Жас отбасының негізгі ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЖАС ОТБАСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Отбасы ұғымы. Қызметі мен құрылымы 5
1.2 Отбасын танудың теориялық бастаулары 10
1.3 Жас отбасының негізгі ерекшеліктері 16
2 ЖАС ОТБАСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Жастарды отбасылық өмірге дайындаудың отандық және
шетелдік тәжірибесі 28
2.2. Студент жастарды неке – отбасы қарым – қатынасын
қалыптастыруға дайындаудың негіздері 32
2.3 Жас отбасының қазіргі өтпелі кезеңдегі өзекті мәселесі
36
2.4 Қазақстандағы отбасы саясаты 50
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Қазіргі отбасы өзімен - өзі қайнап жатқан әлем. Ал ол болса – көптеген
жақсылықтар, қателіктердің жемісі.
Отбасы барлық уақытта ежелгі философтардан бастап қазіргі заманғы
ғалымдардың зерттеулерін қоса алғанда, озық қоғамдық ойлардын, ілгері саяси
және қоғамдық қайраткерлердің басты назарында әлі күнге дейін болуда.
Бүгінгі күні отбасы әлеуметтік институт ретінде, әлеуметтік мәдени
өзгерістер ішінде маңызды орын алып отыр. Қоғам отбасының қарапайым түрде
көбеюі мен жаңа ұрпағын әлеуметтендіру қызметін орындауы кезіндегі
мұқтаждығын, мүдделігін білуі қажет. Әлеуметтік институт ретінде тек отбасы
ғана қоғамды еңбек ресурстарымен, әлеуметтік ролді орындаушылармен
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, қоғамдағы отбасының ең басты негізгі
қызметтері болады. Олар: дүниеге адам әкелу, әлеуметтендіру, яғни балаларды
осы қоғамда өмір сүруге әзірлеу. Отбасы қоғамның бір институты болғандықтан
әрқашан үздіксіз қозғалыста болады. Сондықтан бұл маңызды салалардың бірі
болып және әлеуметтік жұмыстың басты объектілерінің бірі болып табылады.
Отбасы өмірі рухани және материалдық процестермен анықталады. Отбасы
арқылы адамдардың ұрпақтары жалғасып отырады. Отбасы, оның құрылымы мен
қызметі тікелей қоғамның қатынастарына толығымен тәуелді.
Қазір отбасы өрістеудің күрделі кезеңінің – дәстүрлі үлгіден жаңаға
ауысу үрдісін бастан кешіріп отыр. Отбасы құрылымы, оның қызметі, билік
жүйесі, отбасылық роль, жұбайылардың функционалды тәуелділігі, отбасыдағы
бала жағдайы өзгеруде, ал бұл өз кезеңінде әлемдегі отбасы түрінің
өзгеруіне алып келді. Бала туу төмендеп, ажырасу саны өсіп, жалғыз басты
адамдар саны көбейіп, әйелдердің эмансипациясы отбасынан бас тартуға
әкеліп, бұл өз кезегінде қоғамның ұдайы өндіріс қызметіне ықпал етті.
Отбасы – ол алғашқы және негізгі қоғамдық орта, онымен адамзат
байланысады және ол моралдық баға жүйесін, тәртіп нормасын қалыптастырады,
сонымен қатар қоршаған орта және өмір жолында кездесетін құбылыстың маңызы
туралы білімді жеткізеді.
Ерекше көмекті қажет ететін отбасылар санатына біз бірінші орынға жас
отбасын қоямыз. Жаңарған қоғамда жас отбасы терминінің пайда болуы үшін
көптеген уақыт пен күш жігер керек болды. Бұл отбасының ерекше түрінің
қалыптасқандығын айтпайды. Оның мәселелері жаңашыл отбасының негізін
құратын мәселелерге кіреді. Сондықтан да жас отбасыға деген қарым-қатынас
толығымен отбасы институтына қатысты жүргізіліп жатқан әлеуметттік
саясатпен анықталады. Сонымен қатар, жас отбасының қоғам өміріндегі ерекше
маңыздылығы мен ерекше функцияларын да елемей қоюға болмайды. Оны біз оның
инновациялық әлеуеттілігі, өмір сүру мен қызмет стилін анықтау кезінде
түсініп, көруіміз тиіс. Жас отбасы мәселесін тек осы уақыттағы ғана емес,
сонымен бірге болашақ қоғамның өмір сүру қызметінің барлық салаларында да
қарастыруымыз керек.
Қазіргі заманның отбасы, оның ерекшеліктері тұтасымен қазіргі кезеңнің
ерекшеліктерімен алдын-ала келісілген, ол неғұрлым жаңа мәселелермен
кездесті, адамның өміріне қажетті көптеген қызметтерді орындау
мүмкіндігінің біраз дәрежесінен айырылды, көптеген жағдайда басқа
әлеуметтік институттармен ұзаққа созылған ала ауыздылық күйіне енді және
жаңа дағдарыс табалдырығын аттады.
Терең әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың нәтижесінде халықтың көптеген
бөлігі кедейлік шекарасында қалып қойды. Адамдардың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыру құрылымында мағыналы деформация болды.
Қазіргі таңда аз қамтылғандардың тобына көп балалы және толық емес,
жұмыссыз отбасылар ғана емес, сонымен бірге жастардың, студенттердің
отбасылары, кішкентай балалары бар отбасылар да кіруде. Ерекше көмекті
қажет ететін отбасылар санатына бірінші орынға жас отбасы қойылған. Бұл
бүгінгі таңда жас отбасы мемлекетпен қалай қорғалған, оның өмірін жақсарту
үшін не істеу қажет деген сұрақтарды қарастыру керектігін анықтайды.
Бітіру жұмыстың өзектілігі. Біздің қоғамымызда жастарды отбасылық
өмірге дайындайтын арнайы бағдарлама жоқ. Жас отбасыларды мемлекет
тарапынан қолдау көрсету шараларының жетіспеуі жастарымызда күйзеліске әкеп
соқтырады. 90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш
есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде
жартысы ажырасады. Мұндай жас отбасылардың ажырасуның себептері – ерлі-
зайыптылық өмірге дайындықтың жоқтығы, тұрмыстық жағдайға
қанағаттанбаушылық, үйлену тойынан кейін тұрғын үйдің болмауы, ерлі-
зайыптылардың өзара қарым-қатынасына туыстарының араласуы болып табылады.
Халықаралық саясатта жаңалықтарды жасайтын, жалпы тарихты жетектеп жүргізіп
келе жатқан барлық мемлекеттер күмәніміз болмасын халқы көп, көп болған соң
да айбарлы, аруақты мемлекеттер. Біз осы тарихтың тұтқасын қалай ұстау
керек, сөйтіп халықаралық саясаттағы жаңалықтарды қалай тудыру керек, яғни
қалай көп болу керек соны айтамыз. Әлбетте, бәрімізге белгілі, көбею үшін
жастар тез үйлену керек, төрт баладан кем болмау керек. Бұлай деу бірінші
тым қарапайым, қарабайыр естіледі, екіншіден, жастар мұны өздері де біледі.
Біз үйленіп, бала сүю үшін алдымен жастардың қандай құндылықтар мен
қасиеттерді жүрекке жинау керектігін ғана айтамыз. Қысқасы жүрек оянбай
отбасы институтының құндылығын білу, сезіну мүмкін емес. Өйткені, отбасын
құру үшін үлкен, жылы жүрек, өзінің басын күттеуден гөрі біреудің, яғни
әйелінің, баласының жағдайын көп ойлайтын жан жомарттығы керек.
Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай. Бірақ, бұл
көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық неке деген
шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ отбасылардың анасын,
немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып, балалы ғып кететін ең қорқынышты
дерт. Ең көп ажырасатындар осы ешкімге айтпай бірге тұрып алатындар екен.
Махаббат деген мифпен мас боп жүріп, ақыры бірге тұрып алады.
Психологтардың айтуынша ғашықтықтың табиғаты - эгоизм. Яғни, ғашықтықтың
қызығына батқысы келгендер іздеген адамының идеалды бейнесін біреудің
бойынан “тауып алады”, бұл жалған көрініс, ғашықтардың “Мен сенің бойыңнан
ешкім көрмегенді, ешкім байқамағанды көрдім”, - дейтіндері осыдан. Кезіккен
адамының бейнесін өзінің арманына ыңғайлап жасап алған соң, сол бейнеден
өзі ғана ләззәт алып жүре береді. Әдетте, мұндай ғашықтық бір жылдан арыға
созылмайды. Және ғашықтық атаулының бәрі осындай. Құдай махаббатты адамдар
бір-біріне қосылып, отбасын құрып кету үшін дәнекер қылып жаратқан шығар.
Осы бір жыл ішінде олар үй болып, бала күтіп үлгермесе бұлар міндетті түрде
бір-біріне суыйды. Өйткені, таңдау көп. Және бұрынғы адал, аңғал көңіл
қайда қазір. Бүгінгі жастың рухани өзегі, ұлттық санасы төменгі дәрежеде,
түске дейін биенің құйрығы, түстен кейін түйенің құйрығы, жанына көрек
болар құндылық іздеп мың құбылады. Және, бұрынғы бабалар салып кеткен
өсиет, тыйымдардан құр алақан ұрпақ нені құрметтеп, нені қадірлеуді де
білмейді. Бұлар қазір мүлде құнсыз дүниеге қуанады, болымсызға қайғырады.
Қазір, балаларды бір-біріне атастырып қоспайтындықтан жас көңілдің өмірде
жоқ идеалын жөңкілген өңкей жастың арасынан жанталасып іздеу, жастық шақта
махаббатты ұлы мұрат деп түсіну, оның үстіне қазіргі жастардың ұлттық
әдебиетті оқымауы, ата-әженің қазақы тәрбиесін көрмеуі әрине осы азаматтық
некеге ұрындырады. Бұрынғыда дейтін әжелер адамдар таза еді, аңғал, адал
еді. Атастырған адамнан өзгеге шығам деген күдік те жоқ, ол заманның
қыздары атастырған адамына әуелден ғашық бола қалатын. Және менің заманымда
дейтін әжем қыздар Абайдың өсиетінен аттамаушы еді. Іштегі кірді қашырса,
Халықтың түсер сәулесі, жүректің көзі ашылса, адамның хикмет кеудесі.
Бүгінгідей кәсіби заман емес. Жігіттің басы қадірлі. Рухани мәдениеті мол
болса, ниеті түзу болса, хикмет даналық өзі қонады деп отыратын. Қазір,
осындай зинақорлық жолмен туған балалар, заңды некемен туылатын балалардың
қарқынына жетіп қалған көрінеді. Азаматтық некеден от басқандар
тіркелмейді, олар тіпті көп. Сонда, қазір бізде ұлттың жойылуы жүріп жатыр.
Келін түсіргендерден сұрасаңыз айтады - қазір барлық түскен келіндер кәрі
қыз. Қазақстанда қыздардың тұрмысқа шығатын жасы 24 екен, медицина бойынша
да, қазақы салт бойынша да бұл кәрі қыздың жасы. Күйеу балалар да кәрі.
Үйленетін ердің жасы қазір 25-27. Демографияның теориясы бойынша бұл
жойылуға бет бұрған ұлтта болатын құбылыс. Қазір, 25-тен асып кеткен,
некеге тұрмаған жастар саны 2 жарым миллион. Бұл 17 миллион халыққа
демография ғылымы бойынша шамадан тыс көп. Қазақстанда бала туу осының
кесірінен қауіпті шкаладан асып кеткен.
Мұның бәрі адамдардың жүрегінің отбасы құндылықтарын сезінбейтін, селт
етпейтін бір кесек етке айналғынан шығып жатыр. Философия ғылымдарының
докторы Рүстем Қадыржанов кез-келген ұлттың басты мақсаты - өзін-өзі
өндіру, сақтау, өмірді жалғау дейді. Кез-келген ұлттың сәби кезінде,
есейген, индустриалды дәуірге кірмей тұрған дәстүрлі қоғамындағы әдет-
ғұрпы, яғни өмір сүру процесі осы ұлттың өзін-өзі сақтау инститктінен, яғни
отбасын құру мен бала дүниеге келгенде жасалатын рәсім-ритуалдар
жиынтығынан тұрады екен. Қазақтың салты, төсек тойынан, бесік тойына дейін,
қыз ұзату, құдаласуына дейін бүкіл салт-дәстүрі тек осы отбасын құру мен
бала тапқан қуанышқа ғана құрылған. Сонда ұлттың ең үлкен мұраты ұрпақты
аяқтандыру екен. Ұлт ұрпақ арқылы жаңарып, өмірін жалғаса, ұрпақ тек
салауатты отбасы арқылы аяқтанып, ұлтты иығына арқалап ары асырады. Сонда,
үйлену мұқым адамзаттың өзін-өзі сақтау инстинкті, саналы һәм бейсана
салты. Бұл салттарды мысалы үшін киіз үйдің ішінде отырған қазақ ұл-қызына
дәріс оқып, стратегиялық маңыздылығын түсіндірмеген. Бұлар күнделікті өмір
салты еді. Сондықтан, интеллектуалды-техникалық дәуірге дейінгі халық салты
адамзаттың, жалпы адамшылықтың таза, тұнық қалпын көрсетеді. Еуропадан
түңілгенде қазіргінің бір ғалымы “Идея человечества покинула Европу” деген
екен. Ол мұны ең алдымен Батыстағы отбасы институты әлсіреп, бойдақтар
заманы туғанда, қызтекенің бір-біріне үйленгенін адам құқы деп Еуропаның
заңдастырған кезінде ашынып айтыпты. Біз де бүгін “Қазақ идеясы, жалпы адам
идеясы қазақ даласын тастап, үркіп ұшты” деуімізге әбден болады. Өйткені,
қазақтың қазіргі адамның жүрегі селт етпейтін, сондықтан ұстанбайтын
бұрынғы бейсана ғұрыптары табиғи таза, адами инстинктері ұмытылған сайын
отбасын құру ұмытылып, жеке бастың жауапсыздығы жеңіп барады. Жағдайым
нашар, отбасымды баға алмаймын деген қазір жауап болудан қалды. Тұрмыс
түзелді. Еті тірі жігітке бес бала мен бір қатынды асырайтын жағдай
жасалған. Кілтипан жүректе, оны басқа, болмайтын арзан мақсаттар жаулап
алған. Бұл біріншіден адам баласының индустриалды қоғам үшін жаралмағанын
дәлелдейді. Ғылым қанша дамығанмен адам идеясы, оның өзі сақтау инстинкті
индустриалды елдерді тастап шықты. Бұдан адамның алғашқы, шынайы мекені -
аңыз, жаны жай табатын, адамшылықты сақтайтын тұрағы – ертегі екенін
көреміз. Адамның жер бетін бүлдіріп, тамақ асырауын ақтап алар жалғыз
жұбанышы – ұрпақ үшін тамақ табу, сол үшін тірі жүру. Жоқ адамға жан
сыйлау. Дүние есігін ашатын жаңа өмірге жылы ұя құрып қойып, күтіп алу.
Қазақта біреуге жапқан шапаның жаныңды, балаға жайған жаялық, жүрегіңді
жылытады деген сөз бар. Жүрегі жылы адамды қазақ бір ауыз сөзбен жақсы адам
дейді. Ал, жаңағ Өзбек әкәміз алыстан қыз алмай, қыз алмаған соң араласпай
қазір бір ауданның өзбегі бір ауданға ұқсамайды, Ферғананың өзбегі
Самарқанның өзбегінен биі де, сөзі де бөлек. Сондықтан, кейде өзбекті
ғалымдар ұлт деп санамайды. Территориялық, саяси бірлік деп те анықтайды.
Ал, біздің қазақ алыстағы құдасына жиеніне серкеш айдатып, нағашыға тай
мінгізіп әуре. Сондықтан, ұлттың тұтастығын, өсуін, өнуін, мысы басып, өзге
жұрттан көптігімен мерейі асып тұрғанын, яғни үйленуді ойламайтын жігіт,
бойдақ қазақ ұлт жайлы, мемлекет жайлы, үкіметтің жұмысы жайлы әңгіме
айтып, өтірік ұлтшылдық көрсетіп, көлгірсімесін. Әуелі әскерге аламан қос,
бес баланы оқытып үкіметке дайын маман сыйла. Үйленбеген жігіттің ұлтшыл
болуға, жақсы атануға қақы жоқ.
Мәселенің зерттелу денгейі - Отбасын белгілі бір әлеуметтік топ
ретінде қарастыруды ұсынушы америкалық социолог Кулидің ұсынысы да үлкен
мағынаға ие. Кулидің тұжырымдамасына сай отбасы ерекше негіздегі алғашқы
топ ретінде қарастырылды. Отбасын әлеуметтік-психологиялық топ сияқты
дәстүрлі зерделеу У. Джеймс, Ч. Кули, У. Томас, Ф. Знанецкий, Ж. Пиаже, З.
Фрейд т.б. Отбасының социологиялық бастауларын зерттеу француздық социолог
Фредерик Ле Пле (1806-1882) және американдық социолог Эрнст Берджест
еңбектерінен көреміз.
Бітіру жұмыстың объектісі – жас отбасы
Бітіру жұмыстың зерттеу пәні – жас отбасыларының әлеуметтік мәселелері
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті – жас отбасымен жүргізілетін
әлеуметтік
жұмыстың ерекшеліктерін анықтау.
Қойылған мақсаттардан келесі міндеттерді шешу негізделген:
1. Жас отбасының міндеттері, формасы, әдістері мен құрылымын зерттеу.
2. Қазіргі заманғы жаңа әдістер мен тәжірибелерді анықтау.
3. Отбасының өз қызметін атқаруын қалпына келтіру үшін қолданылып жатқан
шараларды көрсету.
4. Біздің тепсе темір үзетін азаматтарымыз бен бала табатын жастағы
бойжеткен қыздарымыздың бас қосып, шаңырақ көтеруге асықпауы.
5. Жастарды отбасылық өмірге даярлықтың болмауы
6. Жас отбасының мәселелерімен айналысатын ұйымдар жүйесін жетілдіру
Бітіру жұмыстың құрылымы - жұмыс екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған кітаптар және монографиялар тізімінен тұрады. Бірінші
бөлімінде отбасының ұғымы, қызметі мен құрылымы ретінде қалыптасуының
алғышарттары теориялық тұрғыдан жүйеге келтіріп көрсетіледі. Жас отбасының
негізгі ерекшеліктері. Отбасының қазіргі заманғы келбеті, оның әлеуметтік
проблемаларының даму тенденциялары баяндалады. Жұмыстың екінші бөлімінде
Қазақстандағы отбасының құрылымы мен жағдайына жан-жақты талдау
жүргізіледі. Отбасын қолдауға бағытталған мемлекеттің жүргізіп жатқан
саясаты көрсетіледі
1 ЖАС ОТБАСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯ
СЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
1. Отбасы ұғымы. Қызметі мен құрылымы
Отбасы қай қырынан алсақ та, отбасы әлеуметтік көпқырлы түсінік
сондықтан да болар социологияның барлық бөлімдерінде қарастырылады. Ол
өзіне әлеуметтік құрылымдарды, әлеуметтік құрылысты, институт пен кіші
топтарды икемдейді де, сонымен қатар әлеуметтік бақылау мен көші- қон,
демографиялық өзгерістерді түсінуге зор ықпалын тигізеді. Отбасына көңіл
бөлінбесе, онда көптеген өнеркәсіптер мен қажеттіліктер туралы
ізденістердің қажеті де болмас, сондықтан әлеуметтік тәрбиеде көптеген
қабылдауларда өзіндік орын алады.
Отбасы анықтамасы әрсападағы жанұялық әртүрлікті, сонымен қатар
әлеуметтік топтар мен әлеуметтік институттарды біріктіруі қажет.
Отбасы анықтамасы. Отбасы туралы көптеген түсініктер бар, оның біразы
оның өмірлік қызметін және отбасының белгілерін тізіп отырады (отбасы бір-
бірін сүйетін топ, немесе ата- бабалары бір, бірге тұратын). Отбасы жайлы
түсініктердің ішінде көз тоқтатарынымыз жұбайлар арасындағы қарым-қатынас,
ата-ана мен балалар арасындағы қатынас, мүшелер бір - бірімен неке арқылы
не туысқандық қан арқылы байланысқан бір-біріне адамгершілік
жауапкершілікпен қарайтын қоғамға қажетті адамдар тобы.
Отбасын ата-ана мен балалар қатынасы құрайды, ал неке әйел мен еркек
арасындағы жыныстық қатынастан, баланың дүниеге келуінен туындайтын ресми
байланыс.
Отбасы пәнін тереңірек бағамдау үшін жанұяның оқшаулану кеңістігін
тұрғын үйін, жеке меншігін және отбасының экономикалық негізін - тұрмыс
қажеттілігін өтейтін жалпы отбасының ата мен бала қызметін де негізге алу
керек.
Өз ерекшеліктерінен тыс бір-бірімен байланыстағы жұбайлар
бақытсыздықтарын айтады. Олар отбасы жағдайларын ұмытып, тек өз бастарының
қамын ғана ойлайды. Кез-келген некені бұзу отбасын бұзумен бірдей, яғни
заңдық тұрғыдан қараған жағдайда балалар халі ата-ананың обалына келіп
соғады. Егер неке жанұяның негізі болмаса, ол достық қатынас сияқты заңға
бағынышты болмас еді.
Отбасы- жалпы отбасылық қызметке негізделген жұбайлар- ата-аналарбалалар
тізбегін құратын адамдар тобы бұлар халықты және отбасылық ұрпақты
сабақтастырады. Тек үш жақты жұбайлық - ата-аналық балалық қатынас қана
толыққанды отбасын құрай алады және сол жайлы сөз қозғайды бұлардың бірі
немесе екіншісі қатынастың өзі-ақ жарты кешті отбасы тобын көрсетеді. Яғни
бұрын болған отбасын (балалардың өсуі және бөлек кетуі, ауыру салдарынан
бұзылған отбасы, мүшелердің қайтыс болуы, ажырасу және т.б. жағдайлар) әлі
отбасын құрмаған (ата-ана болып үлгермеген, балалары жоқ жұбайлар). Бұндай
қатынастар мемлекеттің басым көпшілік отбасында кездеседі. Екінші бір
қырынан алғанда, халық санының өзі некеде тұрмайтын, баласы бар ата-ана,
немесе ресми некеде баласыз тұратын отбасын құрмаған халықтан тұрады.
Осындай үзінді сынық отбасының түрлеріне отбасы тобы деген термин
сәйкес келеді. Бұлар тек үй шаруасын бірігіп атқаратын және туыстық
байланыстағы адамдар. Жалпы отбасының ядросы есебінде жұбайлар саналады,
ал қалған статистикалық топтардың ядроға балалардың, туыстардың,
жұбайлардың ата-аналарының қосылуынан туындайды. Социологиялық көзқарас
бойынша негізгі ұрпақты қарым-қатынасқа ие халықтың отбасын алған жөн, ал
үш жақты қатынастың бір жағын алып тастаған жағдайдағы одақты отбасылық топ
ретінде санаған дұрыс. Бұндай тұжырым соңғы жылдары отанымызда және батыс
елдеріндегі социология бойынша отбасын - жұбайлық қатынас немесе әріптестік
деп санаудан шыққан. М. Сосмен мен Сьюзан Стенмецтің неке және отбасы
туралы американдық энциклопедияның көптеген тараулары отбасының
альтернативтік формаларына қатысты болғандығының өзі кездейсоқ жай емес.
Яғни отбасы тобы деп санауға дәл келетін бірақ, ақиқатында жұбайлық немесе
әріптестік және бірге тұрушылық қатынас дейміз [1; 26-29 б].
Отбасы қызметі қоғам деңгейінде көрінетін миллиондаған өмірге бейім
отбасыларының әлеуметтік нәтиже көрсеткендігін айтамыз. Қоғамның басқа
институттары арасында жанүяны әлеуметтік институт есебінде көрсететін
қызмет - отбасы қызметі. Отбасы қызметін негізгі және кейінгі орындағы деп
бөлуге болмайды, барлық отбасылық қызмет - басты қызмет, бірақ, осындай
өзгешелікті көрсету барысы отбасы қызметінің ерекше және ерекше емес
болып бөлінбейтіндігіне әкелді. Харчов бойынша отбасы қызметінің ерекшелігі
отбасы мәнінен туындайды да оның әлеуметтік құбылысын көрсетеді. Ерекше
емес қызметтерге - белгілі бір тарихи жағдай негізінде ғана отбасы
орындауға мәжбүр болған қызмет жатады.
Жанұяның ерекше қызметіне баланың тууы, оларды қамтамасыз ету, тәрбиелеу
қоғамның қандай да бір жағдайында қалып отырады. Бірақ отбасымен қоғам
арақатынасы тарих көшінде өзгеруі мүмкін. Жанұядағы жеке қажеттіліктер,
некеге деген жеке тілектер мен талаптар - отбасы мен қоғамның өміршеңдігін
көрсететін ең негізгі жағдай осының арқасында миллиондаған адамдар
арасындағы қажеттіктерден тұрғындар өндірісі қалыптасады.
Отбасының ерекше емес қызметі жеке меншікті жинап, оны беруге дейін,
билікті өндірістік бірлестікті және тұтынушылықты, үй шаруашылығын, демалыс
және бос уақыт, жанұя мүшелерінің денсаулығы мен берекесін қамқорлыққа алу,
өзіндік менді сақтайтын микроклимат тудыру - барлық осындай қызметтер
отбасымен қоғам арасындағы байланыс тарихын көрсетсе, бір жағынан туудың
асырау мен тәрбиелеудің отбасындағы тарихи картинасын ашық көрсетеді.
Сондықтан да әртүрлі тарихи этаптарда отбасылық өзгерістер ерекше емес
қызметтерді салыстыру кезеңінде көрініп отырады. Жаңа жағдайларда олар
кішірейеді немесе ұлғаяды, жетістікке жетіп жоғалып кетуі де мүмкін.
ХХ ғасыр басында әлеуметтік институттар отбасымен тығыз қатынаста болып
олардың білім алуына, тәрбиеленуіне (мемлекеттер мен бала бақшалар) қорғау
және күзетулер (полиция және армия) тамақтану, киіну, бос уақытты
пайдалануға (қызмет көрсету), игілікті тұрмыс және әлеуметтік билікті
жеткізуіне (индустриалы жалдамалы еңбек) әсерін тигізетін қызметтерін
мойынға алды.
Отбасы құрылымының типологиясы - көп қырлы және жұбайлық, туыстық, ата-
аналық мінездерге байланысты туындайды.
Моногамды жұбайлар - бір әйелдің бір еркекпен некелесуі. Моногамия
адамзат тарихында 5 есе аз кездеседі, полигамия - бір жұбайдың бірнешеумен
некелесуі, полигамия 2 түрлі болады: полигиния- 1 еркектің бірнеше әйелмен
некесі, полиандрия- 1 әйелдің бірнеше еркекпен некесі (аз кездесетін
жағдай). Егер отбасы тобының құрылымдарын қарастырумен қатарлас жұбайлық
жүйені, туыстық жүйені қарастырса, онда некенің мынадай түрлері туындайды.
Франеталдыполиандрия (бірнеше ағайынды жігіттің бір әйелмен некесі) және
сорфальное полигиния (бірнеше ағайынды қыздардың бір күйеумен некесі).
Экзогамды неке - жұбайды басқа топтан таңдайтын топқа жатады.
Эндогамды неке екі экзогамды некеден тұратын топ арасынан туындайды.
Жыныстық қатынасқа тиым салу агамия береді, уақытша агамия белгілі бір
уақытта, белгілі бір кезеңде мысалы, мезгілдік жұмыстарға байланысты
тоқтатылған жыныстық қатынастардан туындайды. Бұл термин неке мен отбасы
туу туралы мәселені қарастырғанда қолданылады және жеке мен көпшілік некені
ажыратуға көмегін тигізеді [2; 82-89 б].
Ата-аналық – жұбайлық - туыстық байланыстардан анықталатын отбасы
құрылымының түрлері көпқырлы және әке мен шешенің туыстық қатынастарын баса
көрсетеді. Осыған орай этносоциологияда және социологияда әлеуметтік әке
рөлі, физиологиялық әке рөлі сонымен бірге шеше рөлінің ара қатынасын
ажыратудан қабылданған. Осы жерден отбасы тобының патри және
матрилокализациялы көзқарасы негізінде патрименеалды және матрименеалды
отбасы оқшауланады, бұнда фамилия, мүлік, әлеуметтік жағдай не әке не шеше
жағынан мұра болып жүргізіледі.
Үкімет өлшемі бойынша патриархалды отбасын отбасы мемлекетінің басшысы
әке болып есептелетін және матриархалды отбасында жоғары мәртебеге шеше ие
болған жағдайда. Ал отбасында нақты басшы көрініс таппаған жағдайдағы
кезеңді элитарлы отбасы дейміз. Бірақ, биліктің және ықпалдың отбасында
бөліну ерекшеліктеріне байланысты бірге немесе оқшау қабылданатын шешімдер
отбасы құрылымдарының санын мүмкіндігінше ерекшелендіреді. Американдық
социолог Моррис Зелдич жоғарыда көрсетілген отбасының 3 түрлі типінен басқа
бір құрылымнан тұратын және шешімді жұбайлардың бір ғана қабылдайтын,
екіншісі отбасы мәселесін бірігіп шешетін, сондай-ақ егер күйеуі көбірек
билік қылса, онда бұл күйеуінің басымдылығын, ал әйел билік қылса, әйелінің
басымдылығын көрсетеді.
Синкретикалық түр де жұбайлардың тепе-тең әсерлерінен пайда болады.
Бұнымен қатар егер шешімді бірігіп қабылдаса, коллегиялды отбасы, егер тек
біреуі ғана қабылдаса автаномды отбасы болып бөлінетін жанұялар да
ерекшеленеді.
Ары қарай әлеуметтік жағдайына қарай жұбайлар немесе жұбайлардың ата-
аналары, туыстары галогенді болуы мүмкін, яғни жұбайлардың әлеуметтік
деңгейі бірдей, гетрогенді - әлеуметтік топтары әрқилы. Отбасының және
некенің кең ауқымды мінездемесін көрсету үшін әлеуметтік және демографиялық
ерекшеліктеріне қарай гамогенды отбасы- ұлты, жасы, білім деңгейі, қызметі,
мамандығы бірдей; гетерогамды - әлеуметтік-демографиялық белгілері әртүрлі
отбасы саналады.
Кеңестік-территориялық оқшауланатын патрилокалды отбасына - жас
жұбайлардың күйеуінің әкесінің үйіне тұратындар, матрилокалды-қызы
күйеуімен әйелінің ата-анасында тұруға қалатын топ.
Қазіргі қала отбасыларында уникалды отбасылары туралы көп айтылады.
Тұрғын үйдің болуы жас жұбайларды оқшаулайды.
Ең кең таралған қазіргі заманғы отбасыларда 2 ұрпақ өкілдері тұрады.
Бұны нуклеарлы отбасы дейміз. Нуклеарлы отбасында 3 топтың адамдары
тұрады (әке- күйеу, шеше- әйел, ұл- аға немесе қыз- әпке). Кеңейген
отбасында бір немесе екі нуклеарлы отбасының мүшелері ортақ үй шаруашылығы
2-3 ұрпақтан тұрады [3; 175-180 б].
Қайта құрылған отбасында (бірінші неке емес) жұбайлармен бірге бұрынғы
отбасынан бірге келген және нақтылы отбасының балалары бірге тұрады. Бұндай
отбасылар ажырасуға жиі ұшырайды. Алғашқы некеде көбінесе жұбайлардың бірі
қайтыс болғандықтан ғана 2-ші рет отбасын құрған. Қайта құрылған
отбасыларында балалар бұрынғы кезде қазіргіге қарағанда неғұрлым аз
мөлшерде бір шеше екі әкеге ие болған. Осыған сай екі некенің балалары
арасындағы қатынас та шиеленісе түседі. Құрылымы жағынан өте қарапайым
нуклеарлы отбасын- ата - анасы және кәмелетке толмаған балалардан тұратын
-репродуктивті отбасы құрайды. Егер де балалардың біреуі өзінің
репродуктивті отбасын құрса, ата- ана отбасы бағдарлаушы отбасы болып
қалады. Кез-келген адам бірнеше нуклеарлы отбасының мүшесі бола, алады,
және әрбір нуклеарлы отбасы ортақ бір мүшеге ие. Бірақ бұлардың барлығы
бір шатырдың астында тұрмағандықтан кеңейген отбасы болып саналмайды.
Нуклеарлы отбасында неке қатынасына, жұбайлық қатынасқа, ата- аналық
қатынасқа, балалармен әкенің, шешенің ара- қатынасына, балалардың өзара
қатынасына баса көңіл бөлінеді. Кеңейген отбасында керісінше, өзінің
құрылымы жағынан атааналардың, балалардың аға мен қарындастың қандық
байланысы негізге алынады. Сондықтан нуклеарлы отбасы кейде жұбайлық, ал
кеңейгені қандық-туысқандық деген атау алады. Кейде көп құрамды нуклеарлы
отбасымен кеңейген отбасының айырмашылығы неде? деген сауал туындайды.
Біріншісі, бір жұбайлардың нақтылы некеден туған балаларынан, немесе,
бұрынғы некедегі балаларынан тұрады және кез-келген туысқандарды қоса
алады. Яғни күрделі нуклеарлы отбасы сынық отбасы тобынан және бұлардың
туысқандарынан негізделеді. Кеңейген үй шаруашылығында аз дегенде екі
нуклеарлы отбасы және үш ұрпақ өкілдері тұрады. Яғни некеге тұрған
баласының отбасымен тұратын ата-ана.
Енді бір жағдайда нуклеарлы және кеңейген отбасын басқа белгілерінен
ажыратады. Ғылыми әдебиетте (нуклеарлы) жеке және тізбекті (расширенный)
отбасы деген атаулар кездеседі. Бұл жерде отбасы тізбегінің отбасылық
ғұрыптардан туындайтындарына және туысқан отбасыларынан алшақ өмір
сүретіндігіне баса назар аударылады. 20 жылдары Питирим Сорокин индивидтік
және патриархалдық отбасы деп қарастырды, индивидтің өзінен- мемлекеттік
немесе кеңестік деген атау туындайды. Ажырасудан кейінгі бір ата - анамен
қалған балалардың отбасылары 2 ата-анамен қалған отбасылармен салыстырғанда
толық қанды отбасы деген атау алады.
Отбасы өмірін, отбасы мәселелерін шешу механизімін түсіну үшін отбасының
туысқандық тізбегін және отбасы қасиетін жете меңгеру керек. Қандық
байланыстар және туысқандық қатынастарға бұрын отбасы тәрбиесінде үлкен мән
берілді, сондықтан да арнайы сөздік атауларға (қайнаға, келін, құдағи) ие
болды. Бүгінде бұндай отбасы - туысқандық рөлдердің көбі құрдымға кетіп,
белгісіз болып қалғандығын әлеуметтік зерттеулер арқылы көз жеткіземіз.
Моногамды және полигамды некенің 7 түрлі отбасы - туысқандық формасы болуы
мүмкін (мыс, біреудің әкемен, баламен, шешемен, бауырмен, сіңілмен,
жұбаймен, ұлдарымен, қыздарымен байланысы). Отбасының биографиялық өмірі
генеология түрғысынан мол құжат береді, сонда туысқандық тізбектер ширегі
де ұлғая түседі. Нуклеарлы отбасы саны, көлемі жөнінен өзгереді, сонымен
қатар бала саны, сонымен қатар бала саны да әсер етеді. Отбасында баланың
көптігі үлкен көрсеткіш, бұнда көптеген жақсы мінездер шоғырланып, отбасы
өмірін көрсетеді. Генеология гректің отбасы және сөз деген екі сөзінен
тұрады яғни отбасы туралы сөз. Адамнан отбасы туралы айтып беруден еш оңай
нәрсе жоқ. Әңгімесі магнитофонға жазылып алынады да мәліметтер
генеологиялық сызба немесе карта түріне көшіріледі. Бұндай картаны әңгіме-
сызба деп атайды. Бұндай сызбалар көбейген кезде бір-бірімен байланыстырып,
тізбектік генеология құрады. Бұндай генеология 5-6 ұрпақтық жалғасын
көрсетеді. Сурет түрінде бұл жапырақсыз тал бейнесін көрсетеді.
Социология мен демографияда отбасын бала санына қарай үш типке бөліп
қарастырады. Аз балалы отбасы әлеуметтік-психологиялық көзқарасқа сай аз
балалылар деп саналып, аталады. Халықтық демографиялық тұрғы бойынша бір
ұрпақ келесінің орнын басу үшін отбасына 2,5 бала қажет. Осылайша,
отбасының бала жөніндегі құрылымы бұрмаланып, көп балалы отбасы 20 есе аз,
қалыпты балалы отбасы- 10 есе, бір балалы 5 есе көп, сондықтан, туылу өлу
санының орнын баспайды. 2002ж бастап өлу % туылудан 12,6% көп [4; 25-32 б].
Басталуынан құлдырауға дейінгі аралықты уақыт бойынша өзгеруін
классификациялық міндетке алғанда отбасы құрылымының әртүрлілігі көбейеді.
Неке мен отбасының өзгерістеріне кіріспе ұзақтығы оның өмір ұзақтығы
барысында отбасы циклінің өмірі немесе отбасы өмірінің циклы деген
тұжырым қалыптасты. Цикл сөзі мұнда отбасының массасында, ұрпақ ауысымында
туындайды.
Ағылшын тілді әдебиеттануда адамның жас мөлшерінің ұзақтығының өзгерісін
тану ушін өмір курсы термині қолданылады. Талас пен Знанецский енгізген
бұл ұғым кейде өмір курсының социологиясы деп те аталады. Клаусен, Элдер,
Риллидің адам, отбасы өміріндегі басты оқиғалар күнтізбесінің қоғамдық
өзгерістерге сай өзгеруінің нәтижелері туралы зерттеулері белгілі. Бұндай
зерттеулер жеке тұлға мен отбасы өмірінің лонгитьюнді анализін талдау
барысында немесе бүкіл ұрпақ өміріне сараптама жасағанда пайда болады.
Отбасының дамуы процесі жеке бастың жас мөлшерінің дамуымен қатарлас
қарастырылады. Кейде осындай отбасылық және тұлғалық изоморфизм циклі
өмірлік курсты оқу барысында міндетті атрибут болып саналады. Бұл тұжырым
ішінде басқа да көзқарастар айтылады. Тұлға мәліметтерінің деңгейін отбасы
деңгейіне ауыстыру еш нәтиже бермейтіндігі белгілі. Отбасы циклының сызбасы
және отбасы құрылымының жаңаруы отбасы социологиясының жеке міндеттемесіне
жатады.
Отбасы циклы аталық сатыдан және некеге тұрып бірінші баланың тууына
дейінгі кезеңдегі сатымен анықталады. Содан кейін бірінші және соңғы
баланың тууы арасындағы репродуктивті саты келеді. Бұл саты көп жағдайда
социализациялы ата-ана сатысымен қиылысады. Отбасы циклының сатысы бірінші
немересінің тууына ата-ананың біреуінің қайтыс болуы арасындағы кезеңмен
аяқталады. Бұл толық циклға жатады. Толық цикл кез-келген уақытта сатыдан
біреудің ажырасу және өлу салдарынан толық емес болып қалуы әбден мүмкін.
Отбасы циклының сатысын бөлу негізінде және оны қамтамасыз етуде отбасы
құрылымы, мазмұны өзгеріп отбасы типологиясына негізделген жаңа отбасы
типтері пайда болады.
Бұлардың барлығы отбасы микросоциологиясының негізгі міндеттері болып
саналады. Отбасы құрылымының негізгі типтерінің саны жоғарыда айтылған
түрлермен ғана шектелмейді. Осы тарауда сөз еткен отбасы құрылымдарының
өзгерістері бір жағынан отбасы қызметінің өсу көрсеткіштерінің нәтижесі,
екінші жағынан, бұл өсудің факторы мен шарттарына сай отбасындағы келеңсіз
жағдайлардың себепшісі болып табылады.
1.2 Отбасын тaнудың теоретикалық бастаулары
Отбасы мен некенің тарихи бастауларына көзқарастардың көшбасшысында
швейцариялық тарихшы И. Баховен тұр. Баховеннің негізгі еңбегі Материнское
право. 1861 ж жарық көрген. Бұл еңбекте ескі уақыттың гинекократиясы мен
оның құқықтық және діни табиғаты зерттеледі бұл ғалымның негізгі сіңірген
қызметі - неке мен жанұяның тарихи өзгермелігін дәлелдеу. И. Баховеннің
айтуынша моногамдық некеге бастау болған полигамдық некенің жыныс
арасындағы қатынасы, ал патриархалдыққа әйелдің жанұя мен туу кезеңіндегі
экономикалық және рухани басшылығы әсер етеді. Баховеннен тыс аналық
құқыққа шатландық ғалым Дж. Мак-Леннан келді. Оның зерттеулері 1865ж жария
болған Первобытный брак деп аталады [5; 74-79 б].
Матриархат және отбасының тарихи өсуі туралы пікірлер өз қолдауларын
мына еңбектерде тапты: Г. Мэн (Древнее право, 1861ж), Дж. Леббон
(Происхождение цивилизации, 1870; Брак, тотемизм и религия, 1911), М.
Ковалевский (Очерк происхождения и развития семьи и собственности, 1923)
және б. М.О. Косвен, С.А. Токарев, С.П. Толстова, М.А. Бутин, Д.А.
Ольдерог, Ю.И. Сеьенова және басқа көптеген ғалымдардың зерттеулері ретсіз
жыныстық қатынастық дамуынан (некесіз моногамдық бірге тұруды да
шектемейді) заңдастырылған рухани монгамды түпкілікті дәлелдеді бұл жерде
Ресей ғалымдарының көтерілген мәселеге немқұрайлы қарамағандығын және
өздерінің зерттеулерінде матриархат пен патрономия да түсіндірілсе,
аймақтардағы сақталған патриархалдық ғұрыптар да жан-жақты зерттелді.
Сонымен бірге жаңа тарихи және этнографиялық құжаттар Морган мен Энгельстің
еңбектеріндегі отбасының даму сатыларындағы қандық байланыс,
пунуалуалды байланыстары туралы бірқатар мәселелерді кетеріп нақтылауға
мүмкіндік туғызады. Ең негізгісі, Ф. Энгельстің Происхождение семьи,
частной собственности и государства еңбегі пайда болғаннан бергі уақытта
Марксизмнің (жанұя) отбасы-некенің байланыстары туралы байламдары ғана
емес, келешектегі өзгерістері туралы негізгі тұжырымдары расталды.
Отбасының және некенің алғашқы социологиялық зерттеулері туралы Маркстің
Капиталын, Э. Дюркгеймнің Самоубийство, Ф. Ле-Тайдің, А. Бебелдің
еңбектерін айтуға болады, бұл еңбекте отбасының әділдік заңдылық
қатынастары ғана емес сонымен қатар оның эмпириялық әдістемесі де айтылады
[6; 16-18б].
Функционализмнің негізін салушы Э. Дюркгейм отбасына тән ынтымақтастық
пен бірауыздылықты іздеуге әрекеттенді. Отбасы өміріндегі әрбір мүшенің
атқаратын қызметіне, отбасылық тепе-теңдікті бұзатын әйел мен epкeктің
роліне, әсіресе еркектерге тән ажырасу кезеңінде өз-өзіне қол
жұмсаушылықтарға көңіл бөледі. Дюркгеймнің айтуынша ажырасу кезеңіндегі
әйелдерде суицидке барушылық мүлде аз. Дюркгейм әлеуметтік проблеманы бұзу
болып саналатындықтан өзін өлтіру мен ажырасуды қатар қарастырады.
Дюркгеймнің жанұяның құрылым-қызметіне сараптама жасаған еңбегі
социология тарихында үлкен баға алды. Дюркгейм ұрбандалу кезеңінде жанұя
өзінің бірқатар құнды қызметтерін жоғалтатындығын, некенің ата-аналар
арқылы құрылу кезеңінде неғұрлым берік болатындығын, сонымен қатар қазіргі
отбасыларындағы адам санының аздығы отбасылық ынтымақтастық та азаюына
әкелетіндігіне тоқталады [7; 66-67 б].
Отбасылық қызметтің жан-жақтылығына көңіл бөле отырып, функционалистер
отбасының ерекшеліктерін түсіндіретін көптеген тұжырымдамалар әзірледі.
Бұның ішінде эволюциялық және функционалдық әрекеттердің арасына өзіндік
көпір салған Э. Вестермак жұмысы үлкен рөл атқарады.
Некенің тарихы атты көлемді еңбегінде Вестермак некелі қатынас тек
жүктілі пен баланың дүниеге келуі кезеңінде ғана өзіндік күшіне енеді,
сондықтан отбасы некеге тәуелді емес, неке отбасының негізінде дамиды дей
келе бұған байланысты көптеген мысалдар келтіреді [8; 55-58б].
Шеше мен әке рөлінің мәселелері, олардың мәдени-әлеуметтік қатынастары
туралы құнды жетістікке Малинков зерттеулері жетті. Тарихи деректе әкенің
әлеуметтік рөлінен әлеуметтік байланыс пен әкеден бастау алатын мықты
негізді көрсетті. Оның ойынша физиология отбасы-туыстық қатынастарды
бөлмейді, тек қатынастардың тууына себепші болады. Функционалды зерттеуде
отбасы қызметінің басқа әлеуметтік институттарға тарихи ауысуына көбірек
көңіл бөлінеді, бұл Э. Берджестің отбасы институттан, отбасы-бірлестікке
өтуі туралы ойларынан көрініс тапты. Басқа да социологтар сияқты Карл
Циммерман мемлекет пен отбасы арасындағы өзара байланысты өзгерту қажет
деді. Әртүрлі тарихи дәуірлерде, тұлғаның отбасы алдында, қоғам алдында,
қала берді мемлекет алдындағы өзінің жауапкершілігін сезіну керектігін
айтады. Отбасы мемлекеттің тікелей және жанама түрде жұбайлардың қарым-
қатынасына, ата мен балаға туыстарға қатынасына араласуына әкеледі.
Функционалистер эволюционалистер сияқты жанұяны институт ретінде қарайды,
яғни, отбасы және қоғам толыққанды институттың таза ғылыми зерделеуі.
Отбасын белгілі бір әлеуметтік топ ретінде қарастыруды ұсынушы
америкалық социолог Кулидің ұсынысы да үлкен мағынаға ие. Кулидің
тұжырымдамасына сай отбасы ерекше негіздегі алғашқы топ ретінде
қарастырылды. Отбасын әлеуметтік-психологиялық топ сияқты дәстүрлі зерделеу
У. Джеймс, Ч. Кули, У. Томас, Ф. Знанецкий, Ж. Пиаже, З. Фрейд т.б.
ізбасарлардың да еңбектерінде көрініс тапты. Бұлардың еңбектерінде тұлға
мен қоғам арақатынасы қаралды. Отбасының буржуазиялық социологиялық
теоретикалық базасын қалыптастыру әзірше тек технологиялық детерменизмге
және дәстүрлі идеалистік концепциялар синтезі не әкелді. Әртүрлі қырынан
қарағанда бұл ізденістер белгілі, бір шектелген топқа, яғни әсіреленген
метафизикалық әдіс пен тұжырымға әкеледі. Бұл жағдайдан шығудың жолы
ретінде барлық жаңа түрлер ұсынылады, бірақ негізгі мақсатотбасының дамуы
мен оның қызметін реттейтін заңды табу: буржуазиялық социология үшін
жетпейтін әдіс, мүмкін бұл заңдар буржуазиялық социологияның қызметімен
қарама-қайшылықта болуы ықтимал. Эрик Эриксон тапқан неофрейдизм
концепциясында психо- тарих ойлап табылды, бұнда халықтар тарихы отбасының
психологиялық өзара байланысы негізінде қарастырылды. Оның АҚШ, Канададағы
үндістерді зерттеулері бай тұжырымдамаға әкелді: яғни дәл осы стиль арқылы
қоғам бала психикасын халықтар өміршеңдігінің міндеттемесіне тәрбиелейді.
Эриксонның тағы бір жетістігі фрейдтік таным негізіндегі тұлғаның
эпигенетикалық сызбасының дамуы. Бұл сызбаны көптеген психотерапевтер және
ғалымдар ата-аналардың қалыпты жағдайда қоғамға сай балаларды қамсыздандыра
алмаған кезде пайдаланылады.
Э. Фромның тұлғаны жаншу және адамдарды алшақтату теориясы қазіргі
әлеуметтік жағдайға сәйкес келеді. Қорқыныш пен жалғыздық сезімін тек
махаббат пен сезім кезеңінде ғана жоюға болады дейді. Ол өзінің әлемге
әйгілі Искуство любви кітабында.
Эрик Берн бүгінгі таңдағы жанұялық психотерапияның негізін салушы. Ол
отбасы мүшелерінің арақатынасындағы шиеленісін қарастыра отырып, ол ойын
теориясын ойлап тапты, бұл әдісті ғалымдар стереотипные ловушки в браке
деп атады.
Отбасының социологиялық бастауларын зерттеу француздық социолог Фредерик
Ле Пле (1806-1882) және американдық социолог Эрнст Берджест еңбектерінен
көреміз. Негізгі социологиялық теорияны отбасы социологиясын тануға
пайдаланамыз: функционализмнің қайшылықтары мен бірізділік теориялары
отбасының макросоциологиясына, ал символдық интеракционизм этнометодология
ауысу теориясы, социометрия мен психоаналитикалық теория отбасының
микросоциологиясына жатады. ХХғ. 20-80 жылдары орыс социологиясына
марксизмнің, маркстік феминизмнің дамуына қатты әсер еткендігін айта кеткен
жөн. Сондай-ақ, бұл жағдай біздің отандық социологияға да әсерін тигізді.
ХХғ. бірінші жартысында функционализмдік құрылымның негізін салушы Т.
Парсонс (1902-1979) Р. Бейлзбен бірігіп отбасы социологиясы туралы жұмысын
жазды. Осы кезеңнің көптеген оқымыстылары отбасы тақырыбын қоғамның
тұрақтандырушы факторы ретінде көрді. Ле Пле болса отбасын барлық
әлеуметтік мәселелердің ортасына қойды. Алғашқылардың бірі болып отбасын
эмпирикалық метод тұрғысынан қарастырды, отбасы мүшелерінің эмоционалдық
жақындықтарына, олардың қажеттіліктері мен қызығушылықтарына тоқтала отырып
жеке отбасының ұйымдасуынан отбасы институттарының арасындағы тіректерін
анықтауға тырысты. Ле Пленің айтуынша, отбасы қоғамның фундаменттік
элементі. Ле Пле сондай-ақ отбасының қаржылық мәселесіне де тоқталды.
Отбасы классификациясына суйене отырып жасалған бұл сараптама олардың пайда
болуынан құлдырауына дейінгі аралықты яғни отбасы кішкене топтан өрши келе
өмірлік тәртіп жуйесіне жеткізді. Топтастырып қарағанда отбасының және
тұлғаның тәртіп моделін өңдеу мумкіндігі пайда болды. Ле Пле: ... тек
қаржы мәселесін ғана емес, сондай- ақ, сезім, құштарлық, ойлау қабілеті мен
адамгершілік жақтарына да көп көңіл бөлдім деп жазды. Әрбір отбасы туралы
монографияның ортасында оның қаржы мәселесі де сипатталып отырды. Ле Пле
ойынша қаржы отбасының құрылымы мен қызметі жөнінде дәлме- дәл анықтама
берді, бұндай анықтама жанұя түрлерін салыстыруға тұрақты негіз болып
табылады. ХХғ. Басында отбасының қаржы мәселесі көптеген қолдау тапты да
отбасы ішіндегі микроортаға әсерін тигізді [9; 42-49].
П.А. Сорокиннің Миннесот университетінен таныс досы Карл Цилимерман ауыл
социологиясы туралы трактатында былай дейді: ауыл отбасының жүйесі
дәстүрлі жақындықпен салыстырғанда тоқырауларға урбандалған отбасынан
әлдеқайда бейімдірек болып шықты. Отбасын біріккен әрекеттердің бірлігі
ретінде қарау әдісі Э. Берджеске жатады. Тұлға аралық коммуникация, тұлға
аралық келісім, жақындық, бірлік - үлкен мән берілетін өзгеріске бейім
топтанған негізгі тұлғалар.
Ол жанұяны әлеуметтік-психологиялық топқа жатқызып, У. Джемс, Ч. Кули,
У. Томас, Ф. Знанецкий, Ж. Пиаже, З. Фрейд және басқалар қолдауына ие
болды. Э. Берджес пікірінше екі жұбай да жанұяның үй шаруашылығында емес,
жалдамалы жұмыс істесе, тең құқылы болып табылмайды. Э. Берджес отбасы
тобының лангитюдті бастауына уақытша өлшем енгізді.
ХХ ғ екінші жартысында отбасын бір мезгілде институт ретінде, бір
мезгілде топ ретінде де бейнелеуге мүмкіндік беретін
концептуалдытерминологиялық аппарат ойлап шығару мәселесі қарастырылды.
Р. Хилл және оның достары А. Катц және Р. Симпсонов алғашқы жұмыстарын
америкалық 1920-1956 ж зерттеулерін жинақтауға жұмсады да, теорияны макро
және микросоциологиялық деп бөліп өзіндік қорытынды қалдырды. Ол осы
уақытта да пайдалануда [10; 23-28 б].
Макросоциологияға қайшылық теориясын және функционалды-құрылымдық
сипаттамасын, микроға феноменологиялық теорияны және айырбас теориясын
жатқызады.
Микро және макро деп бөлу барысында көптеген басқа классификациялар
туындайды. Солардың бірі танымал болған американдық Баррель мен Маргон
типологиясы. Теория мен концепциялардың барлығы да ең алғашқы екі негізгі
теориядан әлеуметтік құрылым мен әлеуметтік өзгерістен бастау алғандығын
айта кеткен жөн. Бұл теориялар барлығы қалай құрылған, және қалай өзгереді
деген сұрақтарға жауап береді. Хилл сараптамасының негізі де осы өзекке
әкеліп тірейді.
Бүгінгі таңда жанұяны кішкене топ ретінде қарастыратын зерттеулер өте
көп. Сондықтан да отбасы туралы зерттеулердің барлығы теориялық-әдістемелік
негізге саяды.
Екі альтернативтік парадигма іспетті фамилизм мен феминизм әйел мен
еркектің арасындағы әлеуметтік- мәдени рольдің шешімін іздейді.
Фамилизм институттардың тепе-теңдігін қоғам мен тұлғаның, қоғам мен
отбасының мүлкі ретінде қарастырса, феминизм әйелдердің әлеммен,
еркектермен, баланы еркек және әйел рольдерімен тең құқықты етіп
тәрбиелемеген жанұямен күресті ұсынады.
Фамилист адам отбасын институт сияқты әлеуметтік әлем ортасына қойып,
ген қайшылықтарына бағытталған феминизмге балап, еркек ролін әйел
жүргізеді.
Сонымен, феминистік социология бір жағынан біргенді әлеуметтік әлемді
интерпретациялау нәтижесінде әр жынысты тепе-теңдікке жеткізеді.
Фамилистік социология болса, индивидтен тыс, геннен тыс (әйел жынысы да
емес, еркек жынысы да емес) көзқарасты қолдайды. Отбасын танудағы
американдық ұсынған теориялық классификацияларда феминистік социологияда
феминизмді субъективті теорияға, фамилизмді объективті теорияға жатқызады.
Екеуі де қоғамның радикалды қайта құрылуына бағытталған, бірақ, бірі
әлеуметтік институттардың арасындағы қатынасты қайта құруға, бірі- санақтың
немесе тіректің нүктесін салыстыруға негізделген. Мэри Осмонд пікірі
бойынша барлық ғылымдар екі жынысты болып келеді. Бүгінгі таңдағы
социология отбасы ролін әлеуметтік түрмыс негізінен көтермейді. Мысалы, Пол
Томпсон отбасы - әлеуметтік өзгерістердің басты қозғалыс күші деп
есептейді, бірақ бұнда мынаны ескере кеткен жөн: жанұяны зерттеу -
кабинетте өткізілетін сабақ емес, отбасы туралы пікірталас өткірлігі
парламент қақтығыстарымен пара-пар.
Теория немесе таза социологиялық көзқарас өзінің терапевтік рөлін
мынадай мағынада көрсетеді:
а) әр саладағы тәжірибе міндеттерін шешу барысында басты факторды табуға
көмектеседі;
б) дәл сол мезеттегі жағдайға байланысты оны шешудің түрлі варианттарын
ұсынады. қолданбалы социология бірінші кезекте нақты жағдайда қалай әрекет
жасайтындығы былай көрсетіледі:
1. Жанұя мүшелерін реттеу;
2. Жанұя мүшелеріне физикалық тұрғыдан қолдау көрсету;
3.Үлкен адамдар арасынан еркек-әке, әйел-ана рөлін меңгерушіні тәрбиелеу;
4.Отбасындағы қызметтер мен міндеттерді бөлісу (билікті бөлісу,
экономикалық табысты және азықты бөлу, уақытт бөлу, міндеттемелер мен
қызметтерді жоспарлау).
5. Жанұя ішіндегі, сондай-ақ отбасылар арасындағы тәртіпті сақтау;
6.Отбасылық адамгершілікті қолдау, сондай-ақ отбасы міндеттерін орындау
мақсатында қозғаушы түрткілерді анықтау [11; 78-85 б].
Отбасы мәселесі жалпы әлеуметтану ғылымының қалыптасу тарихында алдыңғы
қатардағы мәселе болды, және алғашында негізгі мәселенің бірі ол отбасының
шығу тарихы еді. Д. Дубакиннің Влияние християнства на семейный быт
русского общества в период во времени появления, Домостроев еңбегінде
Слово о полку Игореве, Слово Данила Заточкина, Житие Святых сияқты
көне орыс жылнамалары терең талдауға ұшырады, сондай-ақ бұның ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ЖАС ОТБАСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Отбасы ұғымы. Қызметі мен құрылымы 5
1.2 Отбасын танудың теориялық бастаулары 10
1.3 Жас отбасының негізгі ерекшеліктері 16
2 ЖАС ОТБАСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ТӘЖІРИБЕСІ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Жастарды отбасылық өмірге дайындаудың отандық және
шетелдік тәжірибесі 28
2.2. Студент жастарды неке – отбасы қарым – қатынасын
қалыптастыруға дайындаудың негіздері 32
2.3 Жас отбасының қазіргі өтпелі кезеңдегі өзекті мәселесі
36
2.4 Қазақстандағы отбасы саясаты 50
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Қазіргі отбасы өзімен - өзі қайнап жатқан әлем. Ал ол болса – көптеген
жақсылықтар, қателіктердің жемісі.
Отбасы барлық уақытта ежелгі философтардан бастап қазіргі заманғы
ғалымдардың зерттеулерін қоса алғанда, озық қоғамдық ойлардын, ілгері саяси
және қоғамдық қайраткерлердің басты назарында әлі күнге дейін болуда.
Бүгінгі күні отбасы әлеуметтік институт ретінде, әлеуметтік мәдени
өзгерістер ішінде маңызды орын алып отыр. Қоғам отбасының қарапайым түрде
көбеюі мен жаңа ұрпағын әлеуметтендіру қызметін орындауы кезіндегі
мұқтаждығын, мүдделігін білуі қажет. Әлеуметтік институт ретінде тек отбасы
ғана қоғамды еңбек ресурстарымен, әлеуметтік ролді орындаушылармен
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, қоғамдағы отбасының ең басты негізгі
қызметтері болады. Олар: дүниеге адам әкелу, әлеуметтендіру, яғни балаларды
осы қоғамда өмір сүруге әзірлеу. Отбасы қоғамның бір институты болғандықтан
әрқашан үздіксіз қозғалыста болады. Сондықтан бұл маңызды салалардың бірі
болып және әлеуметтік жұмыстың басты объектілерінің бірі болып табылады.
Отбасы өмірі рухани және материалдық процестермен анықталады. Отбасы
арқылы адамдардың ұрпақтары жалғасып отырады. Отбасы, оның құрылымы мен
қызметі тікелей қоғамның қатынастарына толығымен тәуелді.
Қазір отбасы өрістеудің күрделі кезеңінің – дәстүрлі үлгіден жаңаға
ауысу үрдісін бастан кешіріп отыр. Отбасы құрылымы, оның қызметі, билік
жүйесі, отбасылық роль, жұбайылардың функционалды тәуелділігі, отбасыдағы
бала жағдайы өзгеруде, ал бұл өз кезеңінде әлемдегі отбасы түрінің
өзгеруіне алып келді. Бала туу төмендеп, ажырасу саны өсіп, жалғыз басты
адамдар саны көбейіп, әйелдердің эмансипациясы отбасынан бас тартуға
әкеліп, бұл өз кезегінде қоғамның ұдайы өндіріс қызметіне ықпал етті.
Отбасы – ол алғашқы және негізгі қоғамдық орта, онымен адамзат
байланысады және ол моралдық баға жүйесін, тәртіп нормасын қалыптастырады,
сонымен қатар қоршаған орта және өмір жолында кездесетін құбылыстың маңызы
туралы білімді жеткізеді.
Ерекше көмекті қажет ететін отбасылар санатына біз бірінші орынға жас
отбасын қоямыз. Жаңарған қоғамда жас отбасы терминінің пайда болуы үшін
көптеген уақыт пен күш жігер керек болды. Бұл отбасының ерекше түрінің
қалыптасқандығын айтпайды. Оның мәселелері жаңашыл отбасының негізін
құратын мәселелерге кіреді. Сондықтан да жас отбасыға деген қарым-қатынас
толығымен отбасы институтына қатысты жүргізіліп жатқан әлеуметттік
саясатпен анықталады. Сонымен қатар, жас отбасының қоғам өміріндегі ерекше
маңыздылығы мен ерекше функцияларын да елемей қоюға болмайды. Оны біз оның
инновациялық әлеуеттілігі, өмір сүру мен қызмет стилін анықтау кезінде
түсініп, көруіміз тиіс. Жас отбасы мәселесін тек осы уақыттағы ғана емес,
сонымен бірге болашақ қоғамның өмір сүру қызметінің барлық салаларында да
қарастыруымыз керек.
Қазіргі заманның отбасы, оның ерекшеліктері тұтасымен қазіргі кезеңнің
ерекшеліктерімен алдын-ала келісілген, ол неғұрлым жаңа мәселелермен
кездесті, адамның өміріне қажетті көптеген қызметтерді орындау
мүмкіндігінің біраз дәрежесінен айырылды, көптеген жағдайда басқа
әлеуметтік институттармен ұзаққа созылған ала ауыздылық күйіне енді және
жаңа дағдарыс табалдырығын аттады.
Терең әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың нәтижесінде халықтың көптеген
бөлігі кедейлік шекарасында қалып қойды. Адамдардың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыру құрылымында мағыналы деформация болды.
Қазіргі таңда аз қамтылғандардың тобына көп балалы және толық емес,
жұмыссыз отбасылар ғана емес, сонымен бірге жастардың, студенттердің
отбасылары, кішкентай балалары бар отбасылар да кіруде. Ерекше көмекті
қажет ететін отбасылар санатына бірінші орынға жас отбасы қойылған. Бұл
бүгінгі таңда жас отбасы мемлекетпен қалай қорғалған, оның өмірін жақсарту
үшін не істеу қажет деген сұрақтарды қарастыру керектігін анықтайды.
Бітіру жұмыстың өзектілігі. Біздің қоғамымызда жастарды отбасылық
өмірге дайындайтын арнайы бағдарлама жоқ. Жас отбасыларды мемлекет
тарапынан қолдау көрсету шараларының жетіспеуі жастарымызда күйзеліске әкеп
соқтырады. 90-шы жылмен салыстырғанда Қазақстанда үйлену мен бала туу үш
есеге азайыпты. Осылайша өзі де азайған жас жұбайлардың міндетті түрде
жартысы ажырасады. Мұндай жас отбасылардың ажырасуның себептері – ерлі-
зайыптылық өмірге дайындықтың жоқтығы, тұрмыстық жағдайға
қанағаттанбаушылық, үйлену тойынан кейін тұрғын үйдің болмауы, ерлі-
зайыптылардың өзара қарым-қатынасына туыстарының араласуы болып табылады.
Халықаралық саясатта жаңалықтарды жасайтын, жалпы тарихты жетектеп жүргізіп
келе жатқан барлық мемлекеттер күмәніміз болмасын халқы көп, көп болған соң
да айбарлы, аруақты мемлекеттер. Біз осы тарихтың тұтқасын қалай ұстау
керек, сөйтіп халықаралық саясаттағы жаңалықтарды қалай тудыру керек, яғни
қалай көп болу керек соны айтамыз. Әлбетте, бәрімізге белгілі, көбею үшін
жастар тез үйлену керек, төрт баладан кем болмау керек. Бұлай деу бірінші
тым қарапайым, қарабайыр естіледі, екіншіден, жастар мұны өздері де біледі.
Біз үйленіп, бала сүю үшін алдымен жастардың қандай құндылықтар мен
қасиеттерді жүрекке жинау керектігін ғана айтамыз. Қысқасы жүрек оянбай
отбасы институтының құндылығын білу, сезіну мүмкін емес. Өйткені, отбасын
құру үшін үлкен, жылы жүрек, өзінің басын күттеуден гөрі біреудің, яғни
әйелінің, баласының жағдайын көп ойлайтын жан жомарттығы керек.
Қазір жалпы халыққа шаққанда үйленгендер саны 50 пайыздай. Бірақ, бұл
көрсеткіш те жылдан жылға кеміп барады. Оның үстіне азаматтық неке деген
шыққан. Бұл заңды, салауатты отбасын құратын болашақ отбасылардың анасын,
немесе күйеуін алдын-ала былғап, құртып, балалы ғып кететін ең қорқынышты
дерт. Ең көп ажырасатындар осы ешкімге айтпай бірге тұрып алатындар екен.
Махаббат деген мифпен мас боп жүріп, ақыры бірге тұрып алады.
Психологтардың айтуынша ғашықтықтың табиғаты - эгоизм. Яғни, ғашықтықтың
қызығына батқысы келгендер іздеген адамының идеалды бейнесін біреудің
бойынан “тауып алады”, бұл жалған көрініс, ғашықтардың “Мен сенің бойыңнан
ешкім көрмегенді, ешкім байқамағанды көрдім”, - дейтіндері осыдан. Кезіккен
адамының бейнесін өзінің арманына ыңғайлап жасап алған соң, сол бейнеден
өзі ғана ләззәт алып жүре береді. Әдетте, мұндай ғашықтық бір жылдан арыға
созылмайды. Және ғашықтық атаулының бәрі осындай. Құдай махаббатты адамдар
бір-біріне қосылып, отбасын құрып кету үшін дәнекер қылып жаратқан шығар.
Осы бір жыл ішінде олар үй болып, бала күтіп үлгермесе бұлар міндетті түрде
бір-біріне суыйды. Өйткені, таңдау көп. Және бұрынғы адал, аңғал көңіл
қайда қазір. Бүгінгі жастың рухани өзегі, ұлттық санасы төменгі дәрежеде,
түске дейін биенің құйрығы, түстен кейін түйенің құйрығы, жанына көрек
болар құндылық іздеп мың құбылады. Және, бұрынғы бабалар салып кеткен
өсиет, тыйымдардан құр алақан ұрпақ нені құрметтеп, нені қадірлеуді де
білмейді. Бұлар қазір мүлде құнсыз дүниеге қуанады, болымсызға қайғырады.
Қазір, балаларды бір-біріне атастырып қоспайтындықтан жас көңілдің өмірде
жоқ идеалын жөңкілген өңкей жастың арасынан жанталасып іздеу, жастық шақта
махаббатты ұлы мұрат деп түсіну, оның үстіне қазіргі жастардың ұлттық
әдебиетті оқымауы, ата-әженің қазақы тәрбиесін көрмеуі әрине осы азаматтық
некеге ұрындырады. Бұрынғыда дейтін әжелер адамдар таза еді, аңғал, адал
еді. Атастырған адамнан өзгеге шығам деген күдік те жоқ, ол заманның
қыздары атастырған адамына әуелден ғашық бола қалатын. Және менің заманымда
дейтін әжем қыздар Абайдың өсиетінен аттамаушы еді. Іштегі кірді қашырса,
Халықтың түсер сәулесі, жүректің көзі ашылса, адамның хикмет кеудесі.
Бүгінгідей кәсіби заман емес. Жігіттің басы қадірлі. Рухани мәдениеті мол
болса, ниеті түзу болса, хикмет даналық өзі қонады деп отыратын. Қазір,
осындай зинақорлық жолмен туған балалар, заңды некемен туылатын балалардың
қарқынына жетіп қалған көрінеді. Азаматтық некеден от басқандар
тіркелмейді, олар тіпті көп. Сонда, қазір бізде ұлттың жойылуы жүріп жатыр.
Келін түсіргендерден сұрасаңыз айтады - қазір барлық түскен келіндер кәрі
қыз. Қазақстанда қыздардың тұрмысқа шығатын жасы 24 екен, медицина бойынша
да, қазақы салт бойынша да бұл кәрі қыздың жасы. Күйеу балалар да кәрі.
Үйленетін ердің жасы қазір 25-27. Демографияның теориясы бойынша бұл
жойылуға бет бұрған ұлтта болатын құбылыс. Қазір, 25-тен асып кеткен,
некеге тұрмаған жастар саны 2 жарым миллион. Бұл 17 миллион халыққа
демография ғылымы бойынша шамадан тыс көп. Қазақстанда бала туу осының
кесірінен қауіпті шкаладан асып кеткен.
Мұның бәрі адамдардың жүрегінің отбасы құндылықтарын сезінбейтін, селт
етпейтін бір кесек етке айналғынан шығып жатыр. Философия ғылымдарының
докторы Рүстем Қадыржанов кез-келген ұлттың басты мақсаты - өзін-өзі
өндіру, сақтау, өмірді жалғау дейді. Кез-келген ұлттың сәби кезінде,
есейген, индустриалды дәуірге кірмей тұрған дәстүрлі қоғамындағы әдет-
ғұрпы, яғни өмір сүру процесі осы ұлттың өзін-өзі сақтау инститктінен, яғни
отбасын құру мен бала дүниеге келгенде жасалатын рәсім-ритуалдар
жиынтығынан тұрады екен. Қазақтың салты, төсек тойынан, бесік тойына дейін,
қыз ұзату, құдаласуына дейін бүкіл салт-дәстүрі тек осы отбасын құру мен
бала тапқан қуанышқа ғана құрылған. Сонда ұлттың ең үлкен мұраты ұрпақты
аяқтандыру екен. Ұлт ұрпақ арқылы жаңарып, өмірін жалғаса, ұрпақ тек
салауатты отбасы арқылы аяқтанып, ұлтты иығына арқалап ары асырады. Сонда,
үйлену мұқым адамзаттың өзін-өзі сақтау инстинкті, саналы һәм бейсана
салты. Бұл салттарды мысалы үшін киіз үйдің ішінде отырған қазақ ұл-қызына
дәріс оқып, стратегиялық маңыздылығын түсіндірмеген. Бұлар күнделікті өмір
салты еді. Сондықтан, интеллектуалды-техникалық дәуірге дейінгі халық салты
адамзаттың, жалпы адамшылықтың таза, тұнық қалпын көрсетеді. Еуропадан
түңілгенде қазіргінің бір ғалымы “Идея человечества покинула Европу” деген
екен. Ол мұны ең алдымен Батыстағы отбасы институты әлсіреп, бойдақтар
заманы туғанда, қызтекенің бір-біріне үйленгенін адам құқы деп Еуропаның
заңдастырған кезінде ашынып айтыпты. Біз де бүгін “Қазақ идеясы, жалпы адам
идеясы қазақ даласын тастап, үркіп ұшты” деуімізге әбден болады. Өйткені,
қазақтың қазіргі адамның жүрегі селт етпейтін, сондықтан ұстанбайтын
бұрынғы бейсана ғұрыптары табиғи таза, адами инстинктері ұмытылған сайын
отбасын құру ұмытылып, жеке бастың жауапсыздығы жеңіп барады. Жағдайым
нашар, отбасымды баға алмаймын деген қазір жауап болудан қалды. Тұрмыс
түзелді. Еті тірі жігітке бес бала мен бір қатынды асырайтын жағдай
жасалған. Кілтипан жүректе, оны басқа, болмайтын арзан мақсаттар жаулап
алған. Бұл біріншіден адам баласының индустриалды қоғам үшін жаралмағанын
дәлелдейді. Ғылым қанша дамығанмен адам идеясы, оның өзі сақтау инстинкті
индустриалды елдерді тастап шықты. Бұдан адамның алғашқы, шынайы мекені -
аңыз, жаны жай табатын, адамшылықты сақтайтын тұрағы – ертегі екенін
көреміз. Адамның жер бетін бүлдіріп, тамақ асырауын ақтап алар жалғыз
жұбанышы – ұрпақ үшін тамақ табу, сол үшін тірі жүру. Жоқ адамға жан
сыйлау. Дүние есігін ашатын жаңа өмірге жылы ұя құрып қойып, күтіп алу.
Қазақта біреуге жапқан шапаның жаныңды, балаға жайған жаялық, жүрегіңді
жылытады деген сөз бар. Жүрегі жылы адамды қазақ бір ауыз сөзбен жақсы адам
дейді. Ал, жаңағ Өзбек әкәміз алыстан қыз алмай, қыз алмаған соң араласпай
қазір бір ауданның өзбегі бір ауданға ұқсамайды, Ферғананың өзбегі
Самарқанның өзбегінен биі де, сөзі де бөлек. Сондықтан, кейде өзбекті
ғалымдар ұлт деп санамайды. Территориялық, саяси бірлік деп те анықтайды.
Ал, біздің қазақ алыстағы құдасына жиеніне серкеш айдатып, нағашыға тай
мінгізіп әуре. Сондықтан, ұлттың тұтастығын, өсуін, өнуін, мысы басып, өзге
жұрттан көптігімен мерейі асып тұрғанын, яғни үйленуді ойламайтын жігіт,
бойдақ қазақ ұлт жайлы, мемлекет жайлы, үкіметтің жұмысы жайлы әңгіме
айтып, өтірік ұлтшылдық көрсетіп, көлгірсімесін. Әуелі әскерге аламан қос,
бес баланы оқытып үкіметке дайын маман сыйла. Үйленбеген жігіттің ұлтшыл
болуға, жақсы атануға қақы жоқ.
Мәселенің зерттелу денгейі - Отбасын белгілі бір әлеуметтік топ
ретінде қарастыруды ұсынушы америкалық социолог Кулидің ұсынысы да үлкен
мағынаға ие. Кулидің тұжырымдамасына сай отбасы ерекше негіздегі алғашқы
топ ретінде қарастырылды. Отбасын әлеуметтік-психологиялық топ сияқты
дәстүрлі зерделеу У. Джеймс, Ч. Кули, У. Томас, Ф. Знанецкий, Ж. Пиаже, З.
Фрейд т.б. Отбасының социологиялық бастауларын зерттеу француздық социолог
Фредерик Ле Пле (1806-1882) және американдық социолог Эрнст Берджест
еңбектерінен көреміз.
Бітіру жұмыстың объектісі – жас отбасы
Бітіру жұмыстың зерттеу пәні – жас отбасыларының әлеуметтік мәселелері
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті – жас отбасымен жүргізілетін
әлеуметтік
жұмыстың ерекшеліктерін анықтау.
Қойылған мақсаттардан келесі міндеттерді шешу негізделген:
1. Жас отбасының міндеттері, формасы, әдістері мен құрылымын зерттеу.
2. Қазіргі заманғы жаңа әдістер мен тәжірибелерді анықтау.
3. Отбасының өз қызметін атқаруын қалпына келтіру үшін қолданылып жатқан
шараларды көрсету.
4. Біздің тепсе темір үзетін азаматтарымыз бен бала табатын жастағы
бойжеткен қыздарымыздың бас қосып, шаңырақ көтеруге асықпауы.
5. Жастарды отбасылық өмірге даярлықтың болмауы
6. Жас отбасының мәселелерімен айналысатын ұйымдар жүйесін жетілдіру
Бітіру жұмыстың құрылымы - жұмыс екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланған кітаптар және монографиялар тізімінен тұрады. Бірінші
бөлімінде отбасының ұғымы, қызметі мен құрылымы ретінде қалыптасуының
алғышарттары теориялық тұрғыдан жүйеге келтіріп көрсетіледі. Жас отбасының
негізгі ерекшеліктері. Отбасының қазіргі заманғы келбеті, оның әлеуметтік
проблемаларының даму тенденциялары баяндалады. Жұмыстың екінші бөлімінде
Қазақстандағы отбасының құрылымы мен жағдайына жан-жақты талдау
жүргізіледі. Отбасын қолдауға бағытталған мемлекеттің жүргізіп жатқан
саясаты көрсетіледі
1 ЖАС ОТБАСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯ
СЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
1. Отбасы ұғымы. Қызметі мен құрылымы
Отбасы қай қырынан алсақ та, отбасы әлеуметтік көпқырлы түсінік
сондықтан да болар социологияның барлық бөлімдерінде қарастырылады. Ол
өзіне әлеуметтік құрылымдарды, әлеуметтік құрылысты, институт пен кіші
топтарды икемдейді де, сонымен қатар әлеуметтік бақылау мен көші- қон,
демографиялық өзгерістерді түсінуге зор ықпалын тигізеді. Отбасына көңіл
бөлінбесе, онда көптеген өнеркәсіптер мен қажеттіліктер туралы
ізденістердің қажеті де болмас, сондықтан әлеуметтік тәрбиеде көптеген
қабылдауларда өзіндік орын алады.
Отбасы анықтамасы әрсападағы жанұялық әртүрлікті, сонымен қатар
әлеуметтік топтар мен әлеуметтік институттарды біріктіруі қажет.
Отбасы анықтамасы. Отбасы туралы көптеген түсініктер бар, оның біразы
оның өмірлік қызметін және отбасының белгілерін тізіп отырады (отбасы бір-
бірін сүйетін топ, немесе ата- бабалары бір, бірге тұратын). Отбасы жайлы
түсініктердің ішінде көз тоқтатарынымыз жұбайлар арасындағы қарым-қатынас,
ата-ана мен балалар арасындағы қатынас, мүшелер бір - бірімен неке арқылы
не туысқандық қан арқылы байланысқан бір-біріне адамгершілік
жауапкершілікпен қарайтын қоғамға қажетті адамдар тобы.
Отбасын ата-ана мен балалар қатынасы құрайды, ал неке әйел мен еркек
арасындағы жыныстық қатынастан, баланың дүниеге келуінен туындайтын ресми
байланыс.
Отбасы пәнін тереңірек бағамдау үшін жанұяның оқшаулану кеңістігін
тұрғын үйін, жеке меншігін және отбасының экономикалық негізін - тұрмыс
қажеттілігін өтейтін жалпы отбасының ата мен бала қызметін де негізге алу
керек.
Өз ерекшеліктерінен тыс бір-бірімен байланыстағы жұбайлар
бақытсыздықтарын айтады. Олар отбасы жағдайларын ұмытып, тек өз бастарының
қамын ғана ойлайды. Кез-келген некені бұзу отбасын бұзумен бірдей, яғни
заңдық тұрғыдан қараған жағдайда балалар халі ата-ананың обалына келіп
соғады. Егер неке жанұяның негізі болмаса, ол достық қатынас сияқты заңға
бағынышты болмас еді.
Отбасы- жалпы отбасылық қызметке негізделген жұбайлар- ата-аналарбалалар
тізбегін құратын адамдар тобы бұлар халықты және отбасылық ұрпақты
сабақтастырады. Тек үш жақты жұбайлық - ата-аналық балалық қатынас қана
толыққанды отбасын құрай алады және сол жайлы сөз қозғайды бұлардың бірі
немесе екіншісі қатынастың өзі-ақ жарты кешті отбасы тобын көрсетеді. Яғни
бұрын болған отбасын (балалардың өсуі және бөлек кетуі, ауыру салдарынан
бұзылған отбасы, мүшелердің қайтыс болуы, ажырасу және т.б. жағдайлар) әлі
отбасын құрмаған (ата-ана болып үлгермеген, балалары жоқ жұбайлар). Бұндай
қатынастар мемлекеттің басым көпшілік отбасында кездеседі. Екінші бір
қырынан алғанда, халық санының өзі некеде тұрмайтын, баласы бар ата-ана,
немесе ресми некеде баласыз тұратын отбасын құрмаған халықтан тұрады.
Осындай үзінді сынық отбасының түрлеріне отбасы тобы деген термин
сәйкес келеді. Бұлар тек үй шаруасын бірігіп атқаратын және туыстық
байланыстағы адамдар. Жалпы отбасының ядросы есебінде жұбайлар саналады,
ал қалған статистикалық топтардың ядроға балалардың, туыстардың,
жұбайлардың ата-аналарының қосылуынан туындайды. Социологиялық көзқарас
бойынша негізгі ұрпақты қарым-қатынасқа ие халықтың отбасын алған жөн, ал
үш жақты қатынастың бір жағын алып тастаған жағдайдағы одақты отбасылық топ
ретінде санаған дұрыс. Бұндай тұжырым соңғы жылдары отанымызда және батыс
елдеріндегі социология бойынша отбасын - жұбайлық қатынас немесе әріптестік
деп санаудан шыққан. М. Сосмен мен Сьюзан Стенмецтің неке және отбасы
туралы американдық энциклопедияның көптеген тараулары отбасының
альтернативтік формаларына қатысты болғандығының өзі кездейсоқ жай емес.
Яғни отбасы тобы деп санауға дәл келетін бірақ, ақиқатында жұбайлық немесе
әріптестік және бірге тұрушылық қатынас дейміз [1; 26-29 б].
Отбасы қызметі қоғам деңгейінде көрінетін миллиондаған өмірге бейім
отбасыларының әлеуметтік нәтиже көрсеткендігін айтамыз. Қоғамның басқа
институттары арасында жанүяны әлеуметтік институт есебінде көрсететін
қызмет - отбасы қызметі. Отбасы қызметін негізгі және кейінгі орындағы деп
бөлуге болмайды, барлық отбасылық қызмет - басты қызмет, бірақ, осындай
өзгешелікті көрсету барысы отбасы қызметінің ерекше және ерекше емес
болып бөлінбейтіндігіне әкелді. Харчов бойынша отбасы қызметінің ерекшелігі
отбасы мәнінен туындайды да оның әлеуметтік құбылысын көрсетеді. Ерекше
емес қызметтерге - белгілі бір тарихи жағдай негізінде ғана отбасы
орындауға мәжбүр болған қызмет жатады.
Жанұяның ерекше қызметіне баланың тууы, оларды қамтамасыз ету, тәрбиелеу
қоғамның қандай да бір жағдайында қалып отырады. Бірақ отбасымен қоғам
арақатынасы тарих көшінде өзгеруі мүмкін. Жанұядағы жеке қажеттіліктер,
некеге деген жеке тілектер мен талаптар - отбасы мен қоғамның өміршеңдігін
көрсететін ең негізгі жағдай осының арқасында миллиондаған адамдар
арасындағы қажеттіктерден тұрғындар өндірісі қалыптасады.
Отбасының ерекше емес қызметі жеке меншікті жинап, оны беруге дейін,
билікті өндірістік бірлестікті және тұтынушылықты, үй шаруашылығын, демалыс
және бос уақыт, жанұя мүшелерінің денсаулығы мен берекесін қамқорлыққа алу,
өзіндік менді сақтайтын микроклимат тудыру - барлық осындай қызметтер
отбасымен қоғам арасындағы байланыс тарихын көрсетсе, бір жағынан туудың
асырау мен тәрбиелеудің отбасындағы тарихи картинасын ашық көрсетеді.
Сондықтан да әртүрлі тарихи этаптарда отбасылық өзгерістер ерекше емес
қызметтерді салыстыру кезеңінде көрініп отырады. Жаңа жағдайларда олар
кішірейеді немесе ұлғаяды, жетістікке жетіп жоғалып кетуі де мүмкін.
ХХ ғасыр басында әлеуметтік институттар отбасымен тығыз қатынаста болып
олардың білім алуына, тәрбиеленуіне (мемлекеттер мен бала бақшалар) қорғау
және күзетулер (полиция және армия) тамақтану, киіну, бос уақытты
пайдалануға (қызмет көрсету), игілікті тұрмыс және әлеуметтік билікті
жеткізуіне (индустриалы жалдамалы еңбек) әсерін тигізетін қызметтерін
мойынға алды.
Отбасы құрылымының типологиясы - көп қырлы және жұбайлық, туыстық, ата-
аналық мінездерге байланысты туындайды.
Моногамды жұбайлар - бір әйелдің бір еркекпен некелесуі. Моногамия
адамзат тарихында 5 есе аз кездеседі, полигамия - бір жұбайдың бірнешеумен
некелесуі, полигамия 2 түрлі болады: полигиния- 1 еркектің бірнеше әйелмен
некесі, полиандрия- 1 әйелдің бірнеше еркекпен некесі (аз кездесетін
жағдай). Егер отбасы тобының құрылымдарын қарастырумен қатарлас жұбайлық
жүйені, туыстық жүйені қарастырса, онда некенің мынадай түрлері туындайды.
Франеталдыполиандрия (бірнеше ағайынды жігіттің бір әйелмен некесі) және
сорфальное полигиния (бірнеше ағайынды қыздардың бір күйеумен некесі).
Экзогамды неке - жұбайды басқа топтан таңдайтын топқа жатады.
Эндогамды неке екі экзогамды некеден тұратын топ арасынан туындайды.
Жыныстық қатынасқа тиым салу агамия береді, уақытша агамия белгілі бір
уақытта, белгілі бір кезеңде мысалы, мезгілдік жұмыстарға байланысты
тоқтатылған жыныстық қатынастардан туындайды. Бұл термин неке мен отбасы
туу туралы мәселені қарастырғанда қолданылады және жеке мен көпшілік некені
ажыратуға көмегін тигізеді [2; 82-89 б].
Ата-аналық – жұбайлық - туыстық байланыстардан анықталатын отбасы
құрылымының түрлері көпқырлы және әке мен шешенің туыстық қатынастарын баса
көрсетеді. Осыған орай этносоциологияда және социологияда әлеуметтік әке
рөлі, физиологиялық әке рөлі сонымен бірге шеше рөлінің ара қатынасын
ажыратудан қабылданған. Осы жерден отбасы тобының патри және
матрилокализациялы көзқарасы негізінде патрименеалды және матрименеалды
отбасы оқшауланады, бұнда фамилия, мүлік, әлеуметтік жағдай не әке не шеше
жағынан мұра болып жүргізіледі.
Үкімет өлшемі бойынша патриархалды отбасын отбасы мемлекетінің басшысы
әке болып есептелетін және матриархалды отбасында жоғары мәртебеге шеше ие
болған жағдайда. Ал отбасында нақты басшы көрініс таппаған жағдайдағы
кезеңді элитарлы отбасы дейміз. Бірақ, биліктің және ықпалдың отбасында
бөліну ерекшеліктеріне байланысты бірге немесе оқшау қабылданатын шешімдер
отбасы құрылымдарының санын мүмкіндігінше ерекшелендіреді. Американдық
социолог Моррис Зелдич жоғарыда көрсетілген отбасының 3 түрлі типінен басқа
бір құрылымнан тұратын және шешімді жұбайлардың бір ғана қабылдайтын,
екіншісі отбасы мәселесін бірігіп шешетін, сондай-ақ егер күйеуі көбірек
билік қылса, онда бұл күйеуінің басымдылығын, ал әйел билік қылса, әйелінің
басымдылығын көрсетеді.
Синкретикалық түр де жұбайлардың тепе-тең әсерлерінен пайда болады.
Бұнымен қатар егер шешімді бірігіп қабылдаса, коллегиялды отбасы, егер тек
біреуі ғана қабылдаса автаномды отбасы болып бөлінетін жанұялар да
ерекшеленеді.
Ары қарай әлеуметтік жағдайына қарай жұбайлар немесе жұбайлардың ата-
аналары, туыстары галогенді болуы мүмкін, яғни жұбайлардың әлеуметтік
деңгейі бірдей, гетрогенді - әлеуметтік топтары әрқилы. Отбасының және
некенің кең ауқымды мінездемесін көрсету үшін әлеуметтік және демографиялық
ерекшеліктеріне қарай гамогенды отбасы- ұлты, жасы, білім деңгейі, қызметі,
мамандығы бірдей; гетерогамды - әлеуметтік-демографиялық белгілері әртүрлі
отбасы саналады.
Кеңестік-территориялық оқшауланатын патрилокалды отбасына - жас
жұбайлардың күйеуінің әкесінің үйіне тұратындар, матрилокалды-қызы
күйеуімен әйелінің ата-анасында тұруға қалатын топ.
Қазіргі қала отбасыларында уникалды отбасылары туралы көп айтылады.
Тұрғын үйдің болуы жас жұбайларды оқшаулайды.
Ең кең таралған қазіргі заманғы отбасыларда 2 ұрпақ өкілдері тұрады.
Бұны нуклеарлы отбасы дейміз. Нуклеарлы отбасында 3 топтың адамдары
тұрады (әке- күйеу, шеше- әйел, ұл- аға немесе қыз- әпке). Кеңейген
отбасында бір немесе екі нуклеарлы отбасының мүшелері ортақ үй шаруашылығы
2-3 ұрпақтан тұрады [3; 175-180 б].
Қайта құрылған отбасында (бірінші неке емес) жұбайлармен бірге бұрынғы
отбасынан бірге келген және нақтылы отбасының балалары бірге тұрады. Бұндай
отбасылар ажырасуға жиі ұшырайды. Алғашқы некеде көбінесе жұбайлардың бірі
қайтыс болғандықтан ғана 2-ші рет отбасын құрған. Қайта құрылған
отбасыларында балалар бұрынғы кезде қазіргіге қарағанда неғұрлым аз
мөлшерде бір шеше екі әкеге ие болған. Осыған сай екі некенің балалары
арасындағы қатынас та шиеленісе түседі. Құрылымы жағынан өте қарапайым
нуклеарлы отбасын- ата - анасы және кәмелетке толмаған балалардан тұратын
-репродуктивті отбасы құрайды. Егер де балалардың біреуі өзінің
репродуктивті отбасын құрса, ата- ана отбасы бағдарлаушы отбасы болып
қалады. Кез-келген адам бірнеше нуклеарлы отбасының мүшесі бола, алады,
және әрбір нуклеарлы отбасы ортақ бір мүшеге ие. Бірақ бұлардың барлығы
бір шатырдың астында тұрмағандықтан кеңейген отбасы болып саналмайды.
Нуклеарлы отбасында неке қатынасына, жұбайлық қатынасқа, ата- аналық
қатынасқа, балалармен әкенің, шешенің ара- қатынасына, балалардың өзара
қатынасына баса көңіл бөлінеді. Кеңейген отбасында керісінше, өзінің
құрылымы жағынан атааналардың, балалардың аға мен қарындастың қандық
байланысы негізге алынады. Сондықтан нуклеарлы отбасы кейде жұбайлық, ал
кеңейгені қандық-туысқандық деген атау алады. Кейде көп құрамды нуклеарлы
отбасымен кеңейген отбасының айырмашылығы неде? деген сауал туындайды.
Біріншісі, бір жұбайлардың нақтылы некеден туған балаларынан, немесе,
бұрынғы некедегі балаларынан тұрады және кез-келген туысқандарды қоса
алады. Яғни күрделі нуклеарлы отбасы сынық отбасы тобынан және бұлардың
туысқандарынан негізделеді. Кеңейген үй шаруашылығында аз дегенде екі
нуклеарлы отбасы және үш ұрпақ өкілдері тұрады. Яғни некеге тұрған
баласының отбасымен тұратын ата-ана.
Енді бір жағдайда нуклеарлы және кеңейген отбасын басқа белгілерінен
ажыратады. Ғылыми әдебиетте (нуклеарлы) жеке және тізбекті (расширенный)
отбасы деген атаулар кездеседі. Бұл жерде отбасы тізбегінің отбасылық
ғұрыптардан туындайтындарына және туысқан отбасыларынан алшақ өмір
сүретіндігіне баса назар аударылады. 20 жылдары Питирим Сорокин индивидтік
және патриархалдық отбасы деп қарастырды, индивидтің өзінен- мемлекеттік
немесе кеңестік деген атау туындайды. Ажырасудан кейінгі бір ата - анамен
қалған балалардың отбасылары 2 ата-анамен қалған отбасылармен салыстырғанда
толық қанды отбасы деген атау алады.
Отбасы өмірін, отбасы мәселелерін шешу механизімін түсіну үшін отбасының
туысқандық тізбегін және отбасы қасиетін жете меңгеру керек. Қандық
байланыстар және туысқандық қатынастарға бұрын отбасы тәрбиесінде үлкен мән
берілді, сондықтан да арнайы сөздік атауларға (қайнаға, келін, құдағи) ие
болды. Бүгінде бұндай отбасы - туысқандық рөлдердің көбі құрдымға кетіп,
белгісіз болып қалғандығын әлеуметтік зерттеулер арқылы көз жеткіземіз.
Моногамды және полигамды некенің 7 түрлі отбасы - туысқандық формасы болуы
мүмкін (мыс, біреудің әкемен, баламен, шешемен, бауырмен, сіңілмен,
жұбаймен, ұлдарымен, қыздарымен байланысы). Отбасының биографиялық өмірі
генеология түрғысынан мол құжат береді, сонда туысқандық тізбектер ширегі
де ұлғая түседі. Нуклеарлы отбасы саны, көлемі жөнінен өзгереді, сонымен
қатар бала саны, сонымен қатар бала саны да әсер етеді. Отбасында баланың
көптігі үлкен көрсеткіш, бұнда көптеген жақсы мінездер шоғырланып, отбасы
өмірін көрсетеді. Генеология гректің отбасы және сөз деген екі сөзінен
тұрады яғни отбасы туралы сөз. Адамнан отбасы туралы айтып беруден еш оңай
нәрсе жоқ. Әңгімесі магнитофонға жазылып алынады да мәліметтер
генеологиялық сызба немесе карта түріне көшіріледі. Бұндай картаны әңгіме-
сызба деп атайды. Бұндай сызбалар көбейген кезде бір-бірімен байланыстырып,
тізбектік генеология құрады. Бұндай генеология 5-6 ұрпақтық жалғасын
көрсетеді. Сурет түрінде бұл жапырақсыз тал бейнесін көрсетеді.
Социология мен демографияда отбасын бала санына қарай үш типке бөліп
қарастырады. Аз балалы отбасы әлеуметтік-психологиялық көзқарасқа сай аз
балалылар деп саналып, аталады. Халықтық демографиялық тұрғы бойынша бір
ұрпақ келесінің орнын басу үшін отбасына 2,5 бала қажет. Осылайша,
отбасының бала жөніндегі құрылымы бұрмаланып, көп балалы отбасы 20 есе аз,
қалыпты балалы отбасы- 10 есе, бір балалы 5 есе көп, сондықтан, туылу өлу
санының орнын баспайды. 2002ж бастап өлу % туылудан 12,6% көп [4; 25-32 б].
Басталуынан құлдырауға дейінгі аралықты уақыт бойынша өзгеруін
классификациялық міндетке алғанда отбасы құрылымының әртүрлілігі көбейеді.
Неке мен отбасының өзгерістеріне кіріспе ұзақтығы оның өмір ұзақтығы
барысында отбасы циклінің өмірі немесе отбасы өмірінің циклы деген
тұжырым қалыптасты. Цикл сөзі мұнда отбасының массасында, ұрпақ ауысымында
туындайды.
Ағылшын тілді әдебиеттануда адамның жас мөлшерінің ұзақтығының өзгерісін
тану ушін өмір курсы термині қолданылады. Талас пен Знанецский енгізген
бұл ұғым кейде өмір курсының социологиясы деп те аталады. Клаусен, Элдер,
Риллидің адам, отбасы өміріндегі басты оқиғалар күнтізбесінің қоғамдық
өзгерістерге сай өзгеруінің нәтижелері туралы зерттеулері белгілі. Бұндай
зерттеулер жеке тұлға мен отбасы өмірінің лонгитьюнді анализін талдау
барысында немесе бүкіл ұрпақ өміріне сараптама жасағанда пайда болады.
Отбасының дамуы процесі жеке бастың жас мөлшерінің дамуымен қатарлас
қарастырылады. Кейде осындай отбасылық және тұлғалық изоморфизм циклі
өмірлік курсты оқу барысында міндетті атрибут болып саналады. Бұл тұжырым
ішінде басқа да көзқарастар айтылады. Тұлға мәліметтерінің деңгейін отбасы
деңгейіне ауыстыру еш нәтиже бермейтіндігі белгілі. Отбасы циклының сызбасы
және отбасы құрылымының жаңаруы отбасы социологиясының жеке міндеттемесіне
жатады.
Отбасы циклы аталық сатыдан және некеге тұрып бірінші баланың тууына
дейінгі кезеңдегі сатымен анықталады. Содан кейін бірінші және соңғы
баланың тууы арасындағы репродуктивті саты келеді. Бұл саты көп жағдайда
социализациялы ата-ана сатысымен қиылысады. Отбасы циклының сатысы бірінші
немересінің тууына ата-ананың біреуінің қайтыс болуы арасындағы кезеңмен
аяқталады. Бұл толық циклға жатады. Толық цикл кез-келген уақытта сатыдан
біреудің ажырасу және өлу салдарынан толық емес болып қалуы әбден мүмкін.
Отбасы циклының сатысын бөлу негізінде және оны қамтамасыз етуде отбасы
құрылымы, мазмұны өзгеріп отбасы типологиясына негізделген жаңа отбасы
типтері пайда болады.
Бұлардың барлығы отбасы микросоциологиясының негізгі міндеттері болып
саналады. Отбасы құрылымының негізгі типтерінің саны жоғарыда айтылған
түрлермен ғана шектелмейді. Осы тарауда сөз еткен отбасы құрылымдарының
өзгерістері бір жағынан отбасы қызметінің өсу көрсеткіштерінің нәтижесі,
екінші жағынан, бұл өсудің факторы мен шарттарына сай отбасындағы келеңсіз
жағдайлардың себепшісі болып табылады.
1.2 Отбасын тaнудың теоретикалық бастаулары
Отбасы мен некенің тарихи бастауларына көзқарастардың көшбасшысында
швейцариялық тарихшы И. Баховен тұр. Баховеннің негізгі еңбегі Материнское
право. 1861 ж жарық көрген. Бұл еңбекте ескі уақыттың гинекократиясы мен
оның құқықтық және діни табиғаты зерттеледі бұл ғалымның негізгі сіңірген
қызметі - неке мен жанұяның тарихи өзгермелігін дәлелдеу. И. Баховеннің
айтуынша моногамдық некеге бастау болған полигамдық некенің жыныс
арасындағы қатынасы, ал патриархалдыққа әйелдің жанұя мен туу кезеңіндегі
экономикалық және рухани басшылығы әсер етеді. Баховеннен тыс аналық
құқыққа шатландық ғалым Дж. Мак-Леннан келді. Оның зерттеулері 1865ж жария
болған Первобытный брак деп аталады [5; 74-79 б].
Матриархат және отбасының тарихи өсуі туралы пікірлер өз қолдауларын
мына еңбектерде тапты: Г. Мэн (Древнее право, 1861ж), Дж. Леббон
(Происхождение цивилизации, 1870; Брак, тотемизм и религия, 1911), М.
Ковалевский (Очерк происхождения и развития семьи и собственности, 1923)
және б. М.О. Косвен, С.А. Токарев, С.П. Толстова, М.А. Бутин, Д.А.
Ольдерог, Ю.И. Сеьенова және басқа көптеген ғалымдардың зерттеулері ретсіз
жыныстық қатынастық дамуынан (некесіз моногамдық бірге тұруды да
шектемейді) заңдастырылған рухани монгамды түпкілікті дәлелдеді бұл жерде
Ресей ғалымдарының көтерілген мәселеге немқұрайлы қарамағандығын және
өздерінің зерттеулерінде матриархат пен патрономия да түсіндірілсе,
аймақтардағы сақталған патриархалдық ғұрыптар да жан-жақты зерттелді.
Сонымен бірге жаңа тарихи және этнографиялық құжаттар Морган мен Энгельстің
еңбектеріндегі отбасының даму сатыларындағы қандық байланыс,
пунуалуалды байланыстары туралы бірқатар мәселелерді кетеріп нақтылауға
мүмкіндік туғызады. Ең негізгісі, Ф. Энгельстің Происхождение семьи,
частной собственности и государства еңбегі пайда болғаннан бергі уақытта
Марксизмнің (жанұя) отбасы-некенің байланыстары туралы байламдары ғана
емес, келешектегі өзгерістері туралы негізгі тұжырымдары расталды.
Отбасының және некенің алғашқы социологиялық зерттеулері туралы Маркстің
Капиталын, Э. Дюркгеймнің Самоубийство, Ф. Ле-Тайдің, А. Бебелдің
еңбектерін айтуға болады, бұл еңбекте отбасының әділдік заңдылық
қатынастары ғана емес сонымен қатар оның эмпириялық әдістемесі де айтылады
[6; 16-18б].
Функционализмнің негізін салушы Э. Дюркгейм отбасына тән ынтымақтастық
пен бірауыздылықты іздеуге әрекеттенді. Отбасы өміріндегі әрбір мүшенің
атқаратын қызметіне, отбасылық тепе-теңдікті бұзатын әйел мен epкeктің
роліне, әсіресе еркектерге тән ажырасу кезеңінде өз-өзіне қол
жұмсаушылықтарға көңіл бөледі. Дюркгеймнің айтуынша ажырасу кезеңіндегі
әйелдерде суицидке барушылық мүлде аз. Дюркгейм әлеуметтік проблеманы бұзу
болып саналатындықтан өзін өлтіру мен ажырасуды қатар қарастырады.
Дюркгеймнің жанұяның құрылым-қызметіне сараптама жасаған еңбегі
социология тарихында үлкен баға алды. Дюркгейм ұрбандалу кезеңінде жанұя
өзінің бірқатар құнды қызметтерін жоғалтатындығын, некенің ата-аналар
арқылы құрылу кезеңінде неғұрлым берік болатындығын, сонымен қатар қазіргі
отбасыларындағы адам санының аздығы отбасылық ынтымақтастық та азаюына
әкелетіндігіне тоқталады [7; 66-67 б].
Отбасылық қызметтің жан-жақтылығына көңіл бөле отырып, функционалистер
отбасының ерекшеліктерін түсіндіретін көптеген тұжырымдамалар әзірледі.
Бұның ішінде эволюциялық және функционалдық әрекеттердің арасына өзіндік
көпір салған Э. Вестермак жұмысы үлкен рөл атқарады.
Некенің тарихы атты көлемді еңбегінде Вестермак некелі қатынас тек
жүктілі пен баланың дүниеге келуі кезеңінде ғана өзіндік күшіне енеді,
сондықтан отбасы некеге тәуелді емес, неке отбасының негізінде дамиды дей
келе бұған байланысты көптеген мысалдар келтіреді [8; 55-58б].
Шеше мен әке рөлінің мәселелері, олардың мәдени-әлеуметтік қатынастары
туралы құнды жетістікке Малинков зерттеулері жетті. Тарихи деректе әкенің
әлеуметтік рөлінен әлеуметтік байланыс пен әкеден бастау алатын мықты
негізді көрсетті. Оның ойынша физиология отбасы-туыстық қатынастарды
бөлмейді, тек қатынастардың тууына себепші болады. Функционалды зерттеуде
отбасы қызметінің басқа әлеуметтік институттарға тарихи ауысуына көбірек
көңіл бөлінеді, бұл Э. Берджестің отбасы институттан, отбасы-бірлестікке
өтуі туралы ойларынан көрініс тапты. Басқа да социологтар сияқты Карл
Циммерман мемлекет пен отбасы арасындағы өзара байланысты өзгерту қажет
деді. Әртүрлі тарихи дәуірлерде, тұлғаның отбасы алдында, қоғам алдында,
қала берді мемлекет алдындағы өзінің жауапкершілігін сезіну керектігін
айтады. Отбасы мемлекеттің тікелей және жанама түрде жұбайлардың қарым-
қатынасына, ата мен балаға туыстарға қатынасына араласуына әкеледі.
Функционалистер эволюционалистер сияқты жанұяны институт ретінде қарайды,
яғни, отбасы және қоғам толыққанды институттың таза ғылыми зерделеуі.
Отбасын белгілі бір әлеуметтік топ ретінде қарастыруды ұсынушы
америкалық социолог Кулидің ұсынысы да үлкен мағынаға ие. Кулидің
тұжырымдамасына сай отбасы ерекше негіздегі алғашқы топ ретінде
қарастырылды. Отбасын әлеуметтік-психологиялық топ сияқты дәстүрлі зерделеу
У. Джеймс, Ч. Кули, У. Томас, Ф. Знанецкий, Ж. Пиаже, З. Фрейд т.б.
ізбасарлардың да еңбектерінде көрініс тапты. Бұлардың еңбектерінде тұлға
мен қоғам арақатынасы қаралды. Отбасының буржуазиялық социологиялық
теоретикалық базасын қалыптастыру әзірше тек технологиялық детерменизмге
және дәстүрлі идеалистік концепциялар синтезі не әкелді. Әртүрлі қырынан
қарағанда бұл ізденістер белгілі, бір шектелген топқа, яғни әсіреленген
метафизикалық әдіс пен тұжырымға әкеледі. Бұл жағдайдан шығудың жолы
ретінде барлық жаңа түрлер ұсынылады, бірақ негізгі мақсатотбасының дамуы
мен оның қызметін реттейтін заңды табу: буржуазиялық социология үшін
жетпейтін әдіс, мүмкін бұл заңдар буржуазиялық социологияның қызметімен
қарама-қайшылықта болуы ықтимал. Эрик Эриксон тапқан неофрейдизм
концепциясында психо- тарих ойлап табылды, бұнда халықтар тарихы отбасының
психологиялық өзара байланысы негізінде қарастырылды. Оның АҚШ, Канададағы
үндістерді зерттеулері бай тұжырымдамаға әкелді: яғни дәл осы стиль арқылы
қоғам бала психикасын халықтар өміршеңдігінің міндеттемесіне тәрбиелейді.
Эриксонның тағы бір жетістігі фрейдтік таным негізіндегі тұлғаның
эпигенетикалық сызбасының дамуы. Бұл сызбаны көптеген психотерапевтер және
ғалымдар ата-аналардың қалыпты жағдайда қоғамға сай балаларды қамсыздандыра
алмаған кезде пайдаланылады.
Э. Фромның тұлғаны жаншу және адамдарды алшақтату теориясы қазіргі
әлеуметтік жағдайға сәйкес келеді. Қорқыныш пен жалғыздық сезімін тек
махаббат пен сезім кезеңінде ғана жоюға болады дейді. Ол өзінің әлемге
әйгілі Искуство любви кітабында.
Эрик Берн бүгінгі таңдағы жанұялық психотерапияның негізін салушы. Ол
отбасы мүшелерінің арақатынасындағы шиеленісін қарастыра отырып, ол ойын
теориясын ойлап тапты, бұл әдісті ғалымдар стереотипные ловушки в браке
деп атады.
Отбасының социологиялық бастауларын зерттеу француздық социолог Фредерик
Ле Пле (1806-1882) және американдық социолог Эрнст Берджест еңбектерінен
көреміз. Негізгі социологиялық теорияны отбасы социологиясын тануға
пайдаланамыз: функционализмнің қайшылықтары мен бірізділік теориялары
отбасының макросоциологиясына, ал символдық интеракционизм этнометодология
ауысу теориясы, социометрия мен психоаналитикалық теория отбасының
микросоциологиясына жатады. ХХғ. 20-80 жылдары орыс социологиясына
марксизмнің, маркстік феминизмнің дамуына қатты әсер еткендігін айта кеткен
жөн. Сондай-ақ, бұл жағдай біздің отандық социологияға да әсерін тигізді.
ХХғ. бірінші жартысында функционализмдік құрылымның негізін салушы Т.
Парсонс (1902-1979) Р. Бейлзбен бірігіп отбасы социологиясы туралы жұмысын
жазды. Осы кезеңнің көптеген оқымыстылары отбасы тақырыбын қоғамның
тұрақтандырушы факторы ретінде көрді. Ле Пле болса отбасын барлық
әлеуметтік мәселелердің ортасына қойды. Алғашқылардың бірі болып отбасын
эмпирикалық метод тұрғысынан қарастырды, отбасы мүшелерінің эмоционалдық
жақындықтарына, олардың қажеттіліктері мен қызығушылықтарына тоқтала отырып
жеке отбасының ұйымдасуынан отбасы институттарының арасындағы тіректерін
анықтауға тырысты. Ле Пленің айтуынша, отбасы қоғамның фундаменттік
элементі. Ле Пле сондай-ақ отбасының қаржылық мәселесіне де тоқталды.
Отбасы классификациясына суйене отырып жасалған бұл сараптама олардың пайда
болуынан құлдырауына дейінгі аралықты яғни отбасы кішкене топтан өрши келе
өмірлік тәртіп жуйесіне жеткізді. Топтастырып қарағанда отбасының және
тұлғаның тәртіп моделін өңдеу мумкіндігі пайда болды. Ле Пле: ... тек
қаржы мәселесін ғана емес, сондай- ақ, сезім, құштарлық, ойлау қабілеті мен
адамгершілік жақтарына да көп көңіл бөлдім деп жазды. Әрбір отбасы туралы
монографияның ортасында оның қаржы мәселесі де сипатталып отырды. Ле Пле
ойынша қаржы отбасының құрылымы мен қызметі жөнінде дәлме- дәл анықтама
берді, бұндай анықтама жанұя түрлерін салыстыруға тұрақты негіз болып
табылады. ХХғ. Басында отбасының қаржы мәселесі көптеген қолдау тапты да
отбасы ішіндегі микроортаға әсерін тигізді [9; 42-49].
П.А. Сорокиннің Миннесот университетінен таныс досы Карл Цилимерман ауыл
социологиясы туралы трактатында былай дейді: ауыл отбасының жүйесі
дәстүрлі жақындықпен салыстырғанда тоқырауларға урбандалған отбасынан
әлдеқайда бейімдірек болып шықты. Отбасын біріккен әрекеттердің бірлігі
ретінде қарау әдісі Э. Берджеске жатады. Тұлға аралық коммуникация, тұлға
аралық келісім, жақындық, бірлік - үлкен мән берілетін өзгеріске бейім
топтанған негізгі тұлғалар.
Ол жанұяны әлеуметтік-психологиялық топқа жатқызып, У. Джемс, Ч. Кули,
У. Томас, Ф. Знанецкий, Ж. Пиаже, З. Фрейд және басқалар қолдауына ие
болды. Э. Берджес пікірінше екі жұбай да жанұяның үй шаруашылығында емес,
жалдамалы жұмыс істесе, тең құқылы болып табылмайды. Э. Берджес отбасы
тобының лангитюдті бастауына уақытша өлшем енгізді.
ХХ ғ екінші жартысында отбасын бір мезгілде институт ретінде, бір
мезгілде топ ретінде де бейнелеуге мүмкіндік беретін
концептуалдытерминологиялық аппарат ойлап шығару мәселесі қарастырылды.
Р. Хилл және оның достары А. Катц және Р. Симпсонов алғашқы жұмыстарын
америкалық 1920-1956 ж зерттеулерін жинақтауға жұмсады да, теорияны макро
және микросоциологиялық деп бөліп өзіндік қорытынды қалдырды. Ол осы
уақытта да пайдалануда [10; 23-28 б].
Макросоциологияға қайшылық теориясын және функционалды-құрылымдық
сипаттамасын, микроға феноменологиялық теорияны және айырбас теориясын
жатқызады.
Микро және макро деп бөлу барысында көптеген басқа классификациялар
туындайды. Солардың бірі танымал болған американдық Баррель мен Маргон
типологиясы. Теория мен концепциялардың барлығы да ең алғашқы екі негізгі
теориядан әлеуметтік құрылым мен әлеуметтік өзгерістен бастау алғандығын
айта кеткен жөн. Бұл теориялар барлығы қалай құрылған, және қалай өзгереді
деген сұрақтарға жауап береді. Хилл сараптамасының негізі де осы өзекке
әкеліп тірейді.
Бүгінгі таңда жанұяны кішкене топ ретінде қарастыратын зерттеулер өте
көп. Сондықтан да отбасы туралы зерттеулердің барлығы теориялық-әдістемелік
негізге саяды.
Екі альтернативтік парадигма іспетті фамилизм мен феминизм әйел мен
еркектің арасындағы әлеуметтік- мәдени рольдің шешімін іздейді.
Фамилизм институттардың тепе-теңдігін қоғам мен тұлғаның, қоғам мен
отбасының мүлкі ретінде қарастырса, феминизм әйелдердің әлеммен,
еркектермен, баланы еркек және әйел рольдерімен тең құқықты етіп
тәрбиелемеген жанұямен күресті ұсынады.
Фамилист адам отбасын институт сияқты әлеуметтік әлем ортасына қойып,
ген қайшылықтарына бағытталған феминизмге балап, еркек ролін әйел
жүргізеді.
Сонымен, феминистік социология бір жағынан біргенді әлеуметтік әлемді
интерпретациялау нәтижесінде әр жынысты тепе-теңдікке жеткізеді.
Фамилистік социология болса, индивидтен тыс, геннен тыс (әйел жынысы да
емес, еркек жынысы да емес) көзқарасты қолдайды. Отбасын танудағы
американдық ұсынған теориялық классификацияларда феминистік социологияда
феминизмді субъективті теорияға, фамилизмді объективті теорияға жатқызады.
Екеуі де қоғамның радикалды қайта құрылуына бағытталған, бірақ, бірі
әлеуметтік институттардың арасындағы қатынасты қайта құруға, бірі- санақтың
немесе тіректің нүктесін салыстыруға негізделген. Мэри Осмонд пікірі
бойынша барлық ғылымдар екі жынысты болып келеді. Бүгінгі таңдағы
социология отбасы ролін әлеуметтік түрмыс негізінен көтермейді. Мысалы, Пол
Томпсон отбасы - әлеуметтік өзгерістердің басты қозғалыс күші деп
есептейді, бірақ бұнда мынаны ескере кеткен жөн: жанұяны зерттеу -
кабинетте өткізілетін сабақ емес, отбасы туралы пікірталас өткірлігі
парламент қақтығыстарымен пара-пар.
Теория немесе таза социологиялық көзқарас өзінің терапевтік рөлін
мынадай мағынада көрсетеді:
а) әр саладағы тәжірибе міндеттерін шешу барысында басты факторды табуға
көмектеседі;
б) дәл сол мезеттегі жағдайға байланысты оны шешудің түрлі варианттарын
ұсынады. қолданбалы социология бірінші кезекте нақты жағдайда қалай әрекет
жасайтындығы былай көрсетіледі:
1. Жанұя мүшелерін реттеу;
2. Жанұя мүшелеріне физикалық тұрғыдан қолдау көрсету;
3.Үлкен адамдар арасынан еркек-әке, әйел-ана рөлін меңгерушіні тәрбиелеу;
4.Отбасындағы қызметтер мен міндеттерді бөлісу (билікті бөлісу,
экономикалық табысты және азықты бөлу, уақытт бөлу, міндеттемелер мен
қызметтерді жоспарлау).
5. Жанұя ішіндегі, сондай-ақ отбасылар арасындағы тәртіпті сақтау;
6.Отбасылық адамгершілікті қолдау, сондай-ақ отбасы міндеттерін орындау
мақсатында қозғаушы түрткілерді анықтау [11; 78-85 б].
Отбасы мәселесі жалпы әлеуметтану ғылымының қалыптасу тарихында алдыңғы
қатардағы мәселе болды, және алғашында негізгі мәселенің бірі ол отбасының
шығу тарихы еді. Д. Дубакиннің Влияние християнства на семейный быт
русского общества в период во времени появления, Домостроев еңбегінде
Слово о полку Игореве, Слово Данила Заточкина, Житие Святых сияқты
көне орыс жылнамалары терең талдауға ұшырады, сондай-ақ бұның ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz