Ұлттық қор активтерін басқаруды талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын құрудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
Қазақстан Республикасының бюджет 9
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының мәні мен қызметтері ... ... 12
1.3 Ұлттық қорды қалыптастырудың қайнар көзі және оны 19
пайдалану ... ... ..
2 Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қызмет ету механизмін 23
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.1 Ұлттық қорды қалыптастыруды және оны пайдалануды 23
талдау ... ... ... ...
2.2 Ұлттық қордың активтерін сенімгерлік басқаруды 26
талдау ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының пайдалану бағыттары ... . 30
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қаражаттарын болашақта 39
қалыптастыру және пайдалану
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынын каражатын калыптастыру және 39
пайдалану
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
Дағдарыстан кейін қалпына келтіру бағдарламасын жүзеге асырудағы Ұлттық 43
қордың
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 65
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Кіріспе
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттік шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
"мемлекеттік бюджет" ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс - қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады.Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің қаржы жоспары
ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте,бір жылға
жасалынады,бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша ролін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасаумен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің ролі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылады
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы-шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түсуде.
Бюджет және мемлекеттік бюджет жүйесі жалпы ұлттық өнімді (ЖҰӨ) және
ұлттық кірісті бөлу мен қайта бөлу процесінде пайда болатын экономикалық
қатынастар жиынтығы болып табылады. Бюджет барлық сатыларына белсенді
ықпалын тигізеді, өйткені кірістер мен шығыстардың сандық және сапалық
формалары ретінде қатысатын бюджеттің дамуы мен жетілуін ең алдымен
экономикалық қатынастардың дамуы мен жетілуі негізінде қарастыру қажет.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қор негізін мемлекеттің қаржы активтері
мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да активтері құрайды.
Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
түрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік қорландыру,
экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз
факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Мемлекеттің қаржы жүйесіндегі Ұлттық қордың рөлі мен мәні оның атқаратын
функциялары бойынша да көріністе. Ұлттық қор жинақтаушы және түрақтаушы
функцияларды іске асырады. Бірінші функциясы арқылы негізінде экономиканың
шикізаттық секторы түсімдерінің белгіленген болігінен қүрайтын қаржы
активтерін қорландыруды қамтамасыз етеді. Екінші функциясы мемлекетгік
бюджет шикізаттық ресурстардың әлемдік бағалары конъюктурасының мемлекеттік
қаржылар ахуалына әсерін тегістеуді қамтамасыз етеді. Жаңа онжылдық – жаңа
экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында
келесідей айтылған. Дағдарыс жағдайында Ұлттық қор біз үшін өзіндік бір
"қауіпсіздік көпшігіне” айналды. Оның ендігі міндеті – тұрақтылық пен
өркендеудің кепілі болу.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптасытру мен пайдалану
дүниежүзілік және ішкі товар қаржы рыноктарының конъюктурасы, мемлекеттегі
және шет елдердегі экономикалық жағдайы, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте
макроэкономикалық және фискалдық тұрақтылық және Ұлттық қордың негізгі
мақсаттары мен міндеттері сақтала отырып айқындалады.
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталарымен
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен
есептемесі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды ұлттық банк
пен Үкімет арасында жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарттың негізінде
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүзеге асырылады.
Қор республикалық және жергілікті бюджеттдің атқарылуы процесінде оған
шикізат секторы ұйысдарынан (заңды тұлғалардан Қазақстан Республикасының
үкіметі белгілейтін тізбе бойынша) бюджетке түсетін салық және өзге
міндетті төлемдердің республикалық және жергілікті бюджеттердегі
түсімдердің олардың мына түрлері бойынша: корпорациялық табыс салығының,
қосылған құнға салынатын салықтың, үстеме пайдаға салынатын салықтың,
бонустардың, роялтилердің бектілген соммаларынан асып түсуін есепке жатқызу
жолымен қалыптасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының мәні
мен мәселелерін қарастыру және оны пайдалану бағыттарын анықтау болып
табылады.
Осы мақсатға жету үшін келесі міндеттер орындалды:
- Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының мәні мен қызметтерін анықтау;
- Ұлттық қорды қалыптастырудың қайнар көзі және оны пайдалану ьағыттарын
зерттеу;
- Ұлттық қорды қалыптастыруды және оны пайдалануды талдау;
- Ұлттық қор активтерін басқаруды талдау;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынын каражатын калыптастыру және
пайдалану тұжырымдамасын жасау.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасяның Ұлттық қоры табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен
пайдаланудағы экономикалық қатынастар жиынтығы.
Берілген дипломдық жұмыстың жазылуына Қазақстан Республикасының заңдық
және нормативтік актілері, шетелдік және қазақстандық монографиялар, оқу
құралдар мен оқулықтар, сонымен қатар, периодикалық басылымдағы мақалалар
әдіснамалық негіз болып табылды.
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын құрудың теориялық негіздері
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Бюджеттік жүйе мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын бюджетті қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық
қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол
қатынастарды басқару орғандарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі. [1]
Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор
қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа
Бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер
арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық орғандарының
функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде
анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де
берілген. Олар жергілікті мемлекеттік орғандардың функцияларын қаржымен
қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде
ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қор негізін мемлекеттің қаржы активтері
мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да активтері құрайды.
Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік қорландыру,
экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз
факторлардың әсерін томендетуге арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастары:
мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу процесі
жөнінде;
мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет тарапынан
қаржыландыру жөнінде;
мемлекеттің халықпен бюджет кірісін калыптасу және әр түрлі өтемақы төлеу
мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министрлігі, ¥лттык банк
және т.б.);
мемлекеттіц шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен реттеледі,
жетілдіріледі және белгілі принциптер мен құқықтық нормалар негізінде
басқарылады.[2]
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу,
бірізділік, басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер
арасьшда басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар
бюджеттік процесті ұйымдастырудыц да негізгі принциптері болып саналады.
Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған принциптердін әр біреуіне түсініктеме
берілген.
ЬІнтымақтық принцип бюджеттік жүйенің ұйымдастыру экономикалық
орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Ең толық түрде бұл принцип Кеңес
Одағының бюджеттік жүйесінде болды. Қазіргі қезеңде жергілікті билік
орғандарының дербестікке ие болғанына және оларға қаржылық ресурстармен
билік жүргізу жөнінде бірсыпыра құқық берілгеніне байланысты ынтымақтық
принцип босатылып қалды.
Республика аумағында әрекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен
мемлекеттік шығыстар жалпы бірыңғай жүйесі бар екені осы ынтымақтық принцип
арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен
ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен әлеуметтік-экономикалық
болжамдау озара байланысына кепіл береді. Осы принциптің негізінде
заңнамалық, өкілдік орғандар жағынан бюджет қаражаттарының қозғалысына
тиімді бақылау жүргізіледі.
Бюджеттік жүйенің ынтымақтық принципі бірыңғай қүқықтық база, бірынғай
бюджеттік жіктеу арқылы бюджеттерді сапқа тізу, бюджеттік процесті іске
асыруда бірыңғай шаралар пайдалану, статистикалық және қаржылық ақпаратқа
қажетті бюджеттік құжаттар формаларының бірлестігі, бірыңғай ақша жүйесі,
бірыңғай әлеуметтік-экономикалық және салықтық саясатпен қамтамасыз
етіледі. Бұл принципті қолданған бюджетті құрастыру мен бекітуде көбінесе
артықшылығы бар бюджепік баптардың болмауына әсерін тигізеді.
Толығу принципі бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың заңнамаларымен
қарастырылған, объективті және сенімді көрсеткіштер негізіндегі кірістер
мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды. Үкіметте бюджетте
қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар болуы тиісті емес.
Сонымен қатар, бюджет қаражаттарын пайдалануда есепке жатқызудың өзара
талаптары мен талаптар қүқығына жол беру жіберілмейді. Бюджеттің толығу
принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто түсініктері байланысты. Бюджет-
брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық қаржы операцияларын
көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының қалдықтарын
көрсетеді, яғни әр бап бойынша кіріс түсіруге жұмсалған шығындарды алғаннан
кейінгі түсімдерді кәрсетеді.
Қазіргі кезеңде әлемдік тәжірибеде бұл принңиптің лайықтылығы шамалы деп
есептеледі, себебі оны қолдану бюджетті қажетті емес оз алдына белек
болағын шығыстармен толтыруы мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік қаржы
құралдарын қалыптасуда орталықтырылған әдіс қолданады, сондықтан 1998
жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар жойылған. [3]
Шынайшылық принцип деген бюджеттің қабылданған керсеткіштерініц
республика мен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімді
жоспарлары және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері
мен бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы
экономика ахуалы және ондіріс колемін объективтік бағалау мен әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.
Шынайшылық принцип бюджет атқару жөнінде есеп беруді бұрмалауын
болдырмау мен жоюға қажет. Ол мемлекеттің қаржы операцияларын әділетті
көрсету мен бекітілген сомалар бюджеттік белгілеулерге пайдалануын
қарастырады. Шынайшылық даму болжамдар мен бағдарламалар көрсеткіштері және
бюджеттік резервтер барлығымен қуаттандырылған негіздегі барльщ кіріс
көздері мен шығыс бағыттары есептемелерімен дәлелденіп анықталады.
Бюджет жүйесінің жайдарыльщ принципі бекітілген бюджет пән оны атқару
есебі жөнінде бүқаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді. Бұл
қоғам мүшелерінің әр біреуіне мемлекеттің болашақ кірістері мен шығыстары,
әсіресе қаражат шығындарының негізгі бағыттарымен, оның ішінде әлеуметтік
салаға арналған қаражаттар көлемімен танысуға мүмкіншілік береді.
Жайдарылық принңиптің түсінігіне толығырақ сипаттаманы былай беруге болады
ол бюджеттік заңнамалар аумағындағы нормативтік-қүқықтық актілер, бюджеттер
мен оларды атқару жөніндегі есептер және фискалдық саясат жөнінде басқа да
ақпараттарды міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы мен
мемлекеттік қаржы бақылау жүргізу.
Жергілікті бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекетінің шарттары болып
дербестік пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі маңында
олардың кірістері өздік қайнар көздерінің түсімдері арқылы қалыптасу мен
сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы түсініледі. Бұл
принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді түрақты түрде
бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын анықтау және мемлекеттік
басқарудың барлық деңгейлерін бюджеттік заңнама негізінде бюджеттік
процесті өз еркі іске асыруына құқық берумен қамтылады. [4]
Бұл принцип биліктің өкілетті және атқарушы орғандарының аймақтар
деңгейінде қаржы ресурстарды пайдалану мен жүмсау женіндегі қүқықтарын
бірсыпыра кеңітеді, себебі жергілікті бюджеттерді атқарған процесте қосымша
алынған кірістерді жоғары деңгейдегі бюджетке қайтарып алуы мен жергілікті
бюджеттер Қосымша ресурстармен қамтылмаса оларға қосымша шығындар салуы
жіберілмейді.
Бюджеттердің дербестігін бюджет жүйесінің барлық буындарыньщ түсімдер
көздері заңмен бекітілу мен бюджет құралдарын әрбір деңгейдегі билік
орғандарыныц заңмен анықталған өкілеттіктері негізінде пайдалану құқыктары
қамтиды. Барлық деңгейдегі бюджеттердің теңгерулігі бюджеттік-қаржы
саясатының қажетті талабы болуы мүмкін. Мысалы, бюджеттерді қарастыру мен
бекіткенде олардың тапшылықтарының шекті мелшері тағайындалуы мүмкін.
Бюджеттік жүйе қашанда болса тұрақты әрекетте болуы керек, яғни
бюдасеттік құрылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен
қатынастарда ешқандай дәрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке
негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару орғандары бюджеттік қатынастар
аумағындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді.
Кейбір уақытта мелекетте экономиканың болек бір салалары немесе іс-
әрекет салаларының бірінші кезекте дамуы қажетті болады. Осыған байланысты
ел немесе аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
бағыттары жасалады. Сондықтан, басымдылықтық принңиптің түсінігі бюджеттік
жүйеде бюджеттік процесті осы басымдылықғы бағыттарға сәйкес іске асыруды
білдіреді. [5]
Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін бюджеттік жүйе
әрекеті бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде пайдалана отырып, бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен қарастырылған белгілі бір әсершіл нәтижеге
жету қажеттілік талаптарға бағынады. Бұл тиімділік және нәтижелік
принциптің мазмұнына сәйкес, себебі оның керек екендігі болып бюджеттік
құралдардың бекітілген көлемін пайдалануда нәтижелі жетістіктерді
қамтамасыз ету табылады.
Бюджеттік процестің әрбір қатысушысы міндетті түрде бюджеттік заңнамалар
талаптарын орындауы тиіс. Сондықтан бюджеттік жүйеде жауаптылық принцип
іске асуда, себебі бұл принциптің талабы бюджеттік заңнаманы бұзғаны үшін
бюджеттік процеске қатысушыларды жауапкершілікке тарту.
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының мәні мен қызметтері
Үкіметтің Ұлттық банктегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржы
активі түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де
мүлік түріндегі активтерді Қазақстаннның Ұлттық қоры болып табылады. Ұлттық
қоры мемлекеттің қорланымдарын қалыптастыру, сонымен бірге дүниежүзілік
бағалардың конъюкторасына Республикалық және жергілікті бюджеттердің
тәуелділігін төмендету мақсатында жасалынады. Ол мемлекеттің тұрақты
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржы активтерінің және
материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануына,
экономиканың шикізат секторына тәуелділігін және қолайсыз сыртқы
факторлардың ықпалын төмендетуге арналған. Яғни Қазақстанның Ұлттық қорын
қалыптастыру болашақ ұрпақ үшін қорланымды және елдің экономикасын келеңсіз
сыртқы факторлардан қорғау үшін қаржы резерфтерін шоғырландырады. Сөйтіп,
Ұлттық қор екі функция орындайды: Жинақтаушы және тұрақтандырушы
функциялары. [6]
Жинақтаушы функция қаржы активтерінің және материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануын қамтамасыз етеді. Жинақтаушы
функциясымен қатар қор қаражаттарының қалыптасуымен пайдаланылуының
қолданылып жүрген тетігі ағымдары экономиканың жағдайын тұрақтандыру ықпал
көрсетеді. Тұрақтандырушы функция шикізат ресурстарының әлемдік бағамын
конъюнгтурасына республикалық бюджеттің тәуелділігін төмендетуге арналған.
Қордың тұрақтандыру функциясын іске асыру мемлекеттік бюджетті орта
мерзімде жоспарлауға көшцге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптасытру мен пайдалану
дүниежүзілік және ішкі товар қаржы рыноктарының конъюктурасы, мемлекеттегі
және шет елдердегі экономикалық жағдайы, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте
макроэкономикалық және фискалдық тұрақтылық және Ұлттық қордың негізгі
мақсаттары мен міндеттері сақтала отырып айқындалады.
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталарымен
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен
есептемесі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды ұлттық банк
пен Үкімет арасында жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарттың негізінде
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүзеге асырылады.
Қаражаттардың көздері мен қорды қалыптастырудың тәртібі мынамен
анықталады. Қазақсстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының бес
жылдық индикативтік жоспарының құрамында Қазақстан экспортының едәуір
үлесін құрайтын шикі мұнайға, мысқа және басқа шикізат тауарларына есептік
тұрақты дүниежүзілік бағалар белгіленеді, олардың негізінде Республикалық
және жергілікті бюджеттерді әзірлеп, бекіткен кезде Қазақстан тауар
өндірушілері шикізат тауарларын өткізудің орташа бағаларын және оларға
сәйкес шикізат секторынан мемлекеттік бюджеттің кірістерін есептеп
шығарады. Шикізат тауарларының есептік тұрақты бағалары дүниежүзілік
бағалардың серпінін сақтампаздық болжалды негіздей отырып белгіленеді. [7]
Қор республикалық және жергілікті бюджеттдің атқарылуы процесінде оған
шикізат секторы ұйысдарынан (заңды тұлғалардан Қазақстан Республикасының
үкіметі белгілейтін тізбе бойынша) бюджетке түсетін салық және өзге
міндетті төлемдердің республикалық және жергілікті бюджеттердегі
түсімдердің олардың мына түрлері бойынша: корпорациялық табыс салығының,
қосылған құнға салынатын салықтың, үстеме пайдаға салынатын салықтың,
бонустардың, роялтилердің бектілген соммаларынан асып түсуін есепке жатқызу
жолымен қалыптасады.
Ұлттық қор мына түсімдердің есебімен қалыптасады. [8]
1) шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түсетін
нақты түсімдердің тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда бекітілген олардың жылдық көлемінен асып
түсу ретінде айқындалатын республикалық бюджеттен берілетін
ресми трансферттер;
2) республикалық меншіктегі және кен өндіру мен өңдеу салаларына
жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін
түсімдердің есебінен айқындалатын республикалық бюджеттен
берілетін ресми трансфеттер;
3) шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түсетін
республикалық бюджетке жоспарланған түсімдер сомасының он
пайызы мөлшерінде есептелген республикалық бюджеттен берілетін
ресми трансфеттер;
4) ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түскен
түсімдер есебінен айқындалатын жергілікті бюджеттің ресми
трансферттері;
5) қорды басқарудан түсетін инвестициялық кірістер;
6) Қазақстан Республикасының заңнамасымен тиім салынбаған өзге де
түсімдер мен кірістер.
Қаражаттарды ұлттық қорға есептеудің тәртібін Үкімет анықтайды.
Негізгі қызметі табиғи ресурстардың өндіру мен өңдеу болып табылатын
заңи тұлғалар шикізат секторының ұйымдары болып табылады. Шикізат секторы
ұйымдарының тізбесін Қазақстан Рсепубликасының Үкіметі белгілейді. [9]
Шикізат секторының ұйымдарынан түсетін түсімдер – шикізат секторы
ұйымдарынан бюджетке салықтың мынадай түрлері бойынша түсетін түсімдердің
жиынтығы:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Қосылған құнға салынатын салық;
- Үстеме пайдаға салынатын салық;
- Бонустар;
- Роялти;
- Жасасқан келісім шарт бойынша Қазақстан Республикасының өнімді бөлу
жөніндегі үлесі.
Шикізат секторы ұйымдарынан түсетін түсімдер болжамы шикізат секторының
тауарларына республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді
жоспарында айқындалған дүниежүзілік тұрақты есеп айырысу бағалары ескеріле
отырып жасалады.
Жоғарыдағы бірінші тармақшада көрсетілген ресми трансферттерді,
республикалық бюджеттің атқарылуы барысында оны Қазақстан Республикасының
Парламентінде нақтыламай-ақ бюджетті тақару жөніндегі орталық уәкілетті
ортған айқындап, республикалық бюджеттен Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорына аударады.
Үшінші тармақшада көрсетілген ресми трансфеттер, сондай-ақ республикалық
меншіктегі және кен өндіруші және өңдеуші салаларға жататын мемлекеттік
мүлікті жекешелендіруден түсетін жоспарлы түсімдер есебінен айқындалатын
республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттер тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі.
Ауылшаруашылық мақсатындағы жер участкелерін сатудан түскен түсімдер
есебінен айқындалатын, төртінші тармақшада көрсетілген ресми трансферттер
маслихаттың тиісті қаржы жылына арналаған жергілікті бюджет туралы шешіммен
бекітіледі, ал жоспардан тыс түсімдер есебінен айқындалатын ресми
трансферттерді жергілікті бюджеттен бюджетті атқару жөніндегі жергілікті
уәкілетті орған жергілікті бюджетті атқару барысында оны маслихатта
нақтыламай-ақ Ұлттық қорға аударады. [10]
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін инвестициялық
кірістер Ұлттық қорды қаржы активтеріне және, материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктерге орналасуынан құрылады.
Қордың қаражаттары мына бағыттар бойынша жұмсалады: [11]
1) тұтас алғанда ағымдағы қаржы жылы бойныша шикізат секторы
ұйымдарынан түсетін түсімдердің бекітілген және нақты көлемдері
арасындағы айырма ретінде анықталатын республикалық бюджет
шығынын өтеу үшін. Өтем мөлшері республикалық бюджеттің түсімдер
бойынша толық атқарылмаған жалпы срмасынан аспауға тиіс.
Түсімдердің нақты көлемі олардың бекітілген көлемінен асып
түскен жағдайда өтемжүзеге асырылмайды;
2) Ұлттық қорда республикалық бюджетке Қазақстан Республикасының
Президенті белгілейтін мақсаттарға арналып берілетін арнаулы
трансфеттер түрінде;
3) Ұлттық қорды басқаруға және жыл сайын аудит өткізуге байланысты
шығыстарды жабуға.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
1) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сақтау;
2) Ұлттық қордың жеткілікті өтімділік деңгейін ұстап тұру;
3) Тәуекел деңгейінің қалыптылығы жағдайында ұзақ мерзімді
перспективада Ұлттық қор табыстылығының жоғары деңгейін ұстап тұру;
4) инвестициялық кірістер алуды қамтамасыз ету мақсатында рұқсат
етілген қаржы активтеріне және, материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктерге орналастырылады.
Рұқсат етілген қаржы активтерін және, материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктердің тізбесін Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорын басқару жөніндегі кеңестің ұснысы бойынша Ұлттық банкпен бірлесіп
Үкімет айқындайды.
Ұлттық қоры жеке және заңи тұлғаларға кредит беруге және міндеттемелерді
орындауды қамтамасыз ету ретінде пайдалануға болмайды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының есебінен Республикалық бюджеттің
шығынын өтеу оның атқарылуы барысында Қазақстан республикасының Ұлттық
қорын басқару жөніндегі кеңестің келісімен қаржы жылының қорытындылары
бойынша Қазақстан Республикасының Парламентінде республикалық бюджетті
нақтыламай-ақ жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының есебінен республикалық бюджетке
берілетін нысаналы трансферттердің көлемі тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі. [12]
Активтерді Ұлттық қорға есептеу және Ұлттық қорды пайдалану тәртібін
Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының Ұлттық
қоры туралы жарлығымен қорды басқару кезіндегі мемлекеттік биліктің
өкілеттігі анықталған.[13]
Қазақстан Республикасының Президенті:
1) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі
Кеңестік құрамын құрады;
2) Қор мәселелері жөнінде Кеңесте, Үкіметке және Ұлттық банкке
орындау үшін міндетті нұсқаулар береді;
3) Қорды басқару жөніндегі қызметті бақылауды жүзеге асырады;
4) Ұсыныстар беру үшін Кеңеске қорды басқарумен байланысты оған
бекітуге берілген құжаттарды бағыттайды;
5) Ұлттық қордың қызметімен байланысты өзге өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Қазақстан Рсепубликасының Үкіметі қорды басқару кезінде мына
өкілеттіктерді жүзеге асырады:
1) есептемені жасау ережелерін, ақшаны қорға есепке алу және оны
пайдалану тәртібін әзірлеп, бекітеді;
2) ұлттық банкпен бірлесіп ақпараттық материалдардың және қорды
басқарумен байланысты қызмет бойнша қаржылық есептеменің
графигін жасап, бекітеді;
3) Президентке қордың қалыптастырылуы және пайдаланылуы туралы
есепті және парламентке қорды қалыптастыру және пайдалану
жөнінде ақпаратты ұсынуды қамтамасыз етеді;
4) Қордың жыл сайынғы сыртқы аудитін жүргізуді қамтамасыз етеді;
5) Қорды қалыптастыру мен пайдаланудың бухгалтерлік есебін
қамтамасыз етеді;
6) Қордың қызметімен байланысты өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қорды сенімгерлік басқаруды Ұлттық банк пен Үкімет арасында жасалынған
сенімгерлік басқару туралы шарт негізінде Ұлттық банк жүзеге асырады:
1) Қорды оның бір бөлігін сыртқы басқаруға беруді қоса дербес
инвестициялау;
2) Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудың ережелерін әзірлеп,
бекіту;
3) Үкіметке қорды сенімгерлік басқарудың нәтижелері туралы есепті
ұсыну;
4) Сенімгерлік басқару туралы ережелер мен шартта қарастырылған
өзге өкілеттіктер. [14]
Қорды тиімді сенімгерлік басқаруды қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық
банктің шешімімен арнаулы лауазымды тұлғаны (Ұлттық банк төрағасының
орынбасарынан төмен емес деңгейде) - өкілетті өкілді анықтайды, оның
өкілеттігінен Ұлттық банктің атынан қорды сенімгерлік басқару жөнінде
шешімдерді оперативті қабылдау кіреді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ұлттық банк қорды басқару
мәселелері бойынша болжамды іс-әрекеттер мен қол жеткен нәтижелер туралы
бір-біріне ақпарат беріп отыруға міндетті.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес Қазақстан
Республикасының Президенті жанындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын
тиімді пайдалану және оны қаржылық активтерге және, материалдық емес
активтерді қоспағанда, өзге де мүліктерге орналастыру жөнінде ұсыныстар
талдап - жасайтын консультатциялық – кеңесші орған болып табылады.
Кеңестің негізгі міндеті қорды пайдалану мәселелері бойынша Президентке
жәрдемдесу және ұсыныстар жасау болып табылады. Кеңестің мәжілістері
Президентін немесе оның тапсыруы бойынша кеңес мүшелерінің бірінің
төрағалық етуімен жүргізіледі және хаттамамен ресімделеді. Кеңес шешімі
Кеңес мүшелерінің жалпы санының жай көп дауысымен қабылданады және
заңнамамен бекітілген тәртіппен Қазақстан республикасы Президентінің
актілерімен іске асырылады. Кеңестің құрамына мыналар кіреді: Қазақстан
Республикасының Президенті, Премьер-министрі, Сенаттың төрағасы, Парламент
мәжілісінің төрағасы, Президент Әкімшілігінің басшысы, Ұлттық банктің
төрағасы, Премьер-министрдің орынбасары, Қаржы министрі, Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің төрағасы. [15]
Кеңестік жұмыс орғаны Қазақстан республикасы Президентінің Әкімшілігі
болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңестік
функциялары:
1) ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдалану тиімділігін арттыру
жөнінде ұсыныстар талдап жасау;
2) қорды пайдалану көлемдері мен бағыттары жөніндегі ұсыныстарды
қарау және талдап –жасау;
3) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын орналастыру үшін рұқсат
етілген қаржы активтерін және материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктердің тізбесі жөнінде ұсыныстар талдап
-жасау болып табылады.
Қазақстан Респубубликасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңесті құру
туралы шешімді, оның құрамы мен ол туралы қағиданы Президент бекітеді.
Жыл сайын есепті жылдан кейінгі жылдың 1-сәуіріне дейін Ұлттық банкпен
бірлесіп қордың қалыптастырылуы және пайдаланылуы туралы жылдық есепті
Қазақстан Рсепубликасының Үкіметі жасайды және оны Ұлттық банкпен бірлесе
отырып жыл сайын ағымдағы жылдың бірінші сәуірінен кешіктірмей Президентке
бекітуге табыс етеді.
Ұлттық қордың қалыптастыруылуы және пайдаланылуы туралы жылдық есепті
Президент бекіткеннен кейін Үкімет оны ақпарат ретінде Қазақстан
Республикасының парламентіне ұсынады.
Қордың қалыптастырылуы және пайдаланылуы туралы жылдық есепнамаларды
кіріктіруі тиіс: [16]
1) Ұлттық қордың түсімдері және пайдаланылуы туралы есеп;
2) Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Ұлттық қорды сенімгерлікпен
басқару жөніндегші қызметі туралы есеп;
3) Ұлттық қорды басқару жөніндегі өзгеде мәліметтер.
Ұлттық қорды басқаруға байланысты қызметін транспаренттілігін қамтамасыз
ету мақсатында жыл сайын аудит жүргізіледі. Аудиторды немесе аудиторлық
ұйымды таңдау конкурстық негізде және Үкімет белгілеген тәртіппен жүзеге
асырылады.
Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы жылдық есеп және аудит
жүргізудің нәтижелері туралы ақпарат бұқаралық ақпарат құралдарына
жарияланады.
Ұлттық қор қаражаттарының жылдам өсуіне қарамастан оның қалыптасуының
тұрақтылығы шындап күман тудырмай қоймайды. Қор табысын толымдылығы
көбінесе қолайлы сыртқы экономикалық конъюнгтурамен, ұзақ уақыт бағаның
мұнайға жоғары болуымен байланысты болып отыр.
Бюджет кодексіне сәйкес Ұлттық қорды толтырудың көздері республикалық
бюджеттен түстетін трансферттер (шикізат салаларынан бюджетке түсетін
жоспарланған түсімдердің 10%), сондай-ақ шикізат секторынан түсетін нақты
түсімдердің олардың жоспарланғанынан асып түсу көлемі болып табылады.
Сөйтіп қорды қалыптасытру көздері жеткілікті сияқты болғанымен бірақ бұл
оның тұрақты толымдылығына кепілдік бермейді.
Инвестициялық кірістердің бірде болуы, бірде болмай қалуы мүмкін,
сондықтан қордың инвестициялық кірістері оған түсетін түсімдердің тұрақты
көзі ретінде қарастырылмайды.
Мемлекеттік бюджеттен берілетін трансферттер сияқты көзіне келетін
болсақ мұнай мен металдарға бағаның ұзақ уақыт төмендеуі кезінде олар
едәуір қысқарады. Бұл жағдайда, керісінше, Ұлттық қордың қаражатынан
бюджеттің ысыраптарын өтеуге тура келеді. Мемлекеттік меншікті
жекешелендіруден түсетін кірістер мен бонустар біржолғы болып табылады,
оларды да қорды қалыптастырудың тұрақты көзі деп атуға болмайды.
Сараптаушылардың көзқарастары бойынша тап табиғи рента ғана қор
кірістерінің негізгі көзі болуға тиіс және де оны алу кен өндіруші сектор
кәсіпорындарының салық ауырпалығын арттырмайды: табиғи рентаны алу кен-
геологиялық жағдайлары әр түрлі кәсіпорындар қызметінің жағдайларын
теңестіреді.
3. Ұлттық қорды қалыптастырудың қайнар көзі және оны пайдалану
Елдің бюджет жүйесіне республикалық, жергілікті және төтенше
бюджеттермен қатар Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры да кіреді. Бюджет
кодексінде берілген анықтама бойынша ҚР Үкіметінің Ұлттық банктегі шотында
жиналатын материалды емес активтерден басқа қаржы активтер Ұлттық қорды
құрайды.
Ұлттық қор елдің тұрақты әлеуметті-экономикалық дамуын қамтамасыз ету,
экономиканың шикізаттық салалардан тәуелділіктілігі мен қолайсыз сыртқы
факторлар әсерін томендету мақсатпен қүрылған. Бүл қордың тағы бір маңызды
арнауы болып бірқатар қоғамдық мүқтаждықтарды қаржыландыру үшін мемлекетке
қажетті қаржы активтер мен басқа да мүліктерді қорландыру табылады.
Мемлекеттің қаржы жүйесіндегі Ұлттық қордың рөлі мен мәні оның атқаратын
функциялары бойынша да көріністе. Ұлттық қор жинақтаушы және түрақтаушы
функцияларды іске асырады. Бірінші функциясы арқылы негізінде экономиканың
шикізаттық секторы түсімдерінің белгіленген болігінен қүрайтын қаржы
активтерін қорландыруды қамтамасыз етеді. Екінші функциясы мемлекетгік
бюджет шикізаттық ресурстардың әлемдік бағалары конъюктурасының мемлекеттік
қаржылар ахуалына әсерін тегістеуді қамтамасыз етеді (сурет 1). [17]
Ұлттық қор құралдарыньщ негізгі қайнар көздері ретінде республикалық
және жергілікті бюджеттерден бөлінетін ресми трансферттер, сондай-ақ осы
қорды басқарудан түсетін инвестициялық табыстар қарастырылады.
Республикалық бюджет арқылы ресми трансферттер келесідей анықталады:
шикізаттық сектор субъектілерінің нақты түсімдері мен олардың бекітілген
жылдық колемдері араларындағы айырмасы мөлшерінде:
шикізат табу мен өндеу салаларына жататын мемлекетгік мүліктерді
жекешелендіруден түскен түсімдер молшерінде;
шикізаттық сектор субъектілері түсімдерінің жоспарлы сомаларынын 10 пайыз
мөлшерінде.
Жергілікті бюджеттер бойынша ресми трансферттер көлемі ауыл шаруашылық
арнаудағы жерлерді сатудан түскен түсімдер мөлшерінде анықталады.
Ұлттық қорды тиімді басқару мақсатпен Қазақстан Республикасының
Президенті маңында кеңесші орған - Ұлттық қорды басқару жөніндегі кеңес
құрылады. Бүл орған қорды тиімді пайдалану мен оның құралдарын қаржы
активтеріне жайғастыру бойынша үсыныстар жасайды. Осы Кеңесті қүру мен
қүрамын анықтап, оның ережелерін бекітетін Ел Президенті.
Кеңес келесі функцияларды атқарады:
қорды қалыптастыруы мен пайдалануының тиімділігін үлғайту жөнінде үсыныстар
жасайды және дәйектейді;
қорды пайдалану бағыттары мен көлемдері жонінде ұсыныстар қарастырады және
жасайды;
қорды жайғастыру үшін рұқсатталған қаржы активтер мен басқа да мүліктер
тізбесі жөнінде ұсыныстар жасайды.
Сурет 1 ҚР Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану көзі
Ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдалану механизмі мемлекеттің және
шетелдердің жалпы экономикалық ахуалына, макроэкономикалық тұрақтылық пен
фискалдық саясатқа, елдің даму басымдылықтарына және әлемдік пен ішкі
тауар, сонымаі қатар қаржы нарықтарының коньюктурасына байланысты
белгіленеді. Ұлттық қорды пайдалану Бюджеттік кодексте анықталады және оның
құралдары негізінде республикалық бюджет түсімдерінің бекітілген және нақты
көлемдері арасында айырмашылық болған жағдайда сол айырманың орнын
толтыруға, сондай-ақ Президент белгілеген мақсаттарға ресми трансферттер
түрінде жұмсалады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздерi
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздерi:
1) осы Кодекстiң 49-1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорына жiберiлетiн бюджет түсiмдерi;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетiн
инвестициялық кiрiстер;
3) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де
түсiмдер мен кiрiстер болып табылады.
2. Мұнай секторы кәсіпорындарына шикі мұнайды және газ конденсатын
өндірумен және (немесе) өткізумен айналысатын, сондай-ақ шикі мұнай мен газ
конденсатын барлауға келісімшарттар жасасқан заңды тұлғалар жатады.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетiн
инвестициялық кiрiстер, материалдық емес активтердi қоспағанда, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорын шетелдiк қаржы құралдарына орналастырудан
құралады.
Ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдалану жөніндегі есепті құру ҚР
Үкіметінің құзыретіне кіреді. Жыл сайын Үкімет Ұлттық банкпен бірге аудит
нәтижелерінің негізінде қордың іс- әрекеті жөнінде жылдық есепті құрады.
Бұл есепте Ұлттық қор құралдарының түсуі мен пайдалануы жөнінде жылдық
мәліметтері көрсетіледі, қорды басқару бойынша Ұлттық банктің іс-әрекеті
сипатталады, сондай-ақ қорды басқару жоніндегі басқа да мәліметтер
келтіріледі.[18]
Белгіленген формамен және бекітілген тәртіппен жасалған Ұлттық қорды
қалыптастыру мен пайдалану жөніндегі есеп ҚР Президенті бекіткеннен кейін
ақпарат ретінде Қазақстан Республикасы Парламентіне ұсынылады. Ұлттық
қордың іс-әрекеті мен оны басқару жоніндегі жылдық есеп пен жүргізілген
аудит нәтижесі бойынша ақпарат бүқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
1) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
тиiстi қаржы жылына арналған дамудың бюджеттiк бағдарламаларын (iшкi
бағдарламаларын) iске асыруға арналған кепiлдiк берiлген трансферт түрiнде;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджеткe
Қазақстан Республикасының Президентi айқындайтын мақсаттарға берiлетiн
нысаналы трансферттер түрiнде;
3) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқаруға және жыл сайын аудит
өткiзуге байланысты шығыстарды жабуға жұмсалады.
2. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
1) Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының сақталуын;
2) Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының жеткiлiктi өтiмдiлiк деңгейiн
ұстап тұруды;
3) тәуекел деңгейi қалыпты болған жағдайда ұзақ мерзiмдi перспективада
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры кiрiстiлiгiнiң жоғары деңгейiн;
4) ұзақ мерзiмдi перспективада инвестициялық кiрiстер алуды қамтамасыз
ету мақсатында, материалдық емес активтердi қоспағанда, рұқсат етiлген
шетелдiк қаржы құралдарына орналастырылады.
3. Материалдық емес активтердi қоспағанда, рұқсат етiлген шетелдiк қаржы
құралдарының тiзбесiн Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару
жөнiндегi кеңестiң ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiмен бiрлесiп Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын жеке және заңды тұлғаларға
кредит беруге және мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз ету ретiнде
пайдалануға болмайды.
5. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан кепiлдiк берiлген трансферт
мөлшерi республикалық бюджеттi әзiрлейтiн жыл алдындағы қаржы жылының
соңындағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық қоры активтерiнiң
үштен бiр бөлiгiнен аспауға тиiс.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан үш жылдық кезеңге арналған
кепiлдiк берiлген трансферт мөлшерi Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлеген тәртiппен айқындалады және Қазақстан Республикасының заңымен
бекiтiледi.
6. Активтердi Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының есебiне жатқызу және
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын пайдалану тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Үкiметi айқындайды.
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына түсетiн немесе Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан алынатын активтер Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкi белгiлеген тәртiппен айырбастауға немесе қайта айырбастауға
жатады.
2 Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қызмет ету механизмін талдау
2.1 Ұлттық қорды қалыптастыруды және оны пайдалануды талдау
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 мамырдағы
№ 985 Жарлығымен Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қалыптастырылуы
туралы 2009 жылғы есеп бекітілді.[19]
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының (бұдан әрі – Ұлттық қор) қаражаты
2009 жылғы 31 желтоқсанға 4 500 703 126 мың теңгені құрады. Ұлттық қордың
таза активтері 4 009 528 878 мың теңгені (аудиттелген қаржылық есептілікке
сәйкес есептеу тәсілімен) құрады.
2009 жылы Ұлттық қорға 2 339 499 532 мың теңге түсті (кесте 1). [20]
Кесте 1
Ұлттық қордың 2009 жылғы түсімдерінің құрылымы
ррТүсімдер Сомасы,
№ мың теңге
1 - мұнай секторы кәсіпорындарынан алынатын тікелей 1 371 362
салықтар (жергілікті бюджеттердің есебіне жатқызылатын 802
салықтарды қоспағанда)
2 - мұнай секторы кәсіпорындарының жүзеге асыратын 6 083 054
операцияларынан түсетін басқа түсімдер ( жергілікті
бюджетке есептелетін салықтарды қоспағанда)
3 - республикалық меншіктегі және тау-кен өндіру мен өңдеу467
салаларына жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден
түсетін түсімдер
4 - ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін сатудан 654 091
түсетін түсімдер
5 - Қорды басқарудан түскен инвестициялық кірістер 961 397 341
6 - Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым 1 777
салынбаған өзге де түсімдер мен кірістер
Барлығы 2 339 499
532
2009 жылғы түсімдерінің ішінде мұнай секторы ұйымдарынан түскен тікелей
салықтардың түсімдері есебінен (жергілікті бюджеттерге есепке алынатын
салықтарды қоспағанда) – 1 371 362 802 мың теңге, оның 467 377 170 мың
теңгесі (3 329 148 мың АҚШ долларына барабар) кезекті айырбастауқайта
айырбастау операциясын дәл сол күні жүргізу жолымен Ұлттық қордың тиісті
шотына теңгемен есепке алынған шетелдік валютадағы түсімдер болып табылады,
мұнай секторы ұйымдары жүзеге асыратын оперциялардан түсетін басқа да
түсімдер (жергілікті бюджеттерге есептелетін түсімдерді қоспағанда) –
6 083 054 мың теңге, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін сатудан
түсетін түсімдер – 654 091 мың теңге, Ұлттық қорды басқарудан түсетін
инвестициялық кірістер – 961 397 341 мың теңге.
Ал енді түсімдердің жалпы сомасындағы әрқайсысының үлесін қарастырайық
(сурет 2).[20]
Сурет 2 Ұлттық қордың 2009 жылғы түсімдерінің құрылымы
Суреттен, Ұлттық қор түсімдерінің көп ьөлігін мұнай секторынан алынатын
тікелей салықтар мен қорды басқарудан түсетін инвестициялық шығындар
алатыны анық. Қалғандары елеусіз орын алады.
Келесі суретте мұнай секторы кәсіпорындарынан алынатын тікелей салықтар
(жергілікті бюджеттердің есебіне жатқызылатын салықтарды қоспағанда)
құрылымы көрсетілген. [20]
Сурет 3 Мұнай секторы кәсіпорындарынан алынатын тікелей салықтар
(жергілікті бюджеттердің есебіне жатқызылатын салықтарды қоспағанда)
құрылымы
Суреттен, мұнай секторы кәсіпорындарынан алынатын тікелей салықтар
ішінде үстеме пайдаға салынатын салық – 49,2 пайызға, пайдалы қазбаларды
өндіруге салынатын салық – 27,9 пайызға, рента салығы - 18,0 пайызға,
өнімді бөлу жөніндегі ҚР-ның үлесі - 4,6 пайызды және бонустар - 0,4
пайызды құрайды.
Ал енді мұнай секторы кәсіпорындарының жүзеге асыратын операцияларынан
түсетін басқа түсімдеріне ( жергілікті бюджетке есептелетін салықтарды
қоспағанда) келсек, оның құрылымы келесідей:[20]
Сурет 4 Мұнай секторы кәсіпорындарының жүзеге асыратын операцияларынан
түсетін басқа түсімдер (жергілікті бюджетке есептелетін салықтарды
қоспағанда) құрылымы
Мұнай секторы кәсіпорындарының жүзеге асыратын операцияларынан түсетін
басқа түсімдердерінің құрамы ең алдымен, мұнай секторындағы кәсіпорындарына
салынатын айыппұлдар мен санкциялардан тұрады.
Мемлекеттік бюджетті 2011 жылға жомпарлау кезінде Ұлттық қор түсімдерін
құрылым ыкелесі түрде болды (кесте 2). [21]
Кесте 2
2011 жылға арналған жоспарлық бюджет құрамындағы Ұлттық қор түсімдерінің
құрылымы
рр Атауы Сомасы, Үлесі,
№ мың теңге %
Салықтық түсімдер 1 648 500 41099,97
1 Корпоративтік табыс салығы 576 604 003 34,97
2 Табиғи және басқа ресурстарды пайдаланғаны 1 071 896 40765,00
үшiн түсетiн түсiмдер
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер 500 000 0,03
1 Жерді сату 500 000 0,03
Барлығы 1 649 000 410100
2011 жылға арналған жоспар бойынша Ұлттық қор түсімдерінің көп бөлігі
салықтық түсімдерден тұрады, ал оның ішінде жоғарғы үлес 65,0 пайызды
алатын табиғи және басқа ресурстарды пайдаланғаны үшiн түсетiн түсiмдерге
тиесілі. Ал корпоративтік табыс салығына шамамен 35 пайыз тиесілі.
Ұлттық қорды басқару мен жыл сайынғы сыртқы аудитті жүргізуге байланысты
Ұлттық қордың шотынан есепті кезеңде жалпы сомасы 2 898 030 мың теңгеге
шығыстар жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007-2009 жылдарға арналған
кепілдендірілген трансферт туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25
қарашадағы № 189 Заңына сәйкес 2009 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорынан республикалық бюджетке даму бюджетінің шығыстарын жабуға
кепілдендірілген трансферт түрінде жоспарланған 843 100 000 мың теңгенің
843 100 000 мың теңгесі аударылды, ол жоспардың 100 % құрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан берілетін 2009 жылға арналған
нысаналы трансферт туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы
27 наурыздағы № 777 Жарлығына сәйкес 2009 жылы Ұлттық қордан республикалық
бюджетке жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, жұмыссыздықтың елеулі өсу
деңгейін болдырмау және дағдарыстан кейінгі тұрақты дамуға жағдай жасау
үшін мақсатты трансферт түрінде жоспарланған 347 900 000 мың теңгеден
261 500 000 мың теңге аударылды, ол жылдық жоспардың 72,2%-ын құрады.
Ұлттық қордың басқаруға байланысты қызметтің транспаренттілігін
қамтамасыз ету мақсатында аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес 2009
жылға аудиторлық тексеру жүргізілді.
2.2 Ұлттық қордың активтерін сенімгерлік басқаруды талдау
Ұлттық қордың сенімгерлік басқарудың қорытындылары бойынша
2009 жылы алынған ұлттық валютада көрсетілген инвестициялық табыс
919 317 487 мың теңгені құрады (кесте 3). [22]
Кесте 3
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының активтерін сенімгерлік басқару
жөніндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бухгалтерлік теңгерімі
(мың теңге)
Баптың атауы 2009 жылы 2008 жылы
Активтер
Ақша және оның баламалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын құрудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
Қазақстан Республикасының бюджет 9
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының мәні мен қызметтері ... ... 12
1.3 Ұлттық қорды қалыптастырудың қайнар көзі және оны 19
пайдалану ... ... ..
2 Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қызмет ету механизмін 23
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.1 Ұлттық қорды қалыптастыруды және оны пайдалануды 23
талдау ... ... ... ...
2.2 Ұлттық қордың активтерін сенімгерлік басқаруды 26
талдау ... ... ... ... ... ... .
2.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының пайдалану бағыттары ... . 30
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қаражаттарын болашақта 39
қалыптастыру және пайдалану
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынын каражатын калыптастыру және 39
пайдалану
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
Дағдарыстан кейін қалпына келтіру бағдарламасын жүзеге асырудағы Ұлттық 43
қордың
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 65
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Кіріспе
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттік шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
"мемлекеттік бюджет" ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс - қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады.Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің қаржы жоспары
ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте,бір жылға
жасалынады,бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша ролін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасаумен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің ролі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылады
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы-шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түсуде.
Бюджет және мемлекеттік бюджет жүйесі жалпы ұлттық өнімді (ЖҰӨ) және
ұлттық кірісті бөлу мен қайта бөлу процесінде пайда болатын экономикалық
қатынастар жиынтығы болып табылады. Бюджет барлық сатыларына белсенді
ықпалын тигізеді, өйткені кірістер мен шығыстардың сандық және сапалық
формалары ретінде қатысатын бюджеттің дамуы мен жетілуін ең алдымен
экономикалық қатынастардың дамуы мен жетілуі негізінде қарастыру қажет.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қор негізін мемлекеттің қаржы активтері
мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да активтері құрайды.
Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
түрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік қорландыру,
экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз
факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Мемлекеттің қаржы жүйесіндегі Ұлттық қордың рөлі мен мәні оның атқаратын
функциялары бойынша да көріністе. Ұлттық қор жинақтаушы және түрақтаушы
функцияларды іске асырады. Бірінші функциясы арқылы негізінде экономиканың
шикізаттық секторы түсімдерінің белгіленген болігінен қүрайтын қаржы
активтерін қорландыруды қамтамасыз етеді. Екінші функциясы мемлекетгік
бюджет шикізаттық ресурстардың әлемдік бағалары конъюктурасының мемлекеттік
қаржылар ахуалына әсерін тегістеуді қамтамасыз етеді. Жаңа онжылдық – жаңа
экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында
келесідей айтылған. Дағдарыс жағдайында Ұлттық қор біз үшін өзіндік бір
"қауіпсіздік көпшігіне” айналды. Оның ендігі міндеті – тұрақтылық пен
өркендеудің кепілі болу.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптасытру мен пайдалану
дүниежүзілік және ішкі товар қаржы рыноктарының конъюктурасы, мемлекеттегі
және шет елдердегі экономикалық жағдайы, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте
макроэкономикалық және фискалдық тұрақтылық және Ұлттық қордың негізгі
мақсаттары мен міндеттері сақтала отырып айқындалады.
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталарымен
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен
есептемесі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды ұлттық банк
пен Үкімет арасында жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарттың негізінде
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүзеге асырылады.
Қор республикалық және жергілікті бюджеттдің атқарылуы процесінде оған
шикізат секторы ұйысдарынан (заңды тұлғалардан Қазақстан Республикасының
үкіметі белгілейтін тізбе бойынша) бюджетке түсетін салық және өзге
міндетті төлемдердің республикалық және жергілікті бюджеттердегі
түсімдердің олардың мына түрлері бойынша: корпорациялық табыс салығының,
қосылған құнға салынатын салықтың, үстеме пайдаға салынатын салықтың,
бонустардың, роялтилердің бектілген соммаларынан асып түсуін есепке жатқызу
жолымен қалыптасады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының мәні
мен мәселелерін қарастыру және оны пайдалану бағыттарын анықтау болып
табылады.
Осы мақсатға жету үшін келесі міндеттер орындалды:
- Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының мәні мен қызметтерін анықтау;
- Ұлттық қорды қалыптастырудың қайнар көзі және оны пайдалану ьағыттарын
зерттеу;
- Ұлттық қорды қалыптастыруды және оны пайдалануды талдау;
- Ұлттық қор активтерін басқаруды талдау;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынын каражатын калыптастыру және
пайдалану тұжырымдамасын жасау.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасяның Ұлттық қоры табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен
пайдаланудағы экономикалық қатынастар жиынтығы.
Берілген дипломдық жұмыстың жазылуына Қазақстан Республикасының заңдық
және нормативтік актілері, шетелдік және қазақстандық монографиялар, оқу
құралдар мен оқулықтар, сонымен қатар, периодикалық басылымдағы мақалалар
әдіснамалық негіз болып табылды.
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын құрудың теориялық негіздері
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Бюджеттік жүйе мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын бюджетті қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық
қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол
қатынастарды басқару орғандарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі. [1]
Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор
қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа
Бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер
арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық орғандарының
функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде
анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де
берілген. Олар жергілікті мемлекеттік орғандардың функцияларын қаржымен
қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде
ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қор негізін мемлекеттің қаржы активтері
мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да активтері құрайды.
Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік қорландыру,
экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз
факторлардың әсерін томендетуге арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастары:
мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу процесі
жөнінде;
мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет тарапынан
қаржыландыру жөнінде;
мемлекеттің халықпен бюджет кірісін калыптасу және әр түрлі өтемақы төлеу
мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министрлігі, ¥лттык банк
және т.б.);
мемлекеттіц шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен реттеледі,
жетілдіріледі және белгілі принциптер мен құқықтық нормалар негізінде
басқарылады.[2]
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу,
бірізділік, басымдылық, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді. Бұл принциптер
арасьшда басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар
бюджеттік процесті ұйымдастырудыц да негізгі принциптері болып саналады.
Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған принциптердін әр біреуіне түсініктеме
берілген.
ЬІнтымақтық принцип бюджеттік жүйенің ұйымдастыру экономикалық
орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Ең толық түрде бұл принцип Кеңес
Одағының бюджеттік жүйесінде болды. Қазіргі қезеңде жергілікті билік
орғандарының дербестікке ие болғанына және оларға қаржылық ресурстармен
билік жүргізу жөнінде бірсыпыра құқық берілгеніне байланысты ынтымақтық
принцип босатылып қалды.
Республика аумағында әрекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен
мемлекеттік шығыстар жалпы бірыңғай жүйесі бар екені осы ынтымақтық принцип
арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен
ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен әлеуметтік-экономикалық
болжамдау озара байланысына кепіл береді. Осы принциптің негізінде
заңнамалық, өкілдік орғандар жағынан бюджет қаражаттарының қозғалысына
тиімді бақылау жүргізіледі.
Бюджеттік жүйенің ынтымақтық принципі бірыңғай қүқықтық база, бірынғай
бюджеттік жіктеу арқылы бюджеттерді сапқа тізу, бюджеттік процесті іске
асыруда бірыңғай шаралар пайдалану, статистикалық және қаржылық ақпаратқа
қажетті бюджеттік құжаттар формаларының бірлестігі, бірыңғай ақша жүйесі,
бірыңғай әлеуметтік-экономикалық және салықтық саясатпен қамтамасыз
етіледі. Бұл принципті қолданған бюджетті құрастыру мен бекітуде көбінесе
артықшылығы бар бюджепік баптардың болмауына әсерін тигізеді.
Толығу принципі бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың заңнамаларымен
қарастырылған, объективті және сенімді көрсеткіштер негізіндегі кірістер
мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды. Үкіметте бюджетте
қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар болуы тиісті емес.
Сонымен қатар, бюджет қаражаттарын пайдалануда есепке жатқызудың өзара
талаптары мен талаптар қүқығына жол беру жіберілмейді. Бюджеттің толығу
принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто түсініктері байланысты. Бюджет-
брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық қаржы операцияларын
көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының қалдықтарын
көрсетеді, яғни әр бап бойынша кіріс түсіруге жұмсалған шығындарды алғаннан
кейінгі түсімдерді кәрсетеді.
Қазіргі кезеңде әлемдік тәжірибеде бұл принңиптің лайықтылығы шамалы деп
есептеледі, себебі оны қолдану бюджетті қажетті емес оз алдына белек
болағын шығыстармен толтыруы мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік қаржы
құралдарын қалыптасуда орталықтырылған әдіс қолданады, сондықтан 1998
жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар жойылған. [3]
Шынайшылық принцип деген бюджеттің қабылданған керсеткіштерініц
республика мен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімді
жоспарлары және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері
мен бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы
экономика ахуалы және ондіріс колемін объективтік бағалау мен әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.
Шынайшылық принцип бюджет атқару жөнінде есеп беруді бұрмалауын
болдырмау мен жоюға қажет. Ол мемлекеттің қаржы операцияларын әділетті
көрсету мен бекітілген сомалар бюджеттік белгілеулерге пайдалануын
қарастырады. Шынайшылық даму болжамдар мен бағдарламалар көрсеткіштері және
бюджеттік резервтер барлығымен қуаттандырылған негіздегі барльщ кіріс
көздері мен шығыс бағыттары есептемелерімен дәлелденіп анықталады.
Бюджет жүйесінің жайдарыльщ принципі бекітілген бюджет пән оны атқару
есебі жөнінде бүқаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді. Бұл
қоғам мүшелерінің әр біреуіне мемлекеттің болашақ кірістері мен шығыстары,
әсіресе қаражат шығындарының негізгі бағыттарымен, оның ішінде әлеуметтік
салаға арналған қаражаттар көлемімен танысуға мүмкіншілік береді.
Жайдарылық принңиптің түсінігіне толығырақ сипаттаманы былай беруге болады
ол бюджеттік заңнамалар аумағындағы нормативтік-қүқықтық актілер, бюджеттер
мен оларды атқару жөніндегі есептер және фискалдық саясат жөнінде басқа да
ақпараттарды міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы мен
мемлекеттік қаржы бақылау жүргізу.
Жергілікті бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекетінің шарттары болып
дербестік пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі маңында
олардың кірістері өздік қайнар көздерінің түсімдері арқылы қалыптасу мен
сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы түсініледі. Бұл
принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді түрақты түрде
бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын анықтау және мемлекеттік
басқарудың барлық деңгейлерін бюджеттік заңнама негізінде бюджеттік
процесті өз еркі іске асыруына құқық берумен қамтылады. [4]
Бұл принцип биліктің өкілетті және атқарушы орғандарының аймақтар
деңгейінде қаржы ресурстарды пайдалану мен жүмсау женіндегі қүқықтарын
бірсыпыра кеңітеді, себебі жергілікті бюджеттерді атқарған процесте қосымша
алынған кірістерді жоғары деңгейдегі бюджетке қайтарып алуы мен жергілікті
бюджеттер Қосымша ресурстармен қамтылмаса оларға қосымша шығындар салуы
жіберілмейді.
Бюджеттердің дербестігін бюджет жүйесінің барлық буындарыньщ түсімдер
көздері заңмен бекітілу мен бюджет құралдарын әрбір деңгейдегі билік
орғандарыныц заңмен анықталған өкілеттіктері негізінде пайдалану құқыктары
қамтиды. Барлық деңгейдегі бюджеттердің теңгерулігі бюджеттік-қаржы
саясатының қажетті талабы болуы мүмкін. Мысалы, бюджеттерді қарастыру мен
бекіткенде олардың тапшылықтарының шекті мелшері тағайындалуы мүмкін.
Бюджеттік жүйе қашанда болса тұрақты әрекетте болуы керек, яғни
бюдасеттік құрылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен
қатынастарда ешқандай дәрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке
негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару орғандары бюджеттік қатынастар
аумағындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді.
Кейбір уақытта мелекетте экономиканың болек бір салалары немесе іс-
әрекет салаларының бірінші кезекте дамуы қажетті болады. Осыған байланысты
ел немесе аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
бағыттары жасалады. Сондықтан, басымдылықтық принңиптің түсінігі бюджеттік
жүйеде бюджеттік процесті осы басымдылықғы бағыттарға сәйкес іске асыруды
білдіреді. [5]
Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін бюджеттік жүйе
әрекеті бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде пайдалана отырып, бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен қарастырылған белгілі бір әсершіл нәтижеге
жету қажеттілік талаптарға бағынады. Бұл тиімділік және нәтижелік
принциптің мазмұнына сәйкес, себебі оның керек екендігі болып бюджеттік
құралдардың бекітілген көлемін пайдалануда нәтижелі жетістіктерді
қамтамасыз ету табылады.
Бюджеттік процестің әрбір қатысушысы міндетті түрде бюджеттік заңнамалар
талаптарын орындауы тиіс. Сондықтан бюджеттік жүйеде жауаптылық принцип
іске асуда, себебі бұл принциптің талабы бюджеттік заңнаманы бұзғаны үшін
бюджеттік процеске қатысушыларды жауапкершілікке тарту.
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының мәні мен қызметтері
Үкіметтің Ұлттық банктегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржы
активі түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де
мүлік түріндегі активтерді Қазақстаннның Ұлттық қоры болып табылады. Ұлттық
қоры мемлекеттің қорланымдарын қалыптастыру, сонымен бірге дүниежүзілік
бағалардың конъюкторасына Республикалық және жергілікті бюджеттердің
тәуелділігін төмендету мақсатында жасалынады. Ол мемлекеттің тұрақты
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржы активтерінің және
материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануына,
экономиканың шикізат секторына тәуелділігін және қолайсыз сыртқы
факторлардың ықпалын төмендетуге арналған. Яғни Қазақстанның Ұлттық қорын
қалыптастыру болашақ ұрпақ үшін қорланымды және елдің экономикасын келеңсіз
сыртқы факторлардан қорғау үшін қаржы резерфтерін шоғырландырады. Сөйтіп,
Ұлттық қор екі функция орындайды: Жинақтаушы және тұрақтандырушы
функциялары. [6]
Жинақтаушы функция қаржы активтерінің және материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануын қамтамасыз етеді. Жинақтаушы
функциясымен қатар қор қаражаттарының қалыптасуымен пайдаланылуының
қолданылып жүрген тетігі ағымдары экономиканың жағдайын тұрақтандыру ықпал
көрсетеді. Тұрақтандырушы функция шикізат ресурстарының әлемдік бағамын
конъюнгтурасына республикалық бюджеттің тәуелділігін төмендетуге арналған.
Қордың тұрақтандыру функциясын іске асыру мемлекеттік бюджетті орта
мерзімде жоспарлауға көшцге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптасытру мен пайдалану
дүниежүзілік және ішкі товар қаржы рыноктарының конъюктурасы, мемлекеттегі
және шет елдердегі экономикалық жағдайы, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте
макроэкономикалық және фискалдық тұрақтылық және Ұлттық қордың негізгі
мақсаттары мен міндеттері сақтала отырып айқындалады.
Ұлттық қордың түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталарымен
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен
есептемесі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды ұлттық банк
пен Үкімет арасында жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарттың негізінде
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүзеге асырылады.
Қаражаттардың көздері мен қорды қалыптастырудың тәртібі мынамен
анықталады. Қазақсстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының бес
жылдық индикативтік жоспарының құрамында Қазақстан экспортының едәуір
үлесін құрайтын шикі мұнайға, мысқа және басқа шикізат тауарларына есептік
тұрақты дүниежүзілік бағалар белгіленеді, олардың негізінде Республикалық
және жергілікті бюджеттерді әзірлеп, бекіткен кезде Қазақстан тауар
өндірушілері шикізат тауарларын өткізудің орташа бағаларын және оларға
сәйкес шикізат секторынан мемлекеттік бюджеттің кірістерін есептеп
шығарады. Шикізат тауарларының есептік тұрақты бағалары дүниежүзілік
бағалардың серпінін сақтампаздық болжалды негіздей отырып белгіленеді. [7]
Қор республикалық және жергілікті бюджеттдің атқарылуы процесінде оған
шикізат секторы ұйысдарынан (заңды тұлғалардан Қазақстан Республикасының
үкіметі белгілейтін тізбе бойынша) бюджетке түсетін салық және өзге
міндетті төлемдердің республикалық және жергілікті бюджеттердегі
түсімдердің олардың мына түрлері бойынша: корпорациялық табыс салығының,
қосылған құнға салынатын салықтың, үстеме пайдаға салынатын салықтың,
бонустардың, роялтилердің бектілген соммаларынан асып түсуін есепке жатқызу
жолымен қалыптасады.
Ұлттық қор мына түсімдердің есебімен қалыптасады. [8]
1) шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түсетін
нақты түсімдердің тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда бекітілген олардың жылдық көлемінен асып
түсу ретінде айқындалатын республикалық бюджеттен берілетін
ресми трансферттер;
2) республикалық меншіктегі және кен өндіру мен өңдеу салаларына
жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін
түсімдердің есебінен айқындалатын республикалық бюджеттен
берілетін ресми трансфеттер;
3) шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түсетін
республикалық бюджетке жоспарланған түсімдер сомасының он
пайызы мөлшерінде есептелген республикалық бюджеттен берілетін
ресми трансфеттер;
4) ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түскен
түсімдер есебінен айқындалатын жергілікті бюджеттің ресми
трансферттері;
5) қорды басқарудан түсетін инвестициялық кірістер;
6) Қазақстан Республикасының заңнамасымен тиім салынбаған өзге де
түсімдер мен кірістер.
Қаражаттарды ұлттық қорға есептеудің тәртібін Үкімет анықтайды.
Негізгі қызметі табиғи ресурстардың өндіру мен өңдеу болып табылатын
заңи тұлғалар шикізат секторының ұйымдары болып табылады. Шикізат секторы
ұйымдарының тізбесін Қазақстан Рсепубликасының Үкіметі белгілейді. [9]
Шикізат секторының ұйымдарынан түсетін түсімдер – шикізат секторы
ұйымдарынан бюджетке салықтың мынадай түрлері бойынша түсетін түсімдердің
жиынтығы:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Қосылған құнға салынатын салық;
- Үстеме пайдаға салынатын салық;
- Бонустар;
- Роялти;
- Жасасқан келісім шарт бойынша Қазақстан Республикасының өнімді бөлу
жөніндегі үлесі.
Шикізат секторы ұйымдарынан түсетін түсімдер болжамы шикізат секторының
тауарларына республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді
жоспарында айқындалған дүниежүзілік тұрақты есеп айырысу бағалары ескеріле
отырып жасалады.
Жоғарыдағы бірінші тармақшада көрсетілген ресми трансферттерді,
республикалық бюджеттің атқарылуы барысында оны Қазақстан Республикасының
Парламентінде нақтыламай-ақ бюджетті тақару жөніндегі орталық уәкілетті
ортған айқындап, республикалық бюджеттен Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорына аударады.
Үшінші тармақшада көрсетілген ресми трансфеттер, сондай-ақ республикалық
меншіктегі және кен өндіруші және өңдеуші салаларға жататын мемлекеттік
мүлікті жекешелендіруден түсетін жоспарлы түсімдер есебінен айқындалатын
республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттер тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі.
Ауылшаруашылық мақсатындағы жер участкелерін сатудан түскен түсімдер
есебінен айқындалатын, төртінші тармақшада көрсетілген ресми трансферттер
маслихаттың тиісті қаржы жылына арналаған жергілікті бюджет туралы шешіммен
бекітіледі, ал жоспардан тыс түсімдер есебінен айқындалатын ресми
трансферттерді жергілікті бюджеттен бюджетті атқару жөніндегі жергілікті
уәкілетті орған жергілікті бюджетті атқару барысында оны маслихатта
нақтыламай-ақ Ұлттық қорға аударады. [10]
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетін инвестициялық
кірістер Ұлттық қорды қаржы активтеріне және, материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктерге орналасуынан құрылады.
Қордың қаражаттары мына бағыттар бойынша жұмсалады: [11]
1) тұтас алғанда ағымдағы қаржы жылы бойныша шикізат секторы
ұйымдарынан түсетін түсімдердің бекітілген және нақты көлемдері
арасындағы айырма ретінде анықталатын республикалық бюджет
шығынын өтеу үшін. Өтем мөлшері республикалық бюджеттің түсімдер
бойынша толық атқарылмаған жалпы срмасынан аспауға тиіс.
Түсімдердің нақты көлемі олардың бекітілген көлемінен асып
түскен жағдайда өтемжүзеге асырылмайды;
2) Ұлттық қорда республикалық бюджетке Қазақстан Республикасының
Президенті белгілейтін мақсаттарға арналып берілетін арнаулы
трансфеттер түрінде;
3) Ұлттық қорды басқаруға және жыл сайын аудит өткізуге байланысты
шығыстарды жабуға.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
1) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сақтау;
2) Ұлттық қордың жеткілікті өтімділік деңгейін ұстап тұру;
3) Тәуекел деңгейінің қалыптылығы жағдайында ұзақ мерзімді
перспективада Ұлттық қор табыстылығының жоғары деңгейін ұстап тұру;
4) инвестициялық кірістер алуды қамтамасыз ету мақсатында рұқсат
етілген қаржы активтеріне және, материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктерге орналастырылады.
Рұқсат етілген қаржы активтерін және, материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктердің тізбесін Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорын басқару жөніндегі кеңестің ұснысы бойынша Ұлттық банкпен бірлесіп
Үкімет айқындайды.
Ұлттық қоры жеке және заңи тұлғаларға кредит беруге және міндеттемелерді
орындауды қамтамасыз ету ретінде пайдалануға болмайды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының есебінен Республикалық бюджеттің
шығынын өтеу оның атқарылуы барысында Қазақстан республикасының Ұлттық
қорын басқару жөніндегі кеңестің келісімен қаржы жылының қорытындылары
бойынша Қазақстан Республикасының Парламентінде республикалық бюджетті
нақтыламай-ақ жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының есебінен республикалық бюджетке
берілетін нысаналы трансферттердің көлемі тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі. [12]
Активтерді Ұлттық қорға есептеу және Ұлттық қорды пайдалану тәртібін
Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының Ұлттық
қоры туралы жарлығымен қорды басқару кезіндегі мемлекеттік биліктің
өкілеттігі анықталған.[13]
Қазақстан Республикасының Президенті:
1) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі
Кеңестік құрамын құрады;
2) Қор мәселелері жөнінде Кеңесте, Үкіметке және Ұлттық банкке
орындау үшін міндетті нұсқаулар береді;
3) Қорды басқару жөніндегі қызметті бақылауды жүзеге асырады;
4) Ұсыныстар беру үшін Кеңеске қорды басқарумен байланысты оған
бекітуге берілген құжаттарды бағыттайды;
5) Ұлттық қордың қызметімен байланысты өзге өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Қазақстан Рсепубликасының Үкіметі қорды басқару кезінде мына
өкілеттіктерді жүзеге асырады:
1) есептемені жасау ережелерін, ақшаны қорға есепке алу және оны
пайдалану тәртібін әзірлеп, бекітеді;
2) ұлттық банкпен бірлесіп ақпараттық материалдардың және қорды
басқарумен байланысты қызмет бойнша қаржылық есептеменің
графигін жасап, бекітеді;
3) Президентке қордың қалыптастырылуы және пайдаланылуы туралы
есепті және парламентке қорды қалыптастыру және пайдалану
жөнінде ақпаратты ұсынуды қамтамасыз етеді;
4) Қордың жыл сайынғы сыртқы аудитін жүргізуді қамтамасыз етеді;
5) Қорды қалыптастыру мен пайдаланудың бухгалтерлік есебін
қамтамасыз етеді;
6) Қордың қызметімен байланысты өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қорды сенімгерлік басқаруды Ұлттық банк пен Үкімет арасында жасалынған
сенімгерлік басқару туралы шарт негізінде Ұлттық банк жүзеге асырады:
1) Қорды оның бір бөлігін сыртқы басқаруға беруді қоса дербес
инвестициялау;
2) Инвестициялық операцияларды жүзеге асырудың ережелерін әзірлеп,
бекіту;
3) Үкіметке қорды сенімгерлік басқарудың нәтижелері туралы есепті
ұсыну;
4) Сенімгерлік басқару туралы ережелер мен шартта қарастырылған
өзге өкілеттіктер. [14]
Қорды тиімді сенімгерлік басқаруды қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық
банктің шешімімен арнаулы лауазымды тұлғаны (Ұлттық банк төрағасының
орынбасарынан төмен емес деңгейде) - өкілетті өкілді анықтайды, оның
өкілеттігінен Ұлттық банктің атынан қорды сенімгерлік басқару жөнінде
шешімдерді оперативті қабылдау кіреді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ұлттық банк қорды басқару
мәселелері бойынша болжамды іс-әрекеттер мен қол жеткен нәтижелер туралы
бір-біріне ақпарат беріп отыруға міндетті.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес Қазақстан
Республикасының Президенті жанындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын
тиімді пайдалану және оны қаржылық активтерге және, материалдық емес
активтерді қоспағанда, өзге де мүліктерге орналастыру жөнінде ұсыныстар
талдап - жасайтын консультатциялық – кеңесші орған болып табылады.
Кеңестің негізгі міндеті қорды пайдалану мәселелері бойынша Президентке
жәрдемдесу және ұсыныстар жасау болып табылады. Кеңестің мәжілістері
Президентін немесе оның тапсыруы бойынша кеңес мүшелерінің бірінің
төрағалық етуімен жүргізіледі және хаттамамен ресімделеді. Кеңес шешімі
Кеңес мүшелерінің жалпы санының жай көп дауысымен қабылданады және
заңнамамен бекітілген тәртіппен Қазақстан республикасы Президентінің
актілерімен іске асырылады. Кеңестің құрамына мыналар кіреді: Қазақстан
Республикасының Президенті, Премьер-министрі, Сенаттың төрағасы, Парламент
мәжілісінің төрағасы, Президент Әкімшілігінің басшысы, Ұлттық банктің
төрағасы, Премьер-министрдің орынбасары, Қаржы министрі, Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің төрағасы. [15]
Кеңестік жұмыс орғаны Қазақстан республикасы Президентінің Әкімшілігі
болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңестік
функциялары:
1) ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдалану тиімділігін арттыру
жөнінде ұсыныстар талдап жасау;
2) қорды пайдалану көлемдері мен бағыттары жөніндегі ұсыныстарды
қарау және талдап –жасау;
3) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын орналастыру үшін рұқсат
етілген қаржы активтерін және материалдық емес активтерді
қоспағанда, өзге де мүліктердің тізбесі жөнінде ұсыныстар талдап
-жасау болып табылады.
Қазақстан Респубубликасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңесті құру
туралы шешімді, оның құрамы мен ол туралы қағиданы Президент бекітеді.
Жыл сайын есепті жылдан кейінгі жылдың 1-сәуіріне дейін Ұлттық банкпен
бірлесіп қордың қалыптастырылуы және пайдаланылуы туралы жылдық есепті
Қазақстан Рсепубликасының Үкіметі жасайды және оны Ұлттық банкпен бірлесе
отырып жыл сайын ағымдағы жылдың бірінші сәуірінен кешіктірмей Президентке
бекітуге табыс етеді.
Ұлттық қордың қалыптастыруылуы және пайдаланылуы туралы жылдық есепті
Президент бекіткеннен кейін Үкімет оны ақпарат ретінде Қазақстан
Республикасының парламентіне ұсынады.
Қордың қалыптастырылуы және пайдаланылуы туралы жылдық есепнамаларды
кіріктіруі тиіс: [16]
1) Ұлттық қордың түсімдері және пайдаланылуы туралы есеп;
2) Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Ұлттық қорды сенімгерлікпен
басқару жөніндегші қызметі туралы есеп;
3) Ұлттық қорды басқару жөніндегі өзгеде мәліметтер.
Ұлттық қорды басқаруға байланысты қызметін транспаренттілігін қамтамасыз
ету мақсатында жыл сайын аудит жүргізіледі. Аудиторды немесе аудиторлық
ұйымды таңдау конкурстық негізде және Үкімет белгілеген тәртіппен жүзеге
асырылады.
Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы жылдық есеп және аудит
жүргізудің нәтижелері туралы ақпарат бұқаралық ақпарат құралдарына
жарияланады.
Ұлттық қор қаражаттарының жылдам өсуіне қарамастан оның қалыптасуының
тұрақтылығы шындап күман тудырмай қоймайды. Қор табысын толымдылығы
көбінесе қолайлы сыртқы экономикалық конъюнгтурамен, ұзақ уақыт бағаның
мұнайға жоғары болуымен байланысты болып отыр.
Бюджет кодексіне сәйкес Ұлттық қорды толтырудың көздері республикалық
бюджеттен түстетін трансферттер (шикізат салаларынан бюджетке түсетін
жоспарланған түсімдердің 10%), сондай-ақ шикізат секторынан түсетін нақты
түсімдердің олардың жоспарланғанынан асып түсу көлемі болып табылады.
Сөйтіп қорды қалыптасытру көздері жеткілікті сияқты болғанымен бірақ бұл
оның тұрақты толымдылығына кепілдік бермейді.
Инвестициялық кірістердің бірде болуы, бірде болмай қалуы мүмкін,
сондықтан қордың инвестициялық кірістері оған түсетін түсімдердің тұрақты
көзі ретінде қарастырылмайды.
Мемлекеттік бюджеттен берілетін трансферттер сияқты көзіне келетін
болсақ мұнай мен металдарға бағаның ұзақ уақыт төмендеуі кезінде олар
едәуір қысқарады. Бұл жағдайда, керісінше, Ұлттық қордың қаражатынан
бюджеттің ысыраптарын өтеуге тура келеді. Мемлекеттік меншікті
жекешелендіруден түсетін кірістер мен бонустар біржолғы болып табылады,
оларды да қорды қалыптастырудың тұрақты көзі деп атуға болмайды.
Сараптаушылардың көзқарастары бойынша тап табиғи рента ғана қор
кірістерінің негізгі көзі болуға тиіс және де оны алу кен өндіруші сектор
кәсіпорындарының салық ауырпалығын арттырмайды: табиғи рентаны алу кен-
геологиялық жағдайлары әр түрлі кәсіпорындар қызметінің жағдайларын
теңестіреді.
3. Ұлттық қорды қалыптастырудың қайнар көзі және оны пайдалану
Елдің бюджет жүйесіне республикалық, жергілікті және төтенше
бюджеттермен қатар Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры да кіреді. Бюджет
кодексінде берілген анықтама бойынша ҚР Үкіметінің Ұлттық банктегі шотында
жиналатын материалды емес активтерден басқа қаржы активтер Ұлттық қорды
құрайды.
Ұлттық қор елдің тұрақты әлеуметті-экономикалық дамуын қамтамасыз ету,
экономиканың шикізаттық салалардан тәуелділіктілігі мен қолайсыз сыртқы
факторлар әсерін томендету мақсатпен қүрылған. Бүл қордың тағы бір маңызды
арнауы болып бірқатар қоғамдық мүқтаждықтарды қаржыландыру үшін мемлекетке
қажетті қаржы активтер мен басқа да мүліктерді қорландыру табылады.
Мемлекеттің қаржы жүйесіндегі Ұлттық қордың рөлі мен мәні оның атқаратын
функциялары бойынша да көріністе. Ұлттық қор жинақтаушы және түрақтаушы
функцияларды іске асырады. Бірінші функциясы арқылы негізінде экономиканың
шикізаттық секторы түсімдерінің белгіленген болігінен қүрайтын қаржы
активтерін қорландыруды қамтамасыз етеді. Екінші функциясы мемлекетгік
бюджет шикізаттық ресурстардың әлемдік бағалары конъюктурасының мемлекеттік
қаржылар ахуалына әсерін тегістеуді қамтамасыз етеді (сурет 1). [17]
Ұлттық қор құралдарыньщ негізгі қайнар көздері ретінде республикалық
және жергілікті бюджеттерден бөлінетін ресми трансферттер, сондай-ақ осы
қорды басқарудан түсетін инвестициялық табыстар қарастырылады.
Республикалық бюджет арқылы ресми трансферттер келесідей анықталады:
шикізаттық сектор субъектілерінің нақты түсімдері мен олардың бекітілген
жылдық колемдері араларындағы айырмасы мөлшерінде:
шикізат табу мен өндеу салаларына жататын мемлекетгік мүліктерді
жекешелендіруден түскен түсімдер молшерінде;
шикізаттық сектор субъектілері түсімдерінің жоспарлы сомаларынын 10 пайыз
мөлшерінде.
Жергілікті бюджеттер бойынша ресми трансферттер көлемі ауыл шаруашылық
арнаудағы жерлерді сатудан түскен түсімдер мөлшерінде анықталады.
Ұлттық қорды тиімді басқару мақсатпен Қазақстан Республикасының
Президенті маңында кеңесші орған - Ұлттық қорды басқару жөніндегі кеңес
құрылады. Бүл орған қорды тиімді пайдалану мен оның құралдарын қаржы
активтеріне жайғастыру бойынша үсыныстар жасайды. Осы Кеңесті қүру мен
қүрамын анықтап, оның ережелерін бекітетін Ел Президенті.
Кеңес келесі функцияларды атқарады:
қорды қалыптастыруы мен пайдалануының тиімділігін үлғайту жөнінде үсыныстар
жасайды және дәйектейді;
қорды пайдалану бағыттары мен көлемдері жонінде ұсыныстар қарастырады және
жасайды;
қорды жайғастыру үшін рұқсатталған қаржы активтер мен басқа да мүліктер
тізбесі жөнінде ұсыныстар жасайды.
Сурет 1 ҚР Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану көзі
Ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдалану механизмі мемлекеттің және
шетелдердің жалпы экономикалық ахуалына, макроэкономикалық тұрақтылық пен
фискалдық саясатқа, елдің даму басымдылықтарына және әлемдік пен ішкі
тауар, сонымаі қатар қаржы нарықтарының коньюктурасына байланысты
белгіленеді. Ұлттық қорды пайдалану Бюджеттік кодексте анықталады және оның
құралдары негізінде республикалық бюджет түсімдерінің бекітілген және нақты
көлемдері арасында айырмашылық болған жағдайда сол айырманың орнын
толтыруға, сондай-ақ Президент белгілеген мақсаттарға ресми трансферттер
түрінде жұмсалады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздерi
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру көздерi:
1) осы Кодекстiң 49-1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорына жiберiлетiн бюджет түсiмдерi;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетiн
инвестициялық кiрiстер;
3) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де
түсiмдер мен кiрiстер болып табылады.
2. Мұнай секторы кәсіпорындарына шикі мұнайды және газ конденсатын
өндірумен және (немесе) өткізумен айналысатын, сондай-ақ шикі мұнай мен газ
конденсатын барлауға келісімшарттар жасасқан заңды тұлғалар жатады.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқарудан түсетiн
инвестициялық кiрiстер, материалдық емес активтердi қоспағанда, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорын шетелдiк қаржы құралдарына орналастырудан
құралады.
Ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдалану жөніндегі есепті құру ҚР
Үкіметінің құзыретіне кіреді. Жыл сайын Үкімет Ұлттық банкпен бірге аудит
нәтижелерінің негізінде қордың іс- әрекеті жөнінде жылдық есепті құрады.
Бұл есепте Ұлттық қор құралдарының түсуі мен пайдалануы жөнінде жылдық
мәліметтері көрсетіледі, қорды басқару бойынша Ұлттық банктің іс-әрекеті
сипатталады, сондай-ақ қорды басқару жоніндегі басқа да мәліметтер
келтіріледі.[18]
Белгіленген формамен және бекітілген тәртіппен жасалған Ұлттық қорды
қалыптастыру мен пайдалану жөніндегі есеп ҚР Президенті бекіткеннен кейін
ақпарат ретінде Қазақстан Республикасы Парламентіне ұсынылады. Ұлттық
қордың іс-әрекеті мен оны басқару жоніндегі жылдық есеп пен жүргізілген
аудит нәтижесі бойынша ақпарат бүқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
1) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке
тиiстi қаржы жылына арналған дамудың бюджеттiк бағдарламаларын (iшкi
бағдарламаларын) iске асыруға арналған кепiлдiк берiлген трансферт түрiнде;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджеткe
Қазақстан Республикасының Президентi айқындайтын мақсаттарға берiлетiн
нысаналы трансферттер түрiнде;
3) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқаруға және жыл сайын аудит
өткiзуге байланысты шығыстарды жабуға жұмсалады.
2. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры:
1) Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының сақталуын;
2) Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының жеткiлiктi өтiмдiлiк деңгейiн
ұстап тұруды;
3) тәуекел деңгейi қалыпты болған жағдайда ұзақ мерзiмдi перспективада
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры кiрiстiлiгiнiң жоғары деңгейiн;
4) ұзақ мерзiмдi перспективада инвестициялық кiрiстер алуды қамтамасыз
ету мақсатында, материалдық емес активтердi қоспағанда, рұқсат етiлген
шетелдiк қаржы құралдарына орналастырылады.
3. Материалдық емес активтердi қоспағанда, рұқсат етiлген шетелдiк қаржы
құралдарының тiзбесiн Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару
жөнiндегi кеңестiң ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiмен бiрлесiп Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын жеке және заңды тұлғаларға
кредит беруге және мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз ету ретiнде
пайдалануға болмайды.
5. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан кепiлдiк берiлген трансферт
мөлшерi республикалық бюджеттi әзiрлейтiн жыл алдындағы қаржы жылының
соңындағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық қоры активтерiнiң
үштен бiр бөлiгiнен аспауға тиiс.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан үш жылдық кезеңге арналған
кепiлдiк берiлген трансферт мөлшерi Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлеген тәртiппен айқындалады және Қазақстан Республикасының заңымен
бекiтiледi.
6. Активтердi Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының есебiне жатқызу және
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын пайдалану тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Үкiметi айқындайды.
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына түсетiн немесе Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан алынатын активтер Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкi белгiлеген тәртiппен айырбастауға немесе қайта айырбастауға
жатады.
2 Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қызмет ету механизмін талдау
2.1 Ұлттық қорды қалыптастыруды және оны пайдалануды талдау
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 мамырдағы
№ 985 Жарлығымен Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қалыптастырылуы
туралы 2009 жылғы есеп бекітілді.[19]
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының (бұдан әрі – Ұлттық қор) қаражаты
2009 жылғы 31 желтоқсанға 4 500 703 126 мың теңгені құрады. Ұлттық қордың
таза активтері 4 009 528 878 мың теңгені (аудиттелген қаржылық есептілікке
сәйкес есептеу тәсілімен) құрады.
2009 жылы Ұлттық қорға 2 339 499 532 мың теңге түсті (кесте 1). [20]
Кесте 1
Ұлттық қордың 2009 жылғы түсімдерінің құрылымы
ррТүсімдер Сомасы,
№ мың теңге
1 - мұнай секторы кәсіпорындарынан алынатын тікелей 1 371 362
салықтар (жергілікті бюджеттердің есебіне жатқызылатын 802
салықтарды қоспағанда)
2 - мұнай секторы кәсіпорындарының жүзеге асыратын 6 083 054
операцияларынан түсетін басқа түсімдер ( жергілікті
бюджетке есептелетін салықтарды қоспағанда)
3 - республикалық меншіктегі және тау-кен өндіру мен өңдеу467
салаларына жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден
түсетін түсімдер
4 - ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін сатудан 654 091
түсетін түсімдер
5 - Қорды басқарудан түскен инвестициялық кірістер 961 397 341
6 - Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым 1 777
салынбаған өзге де түсімдер мен кірістер
Барлығы 2 339 499
532
2009 жылғы түсімдерінің ішінде мұнай секторы ұйымдарынан түскен тікелей
салықтардың түсімдері есебінен (жергілікті бюджеттерге есепке алынатын
салықтарды қоспағанда) – 1 371 362 802 мың теңге, оның 467 377 170 мың
теңгесі (3 329 148 мың АҚШ долларына барабар) кезекті айырбастауқайта
айырбастау операциясын дәл сол күні жүргізу жолымен Ұлттық қордың тиісті
шотына теңгемен есепке алынған шетелдік валютадағы түсімдер болып табылады,
мұнай секторы ұйымдары жүзеге асыратын оперциялардан түсетін басқа да
түсімдер (жергілікті бюджеттерге есептелетін түсімдерді қоспағанда) –
6 083 054 мың теңге, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін сатудан
түсетін түсімдер – 654 091 мың теңге, Ұлттық қорды басқарудан түсетін
инвестициялық кірістер – 961 397 341 мың теңге.
Ал енді түсімдердің жалпы сомасындағы әрқайсысының үлесін қарастырайық
(сурет 2).[20]
Сурет 2 Ұлттық қордың 2009 жылғы түсімдерінің құрылымы
Суреттен, Ұлттық қор түсімдерінің көп ьөлігін мұнай секторынан алынатын
тікелей салықтар мен қорды басқарудан түсетін инвестициялық шығындар
алатыны анық. Қалғандары елеусіз орын алады.
Келесі суретте мұнай секторы кәсіпорындарынан алынатын тікелей салықтар
(жергілікті бюджеттердің есебіне жатқызылатын салықтарды қоспағанда)
құрылымы көрсетілген. [20]
Сурет 3 Мұнай секторы кәсіпорындарынан алынатын тікелей салықтар
(жергілікті бюджеттердің есебіне жатқызылатын салықтарды қоспағанда)
құрылымы
Суреттен, мұнай секторы кәсіпорындарынан алынатын тікелей салықтар
ішінде үстеме пайдаға салынатын салық – 49,2 пайызға, пайдалы қазбаларды
өндіруге салынатын салық – 27,9 пайызға, рента салығы - 18,0 пайызға,
өнімді бөлу жөніндегі ҚР-ның үлесі - 4,6 пайызды және бонустар - 0,4
пайызды құрайды.
Ал енді мұнай секторы кәсіпорындарының жүзеге асыратын операцияларынан
түсетін басқа түсімдеріне ( жергілікті бюджетке есептелетін салықтарды
қоспағанда) келсек, оның құрылымы келесідей:[20]
Сурет 4 Мұнай секторы кәсіпорындарының жүзеге асыратын операцияларынан
түсетін басқа түсімдер (жергілікті бюджетке есептелетін салықтарды
қоспағанда) құрылымы
Мұнай секторы кәсіпорындарының жүзеге асыратын операцияларынан түсетін
басқа түсімдердерінің құрамы ең алдымен, мұнай секторындағы кәсіпорындарына
салынатын айыппұлдар мен санкциялардан тұрады.
Мемлекеттік бюджетті 2011 жылға жомпарлау кезінде Ұлттық қор түсімдерін
құрылым ыкелесі түрде болды (кесте 2). [21]
Кесте 2
2011 жылға арналған жоспарлық бюджет құрамындағы Ұлттық қор түсімдерінің
құрылымы
рр Атауы Сомасы, Үлесі,
№ мың теңге %
Салықтық түсімдер 1 648 500 41099,97
1 Корпоративтік табыс салығы 576 604 003 34,97
2 Табиғи және басқа ресурстарды пайдаланғаны 1 071 896 40765,00
үшiн түсетiн түсiмдер
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер 500 000 0,03
1 Жерді сату 500 000 0,03
Барлығы 1 649 000 410100
2011 жылға арналған жоспар бойынша Ұлттық қор түсімдерінің көп бөлігі
салықтық түсімдерден тұрады, ал оның ішінде жоғарғы үлес 65,0 пайызды
алатын табиғи және басқа ресурстарды пайдаланғаны үшiн түсетiн түсiмдерге
тиесілі. Ал корпоративтік табыс салығына шамамен 35 пайыз тиесілі.
Ұлттық қорды басқару мен жыл сайынғы сыртқы аудитті жүргізуге байланысты
Ұлттық қордың шотынан есепті кезеңде жалпы сомасы 2 898 030 мың теңгеге
шығыстар жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007-2009 жылдарға арналған
кепілдендірілген трансферт туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 25
қарашадағы № 189 Заңына сәйкес 2009 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорынан республикалық бюджетке даму бюджетінің шығыстарын жабуға
кепілдендірілген трансферт түрінде жоспарланған 843 100 000 мың теңгенің
843 100 000 мың теңгесі аударылды, ол жоспардың 100 % құрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан берілетін 2009 жылға арналған
нысаналы трансферт туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы
27 наурыздағы № 777 Жарлығына сәйкес 2009 жылы Ұлттық қордан республикалық
бюджетке жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, жұмыссыздықтың елеулі өсу
деңгейін болдырмау және дағдарыстан кейінгі тұрақты дамуға жағдай жасау
үшін мақсатты трансферт түрінде жоспарланған 347 900 000 мың теңгеден
261 500 000 мың теңге аударылды, ол жылдық жоспардың 72,2%-ын құрады.
Ұлттық қордың басқаруға байланысты қызметтің транспаренттілігін
қамтамасыз ету мақсатында аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес 2009
жылға аудиторлық тексеру жүргізілді.
2.2 Ұлттық қордың активтерін сенімгерлік басқаруды талдау
Ұлттық қордың сенімгерлік басқарудың қорытындылары бойынша
2009 жылы алынған ұлттық валютада көрсетілген инвестициялық табыс
919 317 487 мың теңгені құрады (кесте 3). [22]
Кесте 3
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының активтерін сенімгерлік басқару
жөніндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бухгалтерлік теңгерімі
(мың теңге)
Баптың атауы 2009 жылы 2008 жылы
Активтер
Ақша және оның баламалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz