Белгілі әдебиет зерттеушілері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қожа Ахмет Йасауидің Диуани хикмет шығармасының құрылысы ... 8
2. Хикметтердегі әділет пен зұлымдықты сипаттау
көрінісі ... ... ... ... ... ...30
3. Диуани хикмет шығармасының
көркемдігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысында Қожа Ахмет Йасауи және
оның Диуани хикмет атты еңбегі еліміз егемендік алғаннан кейін ғана сөз
етуге мүмкіндік туғаны, бұл бағыттағы атқарылған жұмыстар, проблемалық
мәселелер қоса қарастырылады, оған дәлел мынау: Кеңес өкіметі тұсында жалпы
дінге, оны насихаттағандарға аяусыз соққы берілді. Мәселен, Қазақ Кеңес
Энциклопедиясында А.Йасауи жөнінде: Діншіл, рухани ғұлама – ислам дініне
жетік, кертартпалығы үстем ой-пікірдегі адам, діни медреседегі рухани
мансап иесі. Олар ертеден-ақ ғылым негіздерін бұрмалап, Диуани хикмет
тәрізді санаға қонымсыз шығармалар жазып, уағыз-насихат жүргізумен
шұғылданды, – деп жазылған [1, 613-б.]. Сондықтан бұл тақырыпқа қатысты
мәселелер тұтастай зерттелінеді.
Дүниежүзілік әдебиет тарихының қазына қорын молайтқан таңдаулы
туындылардың елеулі бөлігі сопылық әдебиет өкілдерінің қаламына тиесілі.
Сопылық таным белгілері адамзат қоғамының алғашқы дәуірінен бастап
байқалып, бірқатар өркениеттер тарихында өзіндік із қалдырған. Бұл
құбылыстың ішкі-сыртқы ерекшеліктері айқындалып, бірегей жүйелі үлгісі
қалыптасқан кезеңі б.д. VIII-IX ғасырларына сәйкес келеді. Сопылық ілім
теориялық тұрғыдан толық қалыптасқанға дейін-ақ оның мән-мазмұны ауызша
және жазбаша әдеби шығармаларда көрініс тауып отырды. Бертінде бұл үрдіс
барынша жетілдіріліп, сопылық әдебиеттің өзіне тән заңдылықтары қалыптасты.
Болмысты қабылдау мен түсінудің иррационалдық жолын ұстанған сопылар
тудырған әдебиеттің өзіндік идеялық бағыты, дара көркемдік әлемі,
қалыптасқан бейнелілік жүйесі, талғаулы эстетикалық құндылықтары болды.
Аталмыш әдебиет тарихындағы бірегей ақындық мектептер араб-парсы және түркі
сопылығына тән. Ал түркі сопылық поэзиясының көшбасшысы Түркістан пірі,
Әулиелердің сұлтаны деген аттармен мәшһүр болған Қожа Ахмет Йасауи
болатын.
Қожа Ахмет Йасауи жөнінде сөз қозғағанда сол ірі тұлғамен байланысты,
оны қоса есептегенде төрт тарихи дүние қабаттаса еске түседі. Олар:
кемеңгер бабаның өзі, атақты Түркістан қаласы, Диуани хикмет кітабы және
Қожа Ахмет Йасауи кешені. Соған сәйкес бір жерден нұр шашқан осы төрт киені
бір-бірінен бөлмей қатар зерттеу қажет.
Ақынның дүниеге келген мерзімі туралы нақты дерек жоқ.
Ортағасырлық жазбаларда Қ.А.Йасауидің хижраның 562 жылы
(б.ж.с. бойынша 1166 жылмен сәйкес) дүниеден өткені айтылады.
Осы дерекке және хикметтердегі мәліметтерге сүйене отырып,
ақынды 63 жыл өмір сүрген деп санайтын зерттеушілер
оның туған жылын 1103 жылмен
шендестірсе, 73 жыл жасаған деп есептейтіндер бұл мерзімді 1093-94
жылдармен белгілейді. Сопы ақын 125 жыл өмір сүрген деген болжамға ден
қойған ғалымдар оны 1040 жылдары туылған деп есептейді. Ежелгі Сайрам
(Исииджаб) қаласында дүниеге келген Йасауи рухани тәрбиенің алғашқы
сабақтарын өз әкесі Ибрахим шайхтан алады. Әкесі дүниеден өткен соң,
Арыстан бабтан аманат-ілімді қабылдаған болашақ Түркістан пірі біршама
уакыт Йасы (Түркістан) қаласын мекен етеді. Есейе келе ілім іздеп, өз
хикметтерінде айтылғандай, Хорасан, Шам, Ираққа сапар шеккен.
Йасауидің өмір жолын бірқатар деректер Бұхаралық атақты сопы Жүсіп
Хамаданимен байланыстырады. Өз дәуірінің көрнекті ғұламаларымен, мәшһүр
сопыларымен сұхбаттас болған, сопылық тәжірибесін жетілдіріп, рухани
кемелдену сатыларын өткерген ақын толысқан шақта Йасыға оралады. Сонда
тұрақтап, тариқат ілімін таратады, өзінің ғибратты хикметтерімен мәшһүр
болады. Өмірін Алла жолына арнаған, сансыз көп шәкірт тәрбиелеп, рухани
кемелдікке жсткізген Йасауи 63 жасқа келгенде Мұстафаға матам аза тұтып
жер астындағы құлшылық мекеніне – қылуетке түседі. Сопы ақын өмірінің неше
жылға созылғаны бәймәлім, бұл жайында тек аңыздарда келтірілегін Йасауидің
өзі айтты делінген: Жер бетінде неше жыл өмір сүрсем, жер астында да сонша
жыл өмір сүремін деген сөзі мен Жүз жиырма беске кірдім, біле алмадым
деген хикмет жолдары ғана сақталған [2, 50 б.].
Ұлт әдебиетіне Диуани хикмет сынды өміршең мұра қалдырған Йасауи өз
есімімен аталған түркі сопылық тариқатының (йасауийа) негізін салуымен де
танымал. Сопылық ілімді насихаттап, Жаратушыға деген махаббатты арқау еткен
ақын хикметтері өз кезегінде көркем әдебиет туындысына қойылатын негізгі
талаптарға сай көлемді де кең өрісті поэзиялық шығарма болып табылады.
Диуани хикмет арқылы автор түркі әдебиетіндегі көп өлшемді, күрделі
симбиоз жанр – хикмет жанрының іргетасын қалады. Ғасырлар бойы жалғасын
тапқан аталмыш жанрда көптеген әдеби туындылар дүниеге келді. Йасауидің
поэтикалық мектебінен нәр алған ақындар негізінен хикмет дәстүрін
жалғасгырып, осы жанрда жырлаған. Орта Азиядағы кеңінен танымал әдеби
мектеп – Қожа Ахмет Йасауидің ақындық мектебі болды.
Түркі топырағындағы бай әдеби дәстүрден бастау алған Йасауидің Диуани
хикметінде алғашқы кезекте төл поэзиямыздың көркемдік және құрылымдық
ерекшеліктері дамытылды. Рухани ізденіс барысында араб және парсы
сопылығының көрнекті өкілдерімен сұхбаттас болған ақын аталмыш халықтардағы
сопылық поэзияны да терең игерген. Дарынды әрі білікті шайыр хикметтерінде
ол таныс болған әрбір шығармашылық құбылыс сана сүзгісінен өткізіліп,
кемелдендірілген түрде көрініс тауып отырды. Осындай кең қарымдылыққа ие
Йасауи поэзиясы түркі халықтары әдебиетіндегі көптеген үдерістерге негіз
болған. Танымдық, тәрбиелік, көркемдік эстетикалық және идеологиялық рол
атқаратын Йасауидің заманалармен замандас хикметтері – өз кезеңі үшін де,
кейінгі дәуір аудиториясы үшін де тағылымдық мәні зор туынды. Имандылықты,
рухани құндылықтарды ұстын еткен түркі дүниесіне ортақ шайырлар мен қазақ
ақын-жыраулары поэзиясының көркемдік-құрылымдық бітімінен Йасауи
туындыларының айқын әсері байқалады. Шортанбай ақын жырларындағы діни
сарындар мен ақырзаман тақырыбы туралы айта келіп, жазушы, әдебиет
зертгеушісі М.Әуезов: Осының Орта Азия мен жалпы Россия мұсылмандары
арасындағы түп-тегі Қожа Ахмет Яссауидің Диуани хикмәтіне барады...
Яссави, Шортанбайлардың түн сарыны кейде сол тәркі дүние нанымына
ауысады. Осы жағдайларды көп таратпаса да аша сөйлеу керек [3, 191-192-б.]
деп, сопы ақын туындысының мән-маңызын, оны зерттеудің өзектілігін атап
көрсеткен болатын.
Заман ауысқан сайын әдеби мұраларға деген бағалау жүйесі өзгеріп,
зерттеу әдістемесі жетілдіріліп отыратыны белгілі. Кеңестік кезеңде
біржақты бағаланған сопылық әдебиет тақырыбын зерттеп-зерделеуде
тәуелсіздіктен кейінгі кезеңде біршама ілгерілеулер бар. Дегенмен Кожа
Ахмет Йасауидің поэзиялық мұрасы негізінен діни-философиялық мазмұны
тұрғысынан ғана қарастырылып, оның әдебиет туындысы ретіндегі
ерекшеліктеріне жеткілікті назар аударылмай келеді. Йасауи шығармашылығына
қатысты бүгінге дейін жасалған басты зерттеулерді талдау барысында автордың
ақындық әлемінің тұтастықта қаралмағандығы, хикметтердің бейнелілік жүйесі,
көркемдік-құрылымдық ерекшеліктері, хикмет жанрының секілді келелі
мәселелердің толыққанды зерттеу нысанына айналдырылмағандығы, зерттеу
әдістерінің жүйеленбегендігі, әлем әдебиетіндегі йасауитануға қатысты
ізденістер тәжірибесінен отандық авторлардың мәліметі аздығы аңғарылады.
Мұның барлығы Йасауи поэзиясын жүйелі түрде зерттеудің әлі де өзекті болып
отырғанын айғақтайды. Әдеби тұрғыдан лайықты бағасын ала қоймаған Йасауидің
ақындық мұрасы төл әдебиеттануымыздың қазіргі даму деңгейіне сай
талаптармен тереңдете карастыруды қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғасырлар бойы Иасауи мәдениеті өзіндік
сипатпен тарихымыздың әрбір белесінің қажеттілігі мен сұранысына қарай
тұжырымдалып, түсіндіріліп, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келеді. Кеңестік
идеология Ахмет Иасауи сияқты тұлғалардың аты түгіл, оның атымен байланысты
тариқатын да зерттеуге құлықты болмады. Кеңестік жүйе кезінде кейбір
жалпылама этнографиялық зерттеулер болғанымен бұл дүниелер сол идеологияға
қызмет ететін аналитикалық тар шеңберден әріге аса алмады. Кеңестік кезеңде
А. Фитраттан, К. Тәжіковаға дейінгі уақыт ішінде Иасауи дүниетанымы сол
дәуірдің идеологиясы шеңберінде қарастырыды.
Иасауи туралы ғылыми негіздегі алғашқы зерттеу түрік ғалымы Ф. Көпрүлү
тарапынан жасалды. М.Ф.Көпрүлүнің Түрік әдебиетіндегі алғашқы сопылар
атты еңбегі өз дәуірінде теңдесі жоқ зерттеу болғаны анық. Дегенмен бүгін
бұл еңбектің методологиялық тұрғыдан ескіргендігін былай қойғанда,
қолданған дереккөздері тұрғысынан да ескірді. Қазіргі уақытта ғылымға деген
көзқарас та өзгерді. Жалпы бүгінге дейін Иасауиді жан-жақты зерттеулер
жүргізу ісі О. Түрер, З.В. Тоған, А. Ожак, М. Қара, К. Ераслан сияқты
түрік ғалымдарының еншісінде болып келді.
Түркілік мәдениет пен діл табиғатын игеру барысында Батыстық ғалымдар
Т. Зарконье, А. Бодроглигетти, А.-М. Шиммел, А.Беннигсон, Дж.С. Тримингэм,
А. Мец, Д. Де-Уис және т.б. тарапынан Иасауи іліміне деген қызығушылық
айрықша болды.
А.Н.Самойлович Иасауидің ақындығын, Е.Э.Бертельс оның сопылық
әдебиеттегі орнын, В.В.Бартольд, И.Гольдциер, С.Малов және т.б. орыс
ориеталистері Иасауи мұрасы мен мәдениетін, А.И.Пылов әдебиеттегі орнын
зерттеуге ат салысты. А.К.Боровков, Э.Наджип сияқты түркологтар Диуани
хикмет мәтінінің тілінің мәнін зерттеді. Отандық ғалымдардан Иасауитану
және тіл мәселесі бойынша зерттеулер Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова,
К.Х.Абдрахманованы сияқты тілші ғалымдарымыз арқылы өз жалғасын табуда.
Отандық абайтанушы-ғалым М. Мырзахметұлы, Х.Ж.Сүйіншәлиев,
Ә.Қоңыратбаевтың, Н.Келімбетов, Р.Бердібаев, А.Қыраубаева, Ә.Дербісәлиев,
М.Шафиғов, С.Дәуітов, А.Ахметбеков сияқты әдебиетшілер иасауитануға үлес
қосып келеді.
Иасауитану және тарих мәселесі өзекті тақырып. Бұл тақырып туралы
зерттеулердің қатары біршама молайып келеді. Н.Нұртазинаның да Иасауи
мұрасының тарихи, танымдық мәнін төл категориялық ұғымдарын сақтай отырып,
бүгінгі күн талабы тұрғысынан үйлестіру жолындағы ұсыныстары өзіндік
құндылығымен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының болжамы. Қ.А.Йасауидің Диуани хикмет шығармасының
құрылымы мен көркемдік ерекшеліктері жаңаша талданып, сараланды. Бұл
зерттеу алдағы ғылыми ізденістерге негіз болмақ.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Қожа Ахмет Йасауи
хикметтерінің маңызы мен көркемдік ерекшеліктерін айқындау мақсатында
төмендегідей міндеттерді алға қойдық:
- Қожа Ахмет Йасауи өмір сүрген дәуір ерекшелігін, сол заманның оған
ықпалын анықтау;
- Қожа Ахмет Йасауи поэзиясының құрылымдық, жанрлық ерекшеліктерін
талдап, жүйелеу;
- Ақын хикметтерінін жанрлық бітім-болмысын, ерекшеліктерін талдап-
таразылау, хикмет жанрының шығу төркінін айқындау,
- Көне және ежелгі түркі әдебиеті мен Йасауи поэзиясының
сабақтастықтарын, ортақ сипаттарын, хикмет дәстүрімен жырлаған
ақындар шығармашылығындағы Йасауи поэзиясымен үндестіктерді анықтау;
- Ақын шығармаларындағы әділдік пен зұлымдық көрінісін айқындау;
- Диуани хикметтегі көркемдік-бейнелеу құралдарына талдау жасау;
- Қожа Ахмет Иасауи жасаған ілімнің маңызын саралау.
Зерттеу жұмысына тірек нұсқа ретінде Диуани хикметтің Алматы (2002)
басылымдарындағы транскрипциялар, басылым бетінде жарық көрген зерттеу
еңбектер негізге алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу
жұмысының нәтижесінде алынған тұжырымдар жоғары оқу орнының Қазақ
әдебиетінің тарихы саласы бойынша арнаулы курс, арнайы семинар
сабақтарында пайдалануға болады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қожа Ахмет Иасауидің Диуани хикмет шығармасының
құрылысы
Қазақтар арасында Иасауи хикметтері жазбаша да, ауызша да тарады.
Әрине, бұл ортада соңғысы басымдық танытты. Яғни, хикметтер қазақ
фольклорымен бір рәуіште өмір сүріп, оған жан-жақты ықпал етті. Осылайша
Қожа Ахмет Иасауидің Диуани хикметі тікелей де, фольклорлық туындыларға
тигізген әсері арқылы да ұлттық дүниетанымымыздың қалыптасуында үлкен рол
атқарды. Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың Егер қазақтардың рухани тарихы
жазыла қалса, Қожа Ахмет Иасауидің хикметтері (Даналық сөздері) оның бір
бөлігі болып кіруге тиіс, - деген пікірінің жайдан-жай айтылмағаны анық.
Хикметтердің халық арасында ауызша түрде кең тарағандығы оның әуел
баста фольклорлық дәстүрлерді есепке алып жазылу себебінен екені күмән
туғызбайды. Бұл, ең алдымен, хикметтердің өлең құрылысынан көрінетіні аян.
Далалық ауызша поэзияда көп қолданылатын 7-8 және 12 буынды өлең үлгісінің
басты орында қолданылуы хикметтерді фольклордық пішінге барынша
жақындатады. Иасауидің 12 буынды хикметтері ырғақ мәселесінде қазақтың қара
өлеңімен етене туыс. Ол туыстық, ең алдымен, әдебиет теориясының білгірі
А.Байтұрсынов бунақтың талғамалы орны деп атаған 4 буыннан тұратын
өлең жолының соңғы бунағынан көзге түседі.
11-12 буынды өлеңдегі бунақтың талғамалы орнының 4 буыннан тұруы Қожа
Ахмет Иасауи мен оның шәкірттерінің хикметтерінен өзге сопылар
шығармаларында жоққа тән болуы және қазақ қара өлеңінен өзге түркі
халықтары фольклорында мүлдем аз кездесуі көп сырды аңғартып тұр.
Түркi халықтары жазба әдебиетiнiң бастауында тұрған көрнектi
тұлғалардың бiрi, түркi сопылық поэзиясының негiзiн салушы Қожа Ахмет
Йасауи шығармашылығы тақырып және идеялық мазмұн сабақтастығы тұрғысынан
бiршама зерттеулерге арқау болды. Бұл орайда белгiлi әдебиет зерттеушiлерi
М.Мырзахметов, А.Жақсылықов, С.Дәуiтұлы, М.Жармұхамедұлы, А.Егеубаев
еңбектерiн ерекше атауға болады. Ал аталмыш мәселенiң екiншi қыры –
пiшiндiк тұрғыдағы, яғни өлең құрылысындағы сабақтастық мәселесi әзiрге
түрен тимеген тың күйiнде қалып отыр.
Ортағасырлық түркi поэзиясына араб-парсылық аруз өлшемiнiң елеулi әсер
еткенi белгiлi. Бұл құбылыстың алғашқы айқын мысалы Жүсiп Баласағұнның
аруздың мутақариб үлгiсiнде жазылған Құтты бiлiк дастаны болып
табылады. Ал Махмұт Қашқаридiң Түрiк тiлiнiң сөздiгiндегi поэзиялық
мәтiндердi құрылысы жағынан арузбен байланыстырушылардың пiкiрi айтарлықтай
негiздi еместiгiн, толық дәлелденбегенiн атап айтқан жөн. Йасауи поэзиясына
қатысты бұл мәселе бiршама талас тудырып келдi. Оның басты себебi, Диуани
хикметтегi барлық мәтiндердiң бiр ғана авторға – Йасауиге тиесiлi
еместiгi, хикметтерге мәтiнтанулық талдаулар жасалмағандықтан, авторлық
қолтаңбаны анықтаудың мүмкiн болмай отырғандығы болатын.
Хикметтер құрылысы жайындағы йасауитанудағы алғашқы байсалды талдау,
тиянақты тұжырым иесі – түрік ғалымы М.Ф.Көпрүлү. Иасауи хикметтерінің
денін 7 және 12 буынды өлеңдер құрайтынын, аталмыш түрлердің көне түркілік
ауыз әдебиетінен тамыр тартатынын, сопы ақын хикметтерінен бірыңғай араб-
парсы поэзиясының әсерін іздей берудің жаңсақтық екенін ғалым өз
зерттеулерінде түйіндеп айтқан болатын [3,206].
Хикметтер құрылысына қатысты әдебиет зерттеушісі Х.Сүйіншәлиев:
Өлеңдерінің түріне қарағанда Йасауи өзіне дейінгі араб әдебиетінің
үлгілерін жақсы білген деген пікір қосады [4, 136]. Дегенмен, ғалым бұл
пікіріне дәлел келтірмеген, есесіне, Иасауи шығармаларына ауыз әдебиетінің
ықпалы да тиген. Оның кейбір шығармалары 7-8 буынды және 11-12 буынды қара
өлең формасында жазылған деген тұжырымын мысалдармен толықтырған [5, 137].
Хикметтердің ұйқас ерекшелігі жөнінде сөз қозғаған белгілі иасауитанушы
М.Жармұхамедұлы: Ақын араб, парсы әдебиетінде кең қолданылған ұйқастарды
пайдаланып отырса да соның ішінен біздің қара өлең ұйқасына жақын үлгілерді
әдейі таңдап алған тәрізді деп біледі [6, 15 б.]. Иасауи хикметтеріндегі
кейбір толғаулардың құрылысы да, буындық өлшеуі де өзге түркі халықтарына
қарағанда қазақ өлең-жырларына ұйқас келетіні жөніндегі мөлтек пікір
Қ.Жұбанов, Ж.Жолаев мақалаларында айтылады. Белгілі әдебиет зерттеушілері
Ә.Қоңыратбаев, Н.Келімбетов, т.б. ғалымдардың хикметтер құрылысына қатысты
пікірлері де аталмыш тұжырымдар аясында шектеледі. Иасауи хикметтерінің
құрылысына қатысты соңғы жылдардағы байыпты зерттеулердің бірі А.Ахметбек
қаламына тиесілі. Зерттеуші зікір қызметін атқару мақсатында туындаған,
белгілі бір әуенге бағынған Йасауи хикметтері бунақтың бірқалыптылығын
қажетсінгендіктен, Йасауи түркі өлеңдерінің он бір буынына бір буын қосып,
әр бунақтың төрт буынды болуын жасаған деп біледі [7, 91]. Араб өлеңі
құрылысының ерекшеліктерін аша отырып, Иасауидің барлық хикметтерін
бірыңғай аруз өлшеуіне салудың жасандылық екенін А.Ахметбек нақты
мысалдармен дәлелдей білген. Зерттеушінің хикметтердің мазмұны мен пішінін
байланыстыра қарау әрекеті де негізсіз емес. Дегенмен, А.Ахметбектің
түпнұсқа (шартты түрдегі) мәтінмен емес, аудармамен жұмыс жасағандығы
хикмет құрылысы жайлы талдауларының кей тұста дәлдіктен біршама
түпнұсқадағы буын санын сақтап аударуды мақсат етпеген. Мысал келтірер
болсақ, М.Тынышлықұлы аудармасында:
Әр кім қылса тариқаттың дұғасын, (11)
Әуелі шариғатты білмек керек. (11)
Шариғаттың істерін ада қылып, (11)
Одан соңыра бұ дұғаны қылмақ керек, – (12)
деп берілген жолдар түпнұсқада:
Һәр кім қылса тариқатны дағуасыны (12)
Ошал мүмин шариатны білмәк керек (12)
Шариғатны ішлеріні ада қылып, (12)
Андын соңра бу дағуаны қылмақ керек, (12) [2, 118].
түрінде, яғни тұтастай он екі буынды өлшемде келеді. Мұндай шумақтарды он
бір буынды өлшем жөнінде де осыны айтуға болады. Таза күйіндегі сегіз
буынды тармақтардың Иасауи хикметтерінің түпнұсқасындағы кездеспейтіні
мәлім.
Диуани хикметті тілдік тұрғыдан қарастырған көрнекті тілтанушы
Р.Сыздықова өзінің Ясауи хикметтерінің тілі атты іргелі зерттеуінің бір
тараушасын хикметтердің өлең құрылысына арнаған. Әдебиеттанушы ғалымдар
тереңдеп бара алмай жүрген бірқатар маңызды мәселелерді көтерген автор
хикметтердің буындық жүйесіне, ұйқас суретіне, шумақ түрлеріне талдау
жасаған. Тілдік заңдылықтар тұрғысынан жасалған зерттеуде дәстүрлі әдеби
ұғымдар қамтыла бермейді, дегенмен мұның өзі өлең жүйесіне қатысты
мәселелерге таптаурын болмаған, таза, табиғи түсініктермен баға беруге
мүмкіндік туғызған. Хикметтердің бір шумағында ішкі (бір шумақтың алғашқы
үш жолындағы) және желілік (бір шумақты тұтастырып, бір желіге байлап
тұратын төртінші тармақтағы ұйқас) ұйқас түрлерінің кездесетіні, әр
хикметтің алғашқы шумағының ұйқас суреті қалғандарынан өзгеше болатыны,
кейбір хикметтердің желілі ұйқасының тұтас сөйлем-тармақтан құралатыны
жайлы тұжырымдар Р.Сыздықова еңбегінде айтылады [8, 184-б]. Хикметтердегі
ұйқасушы сөздер тұлғасына тұңғыш талдау жасаған ғалым қолданған ішкі
ұйқас ұғымы қалыпты әдеби мәнінен өзгешерек, яғни тармақішілік емес,
шумақішілік ұйқас ретінде қолданылған. Бұл әрбір хикметтегі барлық
шумақтарды тұтастырып және бір ұйқас түрі – желілі ұйқастың болуымен
байланысты туындаған.
Хикметтер құрылысына қатысты ішінара зерттеулер жүргізген жас ғалым
Т.Қыдыр өзінің Қазақ даласында ислами әдебиеттің қалыптасуы атты
диссертация жұмысында Қожа Ахмет Йасауидің ғазал, мәснәуи және мураббағ
үлгілерін қолданғандығын мысалдар арқылы дәлелдеуге тырысады. Хикметтердегі
редифтерді автор шығыс поэзиясында жиі қолданылған үлгі ретінде танытады.
Дегенмен зерттеушінің сопы ақын хикметтерінің түркілік төркінін зерттеп-
зерделеуге тырыспай, оны бірыңғай араб-парсы поэтикасының әсерінен
туындаған шығарма ретінде қарастыруы ғылыми тұрғыдан аса негізді емес.
Диуани хикметті ауызша әдеби дәстүр аясында қарастырған
фольклортанушы Б.Қорғанбек мақаласында шығарманың мәнерлеушілік қызметтегі
көркемдік тәсілдеріне қатысты бірқатар тың идеялар айтылады. Йасауи
хикметтері мен қазақ қара өлеңдеріндегі айрықша ұқсас белгінің табиғилығы
көзге түседі. Ол – 11-12 буынды өлең ырғағындағы соңғы бунақтың 4 буыннан
тұратын түрі дей келіп [9, 109], 7-8 буынды хикметтердің де ауыз
әдебиетімен көркемдік тәсіл, ішінара мазмұн тұрғысынан сабақтастығын
дәлелдеп көрсеткен. Зерттеушінің Йасауи поэзиясына қатысты көркемдік дәстүр
көріністерін шығарманың мазмұнынан емес, пішінінен іздеу қажеттігі, автор
еркінен тыс іске асатын өлең өлшемін таңдауда стихиялықтың басым түсетіні
жайлы тұжырымдары – жаңа ізденістерге қозғау салатын қорытындылар.
Шығармаға жасалынған талдаулардан Йасауи хикметтерінің ХІІ ғасырда
дүниеге келген көлемді жазба туынды ғана емес, ол – түркі сопылық поэзиясы
секілді бірегей әдеби үдерістің бастауында тұрған ерекше шығарма екенін
көрсетеді. Хикметтердің мазмұндық қыры, жанрлық ерекшеліктері ғана емес,
құрылымдық жағы да өзінен кейінгі түркі халықтары поэзиясында кеңінен
дамытылып, терең із қалдырды. Мұның өзі Иасауи қолданған өлеңдік түрдің төл
түркілік негізден тамыр тартуының арқасында ғана мүмкін болды. Осы үдерісті
тереңірек қарастыру көне түркілік өлең құрылысына қатысты мәліметтерді
терең саралауды қажет етеді.
Иасауи хикметтерінде ең жиі қолданылған (шамамен 70%) өлең түрі – 12
буынды, төрт тармақты өлең. Аталмыш түрдің шығу төркіні түркі өлеңін
зерттеуші ғалымдар арасында жиі талас тудырып келеді. Бұл түрді түркі
поэзиясына тән туындық өлшемімен жазылған деушілер де, метрикалық аруз
үлгісінде жазылған деушілер де болды.
Диуани хикметтегі 12 буынды өлеңдер екі түрлі ұйқасқа құрылған: отыз
жол өлең дыбыстық құрамы да, морфологиялық құрылымы да біркелкі -ітәр,
-бүтәр, -әтәр, -өтәр үлгісіндегі ұйқасқа құрылса, 14 жол өлең осындай
ерекшеліктерге ие -тілә, -үлә, -ала, -йұла ұйқасымен келеді. Бір ғана қос
тармақты өлеңнің ұйқасы йай-ай болып құрылған. Аталған құрылымдық
ерекшеліктер Диуандағы 12 буынды өлеңдердің қос тармақты үзік-үзік
әйіттер емес, біртұтас дастанның жекелеген жолдары болуы мүмкін екендігін
аңғартады.
Келтірілген жолдардың қос тармақты жеке бәйіттер емес, біртұтас шумақ
екенін сыртқы үйлесімді пішіні ғана есем, ішкі біртұтас мазмұны да
дәлелдейді. Диуандағы 12 буынды өлеңдердегі 4,6,8 тармақтардан тұратын
бірнеше шумақтар мен түйдектерге топтастыруға болады.
12 буынды Иасауи хикметтерінің 4+4+4 бунақтық жүйемен құрылып, әрбір
бунақ біркелкі төрт буыннан құралады. 4 буынды бунақ кейде тұтас бір
сөзден, кейде бір және үш буынды екі сөздің қосындысынан тұрса, көп
жағдайда екі буынды екі сөзден тұрады. Соңғы әдіспен жасалған өлең
жолдарының әуезділігі жоғары, ырғағы айқын, әуенге салуға бейім болып
келеді. Ұлт әдебиетінің теориялық негізін қалаушы А.Байтұрсыновтың
тұжырымына сүйенсек, бунақ дегеніміз - өлеңді айтқанда сезілетін дауыс
толқынының соқпа-соқпасының арасы [10, 192]. Дауыс соқпасын тиянақтайтын
бунақтың 4 буынды созылмалы, шұбалаңқы бір сөзден гөрі қысқа әрі анық 2
буынды екі сөзден құралуы мәнерлілікті күшейтіп қана қоймайды, бірыңғай
дыбысталатын сөздерді қатар қолдануға, сол арқылы ішкі ұйқас түзуге
мүмкіндік береді.
Аталмыш өлшемге қатысты шешімін таппаған ендігі бір мәселе Йасауи
хикметтерінің өзіне дейінгі ешбір жазба әдебиетте кездеспейтін ерекше ұйқас
үлгісінде жазылғандығы болып отыр. Мұнда хикметтердің буын үлгісіне қарай
ұйқас түрі де өзгеріп отырады. 12 буынды хикметтер үшін Йасауи қолданған
қалып төмендегідей: бірінші тармағы мен үшінші тармағы, екінші тармағы мен
төртінші тармағы үйлесетін алғашқы шумақ әдетте шалыс ұйқасқа құрылып, абаб
пішінінде келеді. Екінші шумақтан бастап хикмет соңына дейін ұйқас әәәб
вввб гггб дддб болып біркелкі құрылады. Сирек жағдайда алғашқы шумақтың
бірінші және үшінші тармақтары ұйқассыз келуі мүмкін.
Йа, Иләхи, хамдың бірлә хикмет айтыб, а
Заты ұлығ хожам, сығынып келдім сәңа. б
Тәуба қылыб, күнәһымдын қорқыб қайттым, а
Заты ұлығ хожам, сығынып келдім сәңа. б
Қырық бірімде ыхлас қылдым йол тапай деп, в
Еранлардын һәр сыр көрсам, мен йапай деп, в
Пірмұған ізін алыб, мен өпә деб, в
Заты ұлығ хожам, сығынып келдім сәңа. б [2, 16].
Келтірілген үзінділерден 12 буынды Йасауи хикметтерінің ұйқас құрылымы
тұрақты болып келетіні аңғарылады.
12 буынды Йасауи хикметтеріндегі тармақ үйлесімінің өзіндік ерекшелігі
бар. Шалыс ұйқас (абаб) немесе кезектес ұйқасқа (абвб) құрылған алғашқы
шумақтың 1-тармағы әдетте келесі тармақта айтылатын ойдың, сипатталатын
әрекеттің, суреттелетін сезімнің кіріспесі іспетті болып келеді. Осыған
орай бірінші және екінші тармақтар мағыналық тұтастық құрап, кейде салалас,
кейде сабақтас құрмалас пішішінде келеді. Мысалы:
Құл хуа Аллмах, субхан Аллах уирд әйләсам,
Бір уа барым, дидарыңды көрермін му?! [2, 65].
12 буынды Йасауи хикметтері бірыңғай төрт тармақты шумақтардан
құралады. Тармақтардың шумақ ішінде орналасуына қандай ерекшеліктер тән
болса, шумақтардың хикмет ішінде орналасуына да сондай ерекшелік тән. Яғни,
хикмет шумақтары орналасу реті арқылы даму үстіндегі ойды, ілгерілеу
үстіндегі әрекетті, түйдектеле келіп тұтасатын сезімдерді суреттейді.
Он екi буынды Йасауи хикметтерiнiң алғашқы шумағының ұйқас бiтiмi өзге
шумақтардан ерекшеленiп тұрады. Бұл шумақ әдетте кезектi (абвб) немесе
шалыс (абаб) ұйқаспен, сирек жағдайда бiрыңғай ұйқаспен (аааа) келедi.
Кейiнгi барлық шумақтар ұйқастың бiр ғана аааб түрiне құрылған.
Ортағасырлық қолжазбалардың графикалық ерекшелiктерiне сәйкес он төрт
буынды жолдар түрiнде хатқа түскенiмен, жетi буынды қос тармақтың қосындысы
екендiгi iшкi ұйқасынан аңғарылатын хикметтерге де ұйқастың осы түрi тән.
Iшкi ұйқас сақталмаған таза он төрт буынды хикметтердiң ұйқас пiшiнi
жөнiнде де осыны айтуға болады. Ал iшкi ұйқасы әлсiздеу жекелеген он төрт
буынды хикметтерде қара өлең ұйқасына (ааба) ауытқу көрiнiстерi байқалады.
Таза күйiндегi қара өлең ұйқасы Йасауи поэзиясында кездеспейдi. Құрылымы
ерекшелеу ендiгi бiр он төрт буынды хикметтi – Мұхаммед пайғамбарға мадақ
жырын (24-хикмет) – жетi буынды төрттiк өлең ретiнде қабылдауға негiз бар.
Хикмет әдiптемеге (редиф) негiзделген аттамалы ұйқасқа құрылған, бiрқатар
тұста табиғи түрде шалыс ұйқас көрiнiс берiп отырады; әрбiр төрттiкте
дерлiк әдепкi ұйқас сақталған. Он бiр буынды хикметтердiң басым бөлiгiнде
ғазал ұйқасы (аа ба ва га) қолданылса, 57-хикмет пен Мiнәжатта мәснәуи
(аа бб вв гг) ұйқасы байқалады. Мұндағы ғазал ұйқасы аттамалы ұйқасқа, ал
мәснәуи үлгiсi егiз ұйқасқа сәйкес келедi. Оларды қазақ тiлiндегi
ұғымдармен емес, араб-парсылық баламаларымен беруiмiз жоғарыда көрсетiлген
себептен – он бiр буынды хикметтердiң аруз өлшемiмен жазылуынан туындап
отыр.
Йасауи хикметтерінде жиі қолданылатын екінші бір өлшем – 7-8 буынды
өлең түрі.
Йасауи хикметтеріндегі 14 буынды тармақтардың 7 буынды екі жолды қосу
арқылы жасалғаны жайлы алғашқы пікірді 1941 жылы өлеңтанушы А.Поцелуевский
айтқан болатын [11, 68]. Академик Ф.Е.Корштың он бір буынды түркі өлеңі 7
буынды өлеңнің басында немесе соңында келетін 4 буынды
бунақтың қайталануы арқылы жасалған деген пікірін дамыта отырып,
хикметтерге қатысты жоғарыдағыдай тұжырым жасаған зерттеуші 7 буынды
өлшемді көне түркі өлеңінің барлық түрлеріне негіз болған деп санайды.
Йасауи хикметтерінде 7 буынды өлшем қолданылған деп есептейтін
М.Ф.Көпрүлүнің, хикметтердің фольклорлық лирикамен үндесетін халықтық
өлшемде жазылғаны туралы пікір білдірген Е.Бертельстің тұжырымдары Диуани
хикметтегі 14 (7+7) буынды жолдарды негізге ала отырып айтқан.
1920-30 жылдары Хожа Ахмет Яссауи атты көлемді зерттеу жұмысын
жазған Қ.Жұбанов пен Ж.Жолаев еңбектерінде қазақ өлең жырларының буындық
өлшемімен үйлес үлгілер ретінде 11 және 7 буынды хикмет үзінділері мысалға
алынған [12, 27].б
Зерттеушiлердiң бiр бөлiгi сопы ақын хикметтерiнiң түркiлiк буындық
өлшеммен жазылғанын алға тартып, хикметтерде аруздың қолданылуына күмәнмен
қараса, ендiгi бiр тобы таза аруздық үлгiлерге негiзделген туындыларды да
Йасауи қаламына тиесiлi деп тауып, iркiлмей зерттеу нысанына айналдыруда.
Өкiнiштiсi сол, екi пiкiрдi жақтаушылар да өз тұжырымдарын гипотеза күйiнде
қалдырып, ғылыми тұрғыдан жан-жақты дәлелдеуде белсендiлiк танытпай келедi.
Осы тақырыпта жасалған бiрнеше жылдық зерттеулерiмiз бiзге Йасауидiң он екi
буынды хикметтерiнiң толығымен, он төрт (7+7 және таза 14) және он бес
буынды (7+8) хикметтердiң негiзгi бөлiгi буындық өлшеммен жазылғанын,
олардың мерзiмi жөнiнен ертерек жазылған туындылар болуы мүмкiн екенiн, он
бiр буынды хикметтердiң түгелге жуық аруз ықпалымен (таза аруз өлшемiмен
емес – буындық жүйеден қол үзбегендiктiң айқын көрiнiстерi бар)
жазылғандығын тұжырымдауға негiз болып отыр. Он төрт буынды хикметтерден
бiр ғана 32-хикметтен (Қазан, 1904) бiршама жетiлдiрiлген аруздық құрылым
аңғарылады. Ескерте кету керек, аруз өлшемiнiң талаптарынан ауытқымайтын,
жоғары техникалық шеберлiкпен жазылған хикметтердiң сыртқы пiшiнiнен ғана
емес, идеялық-көркемдiк ерекшелiктерiнен де Йасауи қолтаңбасы
аңғарылмайтындықтан, бiз оларды дәлелдi себептермен талдау назарынан тыс
қалдырып отырмыз. Тақырыптан ауытқымау мақсатында өзге мақаланың еншiсi
болып табылатын өлшемге қатысты ойларды осымен тұжырымдап, негiзгi зерттеу
бағытымыз – хикметтердiң ұйқас ерекшелiктерi жайына кеңiрек тоқталмақпыз.
Йасауи қолданысындағы өлшем мен ұйқастың өзiне дейiнгi түркi
поэзиясындағы көрiнiстерiне шолу жасалық. Жетi-сегiз және он екi буынды
өлеңнiң алғашқы қарапайым үлгiлерi көне түркi жазба ескерткiштерiндегi
нақыл сөздерде байқалады. Дегенмен бұл мысалдардан буын санының
сәйкестiгiнен өзге силлабикалық жүйеге тән белгiлердi табу қиын. Ауыз
әдебиетiнде кеңiнен қолданылған жетi-сегiз буынды өлшемнiң iшкi құрылымы
жетiлдiрiлген үлгiлерi Қорқыт ата кiтабында, Қашқари сөздiгiнде
кездеседi. Бунақ ырғағы тұрақты сегiз буынды өлшем Оғызнама жырында екi
тұста қолданылған, ал Қашқари сөздiгiнде ол кеңiнен орын алған. Түркi
поэзиясына ежелден етене он бiр буынды өлшем аталған туындылардың
барлығында да қамтылған. Арузбен жазылған Ж.Баласағұн дастанына да құрылысы
он бiр буынды түркi өлеңiне сәйкес келетiн мутақариб өлшемiнiң таңдап
алынуы, осы тектес ерекшелiктiң Йасауи хикметтерiне де тән болуы
кездейсоқтық емес. Он екi буынды өлшем Қорқыт ата кiтабында көбiне-көп он
бiр буынды өлшеммен аралас қолданылады. Тұрақты он екi буынды өлшем Қашқари
сөздiгiнде елеулi орын алады, зерттеушiлер оларды шартты түрде қостармақ-
бәйiттер үлгiсiнде топтастырған. Құтты бiлiктегi көлемдi екi қасида он
екi буынды өлшемге сәйкес келетiн аруздық қалыптармен жазылса, Йасауиде ол
силлабикалық жүйе туындысы ретiнде көрiнiс тапқан.
Ұйқас мәселесiне келсек, жоғарыдағы секiлдi дәстүр жалғастығының айқын
iздерi мұнда да аңғарылады. Халық ауыз әдебиетiнен бастау алатын егiз,
шалыс және кезектi ұйқастар кейде мақсатты, кейде табиғи түрде сөз болып
отырған жазба жәдiгерлiктердiң барлығында дерлiк қолданылған. Қазақ
әдебиеттануында әлi күнге дейiн дербес атауы қалыптаспаған аааб үлгiсiндегi
ұйқаспен Түркi тiлiнiң сөздiгiнде қамтылған өлеңдердiң 70%-ы жазылған.
Ерекшелiгi сол – сөздiкте бұл ұйқас тек жетi-сегiз буынды өлшемдерде
қолданылған. Мәснәуи ұйқасы Баласағұн дастанына тән, ал Қашқари сөздiгi мен
өзге де бiрқатар туындыларда кездесетiн осы тектес құбылыстар буындық жүйе
заңдылықтарына негiзделгендiктен, егiз ұйқас (жалғаспалы түрде – бiрыңғай
ұйқас) ретiнде танылғаны жөн. Йасауи хикметтерiнде жоққа тән қара өлең
ұйқасының соны сiлемдерi Түркi тiлiнiң сөздiгiнде байқалады. Қостармақ
үлгiсiнде жазылған сөздiктегi он бiр буынды бәйiттердi мазмұндық тұтастығын
ескере отырып, төрттiктерге топтар болсақ, силлабикалық жүйенiң табиғи
туындысы – он бiр буынды қара өлең үлгiсi бой көтередi. Құтты бiлiк
мәснәуилерiнiң арасында ұшырасатын рубаилер де аруздық қалпын сақтағанымен,
буын саны мен ұйқасы жөнiнен қара өлеңге сәйкес келедi. Йасауидiң тiкелей
шәкiртi, хикмет дәстүрiн жалғастыра жырлаушылардың көш басында тұрған
Сүлеймен Бақырғани хикметтерiнде он бiр буынды төрттiктердiң көптеген
үлгiлерi бар, бiрақ бұл туындыларда қара өлең ұйқасы емес, хикметтер үшiн
дәстүрлi аааб ұйқасы қолданылған.
Ғазал ұйқасына келейiк. Арузға негiзделген таза күйiндегi ғазал ұйқасы
Йасауиге дейiнгi жазба әдебиеттiң отандық ғылымға белгiлi ешбiр үлгiсiнде
кездеспейдi. Сопы ақын шығармашылығындағы бұл ұйқастың аруз әсерiн
қабылдаған хикметтерде ғана қолданылуы, олардың метрикалық жүйе
заңдылықтарын толығымен сiңiре қоймауы бұл құбылыстың сол кезеңдегi түркi
поэзиясына таңсық болғанын, Йасауи хикметтерiнiң осы орайдағы алғашқы
тәжiрибе екендiгiн аңғартады. Тарихи даму барысында ұлт әдебиетiнде
ғазалдың тек ұйқас пiшiнi мен жанрлық сипаты ғана сақталып, аруздық iшкi
құрылымы жойылып кеткенi белгiлi. Тұтастай алғанда түркi поэзиясындағы өлең
түрi және жанр ретiндегi ғазалдың бастауында Қожа Ахмет Йасауи хикметтерi
тұр деуге негiз бар. Ал жоғарыда айтылған арузға бейiмделген хикметтердi
Йасауиден қашықтататын көзқарастарға жауабымыз – стильдiк ерекшелiк,
идеялық мазмұн, ақындық қолтаңба жөнiнен ғазал үлгiсiндегi барлық
туындыларды Йасауи шығармашылығынан аластауға әзiрге негiз жоқ. Әдебиет
тарихынан орын алған кез келген құбылыстың бастаушысыз болмайтынын
ескерсек, түркi тiлiне ғашықтық ұғымын алғаш енгiзiп, түркi поэзиясына
Тәңiрлiк махаббат тақырыбын алып келген, төл әдебиетiмiздiң тарихындағы
толық мәнiндегi тұңғыш автопсихологиялық лирикалық кейiпкердi сомдаған,
араб-парсы сопылық поэзиясының мазмұндық-пiшiндiк ерекшелiктерiмен етене
таныс дарынды ақын Қожа Ахмет Йасауидiң сан сала сезiмдер толғауы, махаббат
машақаттарының өнербаяны, араб-парсы поэзиясының тел жанры және төлтума
өлең түрi – ғазалды түркi әдебиетiне орнықтыруы заңды әрi мерейлi құбылыс
дер едiк.
Йасауи хикметтерiнде 7-8 буынды өлшемнiң бiршама қолданылғаны белгiлi,
хикмет дәстүрiнде жырлаған авторлар осы түрдiң сегiз буындық үлгiсiн сәттi
дамытқан. Бiр ғана Бақырған кiтабында Сүлеймен Бақырғани хикметтерiмен
қатар орын алып келген Шамси Аси, Құл Шәриф хикметтерi, авторы
көрсетiлмеген басқа да бiрқатар өлеңдер сегiз буынмен жазылған. Сондай-ақ
аталған авторлардың ежелгi түркi әдебиетiндегi сегiз буынды өлшемнiң өзге
де үлгiлерiнен хабардар болғаны сөзсiз. Бақырған кiтабы, Ақырзаман
кiтабы (С.Бақырғани), Жүсiп-Зылихамен (хикмет дәстүрiнен тыс
туындылардың iшiнде тұтастай он екi буынды өлшеммен жазылған Құл Ғалидың
бiрден-бiр шығармасы) Абайдың да таныс болғанына, үлгi тұтқанына меңзей
отырып, зерттеушi Қ.Жұмалиев оларды шағатай әдебиетiне телидi. Бұл сол
кезеңнен бүгiнге дейiн жалғасып келе жатқан жаңсақ түсiнiктiң көрiнiсi.
Монғол шапқыншылығы нәтижесiнде Шағатай ұлысының құрылуы ХIII ғасырдың орта
тұсында жүзеге асқаны, аты өзгерген аймақтағы тiл мен әдебиеттiң байырғы
дәстүрлерiнен бiр күнде ажырап қалмайтыны, сiңiсу құбылыстары жүрiп, жаңа
бiртұтас мәдени кеңiстiктiң қалыптасуы үшiн кемiнде ғасырға жуық уақыт
қажет екендiгi белгiлi. Ал қалыптасқан мәдени дәстүрлердiң қарқын алып,
өзге өлкелерге ықпалын жүргiзетiндей дәрежеге жетуi де белгiлi бiр тарихи
мерзiмдi қажет етедi. Көрнектi түркiтанушы С.Е.Маловтың ХI-ХIV ғасырларды
түркi әдеби тiлiнiң өтпелi кезеңi ретiнде сипаттауы кездейсоқтық емес.
Атақты араб филологы аз-Замахшари өзiнiң Муқаддимат әл-адаб атты
еңбегiнде ХI-ХIV ғасырларда Орта Азияда оғыз-түркiмен әдеби дәстүрiнiң
басты роль атқарғанын тұжырымдауға мүмкiндiк беретiн мәлiметтер келтiредi.
Қашқадария, Зарафшан, Ферғана өңiрлерiнде туындаған шағатай әдеби тiлiнiң
тарихын белгiлi әдебиет зерттеушiлерi В.В.Радлов, А.Н.Самойлович,
П.М.Мелиоранский, А.К.Боровковтар ХV ғасырдан бастайды. Айтылғандардан
шығатын қорытынды: шағатай әдебиетi деген ұғымның мерзiмдiк тұрғыдан да,
территориялық жағынан да жоғарыда сөз етiлген әдеби жәдiгерлiктерге қатысы
жоқ. Тiлтанушы ғалым Т.Қордабаев шағатай тiлi деген атаудың оғыз тiлi
ұғымының орнына бертiнде қолданыла бастағанын айтады. Бұл ұғымның да шартты
әрi сәтсiз қолданыс екендiгi даусыз.
Қашқари сөздiгiндегi өлеңдер мен жыраулық поэзия арасын байланыстыратын
ең басты басқыш, ұлттық өлең жүйесi дамуының маңызды кезеңiн бейнелейтiн
Қожа Ахмет Йасауи шығармашылығы бүгiнге дейiн осы байланыс тұрғысынан
қарастырылмай келедi. Йасауиге дейiнгi және одан кейiнгi түркi әдебиетiнiң
ғылымға белгiлi авторлық туындылары бiр немесе екi өлшемге ғана
негiзделген. Халық ауыз әдебиетiндегi өлең өлшемдерiн кеңiнен қамтып,
түрлендiре қолдану, жазба әдебиетiнде берiк орнықтыру – Йасауи поэзиясы
атқарған тарихи қызмет. Сопы ақын негiзiн қалаған хикмет дәстүрiн дамытушы
ақындар осы үрдiстi жалғастырып, Йасауи түрлендiрген өлшемдердi, енгiзген
жаңалықтарды дамытып, халық арасына қайта жеткiзiп отырды. Кейiнгi
дәуiрдегi ұлт әдебиетiнiң бiртектi дәстүр аясында дамуының маңызды
тетiктерiнiң бiрi осы үрдiсте жатыр.
Түрiк тiлiнiң сөздiгiнде тек 7-8 буынды өлеңдерде кездесетiн аааб
ұйқасы Йасауи хикметтерiнде он екi буынды өлшемге қолданылады. Осы
өлшемдегi хикметтердiң алғашқы шумағының ұйқасы өзгелерiнен ерекше
құрылатынын жоғарыда атап өттiк. Ұйқас ерекшелiгi әрбiр шумақтың соңғы
тармағының бiркелкi үйлесiп, желiлi ұйқас түзуiне мүмкiндiк бередi. Желiлi
ұйқас – Йасауи поэзиясының өн бойын көктей өтiп жатқан құбылыс, сопы ақын
шығармашылығының басты айқындауышы. Хикметтерде желiлi ұйқас негiзiнен
әдiптеме (редиф) арқылы, сирек жағдайда бiркелкi үйлесетiн сөздер арқылы
жасалады.
Араб-парсы поэзиясында қостармақ-бәйiттерге негiзделетiн өлең
түрлерiнiң бiрiн – ғазал (аа ба ва га), екiншiсiн қасида (аб вб гб дб) деп
дербес түрлерге жiктейдi, оларға белгiлi бiр жанрлық жүк артылады. Қазiргi
қазақ өлеңiндегi аттамалы ұйқасқа мұндай ерекшелiк тән емес, дегенмен
тарихи дәуiрлерде ұлттық әдебиетiмiз бұл үдерiстi де басынан кешiрген
сыңайлы. Йасауи хикметтерiнде ғазал ұйқасы он бiр буынды өлшемде
қолданылғанын жоғарыда айттық.
Йасауи өзінің поэзиялық туындыларын хикметтер деп атаған. Бұл тұста
ақынның жоғарыда айтылған шағын көлемді жанрлық түр ретіндегі хикмет
ұғымын ғана емес, тамыры терең, тағылымы мол хикмет ілімін де назарда
ұстағаны сөзсіз. Көлемі жағынан 5-30 шумақ аралығында болып келетін ақын
хикметтерінің негізгі бөлігі – сопылық сарындағы толғаулар. Басты тақырыбы
– Аллаға ғашықтық. Осы тақырып аясынан туындайтын күнәлі істерге өкініп,
тәубаға келу, шариғат шарттарына берік болып, жан тазалығына, адамдармен,
әлеммен үйлесімділікке ұмтылу, рухани кемелдікке жетудің ауыр да азапты
сатыларын өткеріп, Алламен бір болу, Аллаға еріп жоғалу мақамына көтерілу
секілді мәселелер Йасауи хикметтерінде көбіне-көп сопы ақынның лирикалық-
философиялық толғаулары күйінде, бірқатар тұстарда ғибратты оқиғалар баяны
ретінде беріліп отырады. Ақынның сондай-ақ жеке қолтаңбасын танытатын
рухани кемелдену жолын сипаттаған ғұмырнамалық хикметтері де, дәстүрлі діни
поэзия үлгісімен жазылған Аллаға мінәжат пен Мұхаммед пайғамбарға және оның
шаһриярларына мадақ жырлары бар. Сырт қарағанда әртүрлі көлем мен
тақырыптағы үзік-үзік туындылардан құралғандай әсер қалдыратын Йасауи
хикметтерінің ішкі тінінде үзілмес бірлік бар. Оқиғалы немесе оқиғасыз,
дәстүрлі немесе тың үлгіде жазылған барлық хикметтерді тұтастырып тұратын
біртұтас мазмұн, ортақ идея, талғаулы көркемдік құралдар, біршама
тұрақтанған қалып-үлгі орныққан. Өз шығармаларын хикмет атауымен
біріктірген ақын осы ерекшеліктерді ескерген болса керек.
Әдебиеттанушы А.Шарипов хикмет ұғымы аясында ғазал, қыта, мадақ,
мінәжат, муназара, мураббағ сынды бірнеше жанрлық түр мен өлеңдік
қалыптардың көрініс тапқанын айтады, оларға біршама түсінік беріп өтеді
[13, 229-234-бб.]. Йасауи шығармашылығы арқылы толыққанды сипат алған
хикмет жанры – аса күрделі симбиоз жанры. Оның қалыптасуы мен қабылдануын
жеңілдеткен басты себеп – аталмыш жанр алғышарттарының түркі поэзиясында
ежелден бар болуы. Төл әдебиетімізде түбірімен жат жанр ешбір жағдайда
берік орнығып, терең тамырласып кете алмасы анық.
1. Араб-парсы поэзиясындағы жанрлық түр ретіндегі хикметін нақыл
сөздерден, даналық тұжырымдардан бастау алатыны жоғарыда айтылды. Мұндай
ерекшеліктің көне түркі поэзиясына да етене құбылыс екендігі Орхон-Енисей
жазба ескерткіштеріндегі, Қорқыт жырларындағы, Қашғари сөздігі мен
Баласағұн дастанындағы аста-төк нақыл сөздерден-ақ аңғарылады. Дені
моральдық-этикалық, философиялық тұжырымдардан тұратынтерең тамырлы өсиет-
нақылдарға діни-исламдық реңк, сопылық мазмұн, уағыздық сипат дарытуы
Йасауидің жанрлық түрдің қызмет аясын күрделендіруі ғана емес, Шығыс
поэзиясындағы дербес дәстүрі бар насихат жанрымен синтездеуі болып
табылады:
Сүннәт ерміш кафир болса берма азар,
Көңлі қаттығ діл азардан Хұда безар. [2, 22-б.].
Йасауи туындыларының ең басты ерекшелігі де оның тұтасымен хикметте –
тағылымға, ғибратқа, даналыққа, құдіретті сырға толы мазмұнға құрылуында.
Араб қасидасы құрамындағы хикмет аталатын нақыл сөздер сол шығарма
мазмұнынан қорытылатын даналық тұжырым ретінде тар мағынаны ғана қамтыса,
Йасауи тұтастандырып, кемелдік тұғырына көтерген хикмет жанры түркілік төл
әдебиетімізбен тереңнен тамырласқан, араб-парсы классикалық әдебиетінің
үздік жетістіктерін талғап сіңірген, табиғаты ерек хикмет-сопылық ілімін
үздік әдеби әдістер арқылы өлең тілімен өрнектеген күрделі де кең өрісті
жанр болып табылады. Белгілі ғалым А.Шариповтың орынды түйіндегеніндей,
классикалық түркі тілді поэзияның барлық дерлік негізгі жанрлары Йасауи
шығармашылығы арқылы туындап, әрі қарай дамыды [13, 234-б.]. Хикмет
ұғымының халықтық қолданыстағы аясының аса кең болуы да оның жанрлық
ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Тартысты, таңғажайып оқиғалы, тылсым
сырлы жайттарды хикметті, хикметі бар деп атау халық арасында жиі
кездеседі. Осы тектес мазмұндағы кейбір хикаялар да хикмет, хикметнама
аталған Хазірет-и Зұлқарнайынның хикметі, Хикмет Нығметтің қиссасы)
Демек, Йасауи хикметтері тудырған ассоциация ел санасында Тәңірлік
тағылым, тылсым даналық, құдіретті сыр, ғибратты тартыс ұғымдарымен
баламаланған. Мұның өзі сопы ақын хикметтерінің көп қабатты, астарлы мән-
мазмұнын қабылдаушы көпшіліктің терең түйсіне білгенін аңғартады.
2. Хикмет жанры аясына Йасауи кіріктірген екінші бір шығыстық жанр
мінәжат болып табылады. Түркі әдебиетіне мінәжат Қожа Ахмет Йасауимен
келді дей отырып, әдебиет зерттеушісі, ғалым И.Жеменей парсы әдебиетінде
мінәжат сөзінің бес мағынасы бар екендігін көрсетеді: 1. Біреумен сырласу,
сыбырласу. 2. Алламен сырласу. 3. Біреудің ішкі ойын ұғыну. 4. Сырласу.
5.Алладан тілеу [14.]. Йасауи мінәжаты негізінен Аллаға жалбарыну, одан
тілек тілеу, баз бір тұстарда Алламен сырласу сарынында жазылған. Мінәжат
атауымен берілген Йасауидің жеке хикметі мазмұн тұрғысынан да, пішіні
(аруздық) жөнінен де араб-парсылық қалыбын көбірек сақтаған. Ақынның
бірқатар хикметтерінің құрамында келетін Аллаға жалбарыну мәніндегі
шумақтарды да өз кезегінде мінәжаттар ретінде қабылдауға болады:
Иә, Иләһи, хамдың бірлә хикмет айттым,
Заты ұлық хожам, сығнып келдім сәңа.
Тәуба қылыб күнәһымдын қорқыб қайтдым,
Заты ұлық хожам, сығныб келдім сәңа. [2, 15-б.].
Мұндай мінажат үлгілері дәстүрлі буындық өлшемдермен жазылып, түркілік
табиғи сипатқа ие болған. Кез келген ұлт әдебиетіндегі секілді жалбарыну
мәндітіркестер, шумақтар мен арнаулар төл әдебиетімізге де жат емес.
Көнеден жеткен ауыз әдебиеті үлгілері, әсіресе эпостық жырлар мінәжатсыз
келмейді десек, қателеспейміз. Фольклордағы полистадиялық құбылысына
негіздеп, исламдық реңктегі мінәжат жырларын кейіннен қосылған деп
қарастырғанның өзінде оларда Диуани хикметпен өзара әсерлесу құбылысы бар
екенін жоққа шығару мүмкін емес. Зерттеуші А.Ахметбек Йасауидің Мінәжатын
хикметтердің алғы сөзі әрі бір тақырып айналасына құрылған нақыл сөздердің
жиынтығы ретінде бағалайды. [15, 85-б.]. Йасауи хикметтері арқылы
қалыптасқан мінәжат жанры бертінгі түркі әдебиетінде қастерлі дәстүр
ретінде орнықты. Мұның мысалын ауыз әдебиетінен де, жазба әдебиеттен де
көптеп кездестіруге болады.
3. Мадақ үлгісіндегі хикметтер – Йасауи туындыларында қамтылған және
бір жанрлық түрдің көрсеткіші. Пайда болу кезеңі жөнінен исламға дейінгі
араб поэзиясында қалыптасқан (мадх) жанры мен көне түркі жазба
ескерткіштерінде көрініс беретін мадақ жырлары дәуірлес деуге болады. Араб
мадхы қасиданың негізгі бөлігі ретінде танылып, жеке тұлғаларды дәріптеуге
құрылған. Кей тұста жоқтау жырлары (марсийа) да дүниеден өткен адамның ізгі
қасиеттерін дәріптей отырып, мадхпен астасады. Араб-парсы поэтикасында
панегирикалық жанрлар қатарына марсийаның да жатқызылуы сондықтан. Мадх –
барлық дәуірлердегі сарай поэзиясының негізгі жанры болып табылады.
Исламның таралу дәуірінен бастап Мұхаммед пайғамбарға, оның әулеті мен
сахабаларына арналған мадхтар көптеп жазылды. Пайғамбарға арнналған мадхтар
нағыт аталып, жеке жанрды құраған. Төл әдебиетіміздегі Күлтегін жазбалары
да түркінің даңқты қағанының жорық жолдарын, ерлік күресін баяндай отырып,
оған жазылған мадақ әрі жоқтау болып есептелінеді. Тоныкөк жазуы –
қағанаттың тасқа басылған тарихы, қаһарман ерлерге арналған мадақ жыры.
Тәңірлік таным тұсындағы туынды – көне түркі жазба ескерткіштерінде сондай-
ақ Жаратушыны ұлықтау, мадақ ету сарыны да айқын. Фольклордың ірі және
шағын жанрларында мадақ Аллаға да, адамға да, жанды-жансыз бен тылсым күш
иелеріне де қатысты қолданылады. Йасауиге дейінгі түркі жазба әдебиетінде
мадақ бәйіттер Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанында кездеседі.
Йасауидің мадақ хикметтері Мұхаммед пайғамбарға және төрт шадиярға, тарихат
жолындағы дәруіштерге, ғаріптер мен ғашықтарға арналған. Араб поэзиясындағы
мадх әдетте моноримдік ұйқасқа негізделеді. Йасауи мадағының ұйқасы мен
құрылымдық сипаты әр алуан. Парсы изафеттерінің молдығымен ерекшеленетін
[2, 45-б.] ұйқас түзуші компоненттері де осы құрылымға негізделген 23-
хикмет аа ба ва га үлгісіндегі ғазал ұйқасымен жазылған. 24-хикмет [2, 46-
б.] 14-буынды қостармақтар түрінде хатқа түскенімен, бунақ ырғағының
түраұтылығы мен ішкі ұйқасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Қожа Ахмет Йасауидің Диуани хикмет шығармасының құрылысы ... 8
2. Хикметтердегі әділет пен зұлымдықты сипаттау
көрінісі ... ... ... ... ... ...30
3. Диуани хикмет шығармасының
көркемдігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысында Қожа Ахмет Йасауи және
оның Диуани хикмет атты еңбегі еліміз егемендік алғаннан кейін ғана сөз
етуге мүмкіндік туғаны, бұл бағыттағы атқарылған жұмыстар, проблемалық
мәселелер қоса қарастырылады, оған дәлел мынау: Кеңес өкіметі тұсында жалпы
дінге, оны насихаттағандарға аяусыз соққы берілді. Мәселен, Қазақ Кеңес
Энциклопедиясында А.Йасауи жөнінде: Діншіл, рухани ғұлама – ислам дініне
жетік, кертартпалығы үстем ой-пікірдегі адам, діни медреседегі рухани
мансап иесі. Олар ертеден-ақ ғылым негіздерін бұрмалап, Диуани хикмет
тәрізді санаға қонымсыз шығармалар жазып, уағыз-насихат жүргізумен
шұғылданды, – деп жазылған [1, 613-б.]. Сондықтан бұл тақырыпқа қатысты
мәселелер тұтастай зерттелінеді.
Дүниежүзілік әдебиет тарихының қазына қорын молайтқан таңдаулы
туындылардың елеулі бөлігі сопылық әдебиет өкілдерінің қаламына тиесілі.
Сопылық таным белгілері адамзат қоғамының алғашқы дәуірінен бастап
байқалып, бірқатар өркениеттер тарихында өзіндік із қалдырған. Бұл
құбылыстың ішкі-сыртқы ерекшеліктері айқындалып, бірегей жүйелі үлгісі
қалыптасқан кезеңі б.д. VIII-IX ғасырларына сәйкес келеді. Сопылық ілім
теориялық тұрғыдан толық қалыптасқанға дейін-ақ оның мән-мазмұны ауызша
және жазбаша әдеби шығармаларда көрініс тауып отырды. Бертінде бұл үрдіс
барынша жетілдіріліп, сопылық әдебиеттің өзіне тән заңдылықтары қалыптасты.
Болмысты қабылдау мен түсінудің иррационалдық жолын ұстанған сопылар
тудырған әдебиеттің өзіндік идеялық бағыты, дара көркемдік әлемі,
қалыптасқан бейнелілік жүйесі, талғаулы эстетикалық құндылықтары болды.
Аталмыш әдебиет тарихындағы бірегей ақындық мектептер араб-парсы және түркі
сопылығына тән. Ал түркі сопылық поэзиясының көшбасшысы Түркістан пірі,
Әулиелердің сұлтаны деген аттармен мәшһүр болған Қожа Ахмет Йасауи
болатын.
Қожа Ахмет Йасауи жөнінде сөз қозғағанда сол ірі тұлғамен байланысты,
оны қоса есептегенде төрт тарихи дүние қабаттаса еске түседі. Олар:
кемеңгер бабаның өзі, атақты Түркістан қаласы, Диуани хикмет кітабы және
Қожа Ахмет Йасауи кешені. Соған сәйкес бір жерден нұр шашқан осы төрт киені
бір-бірінен бөлмей қатар зерттеу қажет.
Ақынның дүниеге келген мерзімі туралы нақты дерек жоқ.
Ортағасырлық жазбаларда Қ.А.Йасауидің хижраның 562 жылы
(б.ж.с. бойынша 1166 жылмен сәйкес) дүниеден өткені айтылады.
Осы дерекке және хикметтердегі мәліметтерге сүйене отырып,
ақынды 63 жыл өмір сүрген деп санайтын зерттеушілер
оның туған жылын 1103 жылмен
шендестірсе, 73 жыл жасаған деп есептейтіндер бұл мерзімді 1093-94
жылдармен белгілейді. Сопы ақын 125 жыл өмір сүрген деген болжамға ден
қойған ғалымдар оны 1040 жылдары туылған деп есептейді. Ежелгі Сайрам
(Исииджаб) қаласында дүниеге келген Йасауи рухани тәрбиенің алғашқы
сабақтарын өз әкесі Ибрахим шайхтан алады. Әкесі дүниеден өткен соң,
Арыстан бабтан аманат-ілімді қабылдаған болашақ Түркістан пірі біршама
уакыт Йасы (Түркістан) қаласын мекен етеді. Есейе келе ілім іздеп, өз
хикметтерінде айтылғандай, Хорасан, Шам, Ираққа сапар шеккен.
Йасауидің өмір жолын бірқатар деректер Бұхаралық атақты сопы Жүсіп
Хамаданимен байланыстырады. Өз дәуірінің көрнекті ғұламаларымен, мәшһүр
сопыларымен сұхбаттас болған, сопылық тәжірибесін жетілдіріп, рухани
кемелдену сатыларын өткерген ақын толысқан шақта Йасыға оралады. Сонда
тұрақтап, тариқат ілімін таратады, өзінің ғибратты хикметтерімен мәшһүр
болады. Өмірін Алла жолына арнаған, сансыз көп шәкірт тәрбиелеп, рухани
кемелдікке жсткізген Йасауи 63 жасқа келгенде Мұстафаға матам аза тұтып
жер астындағы құлшылық мекеніне – қылуетке түседі. Сопы ақын өмірінің неше
жылға созылғаны бәймәлім, бұл жайында тек аңыздарда келтірілегін Йасауидің
өзі айтты делінген: Жер бетінде неше жыл өмір сүрсем, жер астында да сонша
жыл өмір сүремін деген сөзі мен Жүз жиырма беске кірдім, біле алмадым
деген хикмет жолдары ғана сақталған [2, 50 б.].
Ұлт әдебиетіне Диуани хикмет сынды өміршең мұра қалдырған Йасауи өз
есімімен аталған түркі сопылық тариқатының (йасауийа) негізін салуымен де
танымал. Сопылық ілімді насихаттап, Жаратушыға деген махаббатты арқау еткен
ақын хикметтері өз кезегінде көркем әдебиет туындысына қойылатын негізгі
талаптарға сай көлемді де кең өрісті поэзиялық шығарма болып табылады.
Диуани хикмет арқылы автор түркі әдебиетіндегі көп өлшемді, күрделі
симбиоз жанр – хикмет жанрының іргетасын қалады. Ғасырлар бойы жалғасын
тапқан аталмыш жанрда көптеген әдеби туындылар дүниеге келді. Йасауидің
поэтикалық мектебінен нәр алған ақындар негізінен хикмет дәстүрін
жалғасгырып, осы жанрда жырлаған. Орта Азиядағы кеңінен танымал әдеби
мектеп – Қожа Ахмет Йасауидің ақындық мектебі болды.
Түркі топырағындағы бай әдеби дәстүрден бастау алған Йасауидің Диуани
хикметінде алғашқы кезекте төл поэзиямыздың көркемдік және құрылымдық
ерекшеліктері дамытылды. Рухани ізденіс барысында араб және парсы
сопылығының көрнекті өкілдерімен сұхбаттас болған ақын аталмыш халықтардағы
сопылық поэзияны да терең игерген. Дарынды әрі білікті шайыр хикметтерінде
ол таныс болған әрбір шығармашылық құбылыс сана сүзгісінен өткізіліп,
кемелдендірілген түрде көрініс тауып отырды. Осындай кең қарымдылыққа ие
Йасауи поэзиясы түркі халықтары әдебиетіндегі көптеген үдерістерге негіз
болған. Танымдық, тәрбиелік, көркемдік эстетикалық және идеологиялық рол
атқаратын Йасауидің заманалармен замандас хикметтері – өз кезеңі үшін де,
кейінгі дәуір аудиториясы үшін де тағылымдық мәні зор туынды. Имандылықты,
рухани құндылықтарды ұстын еткен түркі дүниесіне ортақ шайырлар мен қазақ
ақын-жыраулары поэзиясының көркемдік-құрылымдық бітімінен Йасауи
туындыларының айқын әсері байқалады. Шортанбай ақын жырларындағы діни
сарындар мен ақырзаман тақырыбы туралы айта келіп, жазушы, әдебиет
зертгеушісі М.Әуезов: Осының Орта Азия мен жалпы Россия мұсылмандары
арасындағы түп-тегі Қожа Ахмет Яссауидің Диуани хикмәтіне барады...
Яссави, Шортанбайлардың түн сарыны кейде сол тәркі дүние нанымына
ауысады. Осы жағдайларды көп таратпаса да аша сөйлеу керек [3, 191-192-б.]
деп, сопы ақын туындысының мән-маңызын, оны зерттеудің өзектілігін атап
көрсеткен болатын.
Заман ауысқан сайын әдеби мұраларға деген бағалау жүйесі өзгеріп,
зерттеу әдістемесі жетілдіріліп отыратыны белгілі. Кеңестік кезеңде
біржақты бағаланған сопылық әдебиет тақырыбын зерттеп-зерделеуде
тәуелсіздіктен кейінгі кезеңде біршама ілгерілеулер бар. Дегенмен Кожа
Ахмет Йасауидің поэзиялық мұрасы негізінен діни-философиялық мазмұны
тұрғысынан ғана қарастырылып, оның әдебиет туындысы ретіндегі
ерекшеліктеріне жеткілікті назар аударылмай келеді. Йасауи шығармашылығына
қатысты бүгінге дейін жасалған басты зерттеулерді талдау барысында автордың
ақындық әлемінің тұтастықта қаралмағандығы, хикметтердің бейнелілік жүйесі,
көркемдік-құрылымдық ерекшеліктері, хикмет жанрының секілді келелі
мәселелердің толыққанды зерттеу нысанына айналдырылмағандығы, зерттеу
әдістерінің жүйеленбегендігі, әлем әдебиетіндегі йасауитануға қатысты
ізденістер тәжірибесінен отандық авторлардың мәліметі аздығы аңғарылады.
Мұның барлығы Йасауи поэзиясын жүйелі түрде зерттеудің әлі де өзекті болып
отырғанын айғақтайды. Әдеби тұрғыдан лайықты бағасын ала қоймаған Йасауидің
ақындық мұрасы төл әдебиеттануымыздың қазіргі даму деңгейіне сай
талаптармен тереңдете карастыруды қажет етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғасырлар бойы Иасауи мәдениеті өзіндік
сипатпен тарихымыздың әрбір белесінің қажеттілігі мен сұранысына қарай
тұжырымдалып, түсіндіріліп, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келеді. Кеңестік
идеология Ахмет Иасауи сияқты тұлғалардың аты түгіл, оның атымен байланысты
тариқатын да зерттеуге құлықты болмады. Кеңестік жүйе кезінде кейбір
жалпылама этнографиялық зерттеулер болғанымен бұл дүниелер сол идеологияға
қызмет ететін аналитикалық тар шеңберден әріге аса алмады. Кеңестік кезеңде
А. Фитраттан, К. Тәжіковаға дейінгі уақыт ішінде Иасауи дүниетанымы сол
дәуірдің идеологиясы шеңберінде қарастырыды.
Иасауи туралы ғылыми негіздегі алғашқы зерттеу түрік ғалымы Ф. Көпрүлү
тарапынан жасалды. М.Ф.Көпрүлүнің Түрік әдебиетіндегі алғашқы сопылар
атты еңбегі өз дәуірінде теңдесі жоқ зерттеу болғаны анық. Дегенмен бүгін
бұл еңбектің методологиялық тұрғыдан ескіргендігін былай қойғанда,
қолданған дереккөздері тұрғысынан да ескірді. Қазіргі уақытта ғылымға деген
көзқарас та өзгерді. Жалпы бүгінге дейін Иасауиді жан-жақты зерттеулер
жүргізу ісі О. Түрер, З.В. Тоған, А. Ожак, М. Қара, К. Ераслан сияқты
түрік ғалымдарының еншісінде болып келді.
Түркілік мәдениет пен діл табиғатын игеру барысында Батыстық ғалымдар
Т. Зарконье, А. Бодроглигетти, А.-М. Шиммел, А.Беннигсон, Дж.С. Тримингэм,
А. Мец, Д. Де-Уис және т.б. тарапынан Иасауи іліміне деген қызығушылық
айрықша болды.
А.Н.Самойлович Иасауидің ақындығын, Е.Э.Бертельс оның сопылық
әдебиеттегі орнын, В.В.Бартольд, И.Гольдциер, С.Малов және т.б. орыс
ориеталистері Иасауи мұрасы мен мәдениетін, А.И.Пылов әдебиеттегі орнын
зерттеуге ат салысты. А.К.Боровков, Э.Наджип сияқты түркологтар Диуани
хикмет мәтінінің тілінің мәнін зерттеді. Отандық ғалымдардан Иасауитану
және тіл мәселесі бойынша зерттеулер Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова,
К.Х.Абдрахманованы сияқты тілші ғалымдарымыз арқылы өз жалғасын табуда.
Отандық абайтанушы-ғалым М. Мырзахметұлы, Х.Ж.Сүйіншәлиев,
Ә.Қоңыратбаевтың, Н.Келімбетов, Р.Бердібаев, А.Қыраубаева, Ә.Дербісәлиев,
М.Шафиғов, С.Дәуітов, А.Ахметбеков сияқты әдебиетшілер иасауитануға үлес
қосып келеді.
Иасауитану және тарих мәселесі өзекті тақырып. Бұл тақырып туралы
зерттеулердің қатары біршама молайып келеді. Н.Нұртазинаның да Иасауи
мұрасының тарихи, танымдық мәнін төл категориялық ұғымдарын сақтай отырып,
бүгінгі күн талабы тұрғысынан үйлестіру жолындағы ұсыныстары өзіндік
құндылығымен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының болжамы. Қ.А.Йасауидің Диуани хикмет шығармасының
құрылымы мен көркемдік ерекшеліктері жаңаша талданып, сараланды. Бұл
зерттеу алдағы ғылыми ізденістерге негіз болмақ.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Қожа Ахмет Йасауи
хикметтерінің маңызы мен көркемдік ерекшеліктерін айқындау мақсатында
төмендегідей міндеттерді алға қойдық:
- Қожа Ахмет Йасауи өмір сүрген дәуір ерекшелігін, сол заманның оған
ықпалын анықтау;
- Қожа Ахмет Йасауи поэзиясының құрылымдық, жанрлық ерекшеліктерін
талдап, жүйелеу;
- Ақын хикметтерінін жанрлық бітім-болмысын, ерекшеліктерін талдап-
таразылау, хикмет жанрының шығу төркінін айқындау,
- Көне және ежелгі түркі әдебиеті мен Йасауи поэзиясының
сабақтастықтарын, ортақ сипаттарын, хикмет дәстүрімен жырлаған
ақындар шығармашылығындағы Йасауи поэзиясымен үндестіктерді анықтау;
- Ақын шығармаларындағы әділдік пен зұлымдық көрінісін айқындау;
- Диуани хикметтегі көркемдік-бейнелеу құралдарына талдау жасау;
- Қожа Ахмет Иасауи жасаған ілімнің маңызын саралау.
Зерттеу жұмысына тірек нұсқа ретінде Диуани хикметтің Алматы (2002)
басылымдарындағы транскрипциялар, басылым бетінде жарық көрген зерттеу
еңбектер негізге алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу
жұмысының нәтижесінде алынған тұжырымдар жоғары оқу орнының Қазақ
әдебиетінің тарихы саласы бойынша арнаулы курс, арнайы семинар
сабақтарында пайдалануға болады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қожа Ахмет Иасауидің Диуани хикмет шығармасының
құрылысы
Қазақтар арасында Иасауи хикметтері жазбаша да, ауызша да тарады.
Әрине, бұл ортада соңғысы басымдық танытты. Яғни, хикметтер қазақ
фольклорымен бір рәуіште өмір сүріп, оған жан-жақты ықпал етті. Осылайша
Қожа Ахмет Иасауидің Диуани хикметі тікелей де, фольклорлық туындыларға
тигізген әсері арқылы да ұлттық дүниетанымымыздың қалыптасуында үлкен рол
атқарды. Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың Егер қазақтардың рухани тарихы
жазыла қалса, Қожа Ахмет Иасауидің хикметтері (Даналық сөздері) оның бір
бөлігі болып кіруге тиіс, - деген пікірінің жайдан-жай айтылмағаны анық.
Хикметтердің халық арасында ауызша түрде кең тарағандығы оның әуел
баста фольклорлық дәстүрлерді есепке алып жазылу себебінен екені күмән
туғызбайды. Бұл, ең алдымен, хикметтердің өлең құрылысынан көрінетіні аян.
Далалық ауызша поэзияда көп қолданылатын 7-8 және 12 буынды өлең үлгісінің
басты орында қолданылуы хикметтерді фольклордық пішінге барынша
жақындатады. Иасауидің 12 буынды хикметтері ырғақ мәселесінде қазақтың қара
өлеңімен етене туыс. Ол туыстық, ең алдымен, әдебиет теориясының білгірі
А.Байтұрсынов бунақтың талғамалы орны деп атаған 4 буыннан тұратын
өлең жолының соңғы бунағынан көзге түседі.
11-12 буынды өлеңдегі бунақтың талғамалы орнының 4 буыннан тұруы Қожа
Ахмет Иасауи мен оның шәкірттерінің хикметтерінен өзге сопылар
шығармаларында жоққа тән болуы және қазақ қара өлеңінен өзге түркі
халықтары фольклорында мүлдем аз кездесуі көп сырды аңғартып тұр.
Түркi халықтары жазба әдебиетiнiң бастауында тұрған көрнектi
тұлғалардың бiрi, түркi сопылық поэзиясының негiзiн салушы Қожа Ахмет
Йасауи шығармашылығы тақырып және идеялық мазмұн сабақтастығы тұрғысынан
бiршама зерттеулерге арқау болды. Бұл орайда белгiлi әдебиет зерттеушiлерi
М.Мырзахметов, А.Жақсылықов, С.Дәуiтұлы, М.Жармұхамедұлы, А.Егеубаев
еңбектерiн ерекше атауға болады. Ал аталмыш мәселенiң екiншi қыры –
пiшiндiк тұрғыдағы, яғни өлең құрылысындағы сабақтастық мәселесi әзiрге
түрен тимеген тың күйiнде қалып отыр.
Ортағасырлық түркi поэзиясына араб-парсылық аруз өлшемiнiң елеулi әсер
еткенi белгiлi. Бұл құбылыстың алғашқы айқын мысалы Жүсiп Баласағұнның
аруздың мутақариб үлгiсiнде жазылған Құтты бiлiк дастаны болып
табылады. Ал Махмұт Қашқаридiң Түрiк тiлiнiң сөздiгiндегi поэзиялық
мәтiндердi құрылысы жағынан арузбен байланыстырушылардың пiкiрi айтарлықтай
негiздi еместiгiн, толық дәлелденбегенiн атап айтқан жөн. Йасауи поэзиясына
қатысты бұл мәселе бiршама талас тудырып келдi. Оның басты себебi, Диуани
хикметтегi барлық мәтiндердiң бiр ғана авторға – Йасауиге тиесiлi
еместiгi, хикметтерге мәтiнтанулық талдаулар жасалмағандықтан, авторлық
қолтаңбаны анықтаудың мүмкiн болмай отырғандығы болатын.
Хикметтер құрылысы жайындағы йасауитанудағы алғашқы байсалды талдау,
тиянақты тұжырым иесі – түрік ғалымы М.Ф.Көпрүлү. Иасауи хикметтерінің
денін 7 және 12 буынды өлеңдер құрайтынын, аталмыш түрлердің көне түркілік
ауыз әдебиетінен тамыр тартатынын, сопы ақын хикметтерінен бірыңғай араб-
парсы поэзиясының әсерін іздей берудің жаңсақтық екенін ғалым өз
зерттеулерінде түйіндеп айтқан болатын [3,206].
Хикметтер құрылысына қатысты әдебиет зерттеушісі Х.Сүйіншәлиев:
Өлеңдерінің түріне қарағанда Йасауи өзіне дейінгі араб әдебиетінің
үлгілерін жақсы білген деген пікір қосады [4, 136]. Дегенмен, ғалым бұл
пікіріне дәлел келтірмеген, есесіне, Иасауи шығармаларына ауыз әдебиетінің
ықпалы да тиген. Оның кейбір шығармалары 7-8 буынды және 11-12 буынды қара
өлең формасында жазылған деген тұжырымын мысалдармен толықтырған [5, 137].
Хикметтердің ұйқас ерекшелігі жөнінде сөз қозғаған белгілі иасауитанушы
М.Жармұхамедұлы: Ақын араб, парсы әдебиетінде кең қолданылған ұйқастарды
пайдаланып отырса да соның ішінен біздің қара өлең ұйқасына жақын үлгілерді
әдейі таңдап алған тәрізді деп біледі [6, 15 б.]. Иасауи хикметтеріндегі
кейбір толғаулардың құрылысы да, буындық өлшеуі де өзге түркі халықтарына
қарағанда қазақ өлең-жырларына ұйқас келетіні жөніндегі мөлтек пікір
Қ.Жұбанов, Ж.Жолаев мақалаларында айтылады. Белгілі әдебиет зерттеушілері
Ә.Қоңыратбаев, Н.Келімбетов, т.б. ғалымдардың хикметтер құрылысына қатысты
пікірлері де аталмыш тұжырымдар аясында шектеледі. Иасауи хикметтерінің
құрылысына қатысты соңғы жылдардағы байыпты зерттеулердің бірі А.Ахметбек
қаламына тиесілі. Зерттеуші зікір қызметін атқару мақсатында туындаған,
белгілі бір әуенге бағынған Йасауи хикметтері бунақтың бірқалыптылығын
қажетсінгендіктен, Йасауи түркі өлеңдерінің он бір буынына бір буын қосып,
әр бунақтың төрт буынды болуын жасаған деп біледі [7, 91]. Араб өлеңі
құрылысының ерекшеліктерін аша отырып, Иасауидің барлық хикметтерін
бірыңғай аруз өлшеуіне салудың жасандылық екенін А.Ахметбек нақты
мысалдармен дәлелдей білген. Зерттеушінің хикметтердің мазмұны мен пішінін
байланыстыра қарау әрекеті де негізсіз емес. Дегенмен, А.Ахметбектің
түпнұсқа (шартты түрдегі) мәтінмен емес, аудармамен жұмыс жасағандығы
хикмет құрылысы жайлы талдауларының кей тұста дәлдіктен біршама
түпнұсқадағы буын санын сақтап аударуды мақсат етпеген. Мысал келтірер
болсақ, М.Тынышлықұлы аудармасында:
Әр кім қылса тариқаттың дұғасын, (11)
Әуелі шариғатты білмек керек. (11)
Шариғаттың істерін ада қылып, (11)
Одан соңыра бұ дұғаны қылмақ керек, – (12)
деп берілген жолдар түпнұсқада:
Һәр кім қылса тариқатны дағуасыны (12)
Ошал мүмин шариатны білмәк керек (12)
Шариғатны ішлеріні ада қылып, (12)
Андын соңра бу дағуаны қылмақ керек, (12) [2, 118].
түрінде, яғни тұтастай он екі буынды өлшемде келеді. Мұндай шумақтарды он
бір буынды өлшем жөнінде де осыны айтуға болады. Таза күйіндегі сегіз
буынды тармақтардың Иасауи хикметтерінің түпнұсқасындағы кездеспейтіні
мәлім.
Диуани хикметті тілдік тұрғыдан қарастырған көрнекті тілтанушы
Р.Сыздықова өзінің Ясауи хикметтерінің тілі атты іргелі зерттеуінің бір
тараушасын хикметтердің өлең құрылысына арнаған. Әдебиеттанушы ғалымдар
тереңдеп бара алмай жүрген бірқатар маңызды мәселелерді көтерген автор
хикметтердің буындық жүйесіне, ұйқас суретіне, шумақ түрлеріне талдау
жасаған. Тілдік заңдылықтар тұрғысынан жасалған зерттеуде дәстүрлі әдеби
ұғымдар қамтыла бермейді, дегенмен мұның өзі өлең жүйесіне қатысты
мәселелерге таптаурын болмаған, таза, табиғи түсініктермен баға беруге
мүмкіндік туғызған. Хикметтердің бір шумағында ішкі (бір шумақтың алғашқы
үш жолындағы) және желілік (бір шумақты тұтастырып, бір желіге байлап
тұратын төртінші тармақтағы ұйқас) ұйқас түрлерінің кездесетіні, әр
хикметтің алғашқы шумағының ұйқас суреті қалғандарынан өзгеше болатыны,
кейбір хикметтердің желілі ұйқасының тұтас сөйлем-тармақтан құралатыны
жайлы тұжырымдар Р.Сыздықова еңбегінде айтылады [8, 184-б]. Хикметтердегі
ұйқасушы сөздер тұлғасына тұңғыш талдау жасаған ғалым қолданған ішкі
ұйқас ұғымы қалыпты әдеби мәнінен өзгешерек, яғни тармақішілік емес,
шумақішілік ұйқас ретінде қолданылған. Бұл әрбір хикметтегі барлық
шумақтарды тұтастырып және бір ұйқас түрі – желілі ұйқастың болуымен
байланысты туындаған.
Хикметтер құрылысына қатысты ішінара зерттеулер жүргізген жас ғалым
Т.Қыдыр өзінің Қазақ даласында ислами әдебиеттің қалыптасуы атты
диссертация жұмысында Қожа Ахмет Йасауидің ғазал, мәснәуи және мураббағ
үлгілерін қолданғандығын мысалдар арқылы дәлелдеуге тырысады. Хикметтердегі
редифтерді автор шығыс поэзиясында жиі қолданылған үлгі ретінде танытады.
Дегенмен зерттеушінің сопы ақын хикметтерінің түркілік төркінін зерттеп-
зерделеуге тырыспай, оны бірыңғай араб-парсы поэтикасының әсерінен
туындаған шығарма ретінде қарастыруы ғылыми тұрғыдан аса негізді емес.
Диуани хикметті ауызша әдеби дәстүр аясында қарастырған
фольклортанушы Б.Қорғанбек мақаласында шығарманың мәнерлеушілік қызметтегі
көркемдік тәсілдеріне қатысты бірқатар тың идеялар айтылады. Йасауи
хикметтері мен қазақ қара өлеңдеріндегі айрықша ұқсас белгінің табиғилығы
көзге түседі. Ол – 11-12 буынды өлең ырғағындағы соңғы бунақтың 4 буыннан
тұратын түрі дей келіп [9, 109], 7-8 буынды хикметтердің де ауыз
әдебиетімен көркемдік тәсіл, ішінара мазмұн тұрғысынан сабақтастығын
дәлелдеп көрсеткен. Зерттеушінің Йасауи поэзиясына қатысты көркемдік дәстүр
көріністерін шығарманың мазмұнынан емес, пішінінен іздеу қажеттігі, автор
еркінен тыс іске асатын өлең өлшемін таңдауда стихиялықтың басым түсетіні
жайлы тұжырымдары – жаңа ізденістерге қозғау салатын қорытындылар.
Шығармаға жасалынған талдаулардан Йасауи хикметтерінің ХІІ ғасырда
дүниеге келген көлемді жазба туынды ғана емес, ол – түркі сопылық поэзиясы
секілді бірегей әдеби үдерістің бастауында тұрған ерекше шығарма екенін
көрсетеді. Хикметтердің мазмұндық қыры, жанрлық ерекшеліктері ғана емес,
құрылымдық жағы да өзінен кейінгі түркі халықтары поэзиясында кеңінен
дамытылып, терең із қалдырды. Мұның өзі Иасауи қолданған өлеңдік түрдің төл
түркілік негізден тамыр тартуының арқасында ғана мүмкін болды. Осы үдерісті
тереңірек қарастыру көне түркілік өлең құрылысына қатысты мәліметтерді
терең саралауды қажет етеді.
Иасауи хикметтерінде ең жиі қолданылған (шамамен 70%) өлең түрі – 12
буынды, төрт тармақты өлең. Аталмыш түрдің шығу төркіні түркі өлеңін
зерттеуші ғалымдар арасында жиі талас тудырып келеді. Бұл түрді түркі
поэзиясына тән туындық өлшемімен жазылған деушілер де, метрикалық аруз
үлгісінде жазылған деушілер де болды.
Диуани хикметтегі 12 буынды өлеңдер екі түрлі ұйқасқа құрылған: отыз
жол өлең дыбыстық құрамы да, морфологиялық құрылымы да біркелкі -ітәр,
-бүтәр, -әтәр, -өтәр үлгісіндегі ұйқасқа құрылса, 14 жол өлең осындай
ерекшеліктерге ие -тілә, -үлә, -ала, -йұла ұйқасымен келеді. Бір ғана қос
тармақты өлеңнің ұйқасы йай-ай болып құрылған. Аталған құрылымдық
ерекшеліктер Диуандағы 12 буынды өлеңдердің қос тармақты үзік-үзік
әйіттер емес, біртұтас дастанның жекелеген жолдары болуы мүмкін екендігін
аңғартады.
Келтірілген жолдардың қос тармақты жеке бәйіттер емес, біртұтас шумақ
екенін сыртқы үйлесімді пішіні ғана есем, ішкі біртұтас мазмұны да
дәлелдейді. Диуандағы 12 буынды өлеңдердегі 4,6,8 тармақтардан тұратын
бірнеше шумақтар мен түйдектерге топтастыруға болады.
12 буынды Иасауи хикметтерінің 4+4+4 бунақтық жүйемен құрылып, әрбір
бунақ біркелкі төрт буыннан құралады. 4 буынды бунақ кейде тұтас бір
сөзден, кейде бір және үш буынды екі сөздің қосындысынан тұрса, көп
жағдайда екі буынды екі сөзден тұрады. Соңғы әдіспен жасалған өлең
жолдарының әуезділігі жоғары, ырғағы айқын, әуенге салуға бейім болып
келеді. Ұлт әдебиетінің теориялық негізін қалаушы А.Байтұрсыновтың
тұжырымына сүйенсек, бунақ дегеніміз - өлеңді айтқанда сезілетін дауыс
толқынының соқпа-соқпасының арасы [10, 192]. Дауыс соқпасын тиянақтайтын
бунақтың 4 буынды созылмалы, шұбалаңқы бір сөзден гөрі қысқа әрі анық 2
буынды екі сөзден құралуы мәнерлілікті күшейтіп қана қоймайды, бірыңғай
дыбысталатын сөздерді қатар қолдануға, сол арқылы ішкі ұйқас түзуге
мүмкіндік береді.
Аталмыш өлшемге қатысты шешімін таппаған ендігі бір мәселе Йасауи
хикметтерінің өзіне дейінгі ешбір жазба әдебиетте кездеспейтін ерекше ұйқас
үлгісінде жазылғандығы болып отыр. Мұнда хикметтердің буын үлгісіне қарай
ұйқас түрі де өзгеріп отырады. 12 буынды хикметтер үшін Йасауи қолданған
қалып төмендегідей: бірінші тармағы мен үшінші тармағы, екінші тармағы мен
төртінші тармағы үйлесетін алғашқы шумақ әдетте шалыс ұйқасқа құрылып, абаб
пішінінде келеді. Екінші шумақтан бастап хикмет соңына дейін ұйқас әәәб
вввб гггб дддб болып біркелкі құрылады. Сирек жағдайда алғашқы шумақтың
бірінші және үшінші тармақтары ұйқассыз келуі мүмкін.
Йа, Иләхи, хамдың бірлә хикмет айтыб, а
Заты ұлығ хожам, сығынып келдім сәңа. б
Тәуба қылыб, күнәһымдын қорқыб қайттым, а
Заты ұлығ хожам, сығынып келдім сәңа. б
Қырық бірімде ыхлас қылдым йол тапай деп, в
Еранлардын һәр сыр көрсам, мен йапай деп, в
Пірмұған ізін алыб, мен өпә деб, в
Заты ұлығ хожам, сығынып келдім сәңа. б [2, 16].
Келтірілген үзінділерден 12 буынды Йасауи хикметтерінің ұйқас құрылымы
тұрақты болып келетіні аңғарылады.
12 буынды Йасауи хикметтеріндегі тармақ үйлесімінің өзіндік ерекшелігі
бар. Шалыс ұйқас (абаб) немесе кезектес ұйқасқа (абвб) құрылған алғашқы
шумақтың 1-тармағы әдетте келесі тармақта айтылатын ойдың, сипатталатын
әрекеттің, суреттелетін сезімнің кіріспесі іспетті болып келеді. Осыған
орай бірінші және екінші тармақтар мағыналық тұтастық құрап, кейде салалас,
кейде сабақтас құрмалас пішішінде келеді. Мысалы:
Құл хуа Аллмах, субхан Аллах уирд әйләсам,
Бір уа барым, дидарыңды көрермін му?! [2, 65].
12 буынды Йасауи хикметтері бірыңғай төрт тармақты шумақтардан
құралады. Тармақтардың шумақ ішінде орналасуына қандай ерекшеліктер тән
болса, шумақтардың хикмет ішінде орналасуына да сондай ерекшелік тән. Яғни,
хикмет шумақтары орналасу реті арқылы даму үстіндегі ойды, ілгерілеу
үстіндегі әрекетті, түйдектеле келіп тұтасатын сезімдерді суреттейді.
Он екi буынды Йасауи хикметтерiнiң алғашқы шумағының ұйқас бiтiмi өзге
шумақтардан ерекшеленiп тұрады. Бұл шумақ әдетте кезектi (абвб) немесе
шалыс (абаб) ұйқаспен, сирек жағдайда бiрыңғай ұйқаспен (аааа) келедi.
Кейiнгi барлық шумақтар ұйқастың бiр ғана аааб түрiне құрылған.
Ортағасырлық қолжазбалардың графикалық ерекшелiктерiне сәйкес он төрт
буынды жолдар түрiнде хатқа түскенiмен, жетi буынды қос тармақтың қосындысы
екендiгi iшкi ұйқасынан аңғарылатын хикметтерге де ұйқастың осы түрi тән.
Iшкi ұйқас сақталмаған таза он төрт буынды хикметтердiң ұйқас пiшiнi
жөнiнде де осыны айтуға болады. Ал iшкi ұйқасы әлсiздеу жекелеген он төрт
буынды хикметтерде қара өлең ұйқасына (ааба) ауытқу көрiнiстерi байқалады.
Таза күйiндегi қара өлең ұйқасы Йасауи поэзиясында кездеспейдi. Құрылымы
ерекшелеу ендiгi бiр он төрт буынды хикметтi – Мұхаммед пайғамбарға мадақ
жырын (24-хикмет) – жетi буынды төрттiк өлең ретiнде қабылдауға негiз бар.
Хикмет әдiптемеге (редиф) негiзделген аттамалы ұйқасқа құрылған, бiрқатар
тұста табиғи түрде шалыс ұйқас көрiнiс берiп отырады; әрбiр төрттiкте
дерлiк әдепкi ұйқас сақталған. Он бiр буынды хикметтердiң басым бөлiгiнде
ғазал ұйқасы (аа ба ва га) қолданылса, 57-хикмет пен Мiнәжатта мәснәуи
(аа бб вв гг) ұйқасы байқалады. Мұндағы ғазал ұйқасы аттамалы ұйқасқа, ал
мәснәуи үлгiсi егiз ұйқасқа сәйкес келедi. Оларды қазақ тiлiндегi
ұғымдармен емес, араб-парсылық баламаларымен беруiмiз жоғарыда көрсетiлген
себептен – он бiр буынды хикметтердiң аруз өлшемiмен жазылуынан туындап
отыр.
Йасауи хикметтерінде жиі қолданылатын екінші бір өлшем – 7-8 буынды
өлең түрі.
Йасауи хикметтеріндегі 14 буынды тармақтардың 7 буынды екі жолды қосу
арқылы жасалғаны жайлы алғашқы пікірді 1941 жылы өлеңтанушы А.Поцелуевский
айтқан болатын [11, 68]. Академик Ф.Е.Корштың он бір буынды түркі өлеңі 7
буынды өлеңнің басында немесе соңында келетін 4 буынды
бунақтың қайталануы арқылы жасалған деген пікірін дамыта отырып,
хикметтерге қатысты жоғарыдағыдай тұжырым жасаған зерттеуші 7 буынды
өлшемді көне түркі өлеңінің барлық түрлеріне негіз болған деп санайды.
Йасауи хикметтерінде 7 буынды өлшем қолданылған деп есептейтін
М.Ф.Көпрүлүнің, хикметтердің фольклорлық лирикамен үндесетін халықтық
өлшемде жазылғаны туралы пікір білдірген Е.Бертельстің тұжырымдары Диуани
хикметтегі 14 (7+7) буынды жолдарды негізге ала отырып айтқан.
1920-30 жылдары Хожа Ахмет Яссауи атты көлемді зерттеу жұмысын
жазған Қ.Жұбанов пен Ж.Жолаев еңбектерінде қазақ өлең жырларының буындық
өлшемімен үйлес үлгілер ретінде 11 және 7 буынды хикмет үзінділері мысалға
алынған [12, 27].б
Зерттеушiлердiң бiр бөлiгi сопы ақын хикметтерiнiң түркiлiк буындық
өлшеммен жазылғанын алға тартып, хикметтерде аруздың қолданылуына күмәнмен
қараса, ендiгi бiр тобы таза аруздық үлгiлерге негiзделген туындыларды да
Йасауи қаламына тиесiлi деп тауып, iркiлмей зерттеу нысанына айналдыруда.
Өкiнiштiсi сол, екi пiкiрдi жақтаушылар да өз тұжырымдарын гипотеза күйiнде
қалдырып, ғылыми тұрғыдан жан-жақты дәлелдеуде белсендiлiк танытпай келедi.
Осы тақырыпта жасалған бiрнеше жылдық зерттеулерiмiз бiзге Йасауидiң он екi
буынды хикметтерiнiң толығымен, он төрт (7+7 және таза 14) және он бес
буынды (7+8) хикметтердiң негiзгi бөлiгi буындық өлшеммен жазылғанын,
олардың мерзiмi жөнiнен ертерек жазылған туындылар болуы мүмкiн екенiн, он
бiр буынды хикметтердiң түгелге жуық аруз ықпалымен (таза аруз өлшемiмен
емес – буындық жүйеден қол үзбегендiктiң айқын көрiнiстерi бар)
жазылғандығын тұжырымдауға негiз болып отыр. Он төрт буынды хикметтерден
бiр ғана 32-хикметтен (Қазан, 1904) бiршама жетiлдiрiлген аруздық құрылым
аңғарылады. Ескерте кету керек, аруз өлшемiнiң талаптарынан ауытқымайтын,
жоғары техникалық шеберлiкпен жазылған хикметтердiң сыртқы пiшiнiнен ғана
емес, идеялық-көркемдiк ерекшелiктерiнен де Йасауи қолтаңбасы
аңғарылмайтындықтан, бiз оларды дәлелдi себептермен талдау назарынан тыс
қалдырып отырмыз. Тақырыптан ауытқымау мақсатында өзге мақаланың еншiсi
болып табылатын өлшемге қатысты ойларды осымен тұжырымдап, негiзгi зерттеу
бағытымыз – хикметтердiң ұйқас ерекшелiктерi жайына кеңiрек тоқталмақпыз.
Йасауи қолданысындағы өлшем мен ұйқастың өзiне дейiнгi түркi
поэзиясындағы көрiнiстерiне шолу жасалық. Жетi-сегiз және он екi буынды
өлеңнiң алғашқы қарапайым үлгiлерi көне түркi жазба ескерткiштерiндегi
нақыл сөздерде байқалады. Дегенмен бұл мысалдардан буын санының
сәйкестiгiнен өзге силлабикалық жүйеге тән белгiлердi табу қиын. Ауыз
әдебиетiнде кеңiнен қолданылған жетi-сегiз буынды өлшемнiң iшкi құрылымы
жетiлдiрiлген үлгiлерi Қорқыт ата кiтабында, Қашқари сөздiгiнде
кездеседi. Бунақ ырғағы тұрақты сегiз буынды өлшем Оғызнама жырында екi
тұста қолданылған, ал Қашқари сөздiгiнде ол кеңiнен орын алған. Түркi
поэзиясына ежелден етене он бiр буынды өлшем аталған туындылардың
барлығында да қамтылған. Арузбен жазылған Ж.Баласағұн дастанына да құрылысы
он бiр буынды түркi өлеңiне сәйкес келетiн мутақариб өлшемiнiң таңдап
алынуы, осы тектес ерекшелiктiң Йасауи хикметтерiне де тән болуы
кездейсоқтық емес. Он екi буынды өлшем Қорқыт ата кiтабында көбiне-көп он
бiр буынды өлшеммен аралас қолданылады. Тұрақты он екi буынды өлшем Қашқари
сөздiгiнде елеулi орын алады, зерттеушiлер оларды шартты түрде қостармақ-
бәйiттер үлгiсiнде топтастырған. Құтты бiлiктегi көлемдi екi қасида он
екi буынды өлшемге сәйкес келетiн аруздық қалыптармен жазылса, Йасауиде ол
силлабикалық жүйе туындысы ретiнде көрiнiс тапқан.
Ұйқас мәселесiне келсек, жоғарыдағы секiлдi дәстүр жалғастығының айқын
iздерi мұнда да аңғарылады. Халық ауыз әдебиетiнен бастау алатын егiз,
шалыс және кезектi ұйқастар кейде мақсатты, кейде табиғи түрде сөз болып
отырған жазба жәдiгерлiктердiң барлығында дерлiк қолданылған. Қазақ
әдебиеттануында әлi күнге дейiн дербес атауы қалыптаспаған аааб үлгiсiндегi
ұйқаспен Түркi тiлiнiң сөздiгiнде қамтылған өлеңдердiң 70%-ы жазылған.
Ерекшелiгi сол – сөздiкте бұл ұйқас тек жетi-сегiз буынды өлшемдерде
қолданылған. Мәснәуи ұйқасы Баласағұн дастанына тән, ал Қашқари сөздiгi мен
өзге де бiрқатар туындыларда кездесетiн осы тектес құбылыстар буындық жүйе
заңдылықтарына негiзделгендiктен, егiз ұйқас (жалғаспалы түрде – бiрыңғай
ұйқас) ретiнде танылғаны жөн. Йасауи хикметтерiнде жоққа тән қара өлең
ұйқасының соны сiлемдерi Түркi тiлiнiң сөздiгiнде байқалады. Қостармақ
үлгiсiнде жазылған сөздiктегi он бiр буынды бәйiттердi мазмұндық тұтастығын
ескере отырып, төрттiктерге топтар болсақ, силлабикалық жүйенiң табиғи
туындысы – он бiр буынды қара өлең үлгiсi бой көтередi. Құтты бiлiк
мәснәуилерiнiң арасында ұшырасатын рубаилер де аруздық қалпын сақтағанымен,
буын саны мен ұйқасы жөнiнен қара өлеңге сәйкес келедi. Йасауидiң тiкелей
шәкiртi, хикмет дәстүрiн жалғастыра жырлаушылардың көш басында тұрған
Сүлеймен Бақырғани хикметтерiнде он бiр буынды төрттiктердiң көптеген
үлгiлерi бар, бiрақ бұл туындыларда қара өлең ұйқасы емес, хикметтер үшiн
дәстүрлi аааб ұйқасы қолданылған.
Ғазал ұйқасына келейiк. Арузға негiзделген таза күйiндегi ғазал ұйқасы
Йасауиге дейiнгi жазба әдебиеттiң отандық ғылымға белгiлi ешбiр үлгiсiнде
кездеспейдi. Сопы ақын шығармашылығындағы бұл ұйқастың аруз әсерiн
қабылдаған хикметтерде ғана қолданылуы, олардың метрикалық жүйе
заңдылықтарын толығымен сiңiре қоймауы бұл құбылыстың сол кезеңдегi түркi
поэзиясына таңсық болғанын, Йасауи хикметтерiнiң осы орайдағы алғашқы
тәжiрибе екендiгiн аңғартады. Тарихи даму барысында ұлт әдебиетiнде
ғазалдың тек ұйқас пiшiнi мен жанрлық сипаты ғана сақталып, аруздық iшкi
құрылымы жойылып кеткенi белгiлi. Тұтастай алғанда түркi поэзиясындағы өлең
түрi және жанр ретiндегi ғазалдың бастауында Қожа Ахмет Йасауи хикметтерi
тұр деуге негiз бар. Ал жоғарыда айтылған арузға бейiмделген хикметтердi
Йасауиден қашықтататын көзқарастарға жауабымыз – стильдiк ерекшелiк,
идеялық мазмұн, ақындық қолтаңба жөнiнен ғазал үлгiсiндегi барлық
туындыларды Йасауи шығармашылығынан аластауға әзiрге негiз жоқ. Әдебиет
тарихынан орын алған кез келген құбылыстың бастаушысыз болмайтынын
ескерсек, түркi тiлiне ғашықтық ұғымын алғаш енгiзiп, түркi поэзиясына
Тәңiрлiк махаббат тақырыбын алып келген, төл әдебиетiмiздiң тарихындағы
толық мәнiндегi тұңғыш автопсихологиялық лирикалық кейiпкердi сомдаған,
араб-парсы сопылық поэзиясының мазмұндық-пiшiндiк ерекшелiктерiмен етене
таныс дарынды ақын Қожа Ахмет Йасауидiң сан сала сезiмдер толғауы, махаббат
машақаттарының өнербаяны, араб-парсы поэзиясының тел жанры және төлтума
өлең түрi – ғазалды түркi әдебиетiне орнықтыруы заңды әрi мерейлi құбылыс
дер едiк.
Йасауи хикметтерiнде 7-8 буынды өлшемнiң бiршама қолданылғаны белгiлi,
хикмет дәстүрiнде жырлаған авторлар осы түрдiң сегiз буындық үлгiсiн сәттi
дамытқан. Бiр ғана Бақырған кiтабында Сүлеймен Бақырғани хикметтерiмен
қатар орын алып келген Шамси Аси, Құл Шәриф хикметтерi, авторы
көрсетiлмеген басқа да бiрқатар өлеңдер сегiз буынмен жазылған. Сондай-ақ
аталған авторлардың ежелгi түркi әдебиетiндегi сегiз буынды өлшемнiң өзге
де үлгiлерiнен хабардар болғаны сөзсiз. Бақырған кiтабы, Ақырзаман
кiтабы (С.Бақырғани), Жүсiп-Зылихамен (хикмет дәстүрiнен тыс
туындылардың iшiнде тұтастай он екi буынды өлшеммен жазылған Құл Ғалидың
бiрден-бiр шығармасы) Абайдың да таныс болғанына, үлгi тұтқанына меңзей
отырып, зерттеушi Қ.Жұмалиев оларды шағатай әдебиетiне телидi. Бұл сол
кезеңнен бүгiнге дейiн жалғасып келе жатқан жаңсақ түсiнiктiң көрiнiсi.
Монғол шапқыншылығы нәтижесiнде Шағатай ұлысының құрылуы ХIII ғасырдың орта
тұсында жүзеге асқаны, аты өзгерген аймақтағы тiл мен әдебиеттiң байырғы
дәстүрлерiнен бiр күнде ажырап қалмайтыны, сiңiсу құбылыстары жүрiп, жаңа
бiртұтас мәдени кеңiстiктiң қалыптасуы үшiн кемiнде ғасырға жуық уақыт
қажет екендiгi белгiлi. Ал қалыптасқан мәдени дәстүрлердiң қарқын алып,
өзге өлкелерге ықпалын жүргiзетiндей дәрежеге жетуi де белгiлi бiр тарихи
мерзiмдi қажет етедi. Көрнектi түркiтанушы С.Е.Маловтың ХI-ХIV ғасырларды
түркi әдеби тiлiнiң өтпелi кезеңi ретiнде сипаттауы кездейсоқтық емес.
Атақты араб филологы аз-Замахшари өзiнiң Муқаддимат әл-адаб атты
еңбегiнде ХI-ХIV ғасырларда Орта Азияда оғыз-түркiмен әдеби дәстүрiнiң
басты роль атқарғанын тұжырымдауға мүмкiндiк беретiн мәлiметтер келтiредi.
Қашқадария, Зарафшан, Ферғана өңiрлерiнде туындаған шағатай әдеби тiлiнiң
тарихын белгiлi әдебиет зерттеушiлерi В.В.Радлов, А.Н.Самойлович,
П.М.Мелиоранский, А.К.Боровковтар ХV ғасырдан бастайды. Айтылғандардан
шығатын қорытынды: шағатай әдебиетi деген ұғымның мерзiмдiк тұрғыдан да,
территориялық жағынан да жоғарыда сөз етiлген әдеби жәдiгерлiктерге қатысы
жоқ. Тiлтанушы ғалым Т.Қордабаев шағатай тiлi деген атаудың оғыз тiлi
ұғымының орнына бертiнде қолданыла бастағанын айтады. Бұл ұғымның да шартты
әрi сәтсiз қолданыс екендiгi даусыз.
Қашқари сөздiгiндегi өлеңдер мен жыраулық поэзия арасын байланыстыратын
ең басты басқыш, ұлттық өлең жүйесi дамуының маңызды кезеңiн бейнелейтiн
Қожа Ахмет Йасауи шығармашылығы бүгiнге дейiн осы байланыс тұрғысынан
қарастырылмай келедi. Йасауиге дейiнгi және одан кейiнгi түркi әдебиетiнiң
ғылымға белгiлi авторлық туындылары бiр немесе екi өлшемге ғана
негiзделген. Халық ауыз әдебиетiндегi өлең өлшемдерiн кеңiнен қамтып,
түрлендiре қолдану, жазба әдебиетiнде берiк орнықтыру – Йасауи поэзиясы
атқарған тарихи қызмет. Сопы ақын негiзiн қалаған хикмет дәстүрiн дамытушы
ақындар осы үрдiстi жалғастырып, Йасауи түрлендiрген өлшемдердi, енгiзген
жаңалықтарды дамытып, халық арасына қайта жеткiзiп отырды. Кейiнгi
дәуiрдегi ұлт әдебиетiнiң бiртектi дәстүр аясында дамуының маңызды
тетiктерiнiң бiрi осы үрдiсте жатыр.
Түрiк тiлiнiң сөздiгiнде тек 7-8 буынды өлеңдерде кездесетiн аааб
ұйқасы Йасауи хикметтерiнде он екi буынды өлшемге қолданылады. Осы
өлшемдегi хикметтердiң алғашқы шумағының ұйқасы өзгелерiнен ерекше
құрылатынын жоғарыда атап өттiк. Ұйқас ерекшелiгi әрбiр шумақтың соңғы
тармағының бiркелкi үйлесiп, желiлi ұйқас түзуiне мүмкiндiк бередi. Желiлi
ұйқас – Йасауи поэзиясының өн бойын көктей өтiп жатқан құбылыс, сопы ақын
шығармашылығының басты айқындауышы. Хикметтерде желiлi ұйқас негiзiнен
әдiптеме (редиф) арқылы, сирек жағдайда бiркелкi үйлесетiн сөздер арқылы
жасалады.
Араб-парсы поэзиясында қостармақ-бәйiттерге негiзделетiн өлең
түрлерiнiң бiрiн – ғазал (аа ба ва га), екiншiсiн қасида (аб вб гб дб) деп
дербес түрлерге жiктейдi, оларға белгiлi бiр жанрлық жүк артылады. Қазiргi
қазақ өлеңiндегi аттамалы ұйқасқа мұндай ерекшелiк тән емес, дегенмен
тарихи дәуiрлерде ұлттық әдебиетiмiз бұл үдерiстi де басынан кешiрген
сыңайлы. Йасауи хикметтерiнде ғазал ұйқасы он бiр буынды өлшемде
қолданылғанын жоғарыда айттық.
Йасауи өзінің поэзиялық туындыларын хикметтер деп атаған. Бұл тұста
ақынның жоғарыда айтылған шағын көлемді жанрлық түр ретіндегі хикмет
ұғымын ғана емес, тамыры терең, тағылымы мол хикмет ілімін де назарда
ұстағаны сөзсіз. Көлемі жағынан 5-30 шумақ аралығында болып келетін ақын
хикметтерінің негізгі бөлігі – сопылық сарындағы толғаулар. Басты тақырыбы
– Аллаға ғашықтық. Осы тақырып аясынан туындайтын күнәлі істерге өкініп,
тәубаға келу, шариғат шарттарына берік болып, жан тазалығына, адамдармен,
әлеммен үйлесімділікке ұмтылу, рухани кемелдікке жетудің ауыр да азапты
сатыларын өткеріп, Алламен бір болу, Аллаға еріп жоғалу мақамына көтерілу
секілді мәселелер Йасауи хикметтерінде көбіне-көп сопы ақынның лирикалық-
философиялық толғаулары күйінде, бірқатар тұстарда ғибратты оқиғалар баяны
ретінде беріліп отырады. Ақынның сондай-ақ жеке қолтаңбасын танытатын
рухани кемелдену жолын сипаттаған ғұмырнамалық хикметтері де, дәстүрлі діни
поэзия үлгісімен жазылған Аллаға мінәжат пен Мұхаммед пайғамбарға және оның
шаһриярларына мадақ жырлары бар. Сырт қарағанда әртүрлі көлем мен
тақырыптағы үзік-үзік туындылардан құралғандай әсер қалдыратын Йасауи
хикметтерінің ішкі тінінде үзілмес бірлік бар. Оқиғалы немесе оқиғасыз,
дәстүрлі немесе тың үлгіде жазылған барлық хикметтерді тұтастырып тұратын
біртұтас мазмұн, ортақ идея, талғаулы көркемдік құралдар, біршама
тұрақтанған қалып-үлгі орныққан. Өз шығармаларын хикмет атауымен
біріктірген ақын осы ерекшеліктерді ескерген болса керек.
Әдебиеттанушы А.Шарипов хикмет ұғымы аясында ғазал, қыта, мадақ,
мінәжат, муназара, мураббағ сынды бірнеше жанрлық түр мен өлеңдік
қалыптардың көрініс тапқанын айтады, оларға біршама түсінік беріп өтеді
[13, 229-234-бб.]. Йасауи шығармашылығы арқылы толыққанды сипат алған
хикмет жанры – аса күрделі симбиоз жанры. Оның қалыптасуы мен қабылдануын
жеңілдеткен басты себеп – аталмыш жанр алғышарттарының түркі поэзиясында
ежелден бар болуы. Төл әдебиетімізде түбірімен жат жанр ешбір жағдайда
берік орнығып, терең тамырласып кете алмасы анық.
1. Араб-парсы поэзиясындағы жанрлық түр ретіндегі хикметін нақыл
сөздерден, даналық тұжырымдардан бастау алатыны жоғарыда айтылды. Мұндай
ерекшеліктің көне түркі поэзиясына да етене құбылыс екендігі Орхон-Енисей
жазба ескерткіштеріндегі, Қорқыт жырларындағы, Қашғари сөздігі мен
Баласағұн дастанындағы аста-төк нақыл сөздерден-ақ аңғарылады. Дені
моральдық-этикалық, философиялық тұжырымдардан тұратынтерең тамырлы өсиет-
нақылдарға діни-исламдық реңк, сопылық мазмұн, уағыздық сипат дарытуы
Йасауидің жанрлық түрдің қызмет аясын күрделендіруі ғана емес, Шығыс
поэзиясындағы дербес дәстүрі бар насихат жанрымен синтездеуі болып
табылады:
Сүннәт ерміш кафир болса берма азар,
Көңлі қаттығ діл азардан Хұда безар. [2, 22-б.].
Йасауи туындыларының ең басты ерекшелігі де оның тұтасымен хикметте –
тағылымға, ғибратқа, даналыққа, құдіретті сырға толы мазмұнға құрылуында.
Араб қасидасы құрамындағы хикмет аталатын нақыл сөздер сол шығарма
мазмұнынан қорытылатын даналық тұжырым ретінде тар мағынаны ғана қамтыса,
Йасауи тұтастандырып, кемелдік тұғырына көтерген хикмет жанры түркілік төл
әдебиетімізбен тереңнен тамырласқан, араб-парсы классикалық әдебиетінің
үздік жетістіктерін талғап сіңірген, табиғаты ерек хикмет-сопылық ілімін
үздік әдеби әдістер арқылы өлең тілімен өрнектеген күрделі де кең өрісті
жанр болып табылады. Белгілі ғалым А.Шариповтың орынды түйіндегеніндей,
классикалық түркі тілді поэзияның барлық дерлік негізгі жанрлары Йасауи
шығармашылығы арқылы туындап, әрі қарай дамыды [13, 234-б.]. Хикмет
ұғымының халықтық қолданыстағы аясының аса кең болуы да оның жанрлық
ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Тартысты, таңғажайып оқиғалы, тылсым
сырлы жайттарды хикметті, хикметі бар деп атау халық арасында жиі
кездеседі. Осы тектес мазмұндағы кейбір хикаялар да хикмет, хикметнама
аталған Хазірет-и Зұлқарнайынның хикметі, Хикмет Нығметтің қиссасы)
Демек, Йасауи хикметтері тудырған ассоциация ел санасында Тәңірлік
тағылым, тылсым даналық, құдіретті сыр, ғибратты тартыс ұғымдарымен
баламаланған. Мұның өзі сопы ақын хикметтерінің көп қабатты, астарлы мән-
мазмұнын қабылдаушы көпшіліктің терең түйсіне білгенін аңғартады.
2. Хикмет жанры аясына Йасауи кіріктірген екінші бір шығыстық жанр
мінәжат болып табылады. Түркі әдебиетіне мінәжат Қожа Ахмет Йасауимен
келді дей отырып, әдебиет зерттеушісі, ғалым И.Жеменей парсы әдебиетінде
мінәжат сөзінің бес мағынасы бар екендігін көрсетеді: 1. Біреумен сырласу,
сыбырласу. 2. Алламен сырласу. 3. Біреудің ішкі ойын ұғыну. 4. Сырласу.
5.Алладан тілеу [14.]. Йасауи мінәжаты негізінен Аллаға жалбарыну, одан
тілек тілеу, баз бір тұстарда Алламен сырласу сарынында жазылған. Мінәжат
атауымен берілген Йасауидің жеке хикметі мазмұн тұрғысынан да, пішіні
(аруздық) жөнінен де араб-парсылық қалыбын көбірек сақтаған. Ақынның
бірқатар хикметтерінің құрамында келетін Аллаға жалбарыну мәніндегі
шумақтарды да өз кезегінде мінәжаттар ретінде қабылдауға болады:
Иә, Иләһи, хамдың бірлә хикмет айттым,
Заты ұлық хожам, сығнып келдім сәңа.
Тәуба қылыб күнәһымдын қорқыб қайтдым,
Заты ұлық хожам, сығныб келдім сәңа. [2, 15-б.].
Мұндай мінажат үлгілері дәстүрлі буындық өлшемдермен жазылып, түркілік
табиғи сипатқа ие болған. Кез келген ұлт әдебиетіндегі секілді жалбарыну
мәндітіркестер, шумақтар мен арнаулар төл әдебиетімізге де жат емес.
Көнеден жеткен ауыз әдебиеті үлгілері, әсіресе эпостық жырлар мінәжатсыз
келмейді десек, қателеспейміз. Фольклордағы полистадиялық құбылысына
негіздеп, исламдық реңктегі мінәжат жырларын кейіннен қосылған деп
қарастырғанның өзінде оларда Диуани хикметпен өзара әсерлесу құбылысы бар
екенін жоққа шығару мүмкін емес. Зерттеуші А.Ахметбек Йасауидің Мінәжатын
хикметтердің алғы сөзі әрі бір тақырып айналасына құрылған нақыл сөздердің
жиынтығы ретінде бағалайды. [15, 85-б.]. Йасауи хикметтері арқылы
қалыптасқан мінәжат жанры бертінгі түркі әдебиетінде қастерлі дәстүр
ретінде орнықты. Мұның мысалын ауыз әдебиетінен де, жазба әдебиеттен де
көптеп кездестіруге болады.
3. Мадақ үлгісіндегі хикметтер – Йасауи туындыларында қамтылған және
бір жанрлық түрдің көрсеткіші. Пайда болу кезеңі жөнінен исламға дейінгі
араб поэзиясында қалыптасқан (мадх) жанры мен көне түркі жазба
ескерткіштерінде көрініс беретін мадақ жырлары дәуірлес деуге болады. Араб
мадхы қасиданың негізгі бөлігі ретінде танылып, жеке тұлғаларды дәріптеуге
құрылған. Кей тұста жоқтау жырлары (марсийа) да дүниеден өткен адамның ізгі
қасиеттерін дәріптей отырып, мадхпен астасады. Араб-парсы поэтикасында
панегирикалық жанрлар қатарына марсийаның да жатқызылуы сондықтан. Мадх –
барлық дәуірлердегі сарай поэзиясының негізгі жанры болып табылады.
Исламның таралу дәуірінен бастап Мұхаммед пайғамбарға, оның әулеті мен
сахабаларына арналған мадхтар көптеп жазылды. Пайғамбарға арнналған мадхтар
нағыт аталып, жеке жанрды құраған. Төл әдебиетіміздегі Күлтегін жазбалары
да түркінің даңқты қағанының жорық жолдарын, ерлік күресін баяндай отырып,
оған жазылған мадақ әрі жоқтау болып есептелінеді. Тоныкөк жазуы –
қағанаттың тасқа басылған тарихы, қаһарман ерлерге арналған мадақ жыры.
Тәңірлік таным тұсындағы туынды – көне түркі жазба ескерткіштерінде сондай-
ақ Жаратушыны ұлықтау, мадақ ету сарыны да айқын. Фольклордың ірі және
шағын жанрларында мадақ Аллаға да, адамға да, жанды-жансыз бен тылсым күш
иелеріне де қатысты қолданылады. Йасауиге дейінгі түркі жазба әдебиетінде
мадақ бәйіттер Жүсіп Баласағұнның Құтты білік дастанында кездеседі.
Йасауидің мадақ хикметтері Мұхаммед пайғамбарға және төрт шадиярға, тарихат
жолындағы дәруіштерге, ғаріптер мен ғашықтарға арналған. Араб поэзиясындағы
мадх әдетте моноримдік ұйқасқа негізделеді. Йасауи мадағының ұйқасы мен
құрылымдық сипаты әр алуан. Парсы изафеттерінің молдығымен ерекшеленетін
[2, 45-б.] ұйқас түзуші компоненттері де осы құрылымға негізделген 23-
хикмет аа ба ва га үлгісіндегі ғазал ұйқасымен жазылған. 24-хикмет [2, 46-
б.] 14-буынды қостармақтар түрінде хатқа түскенімен, бунақ ырғағының
түраұтылығы мен ішкі ұйқасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz