Лизингтік төлемдерге банк комиссиясын үнемдеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстанда қаржылық лизингтік несиелік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Лизингтік операциялар және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Лизингтік операциялардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.3 Лизингтік операциялар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 25
2 Қаржы лизингінің ерекшелігі, оның Қазақстан Республикасында қолдану
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Қазақстан Республикасында қаржы лизингінің ерекшелігі, қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Қазақстанның лизингтік компаниялары және олардың дамуына талдау ... ..39
3 Қазақстандағы лизинг қызметтері нарығын дамыту: проблемалары мен
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Қазақстандағы қаржы лизингтік қатынастар механизмін
жетілдіру ... ... ... .50
3.2 Ауыл шаруашылығындағы лизингтің дамуы – лизингтік операцияларды
дамытудың нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..64
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстанның әлемнің 50 бәсекелестік
елдерінің қатарына кіруі Стратегиясы туралы ҚР Президентінің жолдауындағы
негізгі міндеттердің бірі – Қазақстан экономикасын әрі қарай жаңарту және
диверсификациялаудың тұрақты экономикалық өсудің негізгі ірге тасы ретінде
көзделуі де жай емес. Бұл стратегия Қазақстан экономикасының тек шикізат
бағытында дамуының жеткіліксіздігін, яғни шикізат емес сектордың дамуына
көңіл бөлу қажеттігін айқындады.
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта дамып отырғандығын ескеріп,
ҚР Үкіметі оның бағытын өзгерту жолында республикамыздың 2003-2015
жылдарға арналған индустриалды-инновациялық стратегиясында еліміздің
өндірістік секторындағы қызмет ететін негізгі құралдарды жаңарту міндетін
белгілеген болатын.
Кеңес одағының тұсында қызмет етіп отырған кейбір құрал-жабдықтардың
отандық өндіріс орындарында қолданылып келуі, бүгінгі қазақстандық
өнімдердің әлемдік нарықтағы бәсеке қабілеттілігін арттыруға кері ықпал
етіп отырғаны жасырын емес. Нақтырақ айтсақ бүгінгі отандық өндірістегі
негізгі құралдардың 60-70 % ескі немесе тозған негізгі құралдар.
Өндірістік сектордағы құрал-жабдықтарды жаңартудың негізгі қаржыландыру
түрі лизинг екендігін әлемдік тәжірибе дәлелдеп берді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұлттық
экономиканы көтерудің басымды шаралардың біріне инвестицияларды пайдалану
жатады және бұл орайда экономиканы құрылымды өзгертуде сонымен қатар көп
жылдық дағдарыстан шығуда лизинг алдыңғы қатарлы және тиімді қаржыландыру
түріне айналады деген болатын.
Осы жерде кәсіпорындарды орта және ұзақ мерзімді қаржыландырудың
қазіргідей тиімді формасы лизинг бола алады. Лизинг қазіргі кезде қызмет
жасайтын және жаңадан құрылатын лизинг алушылардың активтерін ұлғайтудың ең
тиімді құралы болып саналады.
Әлемдік тәжірибеде бұл құрал шағын және орта бизнестің қолжетімді
қаржыландыру көзіне айналған. Бастапқы кезде лизингтің дамуы үшін
мемлекеттің қолдауы қажет екендігі белгілі. Мемлекет лизингтің дамуы үшін
жасайтын қадамдарына салықтық жеңілдіктер және кеден бажынан босату сияқты
шаралары бәсекеге қабілетті өндірісті дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Лизингтің дамуы үшін қолайлы макроэкономикалық және нормативтік
ахуалдың болуы қажет. Экономикалық қатынастар тұрғысынан алғанда лизинг бұл
өндіріске капитал инвестициялауға байланысты банктің қаржылық қызметтерінің
біріне жатады.
Қазақстандағы лизингтік қызметтер нарығы 2000 жылдан бастап қана
белсенді дами бастады. Бұл жерде лизингтік мәмілелердің басым бөлігі
Қазақстандағы ауылдағы әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған агроазық-
түлік бағдарламасы төңірегінде үкіметтің бастамасымен 100 пайыз мемлекеттің
қатысуымен құрылған лизингтік компанияларға тиесілі. Қазіргі кезде
Қазақстанда қаржылық лизинг сияқты қаржы нарығының бір секторы қалыптасып
дамып отыр десе болады.
Қазақстан мемлекеті бүгінгі күні лизингтің дамуына үлкен көңіл бөлуде.
Ең бастысы лизингтік қатынастардың дамуына қажетті заңдылықтар базасы
жетілдіріліп, салық салуға байланысты жеңілдіктер жасалды.
Коммерциялық банктерде бүгінгі күні өздерінің лизингтік компанияларын
құру арқылы және лизингтік операцияларды жүзеге асыру арқылы мұндай
үрдістің дамуына біршама өз үлестерін қосуда. Қазіргі кездегі Қазақстандағы
жұмыс жасайтын 20-дан астам лизингтік компаниялардың 8-і отандық
коммерциялық банктердің еншілес компаниялары болып саналады.
Лизинг бүгінгі әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында маңызы бар
инвестициялық саясаттың құралы болып табылады. Лизингті дамытудың
өзектілігі қазіргі кезде отандық кәсіпорындарды қаржыландырудың балама
көзіне айналуымен сипатталады. Сондықтан да бұл қызмет түрі өзінің
экономикалық табиғаты жағынан ұлттық экономикамыздың сауығуына және әрі
қарай өркендеуіне үлкен үлес қосатын, ал екінші жағынан халықаралық
деңгейде отандық өндірушілердің шетелдік серіктестермен жаңа байланыстар
орнатуға, оны нығайтуға ықпал ететін қаржылық қызмет түріне жатады.
Лизинг – шетелден елімізге жоғарғы технологияларға ие құрал-
жабдықтардың келуіне жол ашатын және кәсіпорынға қаржылық өтімділігін
сақтай отырып, негізгі капиталға инвестиция жұмсаудың балама көзі.
Біздің ойымызша, отандық банктердің лизингтік компаниялары арқылы
лизингті қаржыландырумен қатар банктер өздерінің де лизингтік операцияларын
дамытуға көңіл аудару қажет.
Мұндай мәселелерді шешуде қазақстандық коммерциялық банктердің
лизингтік қызметін дамыту және жетілдірудің маңыздылығы теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан арта түседі.
Ендеше, коммерциялық банктердің лизингтік қызметін дамыту барысындағы
жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай
отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей
келуі, осы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін
теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның Қазақстандағы лизингтік қызмет көрсету
нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы
өзекті мәселелер, өз кезегінде диссертациялық зерттеу жұмысының мақсаты
болып және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты қаржылық қызметтерді соның ішінде
лизингтік қатынастарды кешенді түрде талдау негізінде оларды басқару
тетіктерін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады.
Көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
– банктердің лизингтік операциялары ұғымын нақтылау;
– банктердің лизингтік қызмет көрсетулердің ерекшеліктерін көрсету;
– шетел тәжірибесіндегі коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларын зерделеу;
– ҚР-ғы лизингтік қызметтер нарығындағы коммерциялық банктер
қызметтерінің жағдайына талдау жасау және проблемаларды айқындау;
– коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытуы арқылы
экономиканың шағын және орта бизнестің дамуын қаржыландыру әдістерін
жетілдіру жолдарын қарастыру;
– коммерциялық банктер қызметіндегі лизингтік тәуекелді басқару
әдістерін қарастыру.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының аясында
қалыптасатын экономикалық қатынастар.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі
банктердің лизингтік қызмет көрсету нарығындағы қызметі жатады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізіне қазіргі кездегі
отандық және шетелдік экономистердің коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларын дамытудағы орын алатын мәселелері туралы және оның тиімді
қызмет етуінің экономиканы модернизациялау мен диверсификациялаудағы рөлін
сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің
ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік
құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерінің және ҚР Қаржылық қадағалау
агенттігінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары, сондай-ақ коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларының дамуы жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік
басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуының теориясы мен
тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың
еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Т.Кларк, В. Хойер, М. Гордон,
В.Д. Газман, В.М. Джуха, Е. Кабатов, Е.Н. Чекмарев, В. А Перов, П.А.
Анреев, О.И.Лаврушин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников,
О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Е.Б.Ширинская және өзгелер.
Қазақстанның қазіргі экономикалық дамуы банктердің лизингтік
операцияларының дамуының теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: К.Ә. Сағадиев, Қ.О. Оқаев, Ғ.С. Сейітқасымов,
У.М. Искаков, Н.Н. Хамитов, А.С. Смағұлов, Т.Ә. Есіркепов, С.Б. Мақыш және
т.б. еңбектерінде кездеседі.
Құқықтық негізіне ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары,
ҚР Ұлттық банктің нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі
әдістемелік нұсқаулары жатады.
Коммерциялық банктердің лизингтік қызметін зерттеу белгілі
экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты байқатып отыр. Сондықтан да,
банктердің лизингтік қызметінің түсініксіз мазмұны және оның қаржылық-
несиелік аспектілері, сондай-ақ оның қызмет етуі барысындағы орын алатын
өзекті мәселелері және оларды ғылыми тұрғыдан оқып білу, бұл диссертациялық
жұмыстың тақырыбын анықтауға негіз болды.
Ғылыми жаңалығы: лизинг және қаржылық лизинг терминдерінің ұғымы
авторлық көзқарас тұрғысынан нақтыланды және лизингтің жаңа функциялары мен
белгілері ұсынылды;
- кешенді талдау арқылы қаржы лизингінің несиелік аспектілері
жүйелендірілді;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік
компанияларының қызметінің дамуына әсер етуші факторлар айқындалды;
- лизингтік мәмілелердегі тәуекелді басқару әдістерін жетілдірудің
жолдары ұсынылды;
- Қазақстандағы лизингтік операциялардың болашақтағы даму бағыттары
айқындалды.
1 Қазақстанда қаржылық лизингтің несиелік аспектілері
1.1 Лизингтік операциялар және олардың сипаттамасы
80-жылардың басында лизинг түсінігі жай ғана ұзақ мерзімді жалдау
ретінде ғана емес, жалгерлік қатынас, кепілдік есебімен, несиелік
қаржыландыру элементтері, қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар және
басқа да қаржылық механизмдер қатыстырылған дәстүрлі емес, келешекті
қаржыландырудың қосымша жүйесі ретінде қарастырылады. Лизингктік операция
бүгінгі күні қазақстандық экономикаға өте қажетті банктік құрылымның
өндірісті қаржыландыру бойынша іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер
ететін операция.
Қаржылық лизинг дегеніміз - қаржылық лизинг – бұл лизинг берушінің
сатушыдан өз жекеменшігіне келісім-шартпен белгіленген лизинг нысанын
лизингалушыға белгіленген төлем және белгіленген шарттың негізінде 3 жылдан
кем емес мерзімге уақытша пайдалануға беруді міндеттейтін қаржылық іс-
әрекеттің түрі. Лизинг алушы қаржылық лизинг келісімінде көрсетілген
міндеттемелерін орындағаннан кейін, лизинг нысаны лизингалушыға өтеді.
Лизинг нысаны:
- көлік;
- құрал-жабдықтар;
- Инвентарь;
Көліктер және кәсіпкерлік мақсатта айналымнан алынбайтын кәсіпкерлік
мақсатта жұмсалатын кез-келген негізгі құралдар болуы мүмкін. Тек жаңа әрі
тез өтімді өнеркәсіптік, кеңселік, медициналық құрал-жабдықтар немесе көлік
құралдары лизинг нысаны бола алады.
Бұрынғы қолданылған құрал-жабдықтар немесе көлік құралдары және де
мүлік, тіпті ол коммерциялық болса да лизингке алынбайды.
Қаржылық лизингті пайдаланудың артықшылықтары.- алынатын құрал кепіл
ретінде ұсынылатындықтан лизинг келісімін жасауда қосымша кепілдіктің
қажеті жоқ. Тек лизингтік төлем ретінде алынатын мүлік құнының 20% пайызы
көлемінде бастапқы төлем төлеу жеткілікті ( лизинг нысандарының кейбір
ерекшеліктеріне қарай, Банк лизинг нысанының міндеттілігіндегі сомманы
өтейтіндей қосымша кепілдікті қамтамасыз етуді талап етуі мүмкін, бұл
жағдайда аванстық төлем шығарылып тасталынады)
Шығындар ретіндегі лизингтік төлемдердің барлығы салық салынатын пайданы
төмендетеді және пайдаға салықты азайтады;
Лизингтік төлемдерге банк комиссиясын үнемдеу. Төлемдерді банк өз
атынан жүргізетіндіктен лизингтік төлемдер үшін комиссия алынбайды;
Лизингалушының сатушыны, тасымалдаушыны және алынған мүлікті кедендік
рәсімдеу үшін кедендік делдалды таңдау мүмкіндігі;
Банк лизингтік төлемдердің тиімді және жеке кестесін жасайды;
Келісімді жүзеге асыру барысындағы Банк кеңесі;
Лизинг бойынша келісімдер кемінде 4 жылға жасалады. Барлық лизингтік
төлемдерді өтегеннен кейін мүлік лизинг алушының меншігіне өтеді.
Бәсекелестік сыйақы мөлшерлемелері қаржыландырудың мерзіміне, жоба
бойынша қауіп деңгейіне, мекеменің қаржылық жағдайына және т.б. байланысты.
Лизингтік келісімге қатысушылар:
Жеке кәсіпкер болып табылатын жеке тұлғалар және лизинг алушы және
лизингберуші болып табылатын заңды тұлғалар.
Берілу шарттары:
- лизинг сомасы - 30 мың АҚШ долларынан
- аванстық төлем - Лизинг нысаны құнынынан 20%
- мерзімі - 4 жылға дейін
- сыйақы мөлшері - жылдық 16 % - дан
- Жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі - 20, 26%
- Лизингтік төлемдері төлеу - Аннуитеттік төлем
- Сақтандыру - Лизинг мерзіміне және жеткізу мерзіміне міндетті түрде
(лизингалушының қаржысына)
- Қаржыландыру жобасын қарастыруға арналған комиссия - Банк тарифтері
бойынша
Лизинг операцияларын жүргізу кезеңдері: клиент пен (Лизинг алушымен) алды-
ала келіссөздер жүргізу;лизингтік келісім жасау барысындағы Банк талаптары
мен шарттары, алдын-ала төленетін төлемнің көлемі қарастырылады.
- Лизинг түрінде берілген қаржыландыруға арналған өтінімді қарастыру;
- Линзинг алушы мен сатушының арасындағы сату-сатып алу және қаржы лизингі
келісімін жасасу;
- Валюталық заңнамалардың талаптарына сәйкес мәміле паспортын рәсімдеу және
процедураларды іске асыру (лизинг нысанының импортталуы кезінде);
- Тапсыру-қабылдау актісіне, сенімхаттарға және де өзге құжаттарға қол қою
және мүлікті тиісті органдарда тіркеуді Банктің заң Департаменті жүзеге
асырады.
- Банк пен Лизинг алушының арасында тексеру актісін жасау;
Лизингтік мүліктің меншік құқығын Лизингберушіден Лизинг алушыға
өткізу. (барлық лизингтік төлемдер төленгеннен кейін) Қаржылық лизингті
беру шарттары туралы мәселелер әрбір клиентпен жеке қарастырылады.
Лизингтік бизнес кәсіпкерлік қызметтің ерекше саласын ұсынады. Лизингкті
белсенді енгізетін болса, мүмкіншілігіне қарай өндірісті техникалық қайта
жарақтандырудың, Қазақстан экономикасын құрылымдық қайта құрудың, нарықты
жоғары сапалы тауармен қамтудың мықты тысаны болуы мүмкін.
Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті муліктерді
меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл
есебімен несиелеу элементтері, дамыған нарық қатынасына тән әр түрлі
қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар
кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша көзі ретінде енгізіледі
[1].
1998 жылы Оттавада қабылданған халқаралық қаржылық лизинг конвенциясында
былай деп айтылған: Халқаралық тәжірибеде лизинг үшін үш жақты қатынастар
кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы
өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға
береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықты сатып алушы
меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Әр түрлі белгілеріне қарай лизингктік операцияларды келесі тәртіппен
топтастыруға болады. Қатысушылар құрамына қарай мынадай болып келеді:
- тура лизинг, бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні лизингке
өткізеді (екі жақты келісім);
- жанама лизинг (үш жақты немесе көпжақты лизинг), бұл кезде мүлікті
беру делдал арқылы жүзеге асырылады.
Тура лизингктің жиі кездесетің түрі – қайтымды лизинг, лизинг фирмасы
иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.
Мүлікті типіне қарай былай бөлуге болады:
- жылжымалы мүлік лизингі;
- жылжымайтын мүлік лизингі;
- бұрын пайдаланылған мүлік лизингі;
Өтеу деңгейіне қарай былай бөлуге болады:
- бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толық өтелетін лизинг;
- толық өтелмейтін лизинг.
Амортизация шарты бойынша былай бөледі:
- толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық
төленетін лизинг;
- толық емес амортизациялы лизинг.
Қызмет объектісіне қарай былай бөлінеді:
- егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз
мойнына алса, таза лизинг;
- толық қызмет жиынтығы бар лизинг – объектіге толық қызмет көрсету
лизинг берушіге жүктеледі;
Операция өткізілетін нарық секторында ішкі және сыртқы (халқаралық)
лизингті қарастырады.
Сыртқы лизинг экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизинг кезінде шетел лизинг алушы, ал импорттық лизинг кезінде – лизинг
беруші болып табылады.
Салық және автоматизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынадай болып
бөлінеді:
- жалған лизинг – қызмет алыпсатарлық сипатта болады және жеңілдіктер
есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;
- нағыз лизинг – жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және жедел
амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы салық
төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып тастай
алады.
Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:
- ақша төлемімен жүргізілетін лизинг – барлық төлемдер ақша нысанында
жүргізіледі;
- компенсациялық өлеммен жүргізілетін лизинг – төлем аталған жабдықты
өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету нысанында
жүзеге асырылады;
- аралас төлемді лизинг
Лизингтің осы нысандарын екі негізгі екі түрге біріктіруге болады:
- жедел және қаржылық лизинг.
Жедел лизинг – көліктік құрал-жабдықтарды, аппаратуралар мен басқа да
техникаларды қысқа мерзімді жалға беру. Оның ерекшелігі құралжабдықты
пайдаланған соң иесіне қайтару болып табылады. Лизинг берушінің жалға
ұсынылатын затты алу мен ұстауға байланысты шығындары бар лизингтік
келісімшарт ағымында жалдық төлемдермен өтелмейді.
Қаржылық лизинг – қолдану үрдісінде мүліктің толық немесе үлкен
бөлігінің амотизациясы өтетін ерте және ұзақ мерзімді сипаттағы
келісімдермен сипатталатын лизингтің неғұрлым кең қолданылатын типтік
нысаны. Қаржылық лизингтің маңызды белгісі – лизингтік жалдау шығындарын
қалпына келтіруге қажетті жалдаудың негізгі мерзімі деп аталатын ағымда
келісімді бұзудың мүмкін болмайтындығында.
Қаржылық лизинг – бұл ұзақ мерзімді жал болып табылады, оның шартының
құрамына келесі критерийлердің ең болмаса біреуі көрсетілуі қажет:
- меншік құқығының жал мерзімі аяқталуына қарай көшуі;
- келісім шарттары бәсекелес саудадан мүлікті сатып алу құқын ұсынады;
- жал бойынша жалға берушіге ең аз төленетін келтірілген құн жабдықтың
нарықтық құнының 90 %-ына тең немесе одан жоғары болу керек.
Келтірілген құнды есептеу кезінде қабылданатын дисконттау мөлшерлемесі
қсынылады несие бойынша (жалға берушіде) пайыздық мөлшерлеме және алынатын
несиелер бойынша (жалға алушыда) пайыздық мөлшерлеменің ең азына тең болуы
керек, онда:
- жалға алушының ең аз төлемі – жал бойынша жылдық төлем;
- ең жоғары төлем – жалға алынған мүлікті сатып алу кезіндегі төлем;
- келтірген құн – ағымдағы жылға келтірілген болашақ жылдың ақша
ағымының құны.
Егер жал келісімшарты жоғарыда аталған қағидалардың ең болмаса біреуіне
сәйкес келмесе, онда бұндай жал қарапайым болып саналады.
Мысалы: мүліктің жал мерзімі – 5жыл, мүліктің құны -10 000 бірлік,
күтілетін пайдалану мерзімі -10жыл. Жал мерзімі аяқталған бойдан мүлік
жалға берушіде қалады, жалға берушіде де, жалға алушыда да пайыздық
мөлшерлеме сәйкесінше 8 және 10%.
Жылдық төлемдер -2300 бірлік
Дисконттау мөлшерлемесі- 8%
Дисконттау коеффициенті =1(1+0,08)xn, мұндағы n- жалды төлеу жылы
1-жылдың коеффициенті=1(1+0,08)=0,93
2- жылдың коеффициенті= 1(1+0,08)=0,85
3- жылдың коеффициенті=0,79
4- жылдың коеффициенті=0,73
5- жылдың коеффициенті=0,68
Келтірілген құн =2300x(0,93+0,85+0,79+0,73+0,68)=91 54 немесе 91,5%, жал
қаржылық болып саналады.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасының заныңда қаржылық
лизинг түсінігі инвестициялық қызмет түрі ретінде анықталады, бұл кезде:
- Лизинг беруші – лизинг шартымен лизинг затын сатушыдан алуға және
оны лизинг алушыға белгілі төлеммен, белгіленген мерзімге және
анықталған шартпен уақытша пайдалануға және кәсіпкерлік мақсаттар
үшін қолдануға міндеттенеді. Лизинг заты лизинг алушыға берілетін
мерзім ұзақтығы жағынан лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі
бөлігінің (80% кем емес) амортизациясымен өлшенеді.
- Лизинг алушы – лизинг келісіміне сәйкес, келісім жасау кезіндегі
баға бойынша лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің
(80% кем емес) көлемде қалпына келтірілуімен (амортизация)
есептелетін қалыпты кезеңдік төлемдерді төлеуге міндеттенеді. Бұл
кезде әрекет ету мерзімі өткеннен кейін лизинг заты толықтай лизинг
алушының меншігіне көшеді немесе ол аяқталғанға дейін лизинг
келісімінде қарастырылған төлем толықтай төленеді, әрине, егер
мұндай алмасу келісімде көрсетілген жағдайда ғана.
Лизинг затына үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар,
көліктік құралдар, жер учаскілері және басқа да тұтынылатын заттар жатады.
Бағалы қағаздар және табиғи ресустар лизинг заты бола алмайды. Лизинг
келісімінің барлық әрекет ету мерзімінде лизинг затына меншік құқы лизинг
берушіде ақталады. Лизинг келісімін мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен
бастап, лизинг алушыға лизингтік затты уақытша иемденуге және қолдануға
құқы беріледі [2].
Экономикалық қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны
ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады.
Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді
уақытша пайдалануға жалдау ретінде түсінсек, онда оны негізгі қорға
салынған тауарлық несие ретінде қарастыруға болады. Сондықтан, кейде
лизингті несие-жал (фр.credit-pail) деп атайды.
Тауар деген меншік құқығының сатушыдан сатып алушыға ауысу шартынан
айырмашылығы, лизинг кезінде жалға деген меншік құқығы жалға берушіде
сақталады да, ал лизинг алушы оны уақытша қолдануға ғана құқық ала алады.
Лизинг мәміле негізін келесілер құрайды:
- мәміле объектісі;
- мәміле субъектілері (лизингтік келісім тараптары);
- лизингтік келісім мерзімі(лизингтік кезеңі);
- лизингтік төлемдер;
- лизинг бойынша ұсынылатын қызметтер.
Өндірістік циклде жойылмайтын материалдық құндылықтардың кез келген түрі
лизингтік қызмет объектісі болып табылады. Жалға берілетін объект табиғаты
бойынша жылжымалы және жылжымайтын мүлік лизингі қарастырылады.
Мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар лизинг субъектісі болып
саналады. Банктерді лизингтік қызмет нарығына енгізу, біріншіден лизинг-
бизнестің капитал сыйдым түрі болуымен, ал банктер – ақша ресурстарының
негізгі ұстаушысы болуымен байланысты. Екіншіден, лизингтік қызмет өзінің
экономикалық табиғаты бойынша банктік нсиелеумен тығыз байланысты және
соңғысына өзіндік балама ретінде шығуы жатады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заңына
сәйкес банктер банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы, соның ішінде Ұлттық
банк лицензиясы болған жағдайда, келісімнің әрекет ету мерзімі ішінде жалға
берушінің берілетін мүлікке меншік құқығын сақтай отырып, мүліктерді жалға
беру бойынша операцияларды жүзеге асырады. Банктік мекемелер лизингтік
қызметке қатысу үшін жоғары деңгейде неғұрлым бірлікті ұйымдар болып
саналады, себебі олар қаржылық тәуекелділікпен жиі кездесіп отырады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы,
жарғысының 42-бабына сәйкес белгіленетін пруденциялық нормативтер және
басқада мөлшерлер мен лимиттер, сондай-ақ кейбір деңгейде макроэкономикалық
себептер (қарыз көлемінде бақылау, сондай-ақ ақшамен қамту) бойынша банктер
лизингтік қызметті жүзеге асыруға ыңғайлы ұйымдар болып саналады, себебі
олар Ұлттық банктің қатаң бақылауында болады.
Лизинг кезеңі лизингтік келісімнің әрекет ету мерзімімен түсіндіріледі.
Себебі лизинг ұзақ мерзімді жалдаудың негізгі нысаны, жоғары құн және
қызмет объектілерінің әрекет ету мерзімінің ұзақтығы лизинг кезенінің
уақытша шектерін анықтайды. Лизингтік келісім мерзімін анықтау кезінде
лизинг алушы мен лизинг беруші келесі мезеттерді ескереді: құрал-жабдықтың
қызмет ету мерзімін, оның амотизациялық кезеңдерін, неғұрлым өндірістік
немесе ұқсас арзан қызметтердің пайда болу циклдерін, инфляциялық үрдіс
динамикасын, қарыз капитал нарығының жағдаятын (конъюнктурасын) және оны
дамыту беталысын (тенденцияларын) [3,45].
Лизинг берушіге тиесілі лизингтік төлемдер сомасын анықтау, лизинг
операцияларының неғұрлым күрделі тәртібі болып табылады. Лизингтік төлемдер
лизинг алушы өндіретін өнім (жұмыс, қызмет) құнына заңмен белгіленген
тәртіпте енгізіледі.
Төлемдерді кезеңдеріне қарай былай бөледі:
• кезеңдік төлемдер – лизингтік келісімге қатысушы, тараптар келісімімен
жасалған кесте бойынша төленетін жылдық, тоқсандық, айлық төлемдер;
• бір мерзімдік төлемдер – егер келісімінде лизинг берушіге аванс төлеу
қарастырылса, кезеңдік төлемдермен қатар қолданылады.
Лизинг алушының қаржылық жағдайы мен төлем мүмкіндіктерін ескере отырып,
мәміле лизингтік төлемдерді дөлеудің төмендегідей әр түрлі тәсілдері
белгіленуі мүмкін:
• бірдей үлестермен – бір қалыпты түзу сызықты төлемдер;
• өспелі өлшемдермен (прогрессивтік төлемдер), лизингтің бастапқы
кезеңінде лизингті пайдаланушыға лизингтік төлемді аз жарналармен
енгізген ыңғайлы, ал содан соң жабдықты меңгеру және онда
өндірілетін өнім қарқынын арттыруға байланысты төлемді ұлғайтатын,
негізінен қаржылық жағдайы тұрақсыз лизинг алушыларға қолданылатын
төлем;
• азаймалы өлшемдермен (жеделдетілген, регрессивті төлемдер),
лизингтің бастапқы кезеңінде пайдаланушы лизинг берушіге өз
берешегінің көп бөлігін өтеуді көздейтін, қаржылық жағдайы тұрақты
лизинг алушылар қолданатын төлемдер.
Жалпы жал төлемдерінің көлеміне амортизациялық аударулар көлемі, қалдық
құн, несие үшін пайыз, лизинг компаниясы көрсететін қызмет шығындары
(тасымалдауды, лизинг объектісіне техникалық қызмет көрсетуді, құрастыруды,
салық салу, қызметті рәсімдеу бойынша кеңестерді ұйымдастыру) әсер етеді.
Кез келген лизингтік төлем құрамына келесі негізгі элементтер енеді:
➢ амортизация;
➢ мәмілені жүзеге асыру үшін лизинг берушінің тартылатын ресурстар
үшін төлемі;
➢ көрсетілген қызметтер үшін лизинг берушінің кірісіне енетін
лизингтік маржа;
➢ лизинг берушіге тиесілі кейбір тәуекелділік деңгейіне қатысты
тәуекелділік сыйақысының көлемі.
Ресурстар үшін төлем, лизингтік маржа және тәуекелділік сыйақысы
лизингтік пайызды құрайды [3,45].
Лизинг лизинг берушіге ұсынылатын қызметтердің көп түрлілігімен
сипатталады. Бұл қызметтердің барлық түрін екі топқа бөлуге болады:
- техникалық қызмет – клиент пайдаланатын объектіні тасымалдауды,
құрастыруды және орналастыруды ұйымдастыруға, жабдыққа техникалық
қызмет етуге және ағымды жөндеуге байланысты (көбіне жабдық жаңа
болған жағдайда);
- кеңес беру қызметі- салық салу, рәсімдеу және т.б мәселелер бойынша
қызметтер.
Жалгер лизинг компаниясынан қажетті жабдықты алу үшін өтініш жазады,
өтініште жабдық аты, жабдықтаушы, жабдық типі, маркасы, бағасы, және оны
қолдану мерзімі көрсетіледі. Өтініште, сондай-ақ жалгердің өндірістік және
қаржылық қызмет деректері көрсетіледі. Ұсынылған мәліметтер толық талданған
соң лизингтік компания соңғы шешімге келеді және оны лизинг алушыға лизинг
келісімінің жалпы шарттарын қоса хатпен жібереді, ал жабдықтаушы жақ лизинг
компаниясының жабдық алу жөніндегі ақпаратымен хабардар етіледі. Бұл
жағдайда лизинг беруші жабдықтаушымен жабдық құның келіседі, қажет болса
қызмет объектісінің сенімділігі, өнімділігі және тиімділігімен танысады.
Хатқа қосымша лизинг келісімінде лизингтің келесі маңызды шарттары
көрсетіледі: келісім заты; лизинг затын сатушының аты, сатушы таңдауы
кіммен белгіленгені; лизинг алушының лизинг затын жалдау шарттары және
мерзімдері; лизинг затының құны; келісімде әрекет ету мерзімдері; лизинг
алушының меншігіне лизинг зтының біржола берілу шарттары, егер мұндай
берілу келісімде қаралса; лизинг затының сипаты; лизинг затын сақтандыру;
тараптардың біріне лизинг затын лизинг беруші атына мемлекеттік тіркеуден
өткізу туралы міндеттемені белгілеу; лизинг шарты бойынша лизинг алушының
міндеттемелерін орындауына лизинг берушінің бақылау жасау тәртібі; тараптар
жауапкершілігі.
Осы шарттардың бірі көрсетілмесе лизинг келісімі жасалмаған болып
саналады. Бұл кезде лизинг келісімінің мерзімі лизинг затының толық немесе
жарты құнының амортизация мерзімінен кем болмауы тиіс.
Лизинг беруші лизинг келісімінің жалпы шартымен танысып, лизинг алушыға
бекітім – міндеттемесі бар хатты, қол қойылған келісімінің жалпы шартының
көшірмесін, оған жабдыққа тапсырыс жасау бланкісін қосып жібереді. Бұл
құжатты фирма-жабдықтаушы дайындайды және лизинг алушымен келісіледі.
Аталған құжаттарды алған соң лизинг беруші тапсырысқа қол қояды және оны
жабдықтаушыға жолдайды. Тапсырыс бланкінің орнына сату-сатып алу туралы
келісім және жабдыққа жіктелім құрастыруды қолдануы мүмкін.
Жабдықтаушы жабдықты лизинг алушыға жеткізіп береді және қызмет
объектісін жүргізеді. Жұмыс аяқталуымен жабдықты нақты жеткізгенін
дәлелдейтін қабылдау жөніндегі хаттама толтырылады. Қабылдау жөніндегі
хаттамаға лизингтік қызметке қатысушылардың қолы қойылады және лизинг алушы
қызмет объектісінің құнын төлейді.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде лизинг ұғымы туралы ғылыми
негізделген пікірлердің болғанымен де, оның банк қызметімен байланысты
зерттелген тұстары сирек кездеседі. Лизингтік компанияның өзін
қаржыландыратын банктік мекемелерге тәуелділігінің нәтижесінде банктік
капиталдың лизингтік бизнеске қатысуының жанама әдісі пайда болады. Лизинг
пен несие арасында айырмашылық бар. Несие беру саласында инвестиция кез
келген кәсіпкерлік іс-әрекетке бағытталады, ал лизингте өндіріс іс-әрекетін
дамытуға бағытталады. Несиелік келісімді жасау барысында мақсатталған
қаражат шығынын бақылау қиындық туғызады, ал лизингте жалға нақты бір мүлік
беріледі.
Сонымен қатар, бірінші жағдайда несиені қайтаруға және оны пайдаланғаны
үшін пайыздық мөлшерлемені қайтаруға жүз пайыздық кепілдеме қажет, ал
екінші жағдайда сол объектінің өзі кепілдеме болып саналатындықтан
кепілдеме мөлшері лизингке сатылатын мүлік құнынан төмендетіледі. Несиелік
келісім жасау барысында иемденетін мүлік кәсіпорын балансында тіркеледі, ал
лизингтік келісім жасау барысында иемденетін мүлік лизинг алушының немесе
лизинг берушінің балансында тіркеледі.
Соңында несие төлемі кәсіпорын пайдасынан алынған салық төлемінен кейін
қалған кірістен төленеді. Лизингтік төлемдер өнімнің өзіндік құнына енеді
және ол салық төлемін азайтады. Қаржы лизингі кезінде лизингтік төлемді
төлеу келісім-шарт соңына дейін жүзеге асады, тіпті ғылыми-техникалық
прогрестің жетістігі лизингке алынған мүлікті моральды тозуға
ұшыртады[4,11].
Қаржы лизингі несиенің бір нысаны ретінде қарастырылады. Халықаралық
тәжірибеде қаржы лизингі – капиталды лизинг немесе лизингке берілетін
активтің толық өзін-өзі өтейтін лизинг ретінде сипатталды. Қаржы лизингі
жалгерлік, саудалық, несиелік және өзге де экономикалық қатынастар
жиынтығын білдіреді. Бұл жерде қаржы лизингін несиенің нысаны ретінде, яғни
оның қызмет етуімен және басқарылу ерекшелігімен байланысты несиелік
қатынастар жиынтығы ретінде қарастырамыз.
Қаржы лизингінің несиелік қатынастары көп аспектілі және кең мағыналы
болып келеді. Мұндай қаржылық лизингтің несиелік аспектілері мыналармен
сипатталады (1-сурет):
Сурет 1 − Қаржылық лизингтің несиелік аспектілерінің сипаты
1. Қаржылық лизинг бұл ұзақ мерзімді несие түріндегі заемдық
капиталға деген қажеттілікті қанағаттандырады. Қазақстанның
бүгінгі экономикалық даму жағдайында кәсіпорындарды ұзақ
мерзімді банктік несиелеу мәселесі орын алып отырғаны белгілі.
Бұл өз кезегінде кәсіпорындардың айналымнан тыс активтерін
жаңартуға және олардың құрамын кеңейтуге байланысты
инвестициялық қызметті жүзеге асыруды тежеуде. Сондықтан да
осындай мақсаттарға қаржы лизингін пайдалану кәсіпорындардың
ұзақ мерзімді несиеге деген қажеттіліктерін біршама
қанағаттандыруға тиіс.
2. Қаржылық лизинг кәсіпорындардың заемдық қаражаттарға деген
нақты да мақсатты қажеттіліктерін толық көлемде
қанағаттандырады. Қаржы лизингін кәсіпорындардың айналымнан тыс
активтерін жаңартуға және олардың құрамын кеңейтуге байланысты
пайдалану, кәсіпорынға меншікті және қарыздық қаражаттар
есебінен аталған үдерісті қаржылдандыру мәселесін толығымен
шеше отырып, кәсіпорынның банктік несиелеуге деген тәуелділігін
азайтады.
3. Қаржылық лизинг автоматты түрде несиені толық қамтамасыз етеді
және шығынды азайтады. Ондай қамтамасыз ету нысанына лизингке
берілетін актив жатады және оны кәсіпорын банкротқа қаржылық
тұрақсыздыққа ұшырай қалған жағдайда несие беруші төленбеген
лизингтік төлемдердің бір бөлігін және мәміле бойынша
тұрақсыздық ақысын өндіріп алу мақсатында сатып жібере алады.
Сонымен қатар мұндай қамтамасыз етудің қосымша нысанына лизинге
берілген активтің лизингке алушының тарапынан міндетті түрде
сақтандырылуы жатады. Мұндай мәмілеге сәйкес несиелік
тәуекелдің төмендеуі тәуекел үшін алынатын сыйақыны төмендетіп,
банктен алынатын несиеге қарағанда аталған несие формасын тарту
құны азаяды.
4. Қаржылық лизинг бойынша тартылатын несиенің барлық көлемі
салықтық жеңілдіктерге ие болады. Лизингтік төлемдер тартылатын
несие бойынша негізгі қарыздың барлық сомасы аммортизацияны
сипаттайтындықтан, олар кәсіпорынның салық салынатын пайда
көлемін азайтады. Сонымен бірге лизингтік мәміледе лизинг
берушіге қатысты салықтық жеңілдіктер де қолданылады.
5. Қаржы лизингі қарызға қызмет етумен байланысты кең көлемді
төлемдерді қамтамасыз етеді. Банктік несиеде негізгі қарыз
ақшалай нысанда жүзеге асатын болса, ал қаржы лизингінде
ақшалай төлемдермен қатар, өзге де нысандарда, айталық
лизингтік активтік қатысумен алынған өніммен жабдықтау
нысанында да жүзеге асуы мүмкін.
6. Қаржы лизингі қарызға қызмет етумен байланысты төлем
мерзімдерінде үлкен икемділке ие. Банктік несиеге қызмет ету
және қарызды өтеу тәжірибесімен салыстырғанда қаржылық лизинг
кәсіпорынға лизингтік төлемдерді лизингтелетін активтің қызмет
ету мерзімінен байланысты кең көлемді диапазонды пайдалану
мүмкіндігін береді. Осындай сипатына қарай қаржы лизингі
кәсіпорын үшін ең жақсы несиелік құрал ретінде саналады.
7. Қаржы лизингі банктік несиеге қарағанда несиенің оңайлатылған
рәсімделу процедурасын сипаттайды. Отандық және шетелдік
тәжірибе көрсеткендей, лизингтік келісімшарт бойынша шығын және
қажетті қаржылық құжаттар тізімі банктік несиелеуге қарағанда
біршама аз болып келеді. Оған алынған несиенің көзделген
мақсатқа қатаң пайдалану мен сенімді қамтамасыз етуінің болуы
ықпал етеді.
8. Қаржылық лизинг лизингтелетін активтің жойылу құны есебінен
несиенің құнын төмендетуді қамтамасыз етеді. Себебі, қаржылық
лизинг бойынша лизингтің мерзімі аяқталғаннан кейін лизингтік
актив толығымен лизинг алушының меншігіне өтетіндіктен, және
оның толық амортизациясы жасалғаннан кейін лизинг алушы ол
активті жойылу құны бойынша сатып жіберу мүмкіндігіне ие
болады. Сөйтіп, лизингтік келісім-шарттағы несие бағасынан
жойылу құнының сомасы шегеріледі.
9. Қаржылық лизинг бойынша кәсіпорын лизингке алатын активтің
біртіндеп аммортизациясын жасайтындықтан да ондай актив бойынша
негізгі қарызды қайтару қорын құру қажет етілмейді. Өйткені
қаржы лизингінде негізгі қарызға қызмет ету және оның
амортизациясын жасау бірқатар жүзеге асырылатындықтан да
лизингтік мерзім аяқталған кезде лизингтік актив бойынша
негізгі қарыздың сомасы нолге тең болады. Бұл кәсіпорынның
меншікті қаражаты есебінен қарызды қайтару қорын құру
мәселесінен толық босатады.
Қаржы лизингінің жоғарыда аталған несиелік аспектілері кәсіпорынның
экономикалық дамуын қамтамасыз етуге арналған заемдық капиталды тарту
үдерісінде біршама тартымды несиелік құралы ретінде анықтайды.
Қазақстандағы лизингтің дамуы көп қырымен Еуропадағы лизингтің
қалыптасуына ұқсас. Қазақстандағы алғашқы лизингтік компаниялар да
Еуропадағы секілді қаржыландыру жобасы бар банк қарамағында пайда болды.
Лизингтік компаниялардың негізгі клиенттері даму сатысында банктің
корпоративтік клиенттері болды [5,255].
Қазіргі таңда Қазақстанда 20 лизинг компанияларының реті жұмыс
істейді, олардың сегізі жергілікті банктердің компаниялары болып
табылады және олардың үлесіне лизингтің жалпы үлесінің 51% тиеді де,
26% КазАгроФинанс лизинг компаниясының үлесіне тиеді.
Қазақстанда қызмет ететін лизингтік компанияларды мынадай белгілеріне
қарай жіктеуге болады (2-сурет).
Сурет 2 − Қазақстандағы лизингтік компаниялар құрылымы
Мұндағы мемлекеттік лизингтік компанияларға КазАгроФинанс және БРК-
Лизинг компаниясы жатады.
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері
Лизингтік мүлікті пайдаланудың мерзімі қаржылық және жедел лизинг
түрлеріне тән ерекшеліктер болып табылады. Бұл түрлер қазіргі уақыттағы
іскерлік тәжірибеде көп көрініс тауып жүр.
Қаржылық лизинг (finance leasing) лизингтік мүлікті пайдаланудың
мерзімінің барынша ұзақтығымен ерекшеленеді. Оған мүлікті 10 жыл және
оданда ұзақ мерзімге пайдалануға беру тән. Мүлікті уақытша пайдалануға беру
мерзімі көбінде мүліктің қызмет етуінің нормативтік мерзімі мен толық
амотизациялану кезеңдеріне сәйкес келеді. Келісім шарттың әрекет ету
уақытында лизинг беруші өзінің мүлікті сатып алуға жіберген шығындарын
толық ақтап алады. Сондықтан, қаржылық лизингке лизинг алушыға лизинг
келісім шартының мерзімі аяқталған соң, мүлікті жекеменшікке оның қалдық
құны бойынша сатып алу құқығын беру сипаты тән.
Жедел лизингте (operative leasing) мүлік өзінің нормативтік қызмет ету
мерзімінен барынша аз кезеңге пайдалануға береді (маусымдық, бір реттік,
мүлікті мақсатты түрде пайдалануға). Сондықтан лизингтің бұл түрінің мүлік
түрлері көбіне ескіру қарқыны жоғары технологиялық жабдықтар болып
табылады. Жедел лизингтің ерекше белгілері болып лизингтік мүлікті
біртіндеп пайдалану және бір шарттың әрекет ету аясында оны сатып алуға
шығындардың толықтай өтелімділік болмауы жатады. Осыған сәйкес лизинг
беруші мүлікті көп рет әртүрлі лизинг алушыларға пайдалануға беруіне тиіс
болады, егер уақыт өте келе сол мүлікке сұраныстың азаюына орай қайтара
алмай қалу қауіпі туындаса. Осының себебінен жедел лизингте лизингтік
төлемдердің көлемі қаржылық лизингке қарағанда жоғары. Жедел лизинг
транспорт, ауылшаруашылығы және басқа да салаларда кең қолданылады.
Мәмілеге қатысушылардың саны бойынша тура және жанама лизингті айыруға
болады. Тура лизинг, лизинг беруші бір уақытта мүлікті жеткізуші болса, ол
келісім шарт екі жақты сипатта болса орын алады. Жанама лизингте мүлікті
жеткізуші мен лизингті алушының арасында бір немесе бірнеше қаржылық
делдалдар болады. Егер делдал біреу болса, онда бұл-3 жақты лизингтік
мәміле. Делдалдардың саны көбейетін болса, маңызды жан-жақты мәмілелер
жасалады [6,25].
Тура лизингтің бір түрі болып қайтарма лизинг табылады (Sale and
Leaseback). Оның ерекшелігі мүліктің иегері алғашқы кезінен оны болашақ
лизинг алушыға сатады, соңынан сол объектіні өзі сатушыдан жалға алады,
яғни бір және сол тұлға (бастапқы иегері) жеткізушіде, лизинг алушыда бола
беруінде жатыр. Нәтижесінде лизинг беруші сатушының қол астындағы мүлікті
кепілге ала отытып, несие берген сияқты болады. Қайтарма лизинг операциясы
кәсіпорындарға мүлікті сатып алуға кеткен қаржыны қайтара беруіне және
сонымен бірге бір уақытта онымен жалдық құқық түрінде пайдалана беруіне
мүмкіндігі туады. Соңынан мүлікті сатып алу мүмкіндігінің жоқ еместігінің
және оған алғашқы пайдаланушының меншіктік құқықтарының қалпына келтірілуі
мүмкін екендігін айтуға болады. Лизингтің бұл түрі негізінен кәсіпорындар
қаржылық ауыртпалық көріп отырған көздерде қолданылады. Қайтармалық лизинг
өзінің жылжымалы және жылжымайтын мүліктерін баланстық тұрғыдан емес,
әдеттегі нарықтық бағадан асатын сату жолдарын сәт пайдалану арқылы
балансты теңестіру үшін сәтті қолданылады. Осындай әдіспен кәсіпорындар
өздерінің баланстарын нарықтың қалпына сәйестендіреді, соған сәйкес
қаржылық қарымы көтеріледі және сонымен бірге өзінің пайдалануға арналған
меншігін сақтап тұра алады. Қайтармалық қосымша өтімді құралдарды тарту
фирманың дәстүрлі емес қаржылық көздерге қолжеткізуімен қамтамасыз етіледі.
Жеткізушіге арналған лизинг мүлікті жеткізуші бір уықытта сатушы және
жалдаушы ролінде болса, мүлікті пайдаланушы болып табылмайтындығымен, оны
ол міндетті түрде үшінші тұлғаға сублизинг ретінде берілетіндігімен
ерекшелінеді.
Жанама лизингтің аса бір маңызды түрлерінің бірі болып бөлшектік
лизинг болып табылады. Немесе оны қосымша қаржыландыру көздерін пайдаланған
лизинг деп те айтады. Мәміленің бұл түрі ұзақ мерзімді жобаларды жүзеге
асыру үшін жасалады, және де қатысушылар санының көптігімен, қаржылық
түсімдердің қиындығымен ерекшелінеді. Бөлшектік лизингтің ерекшелігі лизинг
беруші мүлікті сатып алады, және де өзінің қаражат арқылы мүлік құнының тек
бір бөлшегін төлеуінде жатыр. Қалған соманы ол бір немесе бірнеше несие
берушілерден несие алу арқылы төлейді. Көбінде бұл лизинг объектісінің 70%-
80%-ы болып келеді.
Сонымен бірге лизинг беруші мүліктің толық құнынан туындаған есептер
бойынша барлық салықтық жеңілдіктерге ие болады.
Несиені беру талаптары маңызды кезеңдердің бірі ретінде саналады.
Қарыз алушы-лизинг беруші несие берушілер алдында несиені қайтару үшін
тікелей жауапты болмайды. Ол тек несие берушілердің есебіне лизингке
берілген мүлікті кепілге ресімдейді және олардың несиені өтеу үшін
лизингтік төлемдердің бір бөлшегін алу құқығына иеленуіне төлемдердің бір
бөлшегін алу құқығына иеленуіне мүмкіндік береді. Осыған сәйкес мәміле
бойынша негізгі қаржылық қатерлер несие берушілердің мойнында болады, ал
несиені қайтару салмағын мүлік пен лизингтік төлемдер қамтамасыз етеді.
Айта кететін жайт, қазіргі күні әлемде жасалып жатқан лизингтік
мәмілелердің 85 %-ы осы бөлшектік лизингтің негізінде құралады.
Қазақстанда да лизингтік бизнестің нашар дамуымен лизингтік компаниялардың
қаржылық әлсіздіктеріне орай бөлшектік лизингі кең қолданыс тауып отыр
[7,326].
Лизингке берілетін мүліктің түрлеріне байланысты жылжымалы мүлік, яғни
әртүрлі техникалық құралдардың түрлері, және де жылжымайтын мүлік, яғни
өндірістік ғимараттар мен құрылыстар деп алып қарауға болады. Соңғы
уақыттарда жылжымалы мүліктік лизингтік тәжірибеде барынша дамып, жаңа
беталыс алған лизингтік түрі-ол пайдалануда жүрген құралдарды лизингке беру
түрі.
Кәсіпорын-мүліктің иесі өз бетінше немесе делдал –лизинг беруші арқылы
осы уақытта жұмыс істеп тұрған жабдықты лизингке ұсынады.
Лизинг мерзімі біткеннен кейін мүлік иегеріне қайтарылады және
өндірістік жұмысқа қойылуы мүмкін. Кәсіпорын осы арқылы шығындарды үнемдеп
қана қоймай, сонымен бірге қосымша табыс табады. Лизинг алушы өзінің
кезегінде лизингтік төлемдерді мүліктің бастапқы бағаларынан емес, мүлік
құнының бағалануынан туындағанына орай төлеп, мәміленің арзандауына
жеткізеді.
Лизингтік мүлікке жұмсалатын шығындардың өтелу дәрежесіне қарай лизинг
толықтай өтелетін және толықтай өтелмейтін болып бөлінеді. Толықтай
өтелетін лизинг (full-payout lease) бір келісім шарттың әрекет ету
мерзімінде лизинг беруші пайдалануға берілетін мүлікті сатып алуға арналған
шығындарды толықтай өтейді. Ал, толықтай өтелмейтін лизингте (non full-
payout lease) шығындардың тек бір бөлшегі өтеледі.
Лизингке берілетін мүліктің пайдалану жағдайына орай лизинг толықтай
және бөлшектеп пайдалану түрлеріне бөлінеді. Толықтай пайдалануға жататын
лизингке лизинг шартының әрекет ету мерзімімен мүлік қызметінің нормативтік
мерзімінің тұспа-тұс келуін және шартты орындау мерзімінде мүлік құнының
толықтай ақталуын айтамыз. Егер шарттың әрекет ету кезеңі мүліктің қызмет
ету мерзімінен қысқа болып, оның құнының тек бір бөлігін ақтай аталатын
болса, онда ондай лизинг бөлшектеп пайдалану лизингі деп аталады [8,15].
Лизингке берілетін мүліктің сипатына және қызмет көрсету көлеміне
байланысты таза және дымқыл лизинг болып бөлінеді.
Таза лизинг (net leasing), егер лизинг беруші тек лизингтік
қызметтерді ғана көрсетсе, яғни мүлікті уақытша пайдалануға берсе, ал оның
қызмет көрсетуі мен осыдан туындаған шығындар лизинг алушының мойнына
толықтай жүктелсе ғана орын алады.
Дымқыл лизинг немесе толықтай сервистік (бөлшектік сервистік ) лизинг,
егер лизинг беруші лизинг алушыға лизингтік мүліктің қызмет түрлерін
ұсынғанда көрініс табады. Лизингке берілетін жабдықтың ішіне оған тұрақты
түрде көрсетілетін профилактикалық қызмет, жөндеу, сақтандыру ж.т.б.
қызметтерде кіреді. Ерекше техникалық сипаттары бар аса маңызды жабдықтар
лизингке берілген кезде лизинг беруші өзінің мойнына, қажетті шикізат пен
бөлшектерін жеткізу, қызметкерлерді оқыту, маркетингін жүргізу және лизинг
алушының өніміне жарнамалық көмек беру сияқты қосымша міндеттемелерді алуы
мүмкін. Лизингтің бұл түрі қымбат бағаланатындардың біреуіне жатады.
Географикалық факторларына орай, лизинг ішкі және сыртқы лизинг
түрлері болып бөлінеді. Ішкі лизингте мәміле жасаушылардың барлығы бір
мемлекеттің резиденттері болып табылады. Сыртқы немесе халықаралық
лизингте, мәмілеге қатысушылардың біреуі болса да, шет мемлекеттің
резиденті болады. Сыртқы лизингтің түріне ерекше жағдайлар ретінде,
мәмілеге қатысушылар бір мемлекеттің резиденттері болып, бірақ олардың
біреуінің ғана болса да капиталында шетелдің қатысы бар болса ғана
жатқызуға болады. Сыртқы лизинг өз кезегінде экспорттық және импорттық
болып бөлінеді. Экспорттық лизингте шет мемлекеттің резиденті лизинг алушы
болып табылады, ал импорттық лизингте, яғни керісінше –лизинг беруші болып
табылады. Қазіргі күні Қазақстанға бұл лизинг түрлерінің импорттық түрі
тән.
Лизингтік төлемақылардың түрлеріне байланысты лизинг төмендегідей
бөлінеді:
Ақшалай төлемақылық лизинг. Ақшалай-ол мәмілеге қатысушылар арасындағы
есеп айырысулар тек ақшалық түрде жүргенде көрініс табады. Лизингтің
өтемақылық төлем түріне лизинг берушінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстанда қаржылық лизингтік несиелік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Лизингтік операциялар және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Лизингтік операциялардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.3 Лизингтік операциялар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 25
2 Қаржы лизингінің ерекшелігі, оның Қазақстан Республикасында қолдану
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Қазақстан Республикасында қаржы лизингінің ерекшелігі, қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Қазақстанның лизингтік компаниялары және олардың дамуына талдау ... ..39
3 Қазақстандағы лизинг қызметтері нарығын дамыту: проблемалары мен
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Қазақстандағы қаржы лизингтік қатынастар механизмін
жетілдіру ... ... ... .50
3.2 Ауыл шаруашылығындағы лизингтің дамуы – лизингтік операцияларды
дамытудың нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..64
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстанның әлемнің 50 бәсекелестік
елдерінің қатарына кіруі Стратегиясы туралы ҚР Президентінің жолдауындағы
негізгі міндеттердің бірі – Қазақстан экономикасын әрі қарай жаңарту және
диверсификациялаудың тұрақты экономикалық өсудің негізгі ірге тасы ретінде
көзделуі де жай емес. Бұл стратегия Қазақстан экономикасының тек шикізат
бағытында дамуының жеткіліксіздігін, яғни шикізат емес сектордың дамуына
көңіл бөлу қажеттігін айқындады.
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта дамып отырғандығын ескеріп,
ҚР Үкіметі оның бағытын өзгерту жолында республикамыздың 2003-2015
жылдарға арналған индустриалды-инновациялық стратегиясында еліміздің
өндірістік секторындағы қызмет ететін негізгі құралдарды жаңарту міндетін
белгілеген болатын.
Кеңес одағының тұсында қызмет етіп отырған кейбір құрал-жабдықтардың
отандық өндіріс орындарында қолданылып келуі, бүгінгі қазақстандық
өнімдердің әлемдік нарықтағы бәсеке қабілеттілігін арттыруға кері ықпал
етіп отырғаны жасырын емес. Нақтырақ айтсақ бүгінгі отандық өндірістегі
негізгі құралдардың 60-70 % ескі немесе тозған негізгі құралдар.
Өндірістік сектордағы құрал-жабдықтарды жаңартудың негізгі қаржыландыру
түрі лизинг екендігін әлемдік тәжірибе дәлелдеп берді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұлттық
экономиканы көтерудің басымды шаралардың біріне инвестицияларды пайдалану
жатады және бұл орайда экономиканы құрылымды өзгертуде сонымен қатар көп
жылдық дағдарыстан шығуда лизинг алдыңғы қатарлы және тиімді қаржыландыру
түріне айналады деген болатын.
Осы жерде кәсіпорындарды орта және ұзақ мерзімді қаржыландырудың
қазіргідей тиімді формасы лизинг бола алады. Лизинг қазіргі кезде қызмет
жасайтын және жаңадан құрылатын лизинг алушылардың активтерін ұлғайтудың ең
тиімді құралы болып саналады.
Әлемдік тәжірибеде бұл құрал шағын және орта бизнестің қолжетімді
қаржыландыру көзіне айналған. Бастапқы кезде лизингтің дамуы үшін
мемлекеттің қолдауы қажет екендігі белгілі. Мемлекет лизингтің дамуы үшін
жасайтын қадамдарына салықтық жеңілдіктер және кеден бажынан босату сияқты
шаралары бәсекеге қабілетті өндірісті дамытуға ықпал етері сөзсіз.
Лизингтің дамуы үшін қолайлы макроэкономикалық және нормативтік
ахуалдың болуы қажет. Экономикалық қатынастар тұрғысынан алғанда лизинг бұл
өндіріске капитал инвестициялауға байланысты банктің қаржылық қызметтерінің
біріне жатады.
Қазақстандағы лизингтік қызметтер нарығы 2000 жылдан бастап қана
белсенді дами бастады. Бұл жерде лизингтік мәмілелердің басым бөлігі
Қазақстандағы ауылдағы әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған агроазық-
түлік бағдарламасы төңірегінде үкіметтің бастамасымен 100 пайыз мемлекеттің
қатысуымен құрылған лизингтік компанияларға тиесілі. Қазіргі кезде
Қазақстанда қаржылық лизинг сияқты қаржы нарығының бір секторы қалыптасып
дамып отыр десе болады.
Қазақстан мемлекеті бүгінгі күні лизингтің дамуына үлкен көңіл бөлуде.
Ең бастысы лизингтік қатынастардың дамуына қажетті заңдылықтар базасы
жетілдіріліп, салық салуға байланысты жеңілдіктер жасалды.
Коммерциялық банктерде бүгінгі күні өздерінің лизингтік компанияларын
құру арқылы және лизингтік операцияларды жүзеге асыру арқылы мұндай
үрдістің дамуына біршама өз үлестерін қосуда. Қазіргі кездегі Қазақстандағы
жұмыс жасайтын 20-дан астам лизингтік компаниялардың 8-і отандық
коммерциялық банктердің еншілес компаниялары болып саналады.
Лизинг бүгінгі әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында маңызы бар
инвестициялық саясаттың құралы болып табылады. Лизингті дамытудың
өзектілігі қазіргі кезде отандық кәсіпорындарды қаржыландырудың балама
көзіне айналуымен сипатталады. Сондықтан да бұл қызмет түрі өзінің
экономикалық табиғаты жағынан ұлттық экономикамыздың сауығуына және әрі
қарай өркендеуіне үлкен үлес қосатын, ал екінші жағынан халықаралық
деңгейде отандық өндірушілердің шетелдік серіктестермен жаңа байланыстар
орнатуға, оны нығайтуға ықпал ететін қаржылық қызмет түріне жатады.
Лизинг – шетелден елімізге жоғарғы технологияларға ие құрал-
жабдықтардың келуіне жол ашатын және кәсіпорынға қаржылық өтімділігін
сақтай отырып, негізгі капиталға инвестиция жұмсаудың балама көзі.
Біздің ойымызша, отандық банктердің лизингтік компаниялары арқылы
лизингті қаржыландырумен қатар банктер өздерінің де лизингтік операцияларын
дамытуға көңіл аудару қажет.
Мұндай мәселелерді шешуде қазақстандық коммерциялық банктердің
лизингтік қызметін дамыту және жетілдірудің маңыздылығы теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан арта түседі.
Ендеше, коммерциялық банктердің лизингтік қызметін дамыту барысындағы
жоғарыда аталған мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай
отырғаны және олардың отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей
келуі, осы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамыту мәселелерін
теориялық тұрғыдан оқып-білу, оның Қазақстандағы лизингтік қызмет көрсету
нарығын дамытуға байланысты талаптарына қаншалықты жауап беретіндігі туралы
өзекті мәселелер, өз кезегінде диссертациялық зерттеу жұмысының мақсаты
болып және оның басты міндеттерін анықтап отыр.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты қаржылық қызметтерді соның ішінде
лизингтік қатынастарды кешенді түрде талдау негізінде оларды басқару
тетіктерін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады.
Көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
– банктердің лизингтік операциялары ұғымын нақтылау;
– банктердің лизингтік қызмет көрсетулердің ерекшеліктерін көрсету;
– шетел тәжірибесіндегі коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларын зерделеу;
– ҚР-ғы лизингтік қызметтер нарығындағы коммерциялық банктер
қызметтерінің жағдайына талдау жасау және проблемаларды айқындау;
– коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын дамытуы арқылы
экономиканың шағын және орта бизнестің дамуын қаржыландыру әдістерін
жетілдіру жолдарын қарастыру;
– коммерциялық банктер қызметіндегі лизингтік тәуекелді басқару
әдістерін қарастыру.
Зерттеу пәні коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының аясында
қалыптасатын экономикалық қатынастар.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі
банктердің лизингтік қызмет көрсету нарығындағы қызметі жатады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізіне қазіргі кездегі
отандық және шетелдік экономистердің коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларын дамытудағы орын алатын мәселелері туралы және оның тиімді
қызмет етуінің экономиканы модернизациялау мен диверсификациялаудағы рөлін
сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің
ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік
құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерінің және ҚР Қаржылық қадағалау
агенттігінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары, сондай-ақ коммерциялық банктердің лизингтік
операцияларының дамуы жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік
басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуының теориясы мен
тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың
еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Т.Кларк, В. Хойер, М. Гордон,
В.Д. Газман, В.М. Джуха, Е. Кабатов, Е.Н. Чекмарев, В. А Перов, П.А.
Анреев, О.И.Лаврушин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников,
О.М.Марков, В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Е.Б.Ширинская және өзгелер.
Қазақстанның қазіргі экономикалық дамуы банктердің лизингтік
операцияларының дамуының теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: К.Ә. Сағадиев, Қ.О. Оқаев, Ғ.С. Сейітқасымов,
У.М. Искаков, Н.Н. Хамитов, А.С. Смағұлов, Т.Ә. Есіркепов, С.Б. Мақыш және
т.б. еңбектерінде кездеседі.
Құқықтық негізіне ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары,
ҚР Ұлттық банктің нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі
әдістемелік нұсқаулары жатады.
Коммерциялық банктердің лизингтік қызметін зерттеу белгілі
экономистердің еңбектерінде әр жақты құбылысты байқатып отыр. Сондықтан да,
банктердің лизингтік қызметінің түсініксіз мазмұны және оның қаржылық-
несиелік аспектілері, сондай-ақ оның қызмет етуі барысындағы орын алатын
өзекті мәселелері және оларды ғылыми тұрғыдан оқып білу, бұл диссертациялық
жұмыстың тақырыбын анықтауға негіз болды.
Ғылыми жаңалығы: лизинг және қаржылық лизинг терминдерінің ұғымы
авторлық көзқарас тұрғысынан нақтыланды және лизингтің жаңа функциялары мен
белгілері ұсынылды;
- кешенді талдау арқылы қаржы лизингінің несиелік аспектілері
жүйелендірілді;
- Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің лизингтік
компанияларының қызметінің дамуына әсер етуші факторлар айқындалды;
- лизингтік мәмілелердегі тәуекелді басқару әдістерін жетілдірудің
жолдары ұсынылды;
- Қазақстандағы лизингтік операциялардың болашақтағы даму бағыттары
айқындалды.
1 Қазақстанда қаржылық лизингтің несиелік аспектілері
1.1 Лизингтік операциялар және олардың сипаттамасы
80-жылардың басында лизинг түсінігі жай ғана ұзақ мерзімді жалдау
ретінде ғана емес, жалгерлік қатынас, кепілдік есебімен, несиелік
қаржыландыру элементтері, қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар және
басқа да қаржылық механизмдер қатыстырылған дәстүрлі емес, келешекті
қаржыландырудың қосымша жүйесі ретінде қарастырылады. Лизингктік операция
бүгінгі күні қазақстандық экономикаға өте қажетті банктік құрылымның
өндірісті қаржыландыру бойынша іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер
ететін операция.
Қаржылық лизинг дегеніміз - қаржылық лизинг – бұл лизинг берушінің
сатушыдан өз жекеменшігіне келісім-шартпен белгіленген лизинг нысанын
лизингалушыға белгіленген төлем және белгіленген шарттың негізінде 3 жылдан
кем емес мерзімге уақытша пайдалануға беруді міндеттейтін қаржылық іс-
әрекеттің түрі. Лизинг алушы қаржылық лизинг келісімінде көрсетілген
міндеттемелерін орындағаннан кейін, лизинг нысаны лизингалушыға өтеді.
Лизинг нысаны:
- көлік;
- құрал-жабдықтар;
- Инвентарь;
Көліктер және кәсіпкерлік мақсатта айналымнан алынбайтын кәсіпкерлік
мақсатта жұмсалатын кез-келген негізгі құралдар болуы мүмкін. Тек жаңа әрі
тез өтімді өнеркәсіптік, кеңселік, медициналық құрал-жабдықтар немесе көлік
құралдары лизинг нысаны бола алады.
Бұрынғы қолданылған құрал-жабдықтар немесе көлік құралдары және де
мүлік, тіпті ол коммерциялық болса да лизингке алынбайды.
Қаржылық лизингті пайдаланудың артықшылықтары.- алынатын құрал кепіл
ретінде ұсынылатындықтан лизинг келісімін жасауда қосымша кепілдіктің
қажеті жоқ. Тек лизингтік төлем ретінде алынатын мүлік құнының 20% пайызы
көлемінде бастапқы төлем төлеу жеткілікті ( лизинг нысандарының кейбір
ерекшеліктеріне қарай, Банк лизинг нысанының міндеттілігіндегі сомманы
өтейтіндей қосымша кепілдікті қамтамасыз етуді талап етуі мүмкін, бұл
жағдайда аванстық төлем шығарылып тасталынады)
Шығындар ретіндегі лизингтік төлемдердің барлығы салық салынатын пайданы
төмендетеді және пайдаға салықты азайтады;
Лизингтік төлемдерге банк комиссиясын үнемдеу. Төлемдерді банк өз
атынан жүргізетіндіктен лизингтік төлемдер үшін комиссия алынбайды;
Лизингалушының сатушыны, тасымалдаушыны және алынған мүлікті кедендік
рәсімдеу үшін кедендік делдалды таңдау мүмкіндігі;
Банк лизингтік төлемдердің тиімді және жеке кестесін жасайды;
Келісімді жүзеге асыру барысындағы Банк кеңесі;
Лизинг бойынша келісімдер кемінде 4 жылға жасалады. Барлық лизингтік
төлемдерді өтегеннен кейін мүлік лизинг алушының меншігіне өтеді.
Бәсекелестік сыйақы мөлшерлемелері қаржыландырудың мерзіміне, жоба
бойынша қауіп деңгейіне, мекеменің қаржылық жағдайына және т.б. байланысты.
Лизингтік келісімге қатысушылар:
Жеке кәсіпкер болып табылатын жеке тұлғалар және лизинг алушы және
лизингберуші болып табылатын заңды тұлғалар.
Берілу шарттары:
- лизинг сомасы - 30 мың АҚШ долларынан
- аванстық төлем - Лизинг нысаны құнынынан 20%
- мерзімі - 4 жылға дейін
- сыйақы мөлшері - жылдық 16 % - дан
- Жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі - 20, 26%
- Лизингтік төлемдері төлеу - Аннуитеттік төлем
- Сақтандыру - Лизинг мерзіміне және жеткізу мерзіміне міндетті түрде
(лизингалушының қаржысына)
- Қаржыландыру жобасын қарастыруға арналған комиссия - Банк тарифтері
бойынша
Лизинг операцияларын жүргізу кезеңдері: клиент пен (Лизинг алушымен) алды-
ала келіссөздер жүргізу;лизингтік келісім жасау барысындағы Банк талаптары
мен шарттары, алдын-ала төленетін төлемнің көлемі қарастырылады.
- Лизинг түрінде берілген қаржыландыруға арналған өтінімді қарастыру;
- Линзинг алушы мен сатушының арасындағы сату-сатып алу және қаржы лизингі
келісімін жасасу;
- Валюталық заңнамалардың талаптарына сәйкес мәміле паспортын рәсімдеу және
процедураларды іске асыру (лизинг нысанының импортталуы кезінде);
- Тапсыру-қабылдау актісіне, сенімхаттарға және де өзге құжаттарға қол қою
және мүлікті тиісті органдарда тіркеуді Банктің заң Департаменті жүзеге
асырады.
- Банк пен Лизинг алушының арасында тексеру актісін жасау;
Лизингтік мүліктің меншік құқығын Лизингберушіден Лизинг алушыға
өткізу. (барлық лизингтік төлемдер төленгеннен кейін) Қаржылық лизингті
беру шарттары туралы мәселелер әрбір клиентпен жеке қарастырылады.
Лизингтік бизнес кәсіпкерлік қызметтің ерекше саласын ұсынады. Лизингкті
белсенді енгізетін болса, мүмкіншілігіне қарай өндірісті техникалық қайта
жарақтандырудың, Қазақстан экономикасын құрылымдық қайта құрудың, нарықты
жоғары сапалы тауармен қамтудың мықты тысаны болуы мүмкін.
Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті муліктерді
меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл
есебімен несиелеу элементтері, дамыған нарық қатынасына тән әр түрлі
қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар
кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша көзі ретінде енгізіледі
[1].
1998 жылы Оттавада қабылданған халқаралық қаржылық лизинг конвенциясында
былай деп айтылған: Халқаралық тәжірибеде лизинг үшін үш жақты қатынастар
кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы
өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға
береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықты сатып алушы
меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Әр түрлі белгілеріне қарай лизингктік операцияларды келесі тәртіппен
топтастыруға болады. Қатысушылар құрамына қарай мынадай болып келеді:
- тура лизинг, бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні лизингке
өткізеді (екі жақты келісім);
- жанама лизинг (үш жақты немесе көпжақты лизинг), бұл кезде мүлікті
беру делдал арқылы жүзеге асырылады.
Тура лизингктің жиі кездесетің түрі – қайтымды лизинг, лизинг фирмасы
иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.
Мүлікті типіне қарай былай бөлуге болады:
- жылжымалы мүлік лизингі;
- жылжымайтын мүлік лизингі;
- бұрын пайдаланылған мүлік лизингі;
Өтеу деңгейіне қарай былай бөлуге болады:
- бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толық өтелетін лизинг;
- толық өтелмейтін лизинг.
Амортизация шарты бойынша былай бөледі:
- толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық
төленетін лизинг;
- толық емес амортизациялы лизинг.
Қызмет объектісіне қарай былай бөлінеді:
- егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз
мойнына алса, таза лизинг;
- толық қызмет жиынтығы бар лизинг – объектіге толық қызмет көрсету
лизинг берушіге жүктеледі;
Операция өткізілетін нарық секторында ішкі және сыртқы (халқаралық)
лизингті қарастырады.
Сыртқы лизинг экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизинг кезінде шетел лизинг алушы, ал импорттық лизинг кезінде – лизинг
беруші болып табылады.
Салық және автоматизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынадай болып
бөлінеді:
- жалған лизинг – қызмет алыпсатарлық сипатта болады және жеңілдіктер
есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;
- нағыз лизинг – жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және жедел
амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы салық
төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып тастай
алады.
Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:
- ақша төлемімен жүргізілетін лизинг – барлық төлемдер ақша нысанында
жүргізіледі;
- компенсациялық өлеммен жүргізілетін лизинг – төлем аталған жабдықты
өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету нысанында
жүзеге асырылады;
- аралас төлемді лизинг
Лизингтің осы нысандарын екі негізгі екі түрге біріктіруге болады:
- жедел және қаржылық лизинг.
Жедел лизинг – көліктік құрал-жабдықтарды, аппаратуралар мен басқа да
техникаларды қысқа мерзімді жалға беру. Оның ерекшелігі құралжабдықты
пайдаланған соң иесіне қайтару болып табылады. Лизинг берушінің жалға
ұсынылатын затты алу мен ұстауға байланысты шығындары бар лизингтік
келісімшарт ағымында жалдық төлемдермен өтелмейді.
Қаржылық лизинг – қолдану үрдісінде мүліктің толық немесе үлкен
бөлігінің амотизациясы өтетін ерте және ұзақ мерзімді сипаттағы
келісімдермен сипатталатын лизингтің неғұрлым кең қолданылатын типтік
нысаны. Қаржылық лизингтің маңызды белгісі – лизингтік жалдау шығындарын
қалпына келтіруге қажетті жалдаудың негізгі мерзімі деп аталатын ағымда
келісімді бұзудың мүмкін болмайтындығында.
Қаржылық лизинг – бұл ұзақ мерзімді жал болып табылады, оның шартының
құрамына келесі критерийлердің ең болмаса біреуі көрсетілуі қажет:
- меншік құқығының жал мерзімі аяқталуына қарай көшуі;
- келісім шарттары бәсекелес саудадан мүлікті сатып алу құқын ұсынады;
- жал бойынша жалға берушіге ең аз төленетін келтірілген құн жабдықтың
нарықтық құнының 90 %-ына тең немесе одан жоғары болу керек.
Келтірілген құнды есептеу кезінде қабылданатын дисконттау мөлшерлемесі
қсынылады несие бойынша (жалға берушіде) пайыздық мөлшерлеме және алынатын
несиелер бойынша (жалға алушыда) пайыздық мөлшерлеменің ең азына тең болуы
керек, онда:
- жалға алушының ең аз төлемі – жал бойынша жылдық төлем;
- ең жоғары төлем – жалға алынған мүлікті сатып алу кезіндегі төлем;
- келтірген құн – ағымдағы жылға келтірілген болашақ жылдың ақша
ағымының құны.
Егер жал келісімшарты жоғарыда аталған қағидалардың ең болмаса біреуіне
сәйкес келмесе, онда бұндай жал қарапайым болып саналады.
Мысалы: мүліктің жал мерзімі – 5жыл, мүліктің құны -10 000 бірлік,
күтілетін пайдалану мерзімі -10жыл. Жал мерзімі аяқталған бойдан мүлік
жалға берушіде қалады, жалға берушіде де, жалға алушыда да пайыздық
мөлшерлеме сәйкесінше 8 және 10%.
Жылдық төлемдер -2300 бірлік
Дисконттау мөлшерлемесі- 8%
Дисконттау коеффициенті =1(1+0,08)xn, мұндағы n- жалды төлеу жылы
1-жылдың коеффициенті=1(1+0,08)=0,93
2- жылдың коеффициенті= 1(1+0,08)=0,85
3- жылдың коеффициенті=0,79
4- жылдың коеффициенті=0,73
5- жылдың коеффициенті=0,68
Келтірілген құн =2300x(0,93+0,85+0,79+0,73+0,68)=91 54 немесе 91,5%, жал
қаржылық болып саналады.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасының заныңда қаржылық
лизинг түсінігі инвестициялық қызмет түрі ретінде анықталады, бұл кезде:
- Лизинг беруші – лизинг шартымен лизинг затын сатушыдан алуға және
оны лизинг алушыға белгілі төлеммен, белгіленген мерзімге және
анықталған шартпен уақытша пайдалануға және кәсіпкерлік мақсаттар
үшін қолдануға міндеттенеді. Лизинг заты лизинг алушыға берілетін
мерзім ұзақтығы жағынан лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі
бөлігінің (80% кем емес) амортизациясымен өлшенеді.
- Лизинг алушы – лизинг келісіміне сәйкес, келісім жасау кезіндегі
баға бойынша лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің
(80% кем емес) көлемде қалпына келтірілуімен (амортизация)
есептелетін қалыпты кезеңдік төлемдерді төлеуге міндеттенеді. Бұл
кезде әрекет ету мерзімі өткеннен кейін лизинг заты толықтай лизинг
алушының меншігіне көшеді немесе ол аяқталғанға дейін лизинг
келісімінде қарастырылған төлем толықтай төленеді, әрине, егер
мұндай алмасу келісімде көрсетілген жағдайда ғана.
Лизинг затына үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар,
көліктік құралдар, жер учаскілері және басқа да тұтынылатын заттар жатады.
Бағалы қағаздар және табиғи ресустар лизинг заты бола алмайды. Лизинг
келісімінің барлық әрекет ету мерзімінде лизинг затына меншік құқы лизинг
берушіде ақталады. Лизинг келісімін мемлекеттік тіркеуден өткізгеннен
бастап, лизинг алушыға лизингтік затты уақытша иемденуге және қолдануға
құқы беріледі [2].
Экономикалық қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны
ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады.
Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық және төлемділік шартымен мүліктерді
уақытша пайдалануға жалдау ретінде түсінсек, онда оны негізгі қорға
салынған тауарлық несие ретінде қарастыруға болады. Сондықтан, кейде
лизингті несие-жал (фр.credit-pail) деп атайды.
Тауар деген меншік құқығының сатушыдан сатып алушыға ауысу шартынан
айырмашылығы, лизинг кезінде жалға деген меншік құқығы жалға берушіде
сақталады да, ал лизинг алушы оны уақытша қолдануға ғана құқық ала алады.
Лизинг мәміле негізін келесілер құрайды:
- мәміле объектісі;
- мәміле субъектілері (лизингтік келісім тараптары);
- лизингтік келісім мерзімі(лизингтік кезеңі);
- лизингтік төлемдер;
- лизинг бойынша ұсынылатын қызметтер.
Өндірістік циклде жойылмайтын материалдық құндылықтардың кез келген түрі
лизингтік қызмет объектісі болып табылады. Жалға берілетін объект табиғаты
бойынша жылжымалы және жылжымайтын мүлік лизингі қарастырылады.
Мәміле объектісіне тікелей қатысы бар тараптар лизинг субъектісі болып
саналады. Банктерді лизингтік қызмет нарығына енгізу, біріншіден лизинг-
бизнестің капитал сыйдым түрі болуымен, ал банктер – ақша ресурстарының
негізгі ұстаушысы болуымен байланысты. Екіншіден, лизингтік қызмет өзінің
экономикалық табиғаты бойынша банктік нсиелеумен тығыз байланысты және
соңғысына өзіндік балама ретінде шығуы жатады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заңына
сәйкес банктер банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы, соның ішінде Ұлттық
банк лицензиясы болған жағдайда, келісімнің әрекет ету мерзімі ішінде жалға
берушінің берілетін мүлікке меншік құқығын сақтай отырып, мүліктерді жалға
беру бойынша операцияларды жүзеге асырады. Банктік мекемелер лизингтік
қызметке қатысу үшін жоғары деңгейде неғұрлым бірлікті ұйымдар болып
саналады, себебі олар қаржылық тәуекелділікпен жиі кездесіп отырады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы,
жарғысының 42-бабына сәйкес белгіленетін пруденциялық нормативтер және
басқада мөлшерлер мен лимиттер, сондай-ақ кейбір деңгейде макроэкономикалық
себептер (қарыз көлемінде бақылау, сондай-ақ ақшамен қамту) бойынша банктер
лизингтік қызметті жүзеге асыруға ыңғайлы ұйымдар болып саналады, себебі
олар Ұлттық банктің қатаң бақылауында болады.
Лизинг кезеңі лизингтік келісімнің әрекет ету мерзімімен түсіндіріледі.
Себебі лизинг ұзақ мерзімді жалдаудың негізгі нысаны, жоғары құн және
қызмет объектілерінің әрекет ету мерзімінің ұзақтығы лизинг кезенінің
уақытша шектерін анықтайды. Лизингтік келісім мерзімін анықтау кезінде
лизинг алушы мен лизинг беруші келесі мезеттерді ескереді: құрал-жабдықтың
қызмет ету мерзімін, оның амотизациялық кезеңдерін, неғұрлым өндірістік
немесе ұқсас арзан қызметтердің пайда болу циклдерін, инфляциялық үрдіс
динамикасын, қарыз капитал нарығының жағдаятын (конъюнктурасын) және оны
дамыту беталысын (тенденцияларын) [3,45].
Лизинг берушіге тиесілі лизингтік төлемдер сомасын анықтау, лизинг
операцияларының неғұрлым күрделі тәртібі болып табылады. Лизингтік төлемдер
лизинг алушы өндіретін өнім (жұмыс, қызмет) құнына заңмен белгіленген
тәртіпте енгізіледі.
Төлемдерді кезеңдеріне қарай былай бөледі:
• кезеңдік төлемдер – лизингтік келісімге қатысушы, тараптар келісімімен
жасалған кесте бойынша төленетін жылдық, тоқсандық, айлық төлемдер;
• бір мерзімдік төлемдер – егер келісімінде лизинг берушіге аванс төлеу
қарастырылса, кезеңдік төлемдермен қатар қолданылады.
Лизинг алушының қаржылық жағдайы мен төлем мүмкіндіктерін ескере отырып,
мәміле лизингтік төлемдерді дөлеудің төмендегідей әр түрлі тәсілдері
белгіленуі мүмкін:
• бірдей үлестермен – бір қалыпты түзу сызықты төлемдер;
• өспелі өлшемдермен (прогрессивтік төлемдер), лизингтің бастапқы
кезеңінде лизингті пайдаланушыға лизингтік төлемді аз жарналармен
енгізген ыңғайлы, ал содан соң жабдықты меңгеру және онда
өндірілетін өнім қарқынын арттыруға байланысты төлемді ұлғайтатын,
негізінен қаржылық жағдайы тұрақсыз лизинг алушыларға қолданылатын
төлем;
• азаймалы өлшемдермен (жеделдетілген, регрессивті төлемдер),
лизингтің бастапқы кезеңінде пайдаланушы лизинг берушіге өз
берешегінің көп бөлігін өтеуді көздейтін, қаржылық жағдайы тұрақты
лизинг алушылар қолданатын төлемдер.
Жалпы жал төлемдерінің көлеміне амортизациялық аударулар көлемі, қалдық
құн, несие үшін пайыз, лизинг компаниясы көрсететін қызмет шығындары
(тасымалдауды, лизинг объектісіне техникалық қызмет көрсетуді, құрастыруды,
салық салу, қызметті рәсімдеу бойынша кеңестерді ұйымдастыру) әсер етеді.
Кез келген лизингтік төлем құрамына келесі негізгі элементтер енеді:
➢ амортизация;
➢ мәмілені жүзеге асыру үшін лизинг берушінің тартылатын ресурстар
үшін төлемі;
➢ көрсетілген қызметтер үшін лизинг берушінің кірісіне енетін
лизингтік маржа;
➢ лизинг берушіге тиесілі кейбір тәуекелділік деңгейіне қатысты
тәуекелділік сыйақысының көлемі.
Ресурстар үшін төлем, лизингтік маржа және тәуекелділік сыйақысы
лизингтік пайызды құрайды [3,45].
Лизинг лизинг берушіге ұсынылатын қызметтердің көп түрлілігімен
сипатталады. Бұл қызметтердің барлық түрін екі топқа бөлуге болады:
- техникалық қызмет – клиент пайдаланатын объектіні тасымалдауды,
құрастыруды және орналастыруды ұйымдастыруға, жабдыққа техникалық
қызмет етуге және ағымды жөндеуге байланысты (көбіне жабдық жаңа
болған жағдайда);
- кеңес беру қызметі- салық салу, рәсімдеу және т.б мәселелер бойынша
қызметтер.
Жалгер лизинг компаниясынан қажетті жабдықты алу үшін өтініш жазады,
өтініште жабдық аты, жабдықтаушы, жабдық типі, маркасы, бағасы, және оны
қолдану мерзімі көрсетіледі. Өтініште, сондай-ақ жалгердің өндірістік және
қаржылық қызмет деректері көрсетіледі. Ұсынылған мәліметтер толық талданған
соң лизингтік компания соңғы шешімге келеді және оны лизинг алушыға лизинг
келісімінің жалпы шарттарын қоса хатпен жібереді, ал жабдықтаушы жақ лизинг
компаниясының жабдық алу жөніндегі ақпаратымен хабардар етіледі. Бұл
жағдайда лизинг беруші жабдықтаушымен жабдық құның келіседі, қажет болса
қызмет объектісінің сенімділігі, өнімділігі және тиімділігімен танысады.
Хатқа қосымша лизинг келісімінде лизингтің келесі маңызды шарттары
көрсетіледі: келісім заты; лизинг затын сатушының аты, сатушы таңдауы
кіммен белгіленгені; лизинг алушының лизинг затын жалдау шарттары және
мерзімдері; лизинг затының құны; келісімде әрекет ету мерзімдері; лизинг
алушының меншігіне лизинг зтының біржола берілу шарттары, егер мұндай
берілу келісімде қаралса; лизинг затының сипаты; лизинг затын сақтандыру;
тараптардың біріне лизинг затын лизинг беруші атына мемлекеттік тіркеуден
өткізу туралы міндеттемені белгілеу; лизинг шарты бойынша лизинг алушының
міндеттемелерін орындауына лизинг берушінің бақылау жасау тәртібі; тараптар
жауапкершілігі.
Осы шарттардың бірі көрсетілмесе лизинг келісімі жасалмаған болып
саналады. Бұл кезде лизинг келісімінің мерзімі лизинг затының толық немесе
жарты құнының амортизация мерзімінен кем болмауы тиіс.
Лизинг беруші лизинг келісімінің жалпы шартымен танысып, лизинг алушыға
бекітім – міндеттемесі бар хатты, қол қойылған келісімінің жалпы шартының
көшірмесін, оған жабдыққа тапсырыс жасау бланкісін қосып жібереді. Бұл
құжатты фирма-жабдықтаушы дайындайды және лизинг алушымен келісіледі.
Аталған құжаттарды алған соң лизинг беруші тапсырысқа қол қояды және оны
жабдықтаушыға жолдайды. Тапсырыс бланкінің орнына сату-сатып алу туралы
келісім және жабдыққа жіктелім құрастыруды қолдануы мүмкін.
Жабдықтаушы жабдықты лизинг алушыға жеткізіп береді және қызмет
объектісін жүргізеді. Жұмыс аяқталуымен жабдықты нақты жеткізгенін
дәлелдейтін қабылдау жөніндегі хаттама толтырылады. Қабылдау жөніндегі
хаттамаға лизингтік қызметке қатысушылардың қолы қойылады және лизинг алушы
қызмет объектісінің құнын төлейді.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде лизинг ұғымы туралы ғылыми
негізделген пікірлердің болғанымен де, оның банк қызметімен байланысты
зерттелген тұстары сирек кездеседі. Лизингтік компанияның өзін
қаржыландыратын банктік мекемелерге тәуелділігінің нәтижесінде банктік
капиталдың лизингтік бизнеске қатысуының жанама әдісі пайда болады. Лизинг
пен несие арасында айырмашылық бар. Несие беру саласында инвестиция кез
келген кәсіпкерлік іс-әрекетке бағытталады, ал лизингте өндіріс іс-әрекетін
дамытуға бағытталады. Несиелік келісімді жасау барысында мақсатталған
қаражат шығынын бақылау қиындық туғызады, ал лизингте жалға нақты бір мүлік
беріледі.
Сонымен қатар, бірінші жағдайда несиені қайтаруға және оны пайдаланғаны
үшін пайыздық мөлшерлемені қайтаруға жүз пайыздық кепілдеме қажет, ал
екінші жағдайда сол объектінің өзі кепілдеме болып саналатындықтан
кепілдеме мөлшері лизингке сатылатын мүлік құнынан төмендетіледі. Несиелік
келісім жасау барысында иемденетін мүлік кәсіпорын балансында тіркеледі, ал
лизингтік келісім жасау барысында иемденетін мүлік лизинг алушының немесе
лизинг берушінің балансында тіркеледі.
Соңында несие төлемі кәсіпорын пайдасынан алынған салық төлемінен кейін
қалған кірістен төленеді. Лизингтік төлемдер өнімнің өзіндік құнына енеді
және ол салық төлемін азайтады. Қаржы лизингі кезінде лизингтік төлемді
төлеу келісім-шарт соңына дейін жүзеге асады, тіпті ғылыми-техникалық
прогрестің жетістігі лизингке алынған мүлікті моральды тозуға
ұшыртады[4,11].
Қаржы лизингі несиенің бір нысаны ретінде қарастырылады. Халықаралық
тәжірибеде қаржы лизингі – капиталды лизинг немесе лизингке берілетін
активтің толық өзін-өзі өтейтін лизинг ретінде сипатталды. Қаржы лизингі
жалгерлік, саудалық, несиелік және өзге де экономикалық қатынастар
жиынтығын білдіреді. Бұл жерде қаржы лизингін несиенің нысаны ретінде, яғни
оның қызмет етуімен және басқарылу ерекшелігімен байланысты несиелік
қатынастар жиынтығы ретінде қарастырамыз.
Қаржы лизингінің несиелік қатынастары көп аспектілі және кең мағыналы
болып келеді. Мұндай қаржылық лизингтің несиелік аспектілері мыналармен
сипатталады (1-сурет):
Сурет 1 − Қаржылық лизингтің несиелік аспектілерінің сипаты
1. Қаржылық лизинг бұл ұзақ мерзімді несие түріндегі заемдық
капиталға деген қажеттілікті қанағаттандырады. Қазақстанның
бүгінгі экономикалық даму жағдайында кәсіпорындарды ұзақ
мерзімді банктік несиелеу мәселесі орын алып отырғаны белгілі.
Бұл өз кезегінде кәсіпорындардың айналымнан тыс активтерін
жаңартуға және олардың құрамын кеңейтуге байланысты
инвестициялық қызметті жүзеге асыруды тежеуде. Сондықтан да
осындай мақсаттарға қаржы лизингін пайдалану кәсіпорындардың
ұзақ мерзімді несиеге деген қажеттіліктерін біршама
қанағаттандыруға тиіс.
2. Қаржылық лизинг кәсіпорындардың заемдық қаражаттарға деген
нақты да мақсатты қажеттіліктерін толық көлемде
қанағаттандырады. Қаржы лизингін кәсіпорындардың айналымнан тыс
активтерін жаңартуға және олардың құрамын кеңейтуге байланысты
пайдалану, кәсіпорынға меншікті және қарыздық қаражаттар
есебінен аталған үдерісті қаржылдандыру мәселесін толығымен
шеше отырып, кәсіпорынның банктік несиелеуге деген тәуелділігін
азайтады.
3. Қаржылық лизинг автоматты түрде несиені толық қамтамасыз етеді
және шығынды азайтады. Ондай қамтамасыз ету нысанына лизингке
берілетін актив жатады және оны кәсіпорын банкротқа қаржылық
тұрақсыздыққа ұшырай қалған жағдайда несие беруші төленбеген
лизингтік төлемдердің бір бөлігін және мәміле бойынша
тұрақсыздық ақысын өндіріп алу мақсатында сатып жібере алады.
Сонымен қатар мұндай қамтамасыз етудің қосымша нысанына лизинге
берілген активтің лизингке алушының тарапынан міндетті түрде
сақтандырылуы жатады. Мұндай мәмілеге сәйкес несиелік
тәуекелдің төмендеуі тәуекел үшін алынатын сыйақыны төмендетіп,
банктен алынатын несиеге қарағанда аталған несие формасын тарту
құны азаяды.
4. Қаржылық лизинг бойынша тартылатын несиенің барлық көлемі
салықтық жеңілдіктерге ие болады. Лизингтік төлемдер тартылатын
несие бойынша негізгі қарыздың барлық сомасы аммортизацияны
сипаттайтындықтан, олар кәсіпорынның салық салынатын пайда
көлемін азайтады. Сонымен бірге лизингтік мәміледе лизинг
берушіге қатысты салықтық жеңілдіктер де қолданылады.
5. Қаржы лизингі қарызға қызмет етумен байланысты кең көлемді
төлемдерді қамтамасыз етеді. Банктік несиеде негізгі қарыз
ақшалай нысанда жүзеге асатын болса, ал қаржы лизингінде
ақшалай төлемдермен қатар, өзге де нысандарда, айталық
лизингтік активтік қатысумен алынған өніммен жабдықтау
нысанында да жүзеге асуы мүмкін.
6. Қаржы лизингі қарызға қызмет етумен байланысты төлем
мерзімдерінде үлкен икемділке ие. Банктік несиеге қызмет ету
және қарызды өтеу тәжірибесімен салыстырғанда қаржылық лизинг
кәсіпорынға лизингтік төлемдерді лизингтелетін активтің қызмет
ету мерзімінен байланысты кең көлемді диапазонды пайдалану
мүмкіндігін береді. Осындай сипатына қарай қаржы лизингі
кәсіпорын үшін ең жақсы несиелік құрал ретінде саналады.
7. Қаржы лизингі банктік несиеге қарағанда несиенің оңайлатылған
рәсімделу процедурасын сипаттайды. Отандық және шетелдік
тәжірибе көрсеткендей, лизингтік келісімшарт бойынша шығын және
қажетті қаржылық құжаттар тізімі банктік несиелеуге қарағанда
біршама аз болып келеді. Оған алынған несиенің көзделген
мақсатқа қатаң пайдалану мен сенімді қамтамасыз етуінің болуы
ықпал етеді.
8. Қаржылық лизинг лизингтелетін активтің жойылу құны есебінен
несиенің құнын төмендетуді қамтамасыз етеді. Себебі, қаржылық
лизинг бойынша лизингтің мерзімі аяқталғаннан кейін лизингтік
актив толығымен лизинг алушының меншігіне өтетіндіктен, және
оның толық амортизациясы жасалғаннан кейін лизинг алушы ол
активті жойылу құны бойынша сатып жіберу мүмкіндігіне ие
болады. Сөйтіп, лизингтік келісім-шарттағы несие бағасынан
жойылу құнының сомасы шегеріледі.
9. Қаржылық лизинг бойынша кәсіпорын лизингке алатын активтің
біртіндеп аммортизациясын жасайтындықтан да ондай актив бойынша
негізгі қарызды қайтару қорын құру қажет етілмейді. Өйткені
қаржы лизингінде негізгі қарызға қызмет ету және оның
амортизациясын жасау бірқатар жүзеге асырылатындықтан да
лизингтік мерзім аяқталған кезде лизингтік актив бойынша
негізгі қарыздың сомасы нолге тең болады. Бұл кәсіпорынның
меншікті қаражаты есебінен қарызды қайтару қорын құру
мәселесінен толық босатады.
Қаржы лизингінің жоғарыда аталған несиелік аспектілері кәсіпорынның
экономикалық дамуын қамтамасыз етуге арналған заемдық капиталды тарту
үдерісінде біршама тартымды несиелік құралы ретінде анықтайды.
Қазақстандағы лизингтің дамуы көп қырымен Еуропадағы лизингтің
қалыптасуына ұқсас. Қазақстандағы алғашқы лизингтік компаниялар да
Еуропадағы секілді қаржыландыру жобасы бар банк қарамағында пайда болды.
Лизингтік компаниялардың негізгі клиенттері даму сатысында банктің
корпоративтік клиенттері болды [5,255].
Қазіргі таңда Қазақстанда 20 лизинг компанияларының реті жұмыс
істейді, олардың сегізі жергілікті банктердің компаниялары болып
табылады және олардың үлесіне лизингтің жалпы үлесінің 51% тиеді де,
26% КазАгроФинанс лизинг компаниясының үлесіне тиеді.
Қазақстанда қызмет ететін лизингтік компанияларды мынадай белгілеріне
қарай жіктеуге болады (2-сурет).
Сурет 2 − Қазақстандағы лизингтік компаниялар құрылымы
Мұндағы мемлекеттік лизингтік компанияларға КазАгроФинанс және БРК-
Лизинг компаниясы жатады.
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері
Лизингтік мүлікті пайдаланудың мерзімі қаржылық және жедел лизинг
түрлеріне тән ерекшеліктер болып табылады. Бұл түрлер қазіргі уақыттағы
іскерлік тәжірибеде көп көрініс тауып жүр.
Қаржылық лизинг (finance leasing) лизингтік мүлікті пайдаланудың
мерзімінің барынша ұзақтығымен ерекшеленеді. Оған мүлікті 10 жыл және
оданда ұзақ мерзімге пайдалануға беру тән. Мүлікті уақытша пайдалануға беру
мерзімі көбінде мүліктің қызмет етуінің нормативтік мерзімі мен толық
амотизациялану кезеңдеріне сәйкес келеді. Келісім шарттың әрекет ету
уақытында лизинг беруші өзінің мүлікті сатып алуға жіберген шығындарын
толық ақтап алады. Сондықтан, қаржылық лизингке лизинг алушыға лизинг
келісім шартының мерзімі аяқталған соң, мүлікті жекеменшікке оның қалдық
құны бойынша сатып алу құқығын беру сипаты тән.
Жедел лизингте (operative leasing) мүлік өзінің нормативтік қызмет ету
мерзімінен барынша аз кезеңге пайдалануға береді (маусымдық, бір реттік,
мүлікті мақсатты түрде пайдалануға). Сондықтан лизингтің бұл түрінің мүлік
түрлері көбіне ескіру қарқыны жоғары технологиялық жабдықтар болып
табылады. Жедел лизингтің ерекше белгілері болып лизингтік мүлікті
біртіндеп пайдалану және бір шарттың әрекет ету аясында оны сатып алуға
шығындардың толықтай өтелімділік болмауы жатады. Осыған сәйкес лизинг
беруші мүлікті көп рет әртүрлі лизинг алушыларға пайдалануға беруіне тиіс
болады, егер уақыт өте келе сол мүлікке сұраныстың азаюына орай қайтара
алмай қалу қауіпі туындаса. Осының себебінен жедел лизингте лизингтік
төлемдердің көлемі қаржылық лизингке қарағанда жоғары. Жедел лизинг
транспорт, ауылшаруашылығы және басқа да салаларда кең қолданылады.
Мәмілеге қатысушылардың саны бойынша тура және жанама лизингті айыруға
болады. Тура лизинг, лизинг беруші бір уақытта мүлікті жеткізуші болса, ол
келісім шарт екі жақты сипатта болса орын алады. Жанама лизингте мүлікті
жеткізуші мен лизингті алушының арасында бір немесе бірнеше қаржылық
делдалдар болады. Егер делдал біреу болса, онда бұл-3 жақты лизингтік
мәміле. Делдалдардың саны көбейетін болса, маңызды жан-жақты мәмілелер
жасалады [6,25].
Тура лизингтің бір түрі болып қайтарма лизинг табылады (Sale and
Leaseback). Оның ерекшелігі мүліктің иегері алғашқы кезінен оны болашақ
лизинг алушыға сатады, соңынан сол объектіні өзі сатушыдан жалға алады,
яғни бір және сол тұлға (бастапқы иегері) жеткізушіде, лизинг алушыда бола
беруінде жатыр. Нәтижесінде лизинг беруші сатушының қол астындағы мүлікті
кепілге ала отытып, несие берген сияқты болады. Қайтарма лизинг операциясы
кәсіпорындарға мүлікті сатып алуға кеткен қаржыны қайтара беруіне және
сонымен бірге бір уақытта онымен жалдық құқық түрінде пайдалана беруіне
мүмкіндігі туады. Соңынан мүлікті сатып алу мүмкіндігінің жоқ еместігінің
және оған алғашқы пайдаланушының меншіктік құқықтарының қалпына келтірілуі
мүмкін екендігін айтуға болады. Лизингтің бұл түрі негізінен кәсіпорындар
қаржылық ауыртпалық көріп отырған көздерде қолданылады. Қайтармалық лизинг
өзінің жылжымалы және жылжымайтын мүліктерін баланстық тұрғыдан емес,
әдеттегі нарықтық бағадан асатын сату жолдарын сәт пайдалану арқылы
балансты теңестіру үшін сәтті қолданылады. Осындай әдіспен кәсіпорындар
өздерінің баланстарын нарықтың қалпына сәйестендіреді, соған сәйкес
қаржылық қарымы көтеріледі және сонымен бірге өзінің пайдалануға арналған
меншігін сақтап тұра алады. Қайтармалық қосымша өтімді құралдарды тарту
фирманың дәстүрлі емес қаржылық көздерге қолжеткізуімен қамтамасыз етіледі.
Жеткізушіге арналған лизинг мүлікті жеткізуші бір уықытта сатушы және
жалдаушы ролінде болса, мүлікті пайдаланушы болып табылмайтындығымен, оны
ол міндетті түрде үшінші тұлғаға сублизинг ретінде берілетіндігімен
ерекшелінеді.
Жанама лизингтің аса бір маңызды түрлерінің бірі болып бөлшектік
лизинг болып табылады. Немесе оны қосымша қаржыландыру көздерін пайдаланған
лизинг деп те айтады. Мәміленің бұл түрі ұзақ мерзімді жобаларды жүзеге
асыру үшін жасалады, және де қатысушылар санының көптігімен, қаржылық
түсімдердің қиындығымен ерекшелінеді. Бөлшектік лизингтің ерекшелігі лизинг
беруші мүлікті сатып алады, және де өзінің қаражат арқылы мүлік құнының тек
бір бөлшегін төлеуінде жатыр. Қалған соманы ол бір немесе бірнеше несие
берушілерден несие алу арқылы төлейді. Көбінде бұл лизинг объектісінің 70%-
80%-ы болып келеді.
Сонымен бірге лизинг беруші мүліктің толық құнынан туындаған есептер
бойынша барлық салықтық жеңілдіктерге ие болады.
Несиені беру талаптары маңызды кезеңдердің бірі ретінде саналады.
Қарыз алушы-лизинг беруші несие берушілер алдында несиені қайтару үшін
тікелей жауапты болмайды. Ол тек несие берушілердің есебіне лизингке
берілген мүлікті кепілге ресімдейді және олардың несиені өтеу үшін
лизингтік төлемдердің бір бөлшегін алу құқығына иеленуіне төлемдердің бір
бөлшегін алу құқығына иеленуіне мүмкіндік береді. Осыған сәйкес мәміле
бойынша негізгі қаржылық қатерлер несие берушілердің мойнында болады, ал
несиені қайтару салмағын мүлік пен лизингтік төлемдер қамтамасыз етеді.
Айта кететін жайт, қазіргі күні әлемде жасалып жатқан лизингтік
мәмілелердің 85 %-ы осы бөлшектік лизингтің негізінде құралады.
Қазақстанда да лизингтік бизнестің нашар дамуымен лизингтік компаниялардың
қаржылық әлсіздіктеріне орай бөлшектік лизингі кең қолданыс тауып отыр
[7,326].
Лизингке берілетін мүліктің түрлеріне байланысты жылжымалы мүлік, яғни
әртүрлі техникалық құралдардың түрлері, және де жылжымайтын мүлік, яғни
өндірістік ғимараттар мен құрылыстар деп алып қарауға болады. Соңғы
уақыттарда жылжымалы мүліктік лизингтік тәжірибеде барынша дамып, жаңа
беталыс алған лизингтік түрі-ол пайдалануда жүрген құралдарды лизингке беру
түрі.
Кәсіпорын-мүліктің иесі өз бетінше немесе делдал –лизинг беруші арқылы
осы уақытта жұмыс істеп тұрған жабдықты лизингке ұсынады.
Лизинг мерзімі біткеннен кейін мүлік иегеріне қайтарылады және
өндірістік жұмысқа қойылуы мүмкін. Кәсіпорын осы арқылы шығындарды үнемдеп
қана қоймай, сонымен бірге қосымша табыс табады. Лизинг алушы өзінің
кезегінде лизингтік төлемдерді мүліктің бастапқы бағаларынан емес, мүлік
құнының бағалануынан туындағанына орай төлеп, мәміленің арзандауына
жеткізеді.
Лизингтік мүлікке жұмсалатын шығындардың өтелу дәрежесіне қарай лизинг
толықтай өтелетін және толықтай өтелмейтін болып бөлінеді. Толықтай
өтелетін лизинг (full-payout lease) бір келісім шарттың әрекет ету
мерзімінде лизинг беруші пайдалануға берілетін мүлікті сатып алуға арналған
шығындарды толықтай өтейді. Ал, толықтай өтелмейтін лизингте (non full-
payout lease) шығындардың тек бір бөлшегі өтеледі.
Лизингке берілетін мүліктің пайдалану жағдайына орай лизинг толықтай
және бөлшектеп пайдалану түрлеріне бөлінеді. Толықтай пайдалануға жататын
лизингке лизинг шартының әрекет ету мерзімімен мүлік қызметінің нормативтік
мерзімінің тұспа-тұс келуін және шартты орындау мерзімінде мүлік құнының
толықтай ақталуын айтамыз. Егер шарттың әрекет ету кезеңі мүліктің қызмет
ету мерзімінен қысқа болып, оның құнының тек бір бөлігін ақтай аталатын
болса, онда ондай лизинг бөлшектеп пайдалану лизингі деп аталады [8,15].
Лизингке берілетін мүліктің сипатына және қызмет көрсету көлеміне
байланысты таза және дымқыл лизинг болып бөлінеді.
Таза лизинг (net leasing), егер лизинг беруші тек лизингтік
қызметтерді ғана көрсетсе, яғни мүлікті уақытша пайдалануға берсе, ал оның
қызмет көрсетуі мен осыдан туындаған шығындар лизинг алушының мойнына
толықтай жүктелсе ғана орын алады.
Дымқыл лизинг немесе толықтай сервистік (бөлшектік сервистік ) лизинг,
егер лизинг беруші лизинг алушыға лизингтік мүліктің қызмет түрлерін
ұсынғанда көрініс табады. Лизингке берілетін жабдықтың ішіне оған тұрақты
түрде көрсетілетін профилактикалық қызмет, жөндеу, сақтандыру ж.т.б.
қызметтерде кіреді. Ерекше техникалық сипаттары бар аса маңызды жабдықтар
лизингке берілген кезде лизинг беруші өзінің мойнына, қажетті шикізат пен
бөлшектерін жеткізу, қызметкерлерді оқыту, маркетингін жүргізу және лизинг
алушының өніміне жарнамалық көмек беру сияқты қосымша міндеттемелерді алуы
мүмкін. Лизингтің бұл түрі қымбат бағаланатындардың біреуіне жатады.
Географикалық факторларына орай, лизинг ішкі және сыртқы лизинг
түрлері болып бөлінеді. Ішкі лизингте мәміле жасаушылардың барлығы бір
мемлекеттің резиденттері болып табылады. Сыртқы немесе халықаралық
лизингте, мәмілеге қатысушылардың біреуі болса да, шет мемлекеттің
резиденті болады. Сыртқы лизингтің түріне ерекше жағдайлар ретінде,
мәмілеге қатысушылар бір мемлекеттің резиденттері болып, бірақ олардың
біреуінің ғана болса да капиталында шетелдің қатысы бар болса ғана
жатқызуға болады. Сыртқы лизинг өз кезегінде экспорттық және импорттық
болып бөлінеді. Экспорттық лизингте шет мемлекеттің резиденті лизинг алушы
болып табылады, ал импорттық лизингте, яғни керісінше –лизинг беруші болып
табылады. Қазіргі күні Қазақстанға бұл лизинг түрлерінің импорттық түрі
тән.
Лизингтік төлемақылардың түрлеріне байланысты лизинг төмендегідей
бөлінеді:
Ақшалай төлемақылық лизинг. Ақшалай-ол мәмілеге қатысушылар арасындағы
есеп айырысулар тек ақшалық түрде жүргенде көрініс табады. Лизингтің
өтемақылық төлем түріне лизинг берушінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz