негiзiнде екi немесе одан да көп рет
төлеген әлеуметтік аударымдар; MT-102 төлем тапсырмасы форматында, оның
тiзiм бөлiгiндегi қатысушылардың сомасында қателер жiберiлген:
жұмыстан босатылған қызметкерлер аванспен алған кiрiске артық есептелген,
алушылар қайтаруға жататын; мiндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушылар тізiмiндегi есептiк және механикалық қателер; жұмыс iстеп
жүрген зейнеткерлер үшiн артық төленген әлеуметтік аударымдар қайтаруға
жатады.
Қатысушының кiрiсiне салық салуға жатпайтын төлемдердiң жекелеген
түрлерінiң қосылуына байланысты, артық төленген әлеуметтік аударымдардың
сомасын төлеушi кейiнгi төлемдердi реттеу жолымен дербес түзейдi.
Әлеуметтік төлемдердi тағайындау кезiнде қатысу стажына есепке алынған
кезеңге есептелген, артық төленген әлеуметтік аударымдардың сомасы
қайтарылуға жатпайды.
Қорға аударылған қате төлемдердi қайтару мынадай тәртіппен жүзеге
асырылады:
1) нысан бойынша артық төленген әлеуметтiк аударымдарды қайтаруға
өтінiштi төлеушi (төлеушінің банкi) Орталықтың құрылымдық (аудандық
қалалық) бөлiмшесiне бередi;
2) әлеуметтiк аударымдар жүргiзiлген мiндетті әлеуметтiк сақтандыру
жүйесiне қатысушылардың тiзiмдерiнде қате кеткен жағдайда өтiнiшке анықтама-
растама қоса беріледi;
3) Орталық үш банктік күн iшiнде әлеуметтiк аударымдардың есептелу
фактісiн тексередi, осы төлем жөнiндегi барлық деректемелердiң растамасын
қоса отырып, Қорға өтiнiш жiберіледi;
Қор өтiнiшті өңдегеннен кейiн, MT-100 форматындағы төлем тапсырмасын
қалыптастырады және кейiннен оларды төлеушiге аудару үшiн, ақшаны үш
банктік күн iшiнде Орталықтың шотына аударуды жүзеге асырады. Қор
төлеушiнiң банктiк деректемелерiн, қатысушылардың тегiн, атын, әкесiнiң
атын көрсете отырып, төлеушілердiң тiзілiмi мен олар бойынша қайтару
сомаларын сол күнi Орталыққа жiбередi. Қор себебiн көрсете отырып,
қайтаруға жатпайтын сома бойынша бас тарту туралы шешiмдi Орталыққа
жiбередi;
Орталық Қор тiзiлiмiнiң негiзiнде MT-102 форматындағы төлем тапсырмасын
қалыптастырады және артық есептелген әлеуметтік аударымдар сомасын үш
банктiк күн iшiнде төлеушiге аударады; төлеушi әлеуметтік аударымдар
сомасын қайтарудан бас тарту себебi туралы ақпаратты Орталықтың бөлiмшелерi
арқылы алады; Орталық қатысушылардың жеке шоттарынан қайтарылған соманы
есептен шығарады; Орталық артық есептелген соманы қайтарғаннан кейiн
шешiмнiң орындалғаны туралы Қорды хабардар етедi; Орталық пен Қор арасында
айына бiр рет әлеуметтік аударымдарды және өсiмақыны, сондай-ақ Қордан
қайтарымдарды аударуға салыстырып тексеру жүргiзіледi; Орталық күн сайын
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiне салық төлеушілердің тiркеу
нөмiрлерi тұрғысынан өткен күн iшiнде келiп түскен тiзілiмдердi және
қайтарылған қате есептелген әлеуметтік аударымдардың тiзiлiмдерiн, сондай-
ақ электрондық растауды ұсынады. Төлеушiге қызмет көрсететiн банк
электрондық төлем тапсырмаларын ресiмдеу кезінде қате жiберген жағдайда,
банк "Төлемдер және ақша аударымдары туралы" Қазақстан Республикасының
Заңына сәйкес жiберілген қателердi түзету жөнiнде шаралар қабылдайды. Қор
келіп түскен және қайтарылған артық аударылған әлеуметтік аударымдардың
есебiн жүргiзедi.
Төлеушi тоқсан сайын, есептi тоқсаннан кейiнгi айдың 15-күнiнен
кешiктiрмей, егер Қазақстан Республикасының заңнамасында өзгеше
белгіленбесе, орналасқан (тұратын) жерi бойынша тiркеуiн ескере отырып,
салық органына мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiнiң қатысушылары үшiн
есептелген және аударылған әлеуметтiк аударымдар бойынша есептердi ұсынады.
Орталық күн сайын, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiне Салық
кодексiнде белгіленген тәртiппен тiркелген төлеушілер бойынша, өткен күн
үшiн келіп түскен және қайтарылған әлеуметтік аударымдардың тiзiлiмдерiн
ұсынады.
Әлеуметтік аударымдарды төлеушілер есептелген және төленген әлеуметтiк
аударымдар туралы, оның iшiнде электронды немесе қағаз жеткізгіштегі қате
төлемдердi қайтару туралы мәлiметтердiң сақталуын заңнамада белгіленген
тәртiппен қамтамасыз етедi.
Мәдениет, ақпарат және спорт Министрінің 2005 жылғы 18 маусымдағы №205
бұйрығымен бекітілген мемлекеттік ұйымдар қызметіндегі қалыптасқан типтік
құжаттардың Тізіміне сәйкес әлеуметтік аударымдар бойынша алғашқы
құжаттардың сақталу мерзімі 75 жыл болып анықталған. Төлеушінің қызметі
тоқтатылған жағдайда Қорға әлеуметтік аударымдарды есептеу және төлеу
туралы құжаттар Мемлекеттік мұрағатқа беріледi. Заңның 13-бабына сәйкес
төлеуші аударылған сомалар туралы қажеттi ақпаратты Орталықтан сұратуға
және тегiн алуға құқылы.Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау Министрінің 2004 жылғы 30 шілдедегі № 169-ө
бұйрығымен әлеуметтік аударымдар төлеушінің Зейнетақы төлеу жөніндегі
мемлекеттік орталықтан әлеуметтік аударымдардың Қорға аударылған сомалары
туралы ақпаратты сұрау және алу ережесін бекітілді. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдарды есептеу және төлеуді жүзеге
асыратын әлеуметтік аударымдар төлеушінің (бұдан әрі - төлеуші) Зейнетақы
төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан (бұдан әрі - Орталық) Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қорына аударылған әлеуметтік аударымдардың сомалары
туралы қажетті ақпаратты сұратуға және тегін алуға құқығы бар.
Төлеуші Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылған әлеуметтік
аударымдардың сомалары туралы қажетті ақпаратты алу үшін аударылған
әлеуметтік аударымдардың сомалары туралы қажетті ақпаратты алуға арналған
тапсырысты толтырады және оны Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы
ұсынады.
Төлеуші өтініш берген күннен бастап 10 жұмыс күні ішінде Орталық
аударылған әлеуметтік аударымдардың сомалары туралы ақпаратты дайындайды
және оны Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы төлеушіге жібереді.
Егер тегi, аты, әкесiнің аты өзгерген болса, онда жеке тұлғаның ӘЖК алу
үшiн тiркеу карточкасына толтырған бұрынғы тегi, аты, әкесiнiң аты қатар
көрсетіледi. Орталық әлеуметтiк аударымдардың есебiн олар үшiн аударымдар
жүргiзілетiн мiндетті әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысушылардың ӘЖК
базасында жүзеге асырады.
Банктердiң Орталыққа ақшаны аударуы олар үшін әлеуметтiк аударымдар
жүргiзiлген мiндетті әлеуметтiк сақтандыру жүйесіне қатысушылардың тiзiмiн
қосып, MT-102 форматындағы электронды төлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
7
1 ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ 7
ТЕОРИЯЛЫҚ 15
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 23
1.1 Әлеуметтік сақтандыру түсінігі, қызметі, рөлі мен
міндеттері ... ... ... .
1.2 Әлеуметтік сақтандыру механизмінің негіздері, 30
формалары ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасындағы міндетті әлеуметтік сақтандыру 30
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 37
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сақтандырудың 48
нормативтік-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
... ... . 55
2.2 Қазақстан Республикасында әлеуметтік сақтандырудың ағымдық 60
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясат үлгісінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2 Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
КІРІСПЕ
Сақтандыру қызметінің мақсаты әртүрлі апаттардың, күтпеген жағымсыз
құбылыстардың нәтижесінде сақтанушыға тиген зияндар мен залалдарды өтеу
жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау болып табылады.
Сақтандыру нарығы осы сақтандыру қызметінің тауар ретінде айналатын орны
болады, мұнда сақтандыру қорының қалыптасу және қолдану қатынастары еркін
бәсекелестік пен дербес таңдау бастамалары негізінде өрлейді.
Сақтандыру нарықтық экономикананың үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және
теңгерлігін қамтамасыз етудің қаржылық механизмі ретінде қоғамдық ұдайы
өндірісінің макроэкономикалық пропорцияларының оңтайлауына жағдай жасайды.
Кәсіпорындар мен халықты тәуекелдерден қорғануын қамтитын, ірі табиғатты
немесе техногенді апаттар кезінде одан жақсы таптырмас қаражат көзіне
айналар сақтандыру жүйесі өз қатысушыларына көптеген жағымды әсер
көрсетуде. Сақтандыру секторы (әсіресе өмірді ұзақ мерзімді сақтандыру)
ұзын ақша көзі ретінде тұрақты инвестициялық сипаты арқылы ұлттық
экономикаға циклдік тербелістерде бір қалыпты, жоғары экономикалық өсу
қарқынын ұстауға мүмкіндік береді. Сондықтан дамыған елдерде сақтандыру
әжептеуір даму деңгейімен, әсіресе өмірді жинақтаушы сақтандырудың
маңыздылығының көтеріңкі деңгеймен сипатталады
Әлемдік даму аренасына қадам басқан кез келген мемлекет өз қоғамының
мүшелерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандырып, жаңа биік белестерге
қадам басуға әрекет жасайды. Бүгінгі таңда әлеуметтік мемлекет болып
табылатын көптеген әлем мемлекеттері үшін әлеуметтік саясаттың айқын басым
бағыттарын анықтап, салиқалы әлеуметтік саясат жүргізу, халықты әлеуметтік
қорғаудың өзіндік моделін қалыптастыру стратегиялық маңызы бар мәселе
болып отыр. Әлеуметтік саясаттың басым бағыттарын анықтау арқылы мемлекет
ең алдымен негізгі халықтың қажеттіліктерін анықтап, саясатты сол арнаға
бағыттайды. Демек, тиімді тетіктерін табу арқылы қоғамның әр түрлі
топтарына, таптарына, әсіресе әлжуаз әлеуметтік қорғауды қажет ететін
топтарын әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етеді. Әлеуметтік саясат ұғымын
теориялық-методологиялық талдау бұл саланың ғылыми негіздемесін
орнықтырады. Ал әлеуметтік саясаттың негізі әлеуметтік қорғаудан бастау
алса, әлемнің көптеген мемлекеттерінде халықты әлеуметтік қорғаудың
модельдері қалыптасып үлгерді. Осы тұста Қазақстан Республикасының
әлеуметтік қорғау жүйесінің әлем елдерінің озық тәжірбиесі негізінде
өзіндік моделін жасап келеді. Десек те, қоғам түрленіп, нарық құбылып
өзгерген сайын Қазақстанның да басқа мемлекеттер сияқты әлеуметтік саясатын
жетілдіріп отыруы заңды құбылыс болып табылады. Әлеуметтік мемлекеттің
қалыптасуы мен дамуы азаматтық қоғам, демократия, гумманизм, құқықтық
мелекет, еркіндік пен теңдік мәселелерімен тығыз байланысты.
Қазақтан Республикасындағы қазіргі жағдайдағы сақтандыру нарығын
динамикалық түрде жаңа қалыптасып келе жатқан, енді ғана қомақты қор
жинауға бет алған жүйе ретінде сипаттауға болады. Сақтандыру қызметтері екі
жақты түп негізіне ие, яғни олар бір уақытта тұтынушылық та, қаржылықта
қызметтері болып келеді. Ұсынылатын сақтандыру қызметінің мақсаты клиенттің
талаптарын қанағаттандыруға бағытталған. Сақтандыру қажеттілігінің оң
қабылдауының қоғамдағы болмауы, ықтимал тұтынушылардың негізгі көпшілігінің
төмен төлем қабілеттілігі, сақтандыру қорғанысының әлі де буынының
бекімеуі, жеткілікті сақтандыру қорының қалыптаспауы нарықтағы жұмыс
істейтін сақтандыру компаниялары алдында өз жұмысының нәтижелілігін тұрақты
жоғарылату, компания қызметінің барлық жақтарын жетілдіру мақсатын қатаң
жағдайларға қояды. Сақтандыру компанияларынының жұмысының нәтижелілігін
жоғарылатудың негізгі бағыттары болып табылатындар: клиенттің талаптарын
барынша жоғары дәрежеде ескеру, жаңа сақтандыру өнімдерін өңдеу және
нарыққа шығару, сақтандыру өнімдердің сату жүйесін жетілдіру, сақтандыру
маркетингі жүйесін жетілдіру.
Олар экономика жағдайына, еңбек нарығына, қоғамның демографиялық даму
шарттарына т.б. факторларға байланысты болады. Мысалы, экономиканың
құрылымдық қайта құрылуы, халықтың табысындағы дифференциацияның өсуі, ұзақ
мерзімді демографиялық өзгерістер, халықтың өмір сүру ұзақтығының өсуі –
осы және басқа да бірқатар мәселелер әлеуметтік сақтандыру институттарының
экономикалық, құқықтық және ұйымдастыру тетіктерін одан әрі жаңартуды қажет
етуі мүмкін.
Осының бәрі әлеуметтік қорғау мемлекеттің монополиясы болуды тоқтатып
және көпсубьектілі сипат ала бастағанын көрсетіп отыр. Оның субьектілері
мемлекеттен басқа (Үкімет және жергілікті атқарушы органдар) жұмыс
берушілер, қызметкерлердің өздері, қоғамдық ұйымдар, бюджеттен тыс
мекемелер мен бірлестіктер, қайырымдылық қорлары, коммерциялық ұйымдар –
демеушілер, жекелеген меценаттар.
Әлеуметтік қорғау – бұл мемлекеттің қамқорлығы деп ойлау, бүгінгі
шындыққа жауап бермейді. Сонымен қатар ол тек қана жұмысшылар мен жұмыс
берушілердің және мемлекеттің бірігіп күш салуының арқасында ғана тиімді
болуы мүмкін.
Қазақстандағы әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі мақсат-
міндеттері экономикалық өсуді қолдаудың элементтерін: әлеуметтік қатер
туған жағдайда қосымша қорғауды ұсынады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен тарихи қысқа мерзім ішінде нарықтық
қоғамдық қатынастарға тең болатын өз өмірінің жағдайын қалыптастыруға
деген әр бір адамның жауапкершілік деңгейінің артуына септігін тигізетін
халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік жүйесі қалыптасуда.
Қазақстан ТМД елдері ішінде құрамына жаңа туған баладан бастап жасы
ұлғайға адамға дейін қамтитын еліміздегі халықты әлеуметтік қорғаудың көп
деңгейлі жүйесіне жоспарлы түрде көшуді бірінші болып бастады. Халықты
әлеуметтік қорғау жүйесі жұмыс істейтін халықтың, қарттардың, аз қамтылған
отбасылардың, мүгедектердің алдында жауаптылықты сезінетін ынтымақтастық
жүйесінің элементтерін құрайды. Еліміздегі жұмыспен қамтылған халық
өздеріне лайықты кәрілікті қамтамасыз ететін жинақтаушы зейнетақы жүйесіне
де қатысады. Еңбек ету қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу, жұмысынан
айрылу қатерлерінен, бала тууына байланысты және ол бір жасқа толғанша
уақытша табысынан айрылу жағдайын сақтандыру Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қоры АҚ (бұдан әрі – Қор) қаржысынан жүргізіледі.
Қоғамдағы әлеуметтік топтар мен барлық қазақстандықтардың әлеуметтік
жағдайын үнемі жақсартып отыру мемлекеттік саясаттың алға қойған
мақсаттарының бірі және ол ел Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына
арнайтын Жолдауында да ерекше атап көрсетіледі. Дипломдық жұмыстың
өзектілігі осымен айқындалады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты халықты әлеуметтік қорғаудағы сақтандырудын
маңыздылығын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілуі тиіс:
- әлеуметтік сақтандырудың теориялық аспектілерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасы сақтандыру әлеуметтік сақтандыру жүйесін зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сақтандырудың жағдайын талдау;
- әлеуметтік сақтандыру бойынша қызметті реттейтін заңнаманы қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сақтандыру қызметін болашақта
жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
сақтандырудың жағдайы табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік сақтандырумен
байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде қарастырылатын мәселелер
бойынша шетел және басты қазақстандық ғалым-экономисттердің ғылыми
еңбектері пайдаланылды, тәжірибелік аспектілерін ашып көрсету үшін ҚР
заңнамалық және нормативті актілері, Қаржылық нарықты және қаржылық
ұйымдарды реттеу және қадағалау бойынша Агенттігінің, ҚР Ұлттық Банкінің
статистикалық мәліметтері қолданылды.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1. Әлеуметтік сақтандыру түсінігі, қызметі, рөлі мен міндеттері
Қоғамның дамуының объективті факторларының бірі, бұл өздерінің белгілі
себеппен қоғамдық жұмысқа қатыспайтын, және өз күнін еңбекақы арқылы көре
алмайтын тұлғаларды материалды қамтамасыз ету қажеттілігі болып табылады.
Еңбекке қабілетсіз немесе түрлі себептермен оны іске асыра алмайтын қоғам
мүшелерін асырауға құрылған валдық өнімнің қоғам, арнайы мұндай мақсаттарға
бағытталған бөлігі қолданылады. Тауарлы-ақшалы қатынастарды жүйелеу
шартында, бұл қоғамдық өнімнің бөлігі белгілі ақша қорларының құрылуы мен
қолдануы арқылы қолданылады.
Берілген тұлғаларды материалдық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттары қоры қатынастар жүйесі арқылы құрылып шығындалады, және бұл
әлеуметтік сақтандыру болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйе секілді мемлекет арқылы реттеледі,
капитализм кезінде құрылып, оның дамуының объективті талаптары мен
қажеттіліктерін көрсетеді. Кейіндегі әлеуметтік сақтандырудың орны мен рөлі
мәнді түрде өседі, бұл деген талап етілетін қызмет көрсетулердің саны мен
сапасының көбеюін және олардың құнының өсуімен байланысты мемлекеттің
әлеуметтік қызмет шегінің кеңеюін білдіреді.
Әлеуметтік-саясаттық аспектіде әлеуметтік сақтандыру қартайған кездегі,
ауырған жағдайда, толық немесе бөлшекті еңбек қабілеттілігін жоғалтқан
жағдайда немесе туғаннан болмауы, асыраушыдан айырылып қалған жағдайда,
жұмыссыздық кезіндегі материалдық қамтамасыздығына азаматтардың
конституциялық құқығын іске асыру тәсілін ұсынады. Алынатын қаражаттар
мөлшері еңбек стажының көптігіне, еңбек төлеміне, еңбек қабілеттілігін
жоғалту дәрежесі мен мүгедеттілігіне байланысты болады және әрекет ететін
заңдылықпен реттеледі.
Әлеуметтік сақтандыру ұйымы келесі негізгі қағидаларға сүйенеді.
Әлеуметтік сақтандыру бойынша азаматтарды бүкіл жалпы қамтамасыз ету,
сонымен қатар, бөлігінің көбі кәсіпорын, ұйымдар мен мемлекеттің
қаражаттарынан болып, жалпы тұлғалардың, еңбек коллективтерінің және жалпы
қоғамның талаптары әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын қолдану кезіндегі
келісулері, ақырғыларды еңбекшілер ұйымы арқылы бақылау. Әлеуметтік
сақтандыру өзін өзі басқарудың баствмасынан құрылады, басқа қоғамдық
ұйымдардың сәйкес мақсаттық қорларын құру мен қолдануындағы професионалдық
одағының белсенді рөлін болжайды.
Әлеуметтік сақтандырудың маңызды мақсаты еңбек ресурстарын өндіру үшін
қажетті жағдайларды құру болып табылады.
Біріншіден, әлеуметтік сақтандыру қорынан ұсынылған материалдың
қамтамасыздығы, медициналық қызмет көрсету қоғамның еңбекке қабілетсіз
мүшелеріне еңбек қабілеттілігін қайта құруына көмектеседі және оларды түрлі
саладағы және халықтық шаруашылығындағы сферасындағы белсенді қызметіне
оралуына көмектеседі. Мүгедекті тіркеу, оларға қоғамды пайдалы жұмыспен
айналысуға мүмкіндік туғызуы сол сияқты жұмыспен қамтылуды қамтамасыз
етеді, мемлекеттің сәйкес әлеуметтік бағдарламаларын қаржыландыру көздеріне
деген жүктемесін жеңілдетеді. Зейнеттік қамтамассыздандыру келесі түрде
құрылады, бұл деген, зейнеттік жастағы тұлғалар арқылы қатысты түрде еңбек
ресурстарының кеңейтіліне қол жеткізу, кңбекке қабілетті азаматтардың
ұрпақтарының ауысымға келуі, оны нақты салалар бойынша территориялар,
экономика сферасы бойынша орналастыру.
Екіншіден, әлеуметтік сақтандыру қаражаттары арқылы уақытша жұмыссыз
қалған тұлғалар өмір сүреді, сол сияқты олардың қайта оқытулары мен қайда
мамандану іске асырылады. Нарықтық экономика шегінде дамып келе жатқан
ғылыми технологиялық революция нәтижесінде, уақытша жұмыссыз тұлғалардың
ақшалай төлемдері үнемі жоғарлатып отыруын талап етеді, және олардың
материалдық көмегімен жұмысқа орналастыру бойынша әлеуметтік
бағдарламаларын кеңейту. Берілген әлеуметтік сақтандыру облысы қазіргі
уақытта еңбек ресурстарын өндіру процессін іске асырудағы ең негізгі шарты
ретінде көрініс табады.
Сонымен қатар әлеуметтік сақтандыру бұл адам индивидуум және жеке
тұлға ретінде өмір сүретін әлеуметтік сферадағы мемлекет саясатының мәнді
бөлігі. Әлеуметтік сақтандырудың негізделген жүйесі – қоғамдағы әлеуметтік
әділеттілігінің қамтамасыздығының, саясаттың тұрақтылықты құру мен ұстап
тұрудың бастапқы белгілерінің бірі.
Сол сияқты, әлеуметтік сақтандыру арқылы қоғам келесі мәселелерді
шешеді:
Еңбекке қабілетсіз және жұмыс процессіне қатыспайтын тұлғаларды асыраумен
байланысты шығындарды жабуға пайдаланатын ақшалай қорлары құрылады;
Еңбек ресурстарының қажетті құрылысы мен санын қамтамасыз етеді, және сол
сияқты қоғам дамуының белгілі сатысындағы объективті қажеттіліктерге сәйкес
оларды орналастыру;
Қоғамның жұмыс істейтін және жұмыс істейтін және жұмыс істемейтіндердің
материалдық қамтамасыздығындағы деңгейлерінің арасындағы айырмашылықты
қысқарту;
Жұмыс процессіне қатыспайтын, тұрғын елдерінің түрлі әлеуметтік топтарының
өмірлік деңгейін түзетуде қол жеткізу;
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі 2 бөліктен тұрады: біріншісі жұмысшылардың
еңбекке қабілеттілігін қайта құрып және сақтауды қамтамасыз етуге арналған,
сонын ішінде, денсаулық сақтау іс шараларын жүргізу; екіншісі еңбек
қабілеттілігін жоғалтқан немесе мүлдем болмаған тұлғаларды материалды
қамтамасыз етуіне кепілдік береді. Әлеуметтік сақтандырудың белгілі
бөліктерінің материалды негізі ретінде сәйкес белгілі бағытта қолданылатын
ақша қорлары әрекет етеді.
Әлеуметтік сақтандыру қорының құрылу мен қолдану процессінің іске
асырылуы кеңейтілген қайта өндірістік объективті заңдарының талаптарына
сәйкес орындалады. Дәл осы объективті заңдар тұлғалар қажеттіліктерін
қаржыландыру үшін қорларды құруды талап етеді, нақты төлемдер мен
жеңілдіктерді қарамастырады. Құндылық заңының әрекет етуі білім алудың ақша
формасы мен қордың зейнетақы, жәрдемақы, төлемдер, мақсатты қаржыландыру
шығындарын түсіндіреді, экономиканы мемелекеттік реттеу қажеттілігі жалпы
мемлекеттік көлемдегі қордың мәнді бөлігінің орталықтандырылуын анықтайды,
қабылданған нормативті құжаттарға сәйкес олардың жүйеленуі орындалады.
Әлеуметтік сақтандыру қорын құру мен қолдану бойынша қатынасы қаржының
органикалық бөлігі болып табылады және ұлттық табысты таратуда қатысып,
еңбекке қатыспайтын, еңбекке қабілетсіз тұлғалардың қажеттіліктерін
қаржыландыру үшін арналған, олардың бөлігі бірігіп тұтыну қорларындағы
мақсаттық ақша қорларына бөлінеді. Қатынастар субъектілері: мемлекет,
кәсіпорын және әртүрлі меншік формаларының ұйымдары, жұмысшылардың
профессионалды одағы, тұрғындар.
Сол уақытта бұл реттемелі қатынастар әлеуметтік сақтандырудың жүйелі
мәнәін көрсететін спецификалық қырларға ие.
Біріншіден, әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы мен қолдануы бойынша
қатынастары бойынша, ұлттық табыстың сәйкес бөлігі іске асырылады, яғни
нақты пайдаға айналады.
Екіншіден, қаржының басқа аудандарына қарағанда әлеуметтік сақтандыруда
алғашқы және екінші орналастыру шегі қатаң бақыланады. Алғашқы тарату
қорлардың ұйымдар, кәсіпорындар табысынан арнайы алымдарынан құрылған
қорлар фазасы үшін мінезді болып табылады. Мемлекеттік бюджет қаражатын
тарту, келесі әлеуметтік сақтандыру қорларының шығындары қайта тарату
облысына жатады.
Үшіншіден, берілген қаржылық қатынастар сферасы мемлекет арқылы
белсенді реттеледі. Орталықтанған қорлар тізімі, олардың мәні, қолдану
ауданы, құрылу көздері мен шығындану бағыттары мемлекеттік актілермен
анықталады, және әрекет етуі түрлі меншік формаларына таратылады. Сонымен
қатар, әлеуметтік сақтандыру қорының жүйеленуі қоғамдық ұйымдардың белсенді
қатысуымен орындалады: професссионалды одақтар, кооперативтілердің кеңесі,
акционерлі ұйымдарының, қоғамдық органдар.
Төртіншіден, әлеуметтік сақтандыру қорлары сақтандыру әдісімен
құрылады, яғни, кәсіпорындар, ұйымдар, мекеме және азаматтардың сақтандыру
кепілдіктері арқылы. Қорлар белгілі жағдай туу жағдайына құрылған: ауру,
кездейсоқ жағдай жұмыстан айырылу және тағы басқа, асылардың нәтижесінде
адам еңбек процессінде уақытша немесе тұрақты уақыт бойы қатыспайды.
Сол сияқты, қаржылық категория секілді әлеуметтік сақтандыру қоғамдық
еңбекке қатыспайтын тұлғаларды асырауға арналған қорларды құру мен қолдану
мақсатымен ұлттық табысты тарату мен қайта таратумен бойынша ақша
қаражаттар бөлігін өкілдік етеді.
Әлеуметтік сақтандыру қаражаттары түрлі пішінде шығындалады, адамның
еңбекке қатыспау себептеріне сәйкес, және халықтың әлеуметік статусының
ерекшеліктеріне назар аударылады.Мемлекеттік әлеуеттік сақтандыру –
объективті қажеттілік. Белгілі бір даму кезеңінде қоғам қандай да бір
себептермен жұмыс істей алмайтын және соның салдарынан еңбекақысы жоқ
тұлғаларды өз қорғауына алады.
Әлеуметтік сақтандырудың негізделген жүйесі – бұл әлеуметтік
әділеттілікті қатамасыз ету мен саяси тұрақтылықты қалыптастырудағы
алғышарттардың бірі болып табылады.
Әлеуеттік сақтандырудың міндеттеріне келесілер жатады: еңбекке қабілеті
жоқ немесе еңбек үдерісіне қатыспайтын тұлғаларды асыраумен байланысты
шығындарды жабатын ақша қорларын қалыптастыру; еңбек ететін және еңбек
етпейтін қоғам мүшелерінің материалдық қамтамасыз етілу деңгейі арасындағы
ара қашықтықты азайту[1].
Әлеуметтік сақтандырудың ерекше маңыздылығын және оның қоғамдық
үдерістерге әсерін ескере отырып, көптеген елдерде мемлекет бірлік қорларда
ресурстарды едәуір шоғырладыруға мүмкіндік беретін және ол арқылы ел
тұрғындарына сенімді әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ететін міндетті
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жүйесін құрады.
Нарықтық экономикаға көшу толық қаржы жүйесінің жаңалануымен сәйкес
жүреді. Бұл ең алдымен орталық буыны – бюджетке қатысты. Бюджеттен
бюджеттен тыс қорлар бөліне бастады, олардың ішіндегі ең маңыздыларының
бірі әлеуметтік қорлар болды[2].
Міндетті әлеуметтік сақтандыру — азаматтарды еңбек ету қабілетін
жоғалтуына немесе жұмысынан айрылуына, сондай-ақ асыраушысынан айрылуына
байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі. Алайда бұл
екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты
және еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістерімен қаланған.
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс-
әрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің, атап
айтқанда, оның құрамдастарының бірінің — жұмыс күшінің ұдайы
толықтырылуының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін
қаражат шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлем ақыларды индексациялап
отыру қажеттігін тудырды.
Мыналар міндетті әлеуметтік сақтандырудың нсгізгі қағидаттары болып
табылады:
- Қазақстан Рсспубликасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы
заңнамасын сақтау мен орындаудың жалпыға бірдейлігі;
- әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын шараларға
мемлекеттің кепілдік беруі;
- міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндеттілігі;
- заңға сәйксс әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік төлемдерге
пайдалану;
- әлеуметтік төлемнің көзделген шарттар бойынша міндеттілігі;
- әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;
- міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік
органдардың қызметіндегі жариялылық.
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
1. Ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істсйтін ұрпақ
жұмыс істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал өз кезегінде,
еңбекке жарамдылықтан айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне
кірген жаңа ұрпақ ауыстырады. Бұл қағидатқа негізделген жүйе
Қазақстанда 1998 жылға дейін
қолданылды;
2. Әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың
дербес аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеті
кезінде төлемақылардың мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген
кезіндегі салған сомасына байланысты болады. Бұл қағидаттың іс-
әрекетіне негізделген жүйе Қазақстандағы
зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстаңда 1998 жылға дейін
қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
- зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
- әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті
зенетақы жарналарының топтастырылуы;
- жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың
жұмыспен толық қамтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау,
зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында
тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік
санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналарды төлеудің
базалық көрсеткіштерінің құлдырауынан да, сондай-ак, әлеуметтік қорларға
оларды толық және уақытылы аударып отыруға төлеушілердің мүдделігінің
болмауынан да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарналардың жиналымдығының
төмен деңгейінде көрінетін еді; бұүл зейнеткср мен жәрдемақылар алатындар
алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар
каражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөріс минимумдағы
қажеттіліктерін қамтамасыз етпеді [3].
Жұмыс істейтін қызметкерлерді қоспағанда, қызметкерлер, Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұратын және табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-
өзі жұмыспен қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандырылуға тиіс.
Қазақстанда міндетті әлеуметтік сақтандыру келесі қорлардан тұрады:
Зейнетақы қорлары;
Әлеуметтік сақтандыру қорлары.
Бұл қорларды қалыптастыру және қолдану барысында өзіндік ерекшеліктер
туындайды.
Мемлекеттік міндетті әлеуметтік сақтандыру - еңбек етуші азаматтарды
болуы мүмкін әр түрлі материалдық және әлеуметтік өзгерістерден сақтандыру
формасында жүзеге асырылатын тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің бір
бөлігі. Міндетті әлеуметтік сақтандыру мемлекет жасайтын құқықтық,
экономикалық және ұйымдастырушылық шаралар жүйесін құрайды. Ол азаматтар
мен еңбек етушілердің материалдық және әлеуметтік жағдайының өзгерісінің
салдарын жоюға немесе минималдауға бағытталған.
Міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі принциптеріне келесілер
жатады [4]:
сақтандыру жарнасы мен сақтандырулық қамтамасыз етудің эквиваленттілігі
негізінде ұсталатын міндетті әлеуеттік сақтандырудың тұрақтылығы;
әлеуметтік сақтандырудың жалпы міндеттілік сипаты, сақтандырылған
тұлғалардың сақтандыру кепілдемесін жүзеге асыруға мүмкіндігі;
сақтандырушының қаржылық жағдайына тәуелсіз міндетті әлеуметтік
сақтандыру бойынша міндеттемелердің орындалуы мен сақтандырылған
тұлғалардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік кепілдігі;
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін мемлекеттік реттеу;
міндетті әлеуметтік сақтандыру субъектілерінің міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесін басқару органдарына қатысу паритеттігі;
сақтанушылардың сақтану жарналарын бюджетке міндетті түрде төлеуі;
міндетті әлеуметтік сақтандыру құралдарының мақсатты қолданылуы үшін
жауапкершілік;
қоғамдық бақылау мен қадағалауды қатамасыз ету;
міндетті әлеуметтік сақтандырудың қаржы жүйесінің автономдылығы.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру субъектілері болып келесілер табылады:
сақтанушылар - жұмыс берушілер, сақтандырушылар, сақтандырылған тұлғалар.
Сақтанушылар – міндетті төлем болып табылатын сақтандыру жарналарын
төлеуге тиісті кез - келген ұйымдық – құқықтық формасында құрылған ұйымдар
және заңда көрсетілген басқа да тұлғалар. Сонымен қатар, сақтандыру
жарнасын төлеуге міндетті атқарушы және жергілікті билік органдары
сақтанушы болуы мүмкін.
Сақтандырушылар – міндетті әлеуметтік сақтандыру бойынша сақтандыру
жағдайы туындағанда сақтандырылған тұлғалардың құқығын қамтамасыз ету үшін
құрылған коммерциялық емес ұйымдар.
Сақтандырылған тұлғалар — Қазақстан Республикасының азаматтары, сонымен
қатар өзін жұмыспен қамтамаcыз ететін және еңбек келісімі арқылы жұмыс
істейтін шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар немесе міндетті
әлеуметтік сақтандыру бойынша қатынастары туындайтын тұрғындардың басқа
категориялары.
Әлеуметтік сақтандыру тәуекелінің келесі түрлері бар:
медициналық көмекті алу қажеттілігі;
уақытша еңбекке қабілетсіздік;
еңбектік жарақаттар мен кәсіби аурулар:
ана болу;
мүгедектік;
қартаю;
асыраушыдан айырылу;
жұмыссыздық;
сақтандырылған тұлғаның өмірден кетуі немесе оның қарауындағы жанұя
мүшелерінің еңбекке қабілетсіздігі.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру бойынша қатынастар келесі жағдайларда
пайда болады:
- сақтанушылар - жұмыс берушілерде — жұмысшымен еңбектік келісімге
отырған сәттен барлық әлеуеттік сақтандырулар бойынша;
сақтандырушыда тіркелген сәттен;
- сақтандырушыда — сақтанушыны тіркеген сәттен;
- сақтандырылған тұлғаларда — жұмыс берушымен еңбектік келісімге
отырған сәттен барлық әлеуеттік сақтандырулар бойынша;
- өзін жұмыспен қамтамасыз ететін тұлғаларда — сақтандыру жарналар
төлеген кезден бастап.
Елімізде міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуіне
байланысты құрылған Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорының (бұдан әрі –
Қор) құрылғанына биыл алты жыл толып отыр.
Нақты бір қызметтерді атқарған ерекше әлеуметтік сақтандыру жүйесі
кеңес уақытында да болған. Алайда ол кейбір сыртқы және формальді
белгілерімен ғана сақтандыру болды, мысалы ол арқылы уақытша еңбекке
жарамсыздығы жөніндегі параққа төленді, өндірістегі бақытсыз жағдайларға,
кәсіби ауруларға немесе басқа да бір жағдайларға байланысты жәрдемақылар
ресімделді. Өзіндік мәні жағынан бұл жүйе әлеуметтік сақтандыру емес
әлеуметтік қамсыздандыру болды. Сақтандыру ол әлеуметтік немесе
коммерциялық болғанына қарамастан маңызды принципке негізделуі қажет, яғни
төленген жарналарға сәйкес болуы керек [5].
Біздің мемлекетіміздің әлеуметтік саясаты елімізде әлеуметтік қорғаудың
мықты жүйесін құруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы
Қазақстан халқына арнаған Жолдауында үшдеңгейлі әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесін қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік реформаның тереңдетілген үш
жылдық бағдарламасы жүзеге асыру басталғанын атап өткен болатын.
Халықты әлеуметтік қорғаудың екінші деңгейі болып табылатын міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесі біздің елімізде 2005 жылдың 1 қаңтарынан
бастап енгізілді және әлеуметтік бағыттағы мемлекеттік шығындардың елеулі
кеңейгенін дәлелдеді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін қаржыландыру
жұмыс берушілер мен өзін-өзі жұмыспен қамтыған тұлғалардың Қорға төлеген
әлеуметтік аударымдарынан тұрады және оларға салық жүктемесінің көбеюін
болдырмау үшін төленетін әлеуметтік аударымдар сомасына әлеуметтік салық
мөлшері төмендетілген.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізу мақсатында құрылған Қор
бірден бір құрылтайшысы және қатысушысы мемлекет болып табылатын
акционерлік қоғам нысанындағы коммерциялық емес ұйым. Қор әлеуметтік
аударымдарды шоғырландырып, әлеуметтік тәуекел туған жағдайға қатысты
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыларға әлеуметтік төлем
төлеуді жүргізеді.
Қазіргі уақытта Қор әлеуметтік тәуекелдің үш түрі бойынша – еңбек ету
қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу және жұмысынан айрылу бойынша
төлем жүргізеді. Осылайша, жұмыс істейтін зейнеткерлерден басқа,
кәсіпорындарда және меншіктің барлық түрлеріндегі ұйымдарда, сонымен қатар
жеке еңбек қызметімен шұғылданатын өзін-өзі жұмыспен қамтыған барлық
тұлғалар, егер олар үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілсе олар еңбек ету
қабілетінен айрылған, асыраушысынан айрылған және жұмысынан айрылған
жағдайда Қордан әлеуметтік төлемдер алуға құқылы.
Сақтандырудың негізгі принципін сақтау мақсатында – төлемдер жарнаға
байланысты болатындықтан әлеуметтік аударымдарды есепке алу жеке әлеуметтік
код негізінде дербес жүргізіледі. Әлеуметтік төлемдер мөлшері міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының қатысу өтіліне және орташа айлық
табысына байланысты болады. Сонымен бірге төлеушілердің әлеуметтік
аударымдарды уақытында және тұрақты төлеуі әлеуметтік төлемдердің мөлшеріне
әсер етеді. Яғни жұмыс беруші заңды қаншалықты орындаса нақты адамға
тағайындалған әлеуметтік төлемнің мөлшері соған байланысты болады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қолданысқа енген кезінен
бастап 2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорынан жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы 44 849 000 мың
теңгені құрады.
- 2009 жыл бойынша Қордан 756 533 алушыға әлеуметтік төлемдер
жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына арналған Жолдауында
қазақстандықтардың өмір сапасын арттыруға ерекше көңіл аударылды. Осылайша
Жолдауда айтылған Президенттің тапсырмасына сәйкес Қордан әйелдердің
жүктілігіне, босануына және бір жасқа дейінгі бала күтіміне әлеуметтік
төлемдер жүргізіледі. Мұндай төлемдерді алуға ол үшін жұмыс беруші
әлеуметтік аударымдар жүргізген, сонымен қатар өзін-өзі жұмыспен қамтыған
өзі үшін әлеуметтік аударымдар төлеген жұмыс істейтін әйелдер құқылы.
Әлеуметтік төлемдердің маңызды бөлігінің Қорға берілуіне байланысты
әйелдердің жүктілігі, босануы және бала туғаннан кейінгі бірінші жылы
барлық қаржылық міндеттемелер Міндетті әлеуметтік сақтандыру Заңымен
кепілдендіріледі, және бұл кейбір жұмыс берушілердің жүкті әйелдерге деген
кемсіту, тежеу сияқты қатынастарынан қорғайды.
Әйелдердің жүктілігі, босануы және аналық кезеңін міндетті әлеуметтік
сақтандыруға енгізуге байланысты бізге Қордың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету және алушылар алдындағы өз міндеттерімізді орындау
мақсатында әлеуметтік қамсыздандыру бойынша бірқатар заңнамалық және
нормативті құқықтық актілерге өзгерістер енгізу мәселелерін шешу қажет.
Сонымен қатар қосымша қызметттердің жүктелуіне байланысты Қордың бұдан
әрі қарқынды дамуы үшін бізде жаңа мүмкіндіктер ашылатын болады.
Мемлекеттің ана мен баланы қорғауға бағытталған әлеуметтік саясаты қоғамның
жағдайы мен оның қарқынды дамуының болашағын айқындайды. Бүгін ана мен бала
құқығын қорғай отырып, біз өз болашағымызды қорғаймыз.
2. Әлеуметтік сақтандыру механизмінің негіздері, формалары
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен нарықтық қоғамдық қатынастарға тең
болатын халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік жүйесі қалыптасуда. Өз
өмірінің жағдайын қалыптастыруға деген әрбір адамның жауапкершілік
деңгейінің артуы еліміздегі нарықтық экономиканың ерекшелігі болып
табылады. Қоғамдағы әрбір адамның өзінің өміріне қауіп төндіретін және ол
ондай жағдайды жалғыз өзі түзете алмайтын жағдайлар да болатынын атап өткен
жөн. Осыған байланысты әлеуметтік сақтандыру нарықтық экономика жағдайында
жұмыс істейтін халықты әлеуметтік қатерден әлеуметтік қорғау нысандарын
айқындайды.
Әдетте әлеуметтік қатерлердің мынадай белгілері болады:
Біріншіден, экономикалық. Оған:
- экономикалық дағдарыс, қайта құрылу өндірісті оңтайландыру,
экономикалық қайта құрылу нәтижесінде жұмыс күшін ұсыну мен сұраныстың
сәйкес келмеуі себебінен еңбек ету қабілетінен айрылу қауіпі;
- жұмыс берушілердің қолайлы еңбек жағдайын жасап қауіпсіздік
техникасын қамтамасыз етуге қаражат жұмсауға ынтасыздығының салдарынан
кәсіптік ауру, өндірістік жарақат алуға байланысты еңбек ету қабілетінен
айрылу. Мұндай жағдайларда қатердің себебі қызметкердің өзіне байланысты
болмайды.
Екіншіден, кейбір қатерлер уақытша еңбек ету қабілетінен айрылу және
зейнеттік жасқа жетуіне байланысты жағдайлардың туындауына да тікелей
байланысты.
Материалдық қамтамасыз етілмеу қатерін кәсіптік ауру, өндірістік
жарақат алу мүмкіндігінің туындауы деп те қарастыруға болады. Мұндай
қатерлер жалпы сипат алады. Бірақ оның ерекшелігі бұл қатердің
сақтандырылған барлық халыққа бір мезгілде туындамайтындығы.барлық халыққа
бір мезгілде туындайтын қатерлер де бар, мысалы: инфляция, дефолт және т.б.
Мұндай қатерлер әлеуметтік сақтандырылуға жатпайды. Сонымен қатар
әлеуметтік – экономикалық жағдайлармен тығыз байланысты [6].
Халықты әлеуметтік қорғауда сақтандырудың қажетті және маңызды жүйесін
құру сақтандырылғандарды материалдық қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру
төлемдерінің нақты қызметін анықтау болып табылады.
Өз кезегінде бұл олардың көлемін, нысанын және сақтандыру төлемдерін
төлеудің тәртібін белгілеудің әдістемелік негізін құрайды.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар үшiн төленетін
әлеуметтік аударымдарды есептеу ай сайын жүргiзiледi.
Бұл ретте, әлеуметтік аударымдарды есептеу үшiн ай сайынғы табыс тиiстi
жылға арналған республикалық бюджет туралы заңмен белгіленетiн ең төмен
жалақының он еселенген мөлшерiнен аспайтын мөлшерде алынады.
Жұмыс берушінің қызметкерге кiрiстер түрiнде төленетiн шығыстарын
есептеу, әскери қызметшілердiң, iшкi iстер органдары, Қазақстан
Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң Қылмыстық-атқару жүйесi комитетi, қаржы
полициясы және өртке қарсы қызмет органдары қызметкерлерiнiң ақшалай
үлестерiн жұмыс берушiнiң қызметкерлерге кiрiс түрiнде төлейтiн шығыстарына
қоса отырып, Қазақстан Республикасының Салық кодексінде (бұдан әрi - Салық
кодексi) көзделген тәртiппен жүргiзіледi.
Жалдамалы қызметкерлердiң еңбегін пайдаланатын заңды тұлғалардың,
сондай-ақ жеке кәсіпкерлердiң, жеке меншiк нотариустар мен адвокаттардың
шығыстарына қызметкерге ақшалай немесе заттай нысанда төленетін кiрiстер,
оның iшiнде материалдық, әлеуметтiк игіліктер немесе өзге де материалдық
пайда түрiнде алынған кiрiсті қоса алғанда, сондай-ақ бiр жолғы төлемдерден
(еңбекақы төлеу бөлiгiнде) алынған кiрiсi жатады.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес арнайы салық режимiн
қолданатындарды қоспағанда, жеке кәсiпкерлер, сондай-ақ жеке меншік
нотариустар мен адвокаттар үшiн олардың алатын кiрiсi әлеуметтік
аударымдарды есептеу объектiсi болып табылады. Бұл ретте әлеуметтiк
аударымдар есептеу үшiн ай сайынғы кiрiс ең төмен жалақының он еселенген
мөлшерiнен аспайтын мөлшерде алынады.
Салық кодексінiң 144-бабының 1), 3), 10), 11), 15-17), 23), 25), 26),
27), 29), 31-1), 34) тармақшаларымен және 316-бабы 1-тармағының 4-6)
тармақшаларымен белгіленген кiрiстерден Қорға әлеуметтiк аударымдар
төленбейдi.
Осылайша жеке тұлғалардың мынадай табыстарынан әлеуметтік аударымдар
төленбейді:
- мемлекеттік бюджет қаржысынан төленетін жәрдемақылар мен
өтемақылар, атаулы әлеуметтік көмек;
- жеке тұлғаның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды қайтару;
- ұрақты жұмысы жолда өтетiн немесе жүрiп-тұру сипатында болатын не
қызмет көрсететiн учаскелер шегiнде қызмет бабындағы сапарлармен
байланысты жағдайларда;
- экологиялық апат немесе ядролық сынақ полигонындағы ядролық
сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғауға
төленетiн төлемдер;
- көрсетілген медициналық қызметке, бала туған кезде, жерлеу үшін
берілетін төлемдер;
- қызметтік іссапарлар кезінде төленетін өтемақылар;
- қызметкер ұйымымен бiрге басқа жерге жұмысқа ауысқан не көшкен
кездегi жол жүруi, мүлкiн көшiруi, үй-жай жалдауы бойынша құжатпен
расталған шығындардың өтемдерi;
- дала жағдайында геологиялық-барлау, топографиялық-геодезиялық және
iздестiру жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердiң далалық
жабдықталым ақшасы;
- жұмыс берушiнiң қызметкерлердi өздерiнің өндiрiстiк қызметiне
байланысты мамандық бойынша оқытуға және бiлiктiлiгiн арттыруға
бағытталған шығыстары;
- жұмыс берушінің вахталық әдiспен жұмыс iстейтiн адамдарға өндiрiс
объектiсiнде болу кезеңiнде жұмыстарды орындауы мен ауысымаралық
демалысы үшiн жағдай жасай отырып, олардың тұрмыс-тiршiлiгiн
қамтамасыз ету үшiн тұрғын үй жалдауына және белгiленген тәулiкақы
шегiнде тамақтануға арналған шығыстары; қызметкерлердi жұмыс орнына
дейiн және керi қарай жеткiзуге байланысты шығыстар;
- жүктi болғанда және босанғанда берiлетiн әлеуметтiк жәрдемақылар,
сондай-ақ ұл бала немесе қыз бала асырап алған әйелдерге
(еркектерге) берiлетiн әлеуметтiк жәрдемақылар;
- берiлген арнаулы киiмнiң, арнаулы аяқкиiмнiң, басқа да жеке қорғану
және алғашқы медициналық көмек құралдарының, сабынның,
зарарсыздандыру құралдарының, сүт немесе құндылығы соған тең басқа
да емдеу-профилактикаға арналған азық-түлiк өнiмдерiнiң құны;
- он алты жасқа толмаған балалар үшін балалар лагеріне жолдамалардың
құны;
- өз қызметкерлерiн мiндеттi және (немесе) жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша жұмыс берушi төлейтiн сақтандыру сыйлықақыларының
сомалары;
- жұмыс берушінің қызметін тоқтатқан немесе таратылған жағдайда жеке
еңбек шарты бұзылған жағдайда, штат санының қысқаруында немесе
әскери қызметке шақырылғанда берілетін өтемақылар;
- пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін жұмыс берушінің қызметкерге
беретін өтемақысы;
- жинақтаушы зейнетақы қорларына қызметкерлердің міндетті зейнетақы
жарналары Кейбір төлем түрлерінен басқа әлеуметтік салықты есептеу
обьектісі мен әлеуметтік аударымдар обьектісінің арасында
айырмашылық барына назар аударған жөн.
Осылайша әлеуметтік аударымдар табыстың мына түрлерінен ұсталады:
- әскери қызмет міндеттерін атқарған кезде әскери қызметшілерге,
белгіленген тәртіппен арнайы атақ берілген, оны қызметтік
міндеттерін атқаруына байланысты алған ішкі істер органдарының,
қаржы полициясының қылмыстық-атқару жүйесi органдары мен
мекемелерiн және мемлекеттік өртке қарсы қызметтің қызметкерлеріне
берілетін төлемдердің барлық түрі;
- мемлекеттiк бюджет және гранттар қаражаты есебiнен жүзеге
асырылатын қоғамдық жұмыстарды орындауға және кәсiби оқуларға
байланысты төлемдер;
- мемлекеттік бюджет есебінен төленетін біржолғы төлемдер
- стипендия
- қайырымдылық,демеушілік түрінде алынған мүліктердің құнынан
- сақтандыру төлемдерінің сомаларынан,
- мемлекеттен, үкіметтен гранттар қаражаты есебiнен төленетiн
төлемдер;
- мемлекет және халықаралық ұйымдардан
- Қазақстан Республикасының Президентi, Қазақстан Республикасының
Yкiметi белгiлейтiн мемлекеттiк сыйлықақылар, стипендиялар;
- спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделi орындар үшiн
белгiленетiн ақшалай наградалар; еңбекақы түрiндегi төлемдерден
басқа);
Әлеуметтiк аударымдар Қорға Зейнетақы төлеу жөнiндегi мемлекеттiк
орталық (бұдан әрi - Орталық) арқылы есептi айдан кейiнгi айдың 15 күнiнен
кешіктiрмей, олар үшiн аударымдар жүргiзiлетiн, мiндеттi әлеуметтiк
сақтандыру жүйесiне қатысушылардың тiзiмдерiн қосып, өздерiнiң банктік
шоттарынан қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жолымен төлейдi. Банктік
операциялардың жекелеген түрлерін жүргізетін банктен немесе ұйымнан
әлеуметтік аударым сомасының төлем тапсырмасының акцептін алған күн қолма-
қол ақшасыз түрде жүргізілген әлеуметтік аударымдарды банкке төлеушінің
әлеуметтік аударым төлеген күні деп есептеледі.
Төлеушiлердiң әлеуметтiк аударымдарды банкке қолма-қол ақша нысанында
енгiзуi Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртiппен жүзеге
асырылады.
Әлеуметтiк аударымдарды аударуды төлеушілер әр ай үшiн бөлек жүзеге
асырады.
Әлеуметтiк аударымдар жүргiзілетiн әлеуметтік сақтандыру жүйесiне
қатысушылардың тiзiмi әрбiр жеке адам бойынша: әлеуметтік жеке кодын (бұдан
әрi - ӘЖК), тегiн, атын, әкесiнiң атын; туған жылын; әлеуметтік аударым
сомасын; әлеуметтiк аударымдар төленетiн айы мен жылын қамтуы тиiс.
Салық органы төлеушiлерден міндетті әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне
қатысушылардың тiзiмдерiн алған кезде әлеуметтік төлемдер бойынша
қалыптасқан берешектi кейiннен Қорға аудару үшін көрсетiлген тiзiмдердi
қоса бере отырып, төлеушiлердiң банктiк шоттарына инкассалық өкiмдер
бередi.
Төлеушiнiң банктік шотында теңгемен ақша болмаған жағдайда, әлеуметтік
аударымдар бойынша берешекті өндiріп алу салық органдары теңгемен берген
инкассалық өкімдер негізiнде төлеушінiң банктiк шоттарынан шетелдiк
валютада жүргізіледі.
Төлеушiнiң банктiк шоты болмаған жағдайда салық органы өндiрiп алуды
қолма-қол ақшаға айналдырады.
Әлеуметтік аударымдар бойынша берешек сомасын қолма-қол ақша есебінен
өндiрiп алу салық органының төлеушiден бухгалтерлiк (кассалық) құжаттары
бойынша көрсетілген қолма-қол ақшаны (оның iшiнде шетелдiк валютада) алуы
танылады.
Қолма-қол ақшаны алу мемлекет алдындағы салықтық мiндеттемелерiн
орындау үшiн салықтық бақылауды қамтамасыз ететiн уәкілеттi орган бекiткен
нысан бойынша алу туралы актiмен ресiмделедi. Салық Комитеті Төрағасының
2005 жылғы 29 маусымдағы № 289 бұйрығымен әлеуметтiк аударымдар бойынша
қарызды төлеу есебінен қолма-қол ақша алу туралы актінің нысаны белгіленді.
Осы алу актісіне салық органы алған қолма-қол ақша сомасының шегінде
олардың пайдасына әлеуметтік аударымдар бойынша берешек алынатын міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылардың тізімі қоса беріледі.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес салық қызметі органдары
лауазымды тұлғаларының әрекетіне (әрекетсіздігіне) жоғары тұрған салық
қызметі органына немесе сотқа шағым бере аласыз.
Бұл ретте төлеушi салық органына, салық органы алған қолма-қол ақша
сомасының шегiнде мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысушылардың
тiзiмдерiн ұсынады.
Төлеушiден алынған қолма-қол ақша, оларды алған күннен бастап бiр жұмыс
күнiнен кешiктiрiлмей, кейiннен Қорға аудару үшiн банкке немесе банктік
операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымға тапсырылуға тиiс.
Төлеушi әлеуметтік аударымдарды Қорға уақтылы төлемегенi үшiн өсiмақы
сомасын төлеу үшiн "төлем нысанасы" жолында - "ай, жыл үшiн әлеуметтiк
аударымдарды уақтылы төлемегенi үшін өсiмақыны" көрсете отырып, банкке
төлем тапсырмасын ұсынады. Төлеушілер уақтылы төлемеген өсімақы әрбiр ай
үшiн MT-102 форматындағы электрондық төлем тапсырмаларымен бөлек төленедi.
Орталық өсiмақы сомасы түскен күннен бастап үш банктiк күн iшiнде ақшаны
Қордың шотына MT-100 форматындағы төлем тапсырмасымен аударады.
Төлеушiнің Қорға артық төлеген әлеуметтiк аударымдардың сомасын
қайтаруды Қор төлеушiнің өтiнiшi негiзiнде жүргiзедi, егер сома төлеушi
банкiнің кiнәсiнен артық (шоттан екi немесе одан да көп рет алынған)
аударылған болса, онда қайтару төлеушi банкiнiң өтiнiшi негiзiнде
жүргiзіледi.
Қордың шотына артық аударылған: төлеушi немесе төлеушiнiң банкi бiр
немесе бiрнеше төлем тапсырмасы негiзiнде екi немесе одан да көп рет
төлеген әлеуметтік аударымдар; MT-102 төлем тапсырмасы форматында, оның
тiзiм бөлiгiндегi қатысушылардың сомасында қателер жiберiлген:
жұмыстан босатылған қызметкерлер аванспен алған кiрiске артық есептелген,
алушылар қайтаруға жататын; мiндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушылар тізiмiндегi есептiк және механикалық қателер; жұмыс iстеп
жүрген зейнеткерлер үшiн артық төленген әлеуметтік аударымдар қайтаруға
жатады.
Қатысушының кiрiсiне салық салуға жатпайтын төлемдердiң жекелеген
түрлерінiң қосылуына байланысты, артық төленген әлеуметтік аударымдардың
сомасын төлеушi кейiнгi төлемдердi реттеу жолымен дербес түзейдi.
Әлеуметтік төлемдердi тағайындау кезiнде қатысу стажына есепке алынған
кезеңге есептелген, артық төленген әлеуметтік аударымдардың сомасы
қайтарылуға жатпайды.
Қорға аударылған қате төлемдердi қайтару мынадай тәртіппен жүзеге
асырылады:
1) нысан бойынша артық төленген әлеуметтiк аударымдарды қайтаруға
өтінiштi төлеушi (төлеушінің банкi) Орталықтың құрылымдық (аудандық
қалалық) бөлiмшесiне бередi;
2) әлеуметтiк аударымдар жүргiзiлген мiндетті әлеуметтiк сақтандыру
жүйесiне қатысушылардың тiзiмдерiнде қате кеткен жағдайда өтiнiшке анықтама-
растама қоса беріледi;
3) Орталық үш банктік күн iшiнде әлеуметтiк аударымдардың есептелу
фактісiн тексередi, осы төлем жөнiндегi барлық деректемелердiң растамасын
қоса отырып, Қорға өтiнiш жiберіледi;
Қор өтiнiшті өңдегеннен кейiн, MT-100 форматындағы төлем тапсырмасын
қалыптастырады және кейiннен оларды төлеушiге аудару үшiн, ақшаны үш
банктік күн iшiнде Орталықтың шотына аударуды жүзеге асырады. Қор
төлеушiнiң банктiк деректемелерiн, қатысушылардың тегiн, атын, әкесiнiң
атын көрсете отырып, төлеушілердiң тiзілiмi мен олар бойынша қайтару
сомаларын сол күнi Орталыққа жiбередi. Қор себебiн көрсете отырып,
қайтаруға жатпайтын сома бойынша бас тарту туралы шешiмдi Орталыққа
жiбередi;
Орталық Қор тiзiлiмiнiң негiзiнде MT-102 форматындағы төлем тапсырмасын
қалыптастырады және артық есептелген әлеуметтік аударымдар сомасын үш
банктiк күн iшiнде төлеушiге аударады; төлеушi әлеуметтік аударымдар
сомасын қайтарудан бас тарту себебi туралы ақпаратты Орталықтың бөлiмшелерi
арқылы алады; Орталық қатысушылардың жеке шоттарынан қайтарылған соманы
есептен шығарады; Орталық артық есептелген соманы қайтарғаннан кейiн
шешiмнiң орындалғаны туралы Қорды хабардар етедi; Орталық пен Қор арасында
айына бiр рет әлеуметтік аударымдарды және өсiмақыны, сондай-ақ Қордан
қайтарымдарды аударуға салыстырып тексеру жүргiзіледi; Орталық күн сайын
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiне салық төлеушілердің тiркеу
нөмiрлерi тұрғысынан өткен күн iшiнде келiп түскен тiзілiмдердi және
қайтарылған қате есептелген әлеуметтік аударымдардың тiзiлiмдерiн, сондай-
ақ электрондық растауды ұсынады. Төлеушiге қызмет көрсететiн банк
электрондық төлем тапсырмаларын ресiмдеу кезінде қате жiберген жағдайда,
банк "Төлемдер және ақша аударымдары туралы" Қазақстан Республикасының
Заңына сәйкес жiберілген қателердi түзету жөнiнде шаралар қабылдайды. Қор
келіп түскен және қайтарылған артық аударылған әлеуметтік аударымдардың
есебiн жүргiзедi.
Төлеушi тоқсан сайын, есептi тоқсаннан кейiнгi айдың 15-күнiнен
кешiктiрмей, егер Қазақстан Республикасының заңнамасында өзгеше
белгіленбесе, орналасқан (тұратын) жерi бойынша тiркеуiн ескере отырып,
салық органына мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiнiң қатысушылары үшiн
есептелген және аударылған әлеуметтiк аударымдар бойынша есептердi ұсынады.
Орталық күн сайын, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiне Салық
кодексiнде белгіленген тәртiппен тiркелген төлеушілер бойынша, өткен күн
үшiн келіп түскен және қайтарылған әлеуметтік аударымдардың тiзiлiмдерiн
ұсынады.
Әлеуметтік аударымдарды төлеушілер есептелген және төленген әлеуметтiк
аударымдар туралы, оның iшiнде электронды немесе қағаз жеткізгіштегі қате
төлемдердi қайтару туралы мәлiметтердiң сақталуын заңнамада белгіленген
тәртiппен қамтамасыз етедi.
Мәдениет, ақпарат және спорт Министрінің 2005 жылғы 18 маусымдағы №205
бұйрығымен бекітілген мемлекеттік ұйымдар қызметіндегі қалыптасқан типтік
құжаттардың Тізіміне сәйкес әлеуметтік аударымдар бойынша алғашқы
құжаттардың сақталу мерзімі 75 жыл болып анықталған. Төлеушінің қызметі
тоқтатылған жағдайда Қорға әлеуметтік аударымдарды есептеу және төлеу
туралы құжаттар Мемлекеттік мұрағатқа беріледi. Заңның 13-бабына сәйкес
төлеуші аударылған сомалар туралы қажеттi ақпаратты Орталықтан сұратуға
және тегiн алуға құқылы.Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау Министрінің 2004 жылғы 30 шілдедегі № 169-ө
бұйрығымен әлеуметтік аударымдар төлеушінің Зейнетақы төлеу жөніндегі
мемлекеттік орталықтан әлеуметтік аударымдардың Қорға аударылған сомалары
туралы ақпаратты сұрау және алу ережесін бекітілді. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдарды есептеу және төлеуді жүзеге
асыратын әлеуметтік аударымдар төлеушінің (бұдан әрі - төлеуші) Зейнетақы
төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан (бұдан әрі - Орталық) Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қорына аударылған әлеуметтік аударымдардың сомалары
туралы қажетті ақпаратты сұратуға және тегін алуға құқығы бар.
Төлеуші Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылған әлеуметтік
аударымдардың сомалары туралы қажетті ақпаратты алу үшін аударылған
әлеуметтік аударымдардың сомалары туралы қажетті ақпаратты алуға арналған
тапсырысты толтырады және оны Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы
ұсынады.
Төлеуші өтініш берген күннен бастап 10 жұмыс күні ішінде Орталық
аударылған әлеуметтік аударымдардың сомалары туралы ақпаратты дайындайды
және оны Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы төлеушіге жібереді.
Егер тегi, аты, әкесiнің аты өзгерген болса, онда жеке тұлғаның ӘЖК алу
үшiн тiркеу карточкасына толтырған бұрынғы тегi, аты, әкесiнiң аты қатар
көрсетіледi. Орталық әлеуметтiк аударымдардың есебiн олар үшiн аударымдар
жүргiзілетiн мiндетті әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысушылардың ӘЖК
базасында жүзеге асырады.
Банктердiң Орталыққа ақшаны аударуы олар үшін әлеуметтiк аударымдар
жүргiзiлген мiндетті әлеуметтiк сақтандыру жүйесіне қатысушылардың тiзiмiн
қосып, MT-102 форматындағы электронды төлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz