Сот билігінің тәуелсіздігі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3
1 Билікті бөлісу теориясы және сот билігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Сот билігі және оның билік тармағы ретіндегі мәні ... ... ... 7
1.2 Құқықтық мемлекет құрудағы сот билігінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1.3 Қазақстан Республикасының сот билігінің қалыптасуы ... ... ... ... 34
2 Сот билігі және адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау ... ... ... ..42
2.1 Судьялар жұмысын ұйымдастыру және сот билігінің принциптері..42
2.2 Сот билігінің тәуелсіздігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Адам құқықтары мен еркіндіктерін жүзеге асыруға жасалатын сот
бақылауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .48
3 Сот әділдігінің тиімділігін арттыру және сот қорғауын күшейту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .62
3.1 Сот әділдігіне атқарудың негізгі қағидаттары және оны жүзеге асырудың
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...62
3.2 Азаматтық және қылмыстық сот ісін жүргізу саласында сот билігін
күшейту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .70
3.3 Құқықтық сот жүйесіне реформалауды тереңдету ... ... ... ... ... ... 81
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...93
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .96
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-
ші бабында республиканы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде қалыптастыру мақсаттарының бекітілуі – ең алғашқы
кезеңдерінің бірі деп, күшті, тәуелсіз сот билігін құру міндетін қояды.
Республика стратегиясын 2030 жылға дейін белгіленген Қазақстан халқына
арнаған жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті былай деп аттап
көрсетті: біз нені құрғымыз келеді, таңдаған мақсатымызға жеткізетін
дамуымыздың траекториясы, магистраль қандай болуы тиіс, біз анық білуіміз
және айқын түсінуіміз керек. өзіміздің басым мақсаттарымызды дұрыс анықтау,
тиісті стартегияларды таңдау, осы жолмен жүру кезінде күш-жігеріміз бен
төзімділігімізді көрсету арқылы біз өзімізді құр седелуден, қуатымызды,
уақытымызды және ресурстарымызды бекер жұмсаудан сақтап қаламыз [1,1].
Біздің қоғамымыздың алдына қойылған басым мақсаттарға жету жолында сот
жүйесінің тәуелсіздігін нығайту-қазіргі міндет және бүгінгі күннің жәрулі
қажеттілігі.
Сот билігінің теориялық негіздерін әзірлеу және оларды заңнама мен сот
органдарының қызметінде практика жүзінде іске асыру, тек соңғы кездері ғана
мамандардың назарларын аудара бастады. Билікті бөлісудің конституциялық
қағидаты мен Конституцияда көрсетілген өзге де идеялар тұрғысынан сот
билігі институтының тұтас, көшенді талдауын жүргізу біздің республикамызда
әлі де жеткілікті және жүйелі түрде қолға алынған жоқ. Тіпті мемлекет және
құқық мәселелерінде де сот органдарынада тиісті көңіл бөлудің
жеткіліксіздігі байқалады, бұл көзқарас мемлекеттік тәжірибеде ондаған
жылдар бойы үстемдік құрып келді. Қазақстанда тәуелсіздік жариялауға
байланысты ғана осы проблемаға қызу ықылас білдіріле бастады. Соның
нәтижесінде 1994 жылы қабылданған сот-құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасын орындау болды. Бағдарламаға сәйкес қалыптастырудың мүлде жаңа
тәртібі бойынша біріңғай сот жүйесі құрылды, сот билігі тармағының
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық жаңа актілер
қабылданды, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, қылмыстық, қылмыстық іс
жүргізу, салық және әкімшілік құқық бұзулар туралы кодекстер қабылданды.
Бірақ, қол жеткен табыстармен шектеліп, тоқмейілсуге болмайды, өйткені
өз шешімін күтіп тұрған проблемалар әлі де жеткілікті. Қабылданған заңдар
қаншама жақсы, дұрыс болса да, онда көрсетілген нормалардың құқықтық
қатынастарға түсетін кез келген субъектінің қызметтік қағидатына, жүріс-
тұрысының ережесіне айналуларының әзірше кепілі бола алмай тұр. Құқықтық
нұсқаулардың әрбір адам үшін, әр шенеунік, кәсіпкер, лауазымды адам, басшы
үшін ішкі нанымға, ішкі заңға айналуы қажет. Өздерінің құқықтары бұзылған
жағдайда әр адам сот қорғауына жүгіне алатынын және оның тиімділігіне сенім
арта алатынын ұғынуы және білуі тиіс. Әйтпесе біз ешқандай құқықтық
мемлекет құра да алмаймыз және шынайы демократия жөнінде сөз қозғаудың өзі
де бекер.
Сондықтан да еркін, тиімді және қауіпсіз қоғам құрудың бағдарламасын
мазмұндайтын 2000 жылы Қазақстан халқына арнаған жолдауында мемлекет
басщысы осы өзекті мәселеге ерекше қайта тоқталып кетті. Ол былай атап
көрсетті: мемлекеттік құрлымдардың міндеті тек заңдар белгілеген ережелер
бойынша ойнауға емес, сонымен бірге азаматтардың заңдар бойынша өмір сүруге
үйрену міндеті, өйткені заң-өзара және мемлекет арасындағы шарт болып
табылады [2].
Сот билігінің проблемалары күні бүгінге дейін конститутциялық құқық
ғылымындағы дербес зерттеудің объектісі болған емес. Осы саладағы
еңбектердің көпшілігі оқулық немесе оқу-әдістемелік сипат алады. Әрі
бірқатар авторлардың зерттеулері салыстырмалы-құқықтық тұрғыда, немесе
құқықтық бірнеше саласының тоғысуында жазылған. Бірқатар еңбектерде сот
билігінің тек жекелеген мәселелері ғана қозғалған.
Бірқатар зерттеулер Қазақстаннан, Рессейден, Құрама Штаттардан шыққан
материалдар негізінде конститутциялық бақылауды жүзеге асыру бойынша жалпы
юрисдикциядағы Конститутциялық соттардың қызметін талдауға арналған.
Екінші жағынан, сот жүйесін ұйымдастыруға, соның ішінде кеңес кезеңіне
де қатысты жұмыстардың бірталай бөлігі құқық қорғау органдарының қызметіне
байланысты мәселелерді зерттеу кезінде қылмыстық процесті жүргізуші
органдарының өкілдері жазған, немесе осы аталған тақырыптың тек кейбір
аспектілерін ғана қозғайды.
Сот жұмыстарын жақсарту мен заңнаманы жетілдіру жөніндегі тәжірибелік
мәні бар ұсыныстарды (нұсқауларды) әзірлеуге судьялардың өздері елеулі үлес
қосқан.
Осы дипломдық жұмаста сот әділдігінің теориялық негіздерін ұғыну ең
алдымен негіз қалаушы санаттарды (категорияларды) зерттеуден бастап жүзеге
асырылуы тиістігін ескере отырып, құқықтық мемлекет теориясының
контексіндегі сот билігінің мәнін анықтауға; сот билігі қағидаттарының
жіктелімін әзірлеуге; адамның құқықтары мен еркіндіктерін қорғаудағы сот
билігінің ролін көрсетуге, сондай-ақ сот әділдігінің тиімділігін одан ары
жоғарылату жолдарын белгілеуге ұмтылыс жасалды.
Сонымен такырыптың өзектілігі: құқықтық нигилизм әлі де орын алып
отырған қоғамда, сот билігінің болуы заң үстемдігін, оны орағытып өтудің
қандай да болса әрекеттерін болдырмауды қамтамасыз етудің шешуші факторына
айналуы тиіс. Сот билігінің нағыз дербестігіне қол жеткізбейінше және
соттар азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, еркіндіктері
мен заңды мүдделерін пәрменді қорғау және қалпына келтірудің органы
болмайынша, елдегі әлеуметтік және экономикалық проблемаларды ойдағыдай
шешуге, сыбайлас жемқорлықпен және қылмыстылықпен күресуде табысқа жетуге,
қолданудағы заңдардың тиімділігіне үміт артуға болмайды.Сондықтан да,
жоғарыда көрсетілгенді ескере отырып тақырыптың өзектілігі осы мәселеде деп
ойлаймыз.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, дипломдық жұмыс тақырыбының
зерттеу объектісін, жұмыс мақсатын, міндетін, негізге алынған материалдарды
және жұмыстың қүрылымын анықтап көрейік.
Зерттеу жұмысының мақсаты: дербес, тәуелсіз және беделді мемлекет
билігі ретінде соттың қалыптасуын тежеген себептерін анықтау мен талдау.
Дипломдық зерттеудің мақсаттарын шешу үшін төмендегідей негізгі
міндеттер қойылды: сот билігі және оның билік тармағы ретіндегі мәнін
анықтау; Қазақстандағы сот реформасының даму кезеңдерін зерттеу; құқықтық
мемлекет құрудағы сот билігінің рөлін көрсету.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып конституциялық құқық ғылымындағы сот
билігінің проблемалары табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні ретінде осы тақырыпқа қатысты отандық және
шетелдік заңгер-ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен қатар соттың қызметін
реттеудіге ұлттық заңнама болып табылалы.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі. Жұмыс негізіне алынған
материалдар: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасы Президентінің халыққа арнаған жолдаулары, Қ. Мәми, Б.Д.
Мақұлбеков, Ш.М. Шарипов және т.б. отандық және шетелдік заңгер-ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізін ақиқат болмысын тану
жолында қолданылатын жалпы ғылыми әдістер құрайды. Зерттеу барысында
салыстырмалы талдау, сараптамалық бағалау, қисынды-заңдылық, статистикалық
талдау, тарихи және нақты-социологиялық әдістер қолданылды.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Дипломдық жұмыс материалдары және
тұжырымдары халықаралық ұйымдардың құқықтық табиғатын ғылыми тұрғыдан
түсінуге, талдауға және тиімділігін арттырудың нақты ұсыныстары айтылады.
Сонымен қатар, арнаулы курстар дайындауға, ғылыми зерттеулер ісін жүргізуге
дипломдық жұмыс материалдары негіз бола алады.
Жұмыс құрылымы: кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімдерден,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Билікті бөлісу теориясы және сот билігі
1.1 Сот билігі және оның билік тармағы ретіндегі мәні
Билік бөлісу теориясы корольдік деспотизм мен дворяндық озбырлықты
бағындырудың (жеңіудің) тиімді құралы ретінде ұсынылды, теорияның
классикалық ережелерін Джон Локк (1632-1704жж.) пен Шарль Луи Монтескье
(1683-1755жж.) тұжырымдады. Осы теория нақты саяси мүдделерді, сол
дәкірдегі басты саяси күштер-корольдік биліктің, дворяндардың және жаңадан
пайда болып келе жатқан буржуазияның күресі мен өзара іс-қимылын
бейнелейді.
Биліктің (өкіметтің), мемлекет пен патшалықтың мәңгі символы Кесарь болып
табылады және оның арақатынасына, билік (өкімет) пен мемлекетке, осы
дүниенің патшалығы мен рухына екі түрлі: дуалистикалық және монистикалық
көзқарас бар. Егер монизм тирандық үрдісті (тенденцияны)еншілесе, ал
дуализм бостандықты (еркіндікті) негіздей алады, - дейді Н. Бердяев
[3,97].
Мемлекет билігінің түпкі мақсаты - адамдарды билеп-төстеу және оларды
қорқынышта ұстау, тағдырдың тәлкегіне қалдыру емес, дұрысы, адам өзінің
өмір сүру құқығы өз мүмкіндігіне қарай пайдаланулары үшін, оларды
қорқыныштан (үрейден) азат ету. Мемлекеттің міндеті-адамдардың өз
міндеттерін қауіпсіз жағдайда орындауы үшін жағдайлар туғызу, бірақ екінші
жағынан-олардың бір-бірімен жанжалдастырмай, адам баласын өшпенділік,
қастық, өтірік атаулыдан ада етуі керек. Кез келген мемлекеттің түпкі
мақсаты - өз азаматтарының бостандығын (еркіндігін) көздеуі тиіс,
еркіндіктің кепілі болуы керек [4,28].
Биліктің барлық көріністерінің жиынтығы, билікті қоғам мен адам
өмірінің жалпыға бірдей бастамасы ретінде де, саясат ретінде де, қоғамды
барлық ынтымақты және дау-жанжалды қарым-қатынастармен ұйымдастыратын
дербес қоғамдық мазмұн (маңыз) ретінде де қарауға мүмкіндік береді [5,48].
Билікті бөлісу теориясының негізін салушы-озық ойшыл, қоғамның
мемлекеттік-құқықтық құрылымының теоретигі Ш.Монтескье. Оның териториясының
негізгі мақсаты-азаматтарға билік институттарының негіздері қаланған,
солардың көмегі арқылы мемлекеттік билік органдары өзара іса-қимыл
жасаулары тиіс. Кейбір мемлекетте биліктің үш түрі: заң шығару, атқару және
сот биліктері қолданылатын анықтаған да, оларды жіктеген де сол. Осылардың
әрқайсысын сипаттай отырып, ол сондай-ақ заң шығару билігінің мемлекеттің
нақты қолдану мерзімі бар заңдарды шығаратынын немесе оларды бұзатынын
белгілеп береді. Екінші биліктің міндеті-бейбіт бітім жасау немесе соғыс
жариялау, елшілерді жіберу немесе қабылау. Мұның өзі қауіпсіздіктің кепілі
болып табылады және екі мемлекетті өзара соғысудан сақтандырады. Үшінші
биліктің рөлі-қылмысы үшін жазалау немесе азаматтық істерді қарау.
Анықтамаларды белгілей отырып, азаматтың саяси еркіндігін айқындаған Ш.
Монтескье сонымен қатар: заң шығару билігі атқару билігімен қоса бір
адамның қолына немесе магистраттың бір аппаратына біріктірілетін болса,
онда еркіндіктің болуы мүмкін емес [6,171] деп ескертті. Ойшыл
пікірлерінің мәні былайша тұжырымдалады:
Сот билігінің заң шығару және атқару билігінен бөлмейінше еркіндік
жоқ. Оның пікірінше, егер судья (би, қазы) бір мезгілде заң шығарушы болып
табылса, онда озбырлыққа жол ашық. Сот билігі атқару билігімен
біріктірілген жағдайда, судья езушінің сойылын соғуы мүмкін. Және ең ақыры
бір адамның, бір шонжардың қолына үш биліктің үшеуіде бір мезгілде қатар
біріктіру (заңдарды әзірлеу мен қабылдау, қоғамдық шешімдерді арқылы
бәрінен де айырылып қалуға болады [7,2]. Сонымен бірге Ш. Монтексьенің
конституциялық жобасында биліктің тепе-теңдік идеясы жеткілікті түрде
айқындалмады. Мысалы, заң шығару билігінің атқару билігіне қатысты басым
(үстем) рөлін белгілеген ол, сот билігін солармен қатар қойды, оның ойынша
қай биліктің кімнің мүддесін қозғайтыны маңызды. ойшылдың пікіріне
жүгінсек, сот билігін арнайы органға емес, белгілі бір уақытта сот
төрелігін іске асыратын халықтың арасынан сайланған адамдарға сеніп
тапсыруға болады. Ол: адамдар үшін соншалық қорқынышты сот билігі, белгілі
кәсіппен де, белгілі ережемен де (жағдаймен де) байланысты болмайды; сот
билігі көрінбейтін нәрселерге айналады [8,110] - деп қателесті.
Ш. Монтескьеден айырмашылығы билік бөлісу теориясын Жан Жак Руссо іс
жүзінде іске асырады. Ол халықтың біртүтас билігінің қарауына заң шығару,
атқару және сот биліктерін берді.
Билік бөлісу теориясы көптеген елдердің мемлекеттік-құқықтық
тәжірибесінде кеңінен қолданылып, адам құқықтары мен еркіндіктерін
қамтамасыз ететін негізгі кепілдіктердің бірі болып табылады. Аталған
тұжырымдардың барынша нық қалыптасқан дәстүрлері бар елдерде де
демократиялық принциптер кеңінен қолдау тапты. Билік төсілу қағидатына
негізделген мемлекеттік жүйенің артықшылығы - мемлекеттің ішкі саяси
жағдайының салыстырмалы тұрақтылығы. Өйткені билікті бөлісу, Конституция
нормаларының негізінде, әлеуметтік күштердің қиын-қыстау жағдайлардан
ауызбірлігі (бәтуасы, мәмілесі) арқылы шығуға мүмкіндік береді [9,5].
Қазақ елінің сот билігі еңбегінде автор қазақтың үш биі – Төле би,
Қазыбек би, Әйтеке билердің кезінде мемлекетті әділ басқарудың негізі –
сұлтандар мен төрелердің сот билігіне араласуын шектеу деген қағидасының
әлі де өз құндылығын жоймағанын атап көрсетті.
Билік бөлісу теориясы 1787 жылғы АҚШ Конституциясында мейлінше толық
және дәйектілікпен іске асырылды. Ол бойнша заң шығару өқілеттіктері екі
палатадан-Сенат пен өкілдер палатасынан тұратын Конгреске беріледі. Атқару
билігі Президенттің, ал сот билігі АҚШ-тың Жоғарғы Сотының, сондай-ақ
Конгресс арқылы бекітілетін төменгі соттардың қарауна тапсырылды.
АҚШ-конституцияляқ құрылымы ерекше ел екені белгілі. Мәселен,
Президенттің және оның кабинетінің мүшелерінің Конгресс палаталарына мүше
болуға және Конгресте дауыс беруге қатысуға құқылары жоқ. Президентке заң
шығару жөнінде бастама көтеру құқығы берілмеген, ал президент кабинетінің
мүшелері президент алдында жауапты. Биліктің тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесі былайша қолданады. Алдымен заң Конгресте қабылданады, содан кейін ол
қол қою үшін Президентке ұсынылады. Президент оған қол қоймастан, заң
жобасын шығарған палатаға өзінің қарсылықтарын келтіріп, қайтаруына болады.
Сайып келгенде, заң жобасының түпкілікті тағдырын Конгресс шешеді.
Президентке халықаралық шарттар жасасу құқығы берілген, бірақ оны алдымен
Сенат мақұлдауы керек.Сенатпен келісу арқылы Президент елшілерді, басқа да
лауазымды басшыларды және Жоғарғы Соттың судьяларын тағайындайды. Конгресс
пен Президент өз актілерімен Жоғарғы Сотты конституциялық емес деп
жариялауға құқылы. Өзіміз көріп тұрғанымыздай, тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесі АҚШ конституциялық құрылымының ажырамас қағидаты. Өйткені ол өзара
бақылау жргізуге мүмкіндік беріп, биліктің үш тармағының өзара іс-қимылдары
үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
АҚШ ғалымдары өздерінің ғылыми еңбектерінде биліктің үш тармағын
талдауды көбіне сот билігінен бастаулары кездейсоқ емес. Нақ сол өркениетті
елдерде сот билігі іс жүзінде мемлекеттік билікке айналады. Соттар биліктің
басқа тармақтарына бақылау жүргізуге және олардың шешімдеріне шағымдар
бойынша түпкілікті шешімдер шығаруға өкілеттік алды.
Шетелдерде заң шығару, атқару және сот билігі органдарының арасында
өзара нақты іс-қимыл жолға қойылған. Мәселен, герман Конституциясының 44-
бабының 3-тармағы соттарды Бундестан тергеу комитеттеріне құқықтық көмек
көрсетуге міндеттейді. Испанияда соттар регламенттеуші (реттеуші) рөл
атқарып, бақылау жүргізеді. Пәкістан Конституциясының 162-бабы бойынша
Жоғарғы Сот бұқара көпшілік сипаттағы немесе мағынадағы құқық мәселелері
жөнінде тұжырымдамалар (қорытындылар) жасау арқылы Президентке кеңес
береді.
Соңғы кездері батыс елдерінде сот билігіне байланысты елеулі проблема
туындап отыр, ол сот саясаттан тыс (сырт) қағидатын (принципін) ұстану
(сақтау) қағидаты. Бұл қағидат өз кезегінде сот билігіне өз мүдделеріне
зейін қою арқылы нақты мемлекеттік мүдделерден абстрактылануға мүмкіндік
береді. Интернетке енгізілген Шексіз сот билігінің жүгенсіздігі туралы
мақаласында Б.Волхонский әр түрлі атышулы соттық талап-қуынымдарды
(Италиядағы, АҚШ-тағы, Испаниядағы) талдай келіп, мынадай қорытынды
жасайды: сот билігі (өкіметі) және батыстың заң жүйесі, тұтас алғанда,
атқару және заң шығару биліктерін, сондай-ақ азаматтық қоғамның басқа да
институттарын табанына салып таптай бастады. Осы орайда, біздің ойымызша,
өркениетті елдерден қанат жайған таза қолдар науқаны, судьялардың
билікті басып (тартып) алуын, олардың мемлекетті басқару қызметін жүзеге
асыруларын мүлде білдірмейді. Автор осы мақаласының соңында бұл үшін нақты
тетіктердің (механизмдердің) жоқ екендігін атап көрсетеді. Демек, бірнеше
мысал негізінде жоқтан өзге үшін соншама айғай-шу көтеру, қоңыраулатып
дабыл соғу керек пе? Сондағысы соттар нақты саяси күштерге айналады-мыс
дегендік пе? Біздіңше, олай емес. Әупірімде биліктің үшінші тармағы басқа
екеуіне-атқару және заң шығару биліктеріне тепе-теңдікті қамтамасыз ету
үшін құрылғандықтан, демек, ол осы міндеттерді жалпы мемлекеттік мүдделерді
есепке алу арқылы жүзеге асыруы тиіс.
Сот билігінің ұғымы, оның әлеуметтік міндеті мен қызметі де, сондай-ақ
кеңес кезіндегі заң әдебиетінің зерттеу объектісі болып табылады. Осы
мәселелер сондағы әдебиетте әділ сот ұғымы арқылы үстірт қаралды, ол іс
жүзінде сот билігі ұғымымен теңестірілді (ұқсастырылды). Бұл ретте соңғы
санат үстемдік құрған маркстік-лениндік идеология ұстанымы тұрғысынан
ашылды, ол идеология өз кезегінде мемлекет мүддесінің басымдығынан, құқықты
мемлекетке бағындырудан туындады.
Алайда, сот билігі мен әділ сот егіз ұғымдар, бірақ олар ұқсас емес.
Сот төрелігі сот билігінің ең маңызды көріністерінің бірі болып табылады,
бірақ сот билігі тек мұнымен ғана шектелмейді. Аталған ұғымдардың ара-
қатынасынан дәл анықтау заң ғылымының алдында тұрған мәселелерінің бірі
болып табылады.
Революциядан бұрынғы ғалым С.В.Познышев: сот билігі мемлекет
билігінің бір тармағы, жекелеген органдар арқылы жүзеге асырылуы тиіс, осы
билік заңды жүзеге асыруға, құқық үстемдігін орнықтыруға, озбырлық пен
зорлыққа қарсы күресуге арналған [10,9]. Бұл анықтамада сот билігінің
ұйымдық және атқарушылық дербестігіне, сондай-ақ қоғам мен мемлекетте құқық
үстемдігін қамтамасыз ету үшін оның әлеуметтік бағыты аталып өтелді.
Кеңес өкіметінің орнауына және пролитариат диктатурасын жариялауға,
кейіннен билік қызметінің саяси-құқықтық қағидатына айналған барлық билік-
Кеңестерге ұранының орнығыуына байланысты билікті бөлісу теориясын іске
асырудың мүмкін еместігі айқын болды.
Марксизм-ленинизм классиктері үшін мемлекеттің негізгі міндеті үстем
таптың диктатурасын қамтамасыз ету және оны қорғау болып табылады. Міне,
осы себепті мемлекеттің таптық қасиеттері мен оның әлеуметтік-экономикалық
негізі бірінші қатарға қойылғаны туралы айтуға болады. Билікті бөлі су
туралы сөз қозғай отырып, К.Маркс: осы бөлісу басқа емес, ол мемлекеттік
механизмді (тетікті) басқару және бақылау түрінде қолданылатын еңбектің
кәдімгі өнеркәсіптік бөлісу сияқты нәрсе деп атап көрсетеді. В.И. Лениннің
пікірінше, нағыз мемлекеттік істер шымылдық артында жасырын жасалады және
оны департаменттер, кеңселер, штабтар орындайды. 1917ж октябрь
революциясының жеңіске жетуіне байланысты Кеңестер түріндегі билік
тұтастығының тұжырымдамасы биліктің тұтас негізін қалады. Мұндай биліктің
басқа тармақтары дербестіктен аулақ еді. Заң шығару, сондай – ақ сот
билігін айқын ығыстырған атқару билігінің рөлін шұғыл күшейту, сот билігіне
мемлекет билігінің дербес тармағына бөлінуіне мүмкіндік бермеді. Осы жағдай
аталмыш тақырып бойынша теориялық талдауларға әсерін тигізбеуі мүмкін емес
еді, бұған зерттеушілер сан мәрте назар аударды. Билік теориясы, соның
ішінде сот билігі саласындағы теориялық дайындықтар, әсіресе барлық
деңгейлерде ғаламдық өзгерістер барынша жүріп жатқан жағдайларда бұл біздің
елімізге ауадай қажет.
Пролетариат диктатурасы мемлекетінің сот жүйесі Халық коммисарлар
кеңесі 1917 жылы 22 қарашада сот туралы Деректі қабылдағаннан кейін
қалыптаса бастады. Бұрыңғы округтік соттар, сот палаталары, әскери және
теңіз сотттары, коммерциялық сотттар таратылады. Солардың және прокурорлық
қадағалаудың, адвокатураның, сот тергеушілердің орнына жергілікті сотттар
мен революциялық трибуналдар құрылды. Судьяларды Кеңестер сайлайды және
кері шақырып алады. Сот жүйесінің дамуы соттан тыныс органдардың пайда
болуына байланысты қиындай түсті, осы органдар қатаң жазалау саясатын
жүргізді.
ССР Одағының құрылуына және 1924 жылы жаңа Конституцияның қабылдануына
байланысты сот билігі недәуір әлсіреді, өйткені ССРО ОАК (ЦИК) талап етуі
бойынша ССРО Жоғарғы Сотына одақтас республикалардың нормативтік-құқықтық
актілердің заңдылығы туралы, олардың ССРО Конституциясына сәйкестігі
туралы, одақтас республикалар арасындағы соттық дауларды қарау жөнінде
қорытындылар жасау құқығын беру арқылы сот конституциялық бақылауын енгізу
әрекет, өкінішке орай, жалғасын таппады.
Билікті бөлісу теориясының жекеленген элементтері 1936 жылғы ССРО
Конституциясынанегізделеді. Бірақ, елді қатаң ортандырыоған басқару мен әр
түрлі мемлекеттік құрылымдар арасындағы өзара қатынастардың
түсініксіздігінен олардың іс жүзінде жүзеге асуы мүмкін емес еді. Сталинизм
режимі тіпті демократиялық декларациялардың өзін жоққа шығарды, өйткені
аталған режим зорлықпен, террормен және адамға қарсы қылмыспен сабақтас
болып шықты.
ССРО-ның 1936 жылғы Конституциясы мемлекеттік биліктің жоғары
өкілдікті органдарының үстемдік құруы қағидаттарынан туындады, олар
өздеріне есеп беретін және бақылауындағы мемлекеттік басқару органдарын
құрды. 1936 жылғы Конституцияның 102-бабында: ССРО-дағы әділ ССРО Жоғарға
Соты, одақтас республикалардың Жоғарғы Соттар, өлкелік және облыстық
соттар, афтономиялы республикалар мен афтономиялық облыстардың соттары,
округітік соттар, ССРО Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен құрылатын ССРО-ның
арнай соттар арқылы жүзген асырылады делінді. 112-бап судялардың
тәуелсіздігін және олардың тек заңға ғана бағынатынын паш етті.
Қоғамды демократияландыруға арналған белгілі бір ережелер 1977 жылғы
ССРО Конституциясында негізделді, әйтседе онда билікті бөлісу теориясы
жөнінде әңгіме қозғаудың қисыны жоқ. Барлық билік - Кеңестерге деген
лениндік қағидатын қалпына келтірудің (жаңғыртудың) қажеттілігі,
Кеңестердің ССРО саяси негізінің мәртебесін қайта иеленуіне апарып тіреді,
қалған мемлекеттік органдардың барлығы соларға есеп береді және бақылауында
болды. Аталған Конституция арқылы, 1918 жылғы РСФСР Конституциясындағы
сияқты, Кеңетерге орасан зор өкілеттілер қайта берілді. 2-бап ССРО-ның
саяси негізі ретіндегі халық депутаттары Кеңестері арқылы барлық биліктің
халық еншісінде екенін жариялады. Бұл ретте саяси жүйенің өзегі кеңес
қоғамының басқарушы (жетекші) және бағыттаушы күші болып коммунистік партия
жарияланды, ол өз кезегінде қоғам дамуының негізгі болашағын
(перспективасын) белгіледі (6-бап). Демек, елді іс жүзінде Кеңестердің
жариялаған толық билігі принципын жамылған партиялық-әкімшілік басшы топтар
басқарды. Әрине, осы жағдайда билікті бөлісу теориясының ғылыми ретінде
дамуы мүмкін емес еді. Егер ол туралы жазған күннің өзінде де тек
капиталисті қоғаммен салыстыру үшін ғана жазды немесе ол теріс
түсіндірілді, атап айтқанда, мемлекеттік органдардың міндеттерін бөлісумен
ауыстырылды.
Совет Одағының ыдырауына және тоталитарлық жүйенің күйреуіне
бауланысты халықта қазіргі кезеңдегі сот билігінің рөлі мен маңызын сезіну
түсінігі пайда болды. Дәл осы кезеңнен бастап сот билігі заң зерттеулерінің
толыққанды объектісіне айналды.
Мәселен, сот билігі дегенде мемлекеттік биліктің өзіндік тәуелсіз
тармағы ұғынылады, ол билік соттар арқылы жария, жарыс сөз, қағида бойынша,
сот мәжілістерінде құқық туралы азаматтық, қылмыстық және сот өндірісінің
заң белгілеген басқа да нысандары арқылы алқалы түрде қарау және шешу
жолымен жүзеге асырылады [11,71].
Мұнда сот билігінің дербестігі мен тәуелсіздігі атап көрсетіледі,
биліктің субъектісі, оны жүзеге асыру қағидаттары мен нысандары нұсқалады.
Іс жүргізу құқығы мен сот құрылысы саласының мамандары сот билігін
мемлекеттің арнайы органдары – соттарға, құзіреттеріне жатқызылған
мәселелерді шешу жөнінде берілген өкілеттіліктер, ол мәселелер құқықты
қолдану және осы өкілеттерді конституциялық, азаматтық, қылмыстық,
әкімшілік жолмен қолдану кезінде туындайтын мәселелер және соттар
қабылдайтын шешімдердің заңдылығы мен әділдігін кепілдендіретін іс жүргізу
нормаларын сақтау арқылы төрелік(арбитраждық) сот өндірісі ретінде
анықтайды.
Өзіміз көргеніміздей, осы көзқарас сот өкілеттіктерінің ерекше сипаты
мен оны жүзеге асырудың арнайы нысандары белгілейді.
Біздіңше, арнайы нысандарда жүзеге асырылатын ерекше билік
өкілеттірінің сот билігінде болуы ұғымына саю аса дұрыс емес сияқты. Бұл
жағдайда соттардың әлеуметтік ролі мен олардың алдарында тұрған:
азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау, заң
үстемдігін қамтамасыз ету міндеттері назарға алынбайды.
К.Ф. Гуценко мен М.А. Ковалевтің пікірлері бойынша, сот билігі –
мемлекеттік апаратта ерекше орын алатын органдардың (соттар) адамдардың
жүріс-тұрыстары мен арнайы процестерге өздеріне тән мүмкіндіктері және
қабілеттірімен ықпал ету арқылы іске асыру. Олар, осылайша, биліктің екі
компонетін даралайды: 1) аталмыш билікті тек мемлекет арнайы құратын
органдар арқылы жүзеге асыру; 2) осы органдар ықпал етудің тек өздеріне тән
қабілеттері мен мүмкіндіктерінің болуы.
Біздіңше, аталған феномен түсінігі тым жеңілдетуге де болмайтын
сияқты. Біріншіден, бұ түсінік сот билігінің мәні мен оның билікті бөлісу
жүйесіндегі органын ашып бермейді. Өйткені, адамдардың жүріс-тұрыстары
(мінез-құлықтары) мен қайсыбір процестерге Приздент, Парламет, Үкімен
прокуратура және өзге де мемілекеттеік органдар ықпал ете алады, бірақ
олардың әрқайсысы белгілі бір дәрежеде ғана. Екіншіден, мүмкіндіктен мен
қабылет ұғымының нені меңзейтіні бұлыңғыр. Өкілеттіктердің, әдістердің,
сот қызметінің нысандарын меңзеу ме? Үшіншіден мемілекеттік аппаратты
соттар қандай ерекше дәрежеге ие? Оның, мысалы, атқару билігінен,
порокуратурадан және с.с. айырмысы қандай? Арнайы процестерге ықпал етед?
Сот билігі ұғымын анықатуыдң атығ бір әтсілін Ю.А. Дмитриев пен Г.Г.
Черемных тапты. Олар сот билігін “арнайы мемлекеттік және муниципалдық
органдар жүйесін көрсететін, шындықты анықтауға, әділдікті қалыпына
келтіруге, дауларды шешу мен айыптыларды жазалауға бағытталған, заңда
қамтылған билік өкілеттіктеріне ие дербес жария-құқықтық құрылым, олардың
шешімдерін сотқа қатысты адамдардың барлығы орындауға міндетті”.
Шын мәнінде, соттардың алдында тұрған мақсаттарды және олардың билік
өкілеттіктерін көрсеткендеріне қарамастан олар сот билігі мен сот
жүйесі ұғымдарын ұқсастырады (теңгереді). Бірақ сот билігі ұғымын оның тек
ұйымдық аспектісіне-билік өкілеттіктерінің жиынтығына ие арнайы органдарға
ғана саюға болмайды, дәл осы сияқты, заң шығару және атқару биліктерінің
ұғымдары да Парламент пен Үкіметтің, басқа да атқару органдарының болуымен
түгесілмейді. Олай болмаған жағдайда, сот билігінің мазмұнының өз құқық
нормаларын қолдану негізінде туындайтын дауларды шешу жөніндегі қызметтің
маңызы жойылады.
Конституциялық құқық саласындағы көптеген мамандар сот билігіне
ешқандай да айқын анықтама бермейді, олар биліктің жалпы сипаттамасымен
ғана шектеледі, олар биліктің жалпы сипаттамасымен ғана шектеледі және
биліктің мәнін, белгілерін, міндеттерін, билікті бөлісу жүйесіндегі орнын
даралайды. Мәселен, Б.А. Страшун мен А.А. Мишин былай деп атап көрсетеді.
Жалпы алғанда сот билігі – қоғамдық қатынастарға ықпал ететін құрал және ол
билік төменнен жоғарғыға дейінгі барлық сот органдарына жүктелген. Сот
билігінің демократиялық қоғамдағы әлеуметтік роль, әр түрлі заңдық
жанжалдарда, ең алдымен Конституцияда және басқа да заңдарда, халықаралық
шарттарда (келісім-шарттарда), сондай-ақ заңға теңестірілген жоғары
деңгейдегі заңға сәйкес актілер – жарлықтарда, декреттерде, ордонастарда,
ішкі мемлекеттік жария-құқықтық шарттарда (келісім-шарттарда) және т.б.
көрсетілген құқық үстемдігін қамтамасыз етумен тұжырымдалады.
Ғ.С. Сапарғалиев осы мәселеде, ең алдымен, Конституцияның өзінің
ережелеріне сүйенеді. Ол Казақстан Республикасындағы сот билігін ешкімнің
де еркінен тәуелсіз және тек сот арқылы ғана Республика атынан жүзеге
асырылатын мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде қарайды. Сондай-ақ,
сот билігінің қызметі де атап көрсетіледі, ол – азаматтардың құқықтарын, ер-
кіндіктерін, заңды мүдделерін, олардың бірлестіктерінің, мемлекеттік
органдардың, ұйымдарының құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау,
Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің,
Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының (келісім-шарттарының)
орындалуын қамтамасыз ету.
М.В. Баглай мемлекеттік биліктің тәуелсіз буыны ретіндегі сот рөлін
айрықша атап көрсетеді. Ол рөл - өзінің айрықшаланған құралдармен және
арнайы аппаратымен адамдардың құқықтары мен еріктерін қорғау,заңдылық пен
әділдікті бекітуді білдіреді. “Тәуелсіз сот билігі, - дейді ол, - құқықтық
мемлекет пен конституционализімнің өзегіне, халық еркіндігігің бас
кепілдігінне айналады”, - деп тұжырымдайды.
Сот билігінің мәні мен мазмұнын анағұрлым толық және айқын ашу үшін,
оның белгілерін, яғни мемлекет механизіміндегі (тетігіндегі) сот билігінің
рөлі мен орнын, оның басқа биліктерден айырмашылығын даралайтын,
ерекшеліктері мен сипаттарын анықтау қажет.
Көптеген зерттеушілер сот билігінің жалпы (ортақ) белгілеріне
мыналарды жатқызады: мемлекеттік органдар арқылы арнайы құрылатын сот
билігін жүзеге асыру, оның азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің
құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталғандығы; Конституция мен
заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, сот билігінарнайы нысандар мен айрықша
рәсімдер арқылы іске асыру; сот билігінің тәуелсіздігі, дербестігі,
даралығы және айрықшалануы; соттарды құру және олардың қызметін заң шығару
мен атқару органдары үшін белгіленген ережелерден бөлек арнайы ережелерді
сақтау арқылы ұйымдастыру, заңға сәйкестік.
Бірқатар зерттеушілер осыларға сондай-ақ осы билікті жүзеге асыратын
лауазымды адамдар – судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимін
(тәртібін), билік қызметін бақылаудың ерекше жүйесін (ішкі сипаты) қосады.
Біздіңше, судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимін оны
мемлекет билігінің басқа тармақтарынан өзгешелейтін сот билігі белгілеріне
жатқызуға болмайды. өйткені судьялардың құқықтық мәртебесінің кейбір
осындай ерекшеліктері, мәселен, жеке адамға тиіспеушілік, олардың
лауазымдарының басқа қызметпен сайыспаушылығы мен т.б. Президентке де,
Парламент депутаттарына да, Конституциялық Кеңестің мүшелелеріне де тән.
соттардың қызметіне сырттай бақылаудың жоқтығы – ол да көрсеткіш емес.
Өйткені бірқатар өзге де мемлекеттік органдарға қатысты (Конституциялық
Кеңес; прокуратура) осындай бақылау жүзеге асырылмайды [12,59].
Сот билігінің ерекшеліктері мен сипаттарының арасына кейбір авторлар
биліктің нақтыланған сипатын,іс жүргізу нысанын, оның сотқа (сот алқасына)
тиістілігін, судьялық ішкі өзінөзі басқаруды, жанжалдарын заңға сәйкес
қарауды, судьялардың құқықтық санасы мен ішкі сенімділігін атайды.
Ішкі өзін-өзі басқарудың болуы, біздіңше, сырттай айқындамадан
(позиция) сот билігінің сапалық сипатын көрсетпейтін сияқты. Ал енді заңға,
құқықтық санаға және судьялардың ішкі сеніміне сәйкес жанжалдары қарауға
қатынасы мәселеге келсек, ол, дұрыс – сот қызметтерінің принципі
(қағидаты), дәлірек айтқанда, барлық құқық қолданушы органдар басшылыққа
тиіс заңдылық принципінің құрамы бөлігі.
Ю.А. Дмитриев пен Г.Г. Черемныхтың пікірлері бойынша, сот билігі үшін
бірінші дәрежелі, мәнді мағынаға ие нәрсе – ол соттың іс бойынша ақиқатты
белгілейтін және оған заңдық мағына беретін биліктің жеке-дара органы таңу
– деп жазады олар, - тек теориялық қана емес, сонымен бірге практикалық
мағынаға да ие; ол жаза қолданудың әкімшілік тәртібінің жариялылығын;
акцептісіз ақша қаражаттарын, әкімшілік айыппұлдпрды, тәркілеулерді жояды
афторлар, сондай-ақ сот шешімдерімен бітістірілетін соттың тәрбиелік
рөльін, қабылдаған шешімдердің орындалу міндеттілігін де атап көрсетеді.
Сонымен, жоғарыда аталған белгілердің көпшілігі сот билігінің
принциптері болып табылады.
Егемен Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негізгі
ретіндегі билікті бөлісу принципі тұңғыш рет 1993 жылы Қазақстан
Республикасының Конституциясында жазылады. Конституциялық құраламының
негіздері кіріспесінде алтыншы ереже былай атап көрсетеді: Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік билік заң шығару, атқару және сот биліктеріне
бөлу принципине негізделеді. Соған сәйкес мемлекеттік органдар өздерінің
өкіллеттіктері ауқымында дербестікке ие, тежемелік және тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасайды. Осы Конституцияның ережелерінің,
сонда қаланған тежемелік және тепе-теңдік жүйесінің қоғам өмірі
өзгерістерінің нәтижесі болып табылатыны шүбәсіз екендігіне сендіреді,
бірақ ол мәселенің мәнін біржола шешпеді.
1993 жылғы Конституцияның 101-бабы былай дейді: Судьялар тәуелсіз
және олар тек Конституция мен Қазақстан Республикасының заңдарына ғана
бағынады
1995 жылы конституцияны қабылдау сот реформасының қажеттілігіне
байланысты болды. Өйткені 1993 жылғы Қонституцияның 100-бабанда судьялар
өкілеттіктерінің мерзімі -10 жыл болып белгіленді, ал дүниежүзілік тәжірибе
бойынша судьялар судьялық қызметке өмір бойы тағайындалады. 1993 жылғы
Конституция бойынша судьяларды сайлау мен тағайындау, олардың тәуелсіздігін
камтамасыз етуге қажетті кепілдіктер жасаған жоқ.
Сонымен, тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылғы бірінші Конституциясы
өзінің реңкі бойынша ымыраласу Конституциясы болып табылады, яғни түрлі
ұстанымдар ымыраласу тұрғысында әзірленеді, сөйтіп билікті бөлісу теориясы
амалсыз бұлыңғыр көрсетілді.
Сонымен, билікті бөлісу теориясы тек қазақстандық мемлекеттік-
құқықтық ғылымда ғана емес, сонымен бірге тәжірибе жүзінде де танылады.
Билікті бөлісу теориясы – жалпыдемократиялық тұжырымдама, озық қағамдық
ойдың жемісі, жалпы адамзат құндылығы, ол мемлекеттік басқаруда
демократиялық мақсаттарға қызметін етеді. Бірақ осы теория, ең алдымен,
әуел баста мемлекеттік органдар құрылымын жасау және солардың
өкілеттіліктеріннің нұсқаларын белгілеу кезінде басшылыққа алынуы керек әрі
жалпы принцип тұрғысында ғана жүзеге асырылуы мүмкін болады. Сонымен қатар
теориясының пайдалылығын асыра бағалауға болмайды. Билікті бөлісу –
мемлекетті олақ басқарудан құтқаратын ем (панацея) емес. Саяси мәдениет,
дамыған қоғамдық құқықтық сана және басқа да көптеген нәрселер қажет.
Келешекте, біздің елімізде демократия мен құқықтық мемлекеттің
дамуына байланысты билікті бөлісу теориясын әлдеқайда толық іске асатынына
үміт артуға болады. Осы проблеманың жаңа қоғамдықжағдайдағы жаңа
болмыстарды қолдануға жарамды бұрынғы әдістерін қайта – мемлекеттік
басшылық жүйесіндегі сот билігінің рөлі мен орнын айқын белгілеу
қажеттілігін негіздейді. Биліктің осы тармағына деген бұрыңғы қатынасты
өзгертпесе болмайды, өйткені, билікті реформалаудың объективті
қажеттіліктері, билік жүгізудің конституциялық жүйесін құру, адам
мүдделерін, құқықтар мен еркіндіктерін қорғауды қамтамасыз ету, осыны талап
етеді.
Конституциялық қағидаттарға сәйкес мемлекеттерді бөлу Парламент,
Үкімет және Жоғарғы Сот биліктерінің өзге мемлекеттік құрылымдар мен
теңгермелі арақатынасы арқылы іске асуға тиіс.
Авторлар 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында
шешілмеген негізгі мәселелердің бірімемлекеттік билікті ұйымдастыру
мәселесі екендігін дәлелдей отырып, мұны орынды атап көрсетеді. Мұның
себептері олар: билік тармақтарының әрқайсысын жүзеге асыратын органдардың
конституциялық-құқықтық мәртебесін анықтау кезіндегі қайшылықтар,
шалалықтар; өтпелі кезең жағдайларында билікті бөлісу қағидатын іске асыру
үлгісінің баламалы еместігі; билік тармақтары арасындағы жанжалдарды шешу
механизімінің шикілігі сияқты мәселелерді атап көрсетеді.
Ресей Федерациясы Конститутциясын өзгерту (ауыстыру) қажеттілігін
негіздей отырып, ресейлік авторлар сондай-ақ, Ресей Федерациясы
Конститутциясындағы басты кемшілік ретінде сондағы билікті бөлісу
қағидатының көмескі мазмұндалғанын атап көрсетеді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конститутциясы бойынша атқару
билігінің пайдасына билік өкілеттіктерін қайта бөлу іске асырылады.
Парламенттің бақылау қызметтері шектелінді, атап айтқанда, Парламент
бюджеттің орындалуына бақылау жасаудан айырылды. Жаңа Конституция билікті
бөлісу және ықтимал саяси дағдарыстарды шешу механизмдерін (тетіктерін)
белгіледі. Конститутцияның 47-бабына сәйкес, Президент, науқасына
байланысты өз міндеттерін жүзеге асыруға ұдайы қабілетсіздік танытқан кезде
немесе Отанына опасыздық жасаған жағдайда Жоғарғы Сот пен Конститутциялық
Кеңестің тиісті қорытындысы бойынша өз орнынан босатылады. Осы мәселе
бойынша түпкілікті шешім Парламент палаталарының бірлескен мәжілісіде әр
палата депутаттыры жалпы санының кем дегенде төрттен үшінің дауысымен
қабылданады. Республика Президеінітің айыптауды қабылдамау осы мәселені
көтерген мәжіліс депутаттары өкілеттіктерінің тоқтатылуына әкеп соғады.
Президенттік республикада саяси дағдарыс болмаған жағдайда мемлекет
басшысының Үкіметті отставкаға жіберуге немесе Парламенттің төменгі
палатасын таратуға құқығы бар. Ал, Қазақстанда мемлекет басшысы
Парламенттің қос палатасын да тарата алады.
Биліктің жаңа құрылымында Конститутциялық Сот институты жоқ, оның
орнын Конститутциялық Кеңес еншіледі. Жоғарғы Соттың төрағасы мен
судьяларын Республика Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемелері негізінде
Президенттің ұсынуымен Сенат сайлайды. Облыстық соттардың төрағалары мен
судьяларын да сондай-ақ Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемелері бойынша
Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды. Қалған судьялардың
барлығын Әділет министірінің ұсынуы бойынша Республика Президенті
тағайындайды.
Осы Конститутцияда нақты түрде құқықтық сана да бейнеленген.
Революцияға дейінгі құқықтық әдебиетте конституциялық құрылымды талдау
кезінде бірінші орынға, сондай-ақ билікті бөлісу мәселесі қойылды. Осы
теорияның мәні орыстың көрнекті заңгері Ф.Ф.Кошкин еңбектерінде анағұрлым
толық ашылған. Ол құқықтық мемлекеттің аса маңызды мына екі принципі:
халықтың заң шығару қызметіне қатысуы мен билікті бөлісуді атап көрсетеді.
Сондай-ақ ол Үкімет пен Парламент қолдарында билікті шоғырландыруды тоқтату
(тыю) тәсілдерін де анықтап береді. Үкіметке қатысты тежемелік пен тепе-
теңдіктің үш элементін ұсынады, олар: а) Парламеттің бюджетті, әскер санын
бақылау; б) министірлердің жауапкершілігі; в) сот билігінің үкімет
жарлықтарының заңдылығын тексеру құқығы. Ал Парламентке қатысты төрт
элементті көрсетті, олар а) атқару билігі басшысының заң шығару абсолюттік
немесе кідірту ветосының көмегі арқылы қатысуы; б) қос палатаның болуы;
в) азаматтардың құқықтары; г) ерекше тәртіппен Конституцияны өзгерту.
Алайда, біз оның еңбектерінен сот билігін тежеудің ешқандай да элементтерін
таппадық.
1995 жылғы Конституцияның 2-бабы бойынша Қазақстан Республиканың
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас (унитарлық) мемлекет болып
табылатынына байланысты, біз Конституциядағы билікті бөлісу теориясын талап
көреміз.
Билікті бөлісу тұжырымдамасы бойынша, президент билігі әдетте атқару
билігі ретінде қаралынады. Тиісті ережелер АҚШ (1787 жыл), Филиппин (1886
жыл), Бразилия (1988 жыл), Әзірбайжан (1995 жыл) және басқа да мемлекеттер
Конституцияларында мазмұндалған. Осы елдерде атқару билігін Үкіметтер
жүзеге асырады, атқару билігі Президентке де, Үкіметке де жататын елдер де
бар. Демек, билікті бөлісу жүйесінде президент билігінің орнын айқын
белгілеу мүмкін емес.
Көптеген елдердің тәжірибесі, демократияның айқын белгісі болып
табылатын нәрсе – билікті бөлісу тұжырымдамасы. Ол ең алдымен нысаналушы
сипатқа ие және ешқашан, тіпті қазіргі заманға жағдайларда да “таза” түрде
жүзеге асырылмайды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша, мәселен,
заң шығару билігі Парламент еншісінде, бірақ вето құқығына ие Президент оны
жүзеге асыруға қатысады. Ол ерекше жағдайларда заң күші бар актілер
шығаруға құқылы. Мысалы, 45-баптың 2-тармағында былай дейді:
“Конституцияның 53-бабының 4-тармағында көздеген жағдайда, Республика
Президенті заңдар шығарады, ал Конституцияның 61-бабының 2-тармағындағы
көзделген жағдайда - Республика заңдарының күші бар жарлықтар шығарады”
[13,26]. Кейбір елдерде Үкімет те, сондай-ақ жоғары өкілетті орган берген
немесе Конституция арқылы берілген өкілеттіктер негізінде заң күші бар
актілер шығарады. әр елдегі. Соттар заңдарды конституциялық заңдардың
әрекетін тоқтатуға құқылы (заңның өзін болмаса да). Оның үстіне судьялардың
өкім беру және әкімшілік өкілеттіліктері бар. Ағылшын-саксон құқығында сот
бұйрықтары аталынатын бұйрықтардың кеңінен қолданылған белгілі. Осындай
бұйрықтар, мысалымүлікті игерудегі шектеу қоюға, ереуілді уақытша
тоқтатуға, соттың шешімі шыққатға дейін мерзімдік басылымды таратуға және
т.б. тыйым салуға болады. Соттардың жанында судьяға бағынатын, атқару
қызметтерін орындайтын сот орындаушылары болады.
Сонымен, президенттік билік кезінде биліктің түрлі тармақтары өзара
үйлесімі әбден ықтимал. Президенттің Конституциялық мәртебесі арқылы
биліктің барлық тармақтарының (тұтастығы) қамтамасыз етіледі. Президент
мемлекеттік механизмде (тетікте) ең жоғары орында еншілейді және биліктің
барлық тармақтарынан бірдей алшақ; билік тармақтары арасында даулар
туындаған жағдайда бір мезгілде қатар төреші болып табылады, және олардың
ынтымақты жұмыс істеулерін қамтамасыз етеді.
Тежемелік және тепе-теңдік жүйесінің контексінде сот билігі әділ
сотты емес (дәстүрлі мағынада), дұрыс заң шығару және атқару биліктерінің
шешімдері мен іс-әрекеттеріне белсенді ықпал етудің етудің заңдық
мүмкіндігін сипаттайды, олар “теңдерді” [14, 29].
Сот билігінің заң шығару билігімен өзара қатынас ең алдымен мына
ұғыммен тұжырымдалады. Парламет сот жүесі ұйымының негіздері мен
судьялардың құқықтық жағдайларын белгілейтін заңдар шығарады, сондай-ақ
республикалық бюжеттен соттарды ұстауға бөлінетін қаражаттарды бекітеді.
Одан басқа, заң шығару органы Жоғарғы Соттың судьяларын сайлайды, олардың
өкілеттіктерін тоқтатады және жеке басына тиіспеушілік құқығынан айырады.
Парламен соттар заңсыз адамдары жазыны өтеуден босату амнистиясы туралы
актілер шығарады. Оның үстіне Парламент Жоғарғы Сот судьяларын Сенат арқылы
сайлау жолымен, сондай-ақ Сенат пен Мәжілістен өз депутаттарын Жоғары сот
Кеңесі мен Әділет Біліктілік алқасына ұсыну жолымен, ал атқару билігі -
Әділет министірлігі арқылы сот кадырларын іріктеу және орналастыру
мәселесіне де қатысады. М.В. Баглай дұрыс атап көрсеткендей, заң шығару
органдары да, атқарушы билік органдары да соттауға құқылы емес. Сот билігі
өз тарапынан заң шығару органдарын аустырып, нормашығармашылықпен
айналыспауы, атқару билігінің айрықша құзыретіне араласпауы тиіс [15,51].
Қазіргі кезде сот жүйесін реттейтін басты және негізді нормативтік
актілер-Қазақстан Республикасы Конституциясы және Қазақстан Республикасының
2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен
судьяларының мәртебесі туралы Конституциялық заңды болып табылады.
Мемлекеттік басқару органдары жүйесіндегі белгілі бір орын сот
билігінің қарауына жатады. Өйткені дәл осы соттар материалдық игіліктерді
бөлуге белсенді түрде қатысады, азаматтық және шаруашылық істерді қарайды,
қылмыстық ізге түсу саясатын жүзеге асырауға қатысады, қылмыстық істерді
қарайды, сот төрелігін іске асыру кезінде тұтас алғанда заң шығару және
атқару қызметтеріне бағыт береді. Біздіңше, қазақстандық мемлекеттің дамыу
перспективасын нақ сол сот билігін қүшейтумен байланыстырған жөн. Билікті
бөлісідің қарабайыр түсіндірмесі соттың рөлі мен мағынасын әсірелеуге,
бірқатар дәстүрлік міндеттерді өзге де құқықтық қорғау құрылымдарының
құзыретінен бірқатар дәстүрлі міндеттерді шығаруға әкеліп тіреді, соның
нәтижесінде сот билігі органдарына тән емес міндеттер жүктеледі, - дейді
Н. Колоколов. Бірақ біз оның пікірімен келіспейтінімізді білдіреміз.
Соттардың рөлін әсірлеу, билікті бөлісу жүйесінде сот атқару және заң
шығару биліктерінен жоғары тұратын сияқты болып көрінеді. Мұндай жағдай
қазақстандық мемлекеттің даму тарихында бұрын соңды болған емес. Жалпы
алғанда, билікті бөлісу теориясы жөніндегі теориялық тұжырымдарда сот
органдарына, біздің көзқарасымыз бойынша, аз көңіл бөлінген.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі реформасы 1995 жылғы 20
желтоқсандағы Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың
мәртебесі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң
күші бар Жарлығынан бастау алады.
Осылар арқылы соттардың мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тікелей
нысаны ретінде сот төрелігі туралы, сот органдарының заң шығару және атқару
құрылымдарын тәуелсіздігі туралы, заңдар мен өзгеде нормативтік-құқықтық
актілердің Конституцияға сәйкестігі жөніндегі істерді шешуде соттарға
құқықтық өкілеттіктер беру туралы, олардың билік органдарының арасындағы
дауларды қараудағы құзыреттері туралы, сондай-ақ олардың шешімдері мен
лауазымды адамдардың әрекеттері жөніндегі шағымдары туралы жаңа ережелер
енгізіледі. Міне, осылардың барлығы соттардың әлеуметтік мәнін де өзгертті.
Бұл ретте сот билігі жаңа терминінің тұңғыш рет енгізілгенін ерекше атап
өткен жөн. Мәселен, 1995 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Коституциялық заң күші бар Жарлығының 1-тармағы
Қазақстан Республикасындағы сот төрелігі тек арқылы ғана жүзеге асырылатын
және сот билігі азаматтардың құқықтарын, бастандықтары мен заң мүдделерін,
мемлекеттік органдардыі, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттарының (келісім-шарттарының)
орындалуын қамтамасыз етуге арналғанын тікелей атап көрсетеді. Осы
биліктің мазмұны мен қызметі сотта іс жүргізу түрлері арқылы көрсетілген,
оның негізгі мақсаты - азаматтардың құқықтарын және қоғаммен, мемлекеттің
мүдделерін қорғау.
Бұрын атап кеткеніміздей, сот, сот әділеттілігі және сот
билігі ұғымдары терең ұғынуды талап етеді. Б.Н. Лапин, мәселен, сотты
құқықтық аспектіде, сол арқылы конституциялық құқықтық тәртіпті қамтамасыз
ететін құқықтарды қорғау мен заң арқыл қорғалатын мүдделер туралы жүгіну
мен талаптарды қарауда және шешуді тікелей жүзеге асыратын мемлекеттік-
билік жүргізуші орган ретінде ұғынады. Сот әділдігін соттың құқықтық
құзырына жатқызылатын істерді алдын ала кесіп-пішілмеген, ізгілікпен және
әдел қараудың заң белгілеген рәсімі ретінде түсінеді және сот қабылдаған
шешімдердің орындалу міндеттілігін атауды. Сот билігі ұғымын сот
төрелігін іске асыру жөнінде мемлекет қызметі ретінде анықтайтын,
мемлекеттік-билік жүргізу органдары – соттар арқылы орындалатын
конституциялық-құқықтық нормалар мағынасынан өрбітеді.
Сот билігі проблемасына тоталитаризм кезінде құқықтық ғылымда да, іс
жүзінде де лайықты көңіл бөлінген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3
1 Билікті бөлісу теориясы және сот билігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Сот билігі және оның билік тармағы ретіндегі мәні ... ... ... 7
1.2 Құқықтық мемлекет құрудағы сот билігінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1.3 Қазақстан Республикасының сот билігінің қалыптасуы ... ... ... ... 34
2 Сот билігі және адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау ... ... ... ..42
2.1 Судьялар жұмысын ұйымдастыру және сот билігінің принциптері..42
2.2 Сот билігінің тәуелсіздігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Адам құқықтары мен еркіндіктерін жүзеге асыруға жасалатын сот
бақылауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .48
3 Сот әділдігінің тиімділігін арттыру және сот қорғауын күшейту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .62
3.1 Сот әділдігіне атқарудың негізгі қағидаттары және оны жүзеге асырудың
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...62
3.2 Азаматтық және қылмыстық сот ісін жүргізу саласында сот билігін
күшейту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .70
3.3 Құқықтық сот жүйесіне реформалауды тереңдету ... ... ... ... ... ... 81
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...93
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .96
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-
ші бабында республиканы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде қалыптастыру мақсаттарының бекітілуі – ең алғашқы
кезеңдерінің бірі деп, күшті, тәуелсіз сот билігін құру міндетін қояды.
Республика стратегиясын 2030 жылға дейін белгіленген Қазақстан халқына
арнаған жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті былай деп аттап
көрсетті: біз нені құрғымыз келеді, таңдаған мақсатымызға жеткізетін
дамуымыздың траекториясы, магистраль қандай болуы тиіс, біз анық білуіміз
және айқын түсінуіміз керек. өзіміздің басым мақсаттарымызды дұрыс анықтау,
тиісті стартегияларды таңдау, осы жолмен жүру кезінде күш-жігеріміз бен
төзімділігімізді көрсету арқылы біз өзімізді құр седелуден, қуатымызды,
уақытымызды және ресурстарымызды бекер жұмсаудан сақтап қаламыз [1,1].
Біздің қоғамымыздың алдына қойылған басым мақсаттарға жету жолында сот
жүйесінің тәуелсіздігін нығайту-қазіргі міндет және бүгінгі күннің жәрулі
қажеттілігі.
Сот билігінің теориялық негіздерін әзірлеу және оларды заңнама мен сот
органдарының қызметінде практика жүзінде іске асыру, тек соңғы кездері ғана
мамандардың назарларын аудара бастады. Билікті бөлісудің конституциялық
қағидаты мен Конституцияда көрсетілген өзге де идеялар тұрғысынан сот
билігі институтының тұтас, көшенді талдауын жүргізу біздің республикамызда
әлі де жеткілікті және жүйелі түрде қолға алынған жоқ. Тіпті мемлекет және
құқық мәселелерінде де сот органдарынада тиісті көңіл бөлудің
жеткіліксіздігі байқалады, бұл көзқарас мемлекеттік тәжірибеде ондаған
жылдар бойы үстемдік құрып келді. Қазақстанда тәуелсіздік жариялауға
байланысты ғана осы проблемаға қызу ықылас білдіріле бастады. Соның
нәтижесінде 1994 жылы қабылданған сот-құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасын орындау болды. Бағдарламаға сәйкес қалыптастырудың мүлде жаңа
тәртібі бойынша біріңғай сот жүйесі құрылды, сот билігі тармағының
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық жаңа актілер
қабылданды, азаматтық, азаматтық іс жүргізу, қылмыстық, қылмыстық іс
жүргізу, салық және әкімшілік құқық бұзулар туралы кодекстер қабылданды.
Бірақ, қол жеткен табыстармен шектеліп, тоқмейілсуге болмайды, өйткені
өз шешімін күтіп тұрған проблемалар әлі де жеткілікті. Қабылданған заңдар
қаншама жақсы, дұрыс болса да, онда көрсетілген нормалардың құқықтық
қатынастарға түсетін кез келген субъектінің қызметтік қағидатына, жүріс-
тұрысының ережесіне айналуларының әзірше кепілі бола алмай тұр. Құқықтық
нұсқаулардың әрбір адам үшін, әр шенеунік, кәсіпкер, лауазымды адам, басшы
үшін ішкі нанымға, ішкі заңға айналуы қажет. Өздерінің құқықтары бұзылған
жағдайда әр адам сот қорғауына жүгіне алатынын және оның тиімділігіне сенім
арта алатынын ұғынуы және білуі тиіс. Әйтпесе біз ешқандай құқықтық
мемлекет құра да алмаймыз және шынайы демократия жөнінде сөз қозғаудың өзі
де бекер.
Сондықтан да еркін, тиімді және қауіпсіз қоғам құрудың бағдарламасын
мазмұндайтын 2000 жылы Қазақстан халқына арнаған жолдауында мемлекет
басщысы осы өзекті мәселеге ерекше қайта тоқталып кетті. Ол былай атап
көрсетті: мемлекеттік құрлымдардың міндеті тек заңдар белгілеген ережелер
бойынша ойнауға емес, сонымен бірге азаматтардың заңдар бойынша өмір сүруге
үйрену міндеті, өйткені заң-өзара және мемлекет арасындағы шарт болып
табылады [2].
Сот билігінің проблемалары күні бүгінге дейін конститутциялық құқық
ғылымындағы дербес зерттеудің объектісі болған емес. Осы саладағы
еңбектердің көпшілігі оқулық немесе оқу-әдістемелік сипат алады. Әрі
бірқатар авторлардың зерттеулері салыстырмалы-құқықтық тұрғыда, немесе
құқықтық бірнеше саласының тоғысуында жазылған. Бірқатар еңбектерде сот
билігінің тек жекелеген мәселелері ғана қозғалған.
Бірқатар зерттеулер Қазақстаннан, Рессейден, Құрама Штаттардан шыққан
материалдар негізінде конститутциялық бақылауды жүзеге асыру бойынша жалпы
юрисдикциядағы Конститутциялық соттардың қызметін талдауға арналған.
Екінші жағынан, сот жүйесін ұйымдастыруға, соның ішінде кеңес кезеңіне
де қатысты жұмыстардың бірталай бөлігі құқық қорғау органдарының қызметіне
байланысты мәселелерді зерттеу кезінде қылмыстық процесті жүргізуші
органдарының өкілдері жазған, немесе осы аталған тақырыптың тек кейбір
аспектілерін ғана қозғайды.
Сот жұмыстарын жақсарту мен заңнаманы жетілдіру жөніндегі тәжірибелік
мәні бар ұсыныстарды (нұсқауларды) әзірлеуге судьялардың өздері елеулі үлес
қосқан.
Осы дипломдық жұмаста сот әділдігінің теориялық негіздерін ұғыну ең
алдымен негіз қалаушы санаттарды (категорияларды) зерттеуден бастап жүзеге
асырылуы тиістігін ескере отырып, құқықтық мемлекет теориясының
контексіндегі сот билігінің мәнін анықтауға; сот билігі қағидаттарының
жіктелімін әзірлеуге; адамның құқықтары мен еркіндіктерін қорғаудағы сот
билігінің ролін көрсетуге, сондай-ақ сот әділдігінің тиімділігін одан ары
жоғарылату жолдарын белгілеуге ұмтылыс жасалды.
Сонымен такырыптың өзектілігі: құқықтық нигилизм әлі де орын алып
отырған қоғамда, сот билігінің болуы заң үстемдігін, оны орағытып өтудің
қандай да болса әрекеттерін болдырмауды қамтамасыз етудің шешуші факторына
айналуы тиіс. Сот билігінің нағыз дербестігіне қол жеткізбейінше және
соттар азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, еркіндіктері
мен заңды мүдделерін пәрменді қорғау және қалпына келтірудің органы
болмайынша, елдегі әлеуметтік және экономикалық проблемаларды ойдағыдай
шешуге, сыбайлас жемқорлықпен және қылмыстылықпен күресуде табысқа жетуге,
қолданудағы заңдардың тиімділігіне үміт артуға болмайды.Сондықтан да,
жоғарыда көрсетілгенді ескере отырып тақырыптың өзектілігі осы мәселеде деп
ойлаймыз.
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, дипломдық жұмыс тақырыбының
зерттеу объектісін, жұмыс мақсатын, міндетін, негізге алынған материалдарды
және жұмыстың қүрылымын анықтап көрейік.
Зерттеу жұмысының мақсаты: дербес, тәуелсіз және беделді мемлекет
билігі ретінде соттың қалыптасуын тежеген себептерін анықтау мен талдау.
Дипломдық зерттеудің мақсаттарын шешу үшін төмендегідей негізгі
міндеттер қойылды: сот билігі және оның билік тармағы ретіндегі мәнін
анықтау; Қазақстандағы сот реформасының даму кезеңдерін зерттеу; құқықтық
мемлекет құрудағы сот билігінің рөлін көрсету.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып конституциялық құқық ғылымындағы сот
билігінің проблемалары табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні ретінде осы тақырыпқа қатысты отандық және
шетелдік заңгер-ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен қатар соттың қызметін
реттеудіге ұлттық заңнама болып табылалы.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі. Жұмыс негізіне алынған
материалдар: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасы Президентінің халыққа арнаған жолдаулары, Қ. Мәми, Б.Д.
Мақұлбеков, Ш.М. Шарипов және т.б. отандық және шетелдік заңгер-ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізін ақиқат болмысын тану
жолында қолданылатын жалпы ғылыми әдістер құрайды. Зерттеу барысында
салыстырмалы талдау, сараптамалық бағалау, қисынды-заңдылық, статистикалық
талдау, тарихи және нақты-социологиялық әдістер қолданылды.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Дипломдық жұмыс материалдары және
тұжырымдары халықаралық ұйымдардың құқықтық табиғатын ғылыми тұрғыдан
түсінуге, талдауға және тиімділігін арттырудың нақты ұсыныстары айтылады.
Сонымен қатар, арнаулы курстар дайындауға, ғылыми зерттеулер ісін жүргізуге
дипломдық жұмыс материалдары негіз бола алады.
Жұмыс құрылымы: кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімдерден,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Билікті бөлісу теориясы және сот билігі
1.1 Сот билігі және оның билік тармағы ретіндегі мәні
Билік бөлісу теориясы корольдік деспотизм мен дворяндық озбырлықты
бағындырудың (жеңіудің) тиімді құралы ретінде ұсынылды, теорияның
классикалық ережелерін Джон Локк (1632-1704жж.) пен Шарль Луи Монтескье
(1683-1755жж.) тұжырымдады. Осы теория нақты саяси мүдделерді, сол
дәкірдегі басты саяси күштер-корольдік биліктің, дворяндардың және жаңадан
пайда болып келе жатқан буржуазияның күресі мен өзара іс-қимылын
бейнелейді.
Биліктің (өкіметтің), мемлекет пен патшалықтың мәңгі символы Кесарь болып
табылады және оның арақатынасына, билік (өкімет) пен мемлекетке, осы
дүниенің патшалығы мен рухына екі түрлі: дуалистикалық және монистикалық
көзқарас бар. Егер монизм тирандық үрдісті (тенденцияны)еншілесе, ал
дуализм бостандықты (еркіндікті) негіздей алады, - дейді Н. Бердяев
[3,97].
Мемлекет билігінің түпкі мақсаты - адамдарды билеп-төстеу және оларды
қорқынышта ұстау, тағдырдың тәлкегіне қалдыру емес, дұрысы, адам өзінің
өмір сүру құқығы өз мүмкіндігіне қарай пайдаланулары үшін, оларды
қорқыныштан (үрейден) азат ету. Мемлекеттің міндеті-адамдардың өз
міндеттерін қауіпсіз жағдайда орындауы үшін жағдайлар туғызу, бірақ екінші
жағынан-олардың бір-бірімен жанжалдастырмай, адам баласын өшпенділік,
қастық, өтірік атаулыдан ада етуі керек. Кез келген мемлекеттің түпкі
мақсаты - өз азаматтарының бостандығын (еркіндігін) көздеуі тиіс,
еркіндіктің кепілі болуы керек [4,28].
Биліктің барлық көріністерінің жиынтығы, билікті қоғам мен адам
өмірінің жалпыға бірдей бастамасы ретінде де, саясат ретінде де, қоғамды
барлық ынтымақты және дау-жанжалды қарым-қатынастармен ұйымдастыратын
дербес қоғамдық мазмұн (маңыз) ретінде де қарауға мүмкіндік береді [5,48].
Билікті бөлісу теориясының негізін салушы-озық ойшыл, қоғамның
мемлекеттік-құқықтық құрылымының теоретигі Ш.Монтескье. Оның териториясының
негізгі мақсаты-азаматтарға билік институттарының негіздері қаланған,
солардың көмегі арқылы мемлекеттік билік органдары өзара іса-қимыл
жасаулары тиіс. Кейбір мемлекетте биліктің үш түрі: заң шығару, атқару және
сот биліктері қолданылатын анықтаған да, оларды жіктеген де сол. Осылардың
әрқайсысын сипаттай отырып, ол сондай-ақ заң шығару билігінің мемлекеттің
нақты қолдану мерзімі бар заңдарды шығаратынын немесе оларды бұзатынын
белгілеп береді. Екінші биліктің міндеті-бейбіт бітім жасау немесе соғыс
жариялау, елшілерді жіберу немесе қабылау. Мұның өзі қауіпсіздіктің кепілі
болып табылады және екі мемлекетті өзара соғысудан сақтандырады. Үшінші
биліктің рөлі-қылмысы үшін жазалау немесе азаматтық істерді қарау.
Анықтамаларды белгілей отырып, азаматтың саяси еркіндігін айқындаған Ш.
Монтескье сонымен қатар: заң шығару билігі атқару билігімен қоса бір
адамның қолына немесе магистраттың бір аппаратына біріктірілетін болса,
онда еркіндіктің болуы мүмкін емес [6,171] деп ескертті. Ойшыл
пікірлерінің мәні былайша тұжырымдалады:
Сот билігінің заң шығару және атқару билігінен бөлмейінше еркіндік
жоқ. Оның пікірінше, егер судья (би, қазы) бір мезгілде заң шығарушы болып
табылса, онда озбырлыққа жол ашық. Сот билігі атқару билігімен
біріктірілген жағдайда, судья езушінің сойылын соғуы мүмкін. Және ең ақыры
бір адамның, бір шонжардың қолына үш биліктің үшеуіде бір мезгілде қатар
біріктіру (заңдарды әзірлеу мен қабылдау, қоғамдық шешімдерді арқылы
бәрінен де айырылып қалуға болады [7,2]. Сонымен бірге Ш. Монтексьенің
конституциялық жобасында биліктің тепе-теңдік идеясы жеткілікті түрде
айқындалмады. Мысалы, заң шығару билігінің атқару билігіне қатысты басым
(үстем) рөлін белгілеген ол, сот билігін солармен қатар қойды, оның ойынша
қай биліктің кімнің мүддесін қозғайтыны маңызды. ойшылдың пікіріне
жүгінсек, сот билігін арнайы органға емес, белгілі бір уақытта сот
төрелігін іске асыратын халықтың арасынан сайланған адамдарға сеніп
тапсыруға болады. Ол: адамдар үшін соншалық қорқынышты сот билігі, белгілі
кәсіппен де, белгілі ережемен де (жағдаймен де) байланысты болмайды; сот
билігі көрінбейтін нәрселерге айналады [8,110] - деп қателесті.
Ш. Монтескьеден айырмашылығы билік бөлісу теориясын Жан Жак Руссо іс
жүзінде іске асырады. Ол халықтың біртүтас билігінің қарауына заң шығару,
атқару және сот биліктерін берді.
Билік бөлісу теориясы көптеген елдердің мемлекеттік-құқықтық
тәжірибесінде кеңінен қолданылып, адам құқықтары мен еркіндіктерін
қамтамасыз ететін негізгі кепілдіктердің бірі болып табылады. Аталған
тұжырымдардың барынша нық қалыптасқан дәстүрлері бар елдерде де
демократиялық принциптер кеңінен қолдау тапты. Билік төсілу қағидатына
негізделген мемлекеттік жүйенің артықшылығы - мемлекеттің ішкі саяси
жағдайының салыстырмалы тұрақтылығы. Өйткені билікті бөлісу, Конституция
нормаларының негізінде, әлеуметтік күштердің қиын-қыстау жағдайлардан
ауызбірлігі (бәтуасы, мәмілесі) арқылы шығуға мүмкіндік береді [9,5].
Қазақ елінің сот билігі еңбегінде автор қазақтың үш биі – Төле би,
Қазыбек би, Әйтеке билердің кезінде мемлекетті әділ басқарудың негізі –
сұлтандар мен төрелердің сот билігіне араласуын шектеу деген қағидасының
әлі де өз құндылығын жоймағанын атап көрсетті.
Билік бөлісу теориясы 1787 жылғы АҚШ Конституциясында мейлінше толық
және дәйектілікпен іске асырылды. Ол бойнша заң шығару өқілеттіктері екі
палатадан-Сенат пен өкілдер палатасынан тұратын Конгреске беріледі. Атқару
билігі Президенттің, ал сот билігі АҚШ-тың Жоғарғы Сотының, сондай-ақ
Конгресс арқылы бекітілетін төменгі соттардың қарауна тапсырылды.
АҚШ-конституцияляқ құрылымы ерекше ел екені белгілі. Мәселен,
Президенттің және оның кабинетінің мүшелерінің Конгресс палаталарына мүше
болуға және Конгресте дауыс беруге қатысуға құқылары жоқ. Президентке заң
шығару жөнінде бастама көтеру құқығы берілмеген, ал президент кабинетінің
мүшелері президент алдында жауапты. Биліктің тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесі былайша қолданады. Алдымен заң Конгресте қабылданады, содан кейін ол
қол қою үшін Президентке ұсынылады. Президент оған қол қоймастан, заң
жобасын шығарған палатаға өзінің қарсылықтарын келтіріп, қайтаруына болады.
Сайып келгенде, заң жобасының түпкілікті тағдырын Конгресс шешеді.
Президентке халықаралық шарттар жасасу құқығы берілген, бірақ оны алдымен
Сенат мақұлдауы керек.Сенатпен келісу арқылы Президент елшілерді, басқа да
лауазымды басшыларды және Жоғарғы Соттың судьяларын тағайындайды. Конгресс
пен Президент өз актілерімен Жоғарғы Сотты конституциялық емес деп
жариялауға құқылы. Өзіміз көріп тұрғанымыздай, тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесі АҚШ конституциялық құрылымының ажырамас қағидаты. Өйткені ол өзара
бақылау жргізуге мүмкіндік беріп, биліктің үш тармағының өзара іс-қимылдары
үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
АҚШ ғалымдары өздерінің ғылыми еңбектерінде биліктің үш тармағын
талдауды көбіне сот билігінен бастаулары кездейсоқ емес. Нақ сол өркениетті
елдерде сот билігі іс жүзінде мемлекеттік билікке айналады. Соттар биліктің
басқа тармақтарына бақылау жүргізуге және олардың шешімдеріне шағымдар
бойынша түпкілікті шешімдер шығаруға өкілеттік алды.
Шетелдерде заң шығару, атқару және сот билігі органдарының арасында
өзара нақты іс-қимыл жолға қойылған. Мәселен, герман Конституциясының 44-
бабының 3-тармағы соттарды Бундестан тергеу комитеттеріне құқықтық көмек
көрсетуге міндеттейді. Испанияда соттар регламенттеуші (реттеуші) рөл
атқарып, бақылау жүргізеді. Пәкістан Конституциясының 162-бабы бойынша
Жоғарғы Сот бұқара көпшілік сипаттағы немесе мағынадағы құқық мәселелері
жөнінде тұжырымдамалар (қорытындылар) жасау арқылы Президентке кеңес
береді.
Соңғы кездері батыс елдерінде сот билігіне байланысты елеулі проблема
туындап отыр, ол сот саясаттан тыс (сырт) қағидатын (принципін) ұстану
(сақтау) қағидаты. Бұл қағидат өз кезегінде сот билігіне өз мүдделеріне
зейін қою арқылы нақты мемлекеттік мүдделерден абстрактылануға мүмкіндік
береді. Интернетке енгізілген Шексіз сот билігінің жүгенсіздігі туралы
мақаласында Б.Волхонский әр түрлі атышулы соттық талап-қуынымдарды
(Италиядағы, АҚШ-тағы, Испаниядағы) талдай келіп, мынадай қорытынды
жасайды: сот билігі (өкіметі) және батыстың заң жүйесі, тұтас алғанда,
атқару және заң шығару биліктерін, сондай-ақ азаматтық қоғамның басқа да
институттарын табанына салып таптай бастады. Осы орайда, біздің ойымызша,
өркениетті елдерден қанат жайған таза қолдар науқаны, судьялардың
билікті басып (тартып) алуын, олардың мемлекетті басқару қызметін жүзеге
асыруларын мүлде білдірмейді. Автор осы мақаласының соңында бұл үшін нақты
тетіктердің (механизмдердің) жоқ екендігін атап көрсетеді. Демек, бірнеше
мысал негізінде жоқтан өзге үшін соншама айғай-шу көтеру, қоңыраулатып
дабыл соғу керек пе? Сондағысы соттар нақты саяси күштерге айналады-мыс
дегендік пе? Біздіңше, олай емес. Әупірімде биліктің үшінші тармағы басқа
екеуіне-атқару және заң шығару биліктеріне тепе-теңдікті қамтамасыз ету
үшін құрылғандықтан, демек, ол осы міндеттерді жалпы мемлекеттік мүдделерді
есепке алу арқылы жүзеге асыруы тиіс.
Сот билігінің ұғымы, оның әлеуметтік міндеті мен қызметі де, сондай-ақ
кеңес кезіндегі заң әдебиетінің зерттеу объектісі болып табылады. Осы
мәселелер сондағы әдебиетте әділ сот ұғымы арқылы үстірт қаралды, ол іс
жүзінде сот билігі ұғымымен теңестірілді (ұқсастырылды). Бұл ретте соңғы
санат үстемдік құрған маркстік-лениндік идеология ұстанымы тұрғысынан
ашылды, ол идеология өз кезегінде мемлекет мүддесінің басымдығынан, құқықты
мемлекетке бағындырудан туындады.
Алайда, сот билігі мен әділ сот егіз ұғымдар, бірақ олар ұқсас емес.
Сот төрелігі сот билігінің ең маңызды көріністерінің бірі болып табылады,
бірақ сот билігі тек мұнымен ғана шектелмейді. Аталған ұғымдардың ара-
қатынасынан дәл анықтау заң ғылымының алдында тұрған мәселелерінің бірі
болып табылады.
Революциядан бұрынғы ғалым С.В.Познышев: сот билігі мемлекет
билігінің бір тармағы, жекелеген органдар арқылы жүзеге асырылуы тиіс, осы
билік заңды жүзеге асыруға, құқық үстемдігін орнықтыруға, озбырлық пен
зорлыққа қарсы күресуге арналған [10,9]. Бұл анықтамада сот билігінің
ұйымдық және атқарушылық дербестігіне, сондай-ақ қоғам мен мемлекетте құқық
үстемдігін қамтамасыз ету үшін оның әлеуметтік бағыты аталып өтелді.
Кеңес өкіметінің орнауына және пролитариат диктатурасын жариялауға,
кейіннен билік қызметінің саяси-құқықтық қағидатына айналған барлық билік-
Кеңестерге ұранының орнығыуына байланысты билікті бөлісу теориясын іске
асырудың мүмкін еместігі айқын болды.
Марксизм-ленинизм классиктері үшін мемлекеттің негізгі міндеті үстем
таптың диктатурасын қамтамасыз ету және оны қорғау болып табылады. Міне,
осы себепті мемлекеттің таптық қасиеттері мен оның әлеуметтік-экономикалық
негізі бірінші қатарға қойылғаны туралы айтуға болады. Билікті бөлі су
туралы сөз қозғай отырып, К.Маркс: осы бөлісу басқа емес, ол мемлекеттік
механизмді (тетікті) басқару және бақылау түрінде қолданылатын еңбектің
кәдімгі өнеркәсіптік бөлісу сияқты нәрсе деп атап көрсетеді. В.И. Лениннің
пікірінше, нағыз мемлекеттік істер шымылдық артында жасырын жасалады және
оны департаменттер, кеңселер, штабтар орындайды. 1917ж октябрь
революциясының жеңіске жетуіне байланысты Кеңестер түріндегі билік
тұтастығының тұжырымдамасы биліктің тұтас негізін қалады. Мұндай биліктің
басқа тармақтары дербестіктен аулақ еді. Заң шығару, сондай – ақ сот
билігін айқын ығыстырған атқару билігінің рөлін шұғыл күшейту, сот билігіне
мемлекет билігінің дербес тармағына бөлінуіне мүмкіндік бермеді. Осы жағдай
аталмыш тақырып бойынша теориялық талдауларға әсерін тигізбеуі мүмкін емес
еді, бұған зерттеушілер сан мәрте назар аударды. Билік теориясы, соның
ішінде сот билігі саласындағы теориялық дайындықтар, әсіресе барлық
деңгейлерде ғаламдық өзгерістер барынша жүріп жатқан жағдайларда бұл біздің
елімізге ауадай қажет.
Пролетариат диктатурасы мемлекетінің сот жүйесі Халық коммисарлар
кеңесі 1917 жылы 22 қарашада сот туралы Деректі қабылдағаннан кейін
қалыптаса бастады. Бұрыңғы округтік соттар, сот палаталары, әскери және
теңіз сотттары, коммерциялық сотттар таратылады. Солардың және прокурорлық
қадағалаудың, адвокатураның, сот тергеушілердің орнына жергілікті сотттар
мен революциялық трибуналдар құрылды. Судьяларды Кеңестер сайлайды және
кері шақырып алады. Сот жүйесінің дамуы соттан тыныс органдардың пайда
болуына байланысты қиындай түсті, осы органдар қатаң жазалау саясатын
жүргізді.
ССР Одағының құрылуына және 1924 жылы жаңа Конституцияның қабылдануына
байланысты сот билігі недәуір әлсіреді, өйткені ССРО ОАК (ЦИК) талап етуі
бойынша ССРО Жоғарғы Сотына одақтас республикалардың нормативтік-құқықтық
актілердің заңдылығы туралы, олардың ССРО Конституциясына сәйкестігі
туралы, одақтас республикалар арасындағы соттық дауларды қарау жөнінде
қорытындылар жасау құқығын беру арқылы сот конституциялық бақылауын енгізу
әрекет, өкінішке орай, жалғасын таппады.
Билікті бөлісу теориясының жекеленген элементтері 1936 жылғы ССРО
Конституциясынанегізделеді. Бірақ, елді қатаң ортандырыоған басқару мен әр
түрлі мемлекеттік құрылымдар арасындағы өзара қатынастардың
түсініксіздігінен олардың іс жүзінде жүзеге асуы мүмкін емес еді. Сталинизм
режимі тіпті демократиялық декларациялардың өзін жоққа шығарды, өйткені
аталған режим зорлықпен, террормен және адамға қарсы қылмыспен сабақтас
болып шықты.
ССРО-ның 1936 жылғы Конституциясы мемлекеттік биліктің жоғары
өкілдікті органдарының үстемдік құруы қағидаттарынан туындады, олар
өздеріне есеп беретін және бақылауындағы мемлекеттік басқару органдарын
құрды. 1936 жылғы Конституцияның 102-бабында: ССРО-дағы әділ ССРО Жоғарға
Соты, одақтас республикалардың Жоғарғы Соттар, өлкелік және облыстық
соттар, афтономиялы республикалар мен афтономиялық облыстардың соттары,
округітік соттар, ССРО Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен құрылатын ССРО-ның
арнай соттар арқылы жүзген асырылады делінді. 112-бап судялардың
тәуелсіздігін және олардың тек заңға ғана бағынатынын паш етті.
Қоғамды демократияландыруға арналған белгілі бір ережелер 1977 жылғы
ССРО Конституциясында негізделді, әйтседе онда билікті бөлісу теориясы
жөнінде әңгіме қозғаудың қисыны жоқ. Барлық билік - Кеңестерге деген
лениндік қағидатын қалпына келтірудің (жаңғыртудың) қажеттілігі,
Кеңестердің ССРО саяси негізінің мәртебесін қайта иеленуіне апарып тіреді,
қалған мемлекеттік органдардың барлығы соларға есеп береді және бақылауында
болды. Аталған Конституция арқылы, 1918 жылғы РСФСР Конституциясындағы
сияқты, Кеңетерге орасан зор өкілеттілер қайта берілді. 2-бап ССРО-ның
саяси негізі ретіндегі халық депутаттары Кеңестері арқылы барлық биліктің
халық еншісінде екенін жариялады. Бұл ретте саяси жүйенің өзегі кеңес
қоғамының басқарушы (жетекші) және бағыттаушы күші болып коммунистік партия
жарияланды, ол өз кезегінде қоғам дамуының негізгі болашағын
(перспективасын) белгіледі (6-бап). Демек, елді іс жүзінде Кеңестердің
жариялаған толық билігі принципын жамылған партиялық-әкімшілік басшы топтар
басқарды. Әрине, осы жағдайда билікті бөлісу теориясының ғылыми ретінде
дамуы мүмкін емес еді. Егер ол туралы жазған күннің өзінде де тек
капиталисті қоғаммен салыстыру үшін ғана жазды немесе ол теріс
түсіндірілді, атап айтқанда, мемлекеттік органдардың міндеттерін бөлісумен
ауыстырылды.
Совет Одағының ыдырауына және тоталитарлық жүйенің күйреуіне
бауланысты халықта қазіргі кезеңдегі сот билігінің рөлі мен маңызын сезіну
түсінігі пайда болды. Дәл осы кезеңнен бастап сот билігі заң зерттеулерінің
толыққанды объектісіне айналды.
Мәселен, сот билігі дегенде мемлекеттік биліктің өзіндік тәуелсіз
тармағы ұғынылады, ол билік соттар арқылы жария, жарыс сөз, қағида бойынша,
сот мәжілістерінде құқық туралы азаматтық, қылмыстық және сот өндірісінің
заң белгілеген басқа да нысандары арқылы алқалы түрде қарау және шешу
жолымен жүзеге асырылады [11,71].
Мұнда сот билігінің дербестігі мен тәуелсіздігі атап көрсетіледі,
биліктің субъектісі, оны жүзеге асыру қағидаттары мен нысандары нұсқалады.
Іс жүргізу құқығы мен сот құрылысы саласының мамандары сот билігін
мемлекеттің арнайы органдары – соттарға, құзіреттеріне жатқызылған
мәселелерді шешу жөнінде берілген өкілеттіліктер, ол мәселелер құқықты
қолдану және осы өкілеттерді конституциялық, азаматтық, қылмыстық,
әкімшілік жолмен қолдану кезінде туындайтын мәселелер және соттар
қабылдайтын шешімдердің заңдылығы мен әділдігін кепілдендіретін іс жүргізу
нормаларын сақтау арқылы төрелік(арбитраждық) сот өндірісі ретінде
анықтайды.
Өзіміз көргеніміздей, осы көзқарас сот өкілеттіктерінің ерекше сипаты
мен оны жүзеге асырудың арнайы нысандары белгілейді.
Біздіңше, арнайы нысандарда жүзеге асырылатын ерекше билік
өкілеттірінің сот билігінде болуы ұғымына саю аса дұрыс емес сияқты. Бұл
жағдайда соттардың әлеуметтік ролі мен олардың алдарында тұрған:
азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау, заң
үстемдігін қамтамасыз ету міндеттері назарға алынбайды.
К.Ф. Гуценко мен М.А. Ковалевтің пікірлері бойынша, сот билігі –
мемлекеттік апаратта ерекше орын алатын органдардың (соттар) адамдардың
жүріс-тұрыстары мен арнайы процестерге өздеріне тән мүмкіндіктері және
қабілеттірімен ықпал ету арқылы іске асыру. Олар, осылайша, биліктің екі
компонетін даралайды: 1) аталмыш билікті тек мемлекет арнайы құратын
органдар арқылы жүзеге асыру; 2) осы органдар ықпал етудің тек өздеріне тән
қабілеттері мен мүмкіндіктерінің болуы.
Біздіңше, аталған феномен түсінігі тым жеңілдетуге де болмайтын
сияқты. Біріншіден, бұ түсінік сот билігінің мәні мен оның билікті бөлісу
жүйесіндегі органын ашып бермейді. Өйткені, адамдардың жүріс-тұрыстары
(мінез-құлықтары) мен қайсыбір процестерге Приздент, Парламет, Үкімен
прокуратура және өзге де мемілекеттеік органдар ықпал ете алады, бірақ
олардың әрқайсысы белгілі бір дәрежеде ғана. Екіншіден, мүмкіндіктен мен
қабылет ұғымының нені меңзейтіні бұлыңғыр. Өкілеттіктердің, әдістердің,
сот қызметінің нысандарын меңзеу ме? Үшіншіден мемілекеттік аппаратты
соттар қандай ерекше дәрежеге ие? Оның, мысалы, атқару билігінен,
порокуратурадан және с.с. айырмысы қандай? Арнайы процестерге ықпал етед?
Сот билігі ұғымын анықатуыдң атығ бір әтсілін Ю.А. Дмитриев пен Г.Г.
Черемных тапты. Олар сот билігін “арнайы мемлекеттік және муниципалдық
органдар жүйесін көрсететін, шындықты анықтауға, әділдікті қалыпына
келтіруге, дауларды шешу мен айыптыларды жазалауға бағытталған, заңда
қамтылған билік өкілеттіктеріне ие дербес жария-құқықтық құрылым, олардың
шешімдерін сотқа қатысты адамдардың барлығы орындауға міндетті”.
Шын мәнінде, соттардың алдында тұрған мақсаттарды және олардың билік
өкілеттіктерін көрсеткендеріне қарамастан олар сот билігі мен сот
жүйесі ұғымдарын ұқсастырады (теңгереді). Бірақ сот билігі ұғымын оның тек
ұйымдық аспектісіне-билік өкілеттіктерінің жиынтығына ие арнайы органдарға
ғана саюға болмайды, дәл осы сияқты, заң шығару және атқару биліктерінің
ұғымдары да Парламент пен Үкіметтің, басқа да атқару органдарының болуымен
түгесілмейді. Олай болмаған жағдайда, сот билігінің мазмұнының өз құқық
нормаларын қолдану негізінде туындайтын дауларды шешу жөніндегі қызметтің
маңызы жойылады.
Конституциялық құқық саласындағы көптеген мамандар сот билігіне
ешқандай да айқын анықтама бермейді, олар биліктің жалпы сипаттамасымен
ғана шектеледі, олар биліктің жалпы сипаттамасымен ғана шектеледі және
биліктің мәнін, белгілерін, міндеттерін, билікті бөлісу жүйесіндегі орнын
даралайды. Мәселен, Б.А. Страшун мен А.А. Мишин былай деп атап көрсетеді.
Жалпы алғанда сот билігі – қоғамдық қатынастарға ықпал ететін құрал және ол
билік төменнен жоғарғыға дейінгі барлық сот органдарына жүктелген. Сот
билігінің демократиялық қоғамдағы әлеуметтік роль, әр түрлі заңдық
жанжалдарда, ең алдымен Конституцияда және басқа да заңдарда, халықаралық
шарттарда (келісім-шарттарда), сондай-ақ заңға теңестірілген жоғары
деңгейдегі заңға сәйкес актілер – жарлықтарда, декреттерде, ордонастарда,
ішкі мемлекеттік жария-құқықтық шарттарда (келісім-шарттарда) және т.б.
көрсетілген құқық үстемдігін қамтамасыз етумен тұжырымдалады.
Ғ.С. Сапарғалиев осы мәселеде, ең алдымен, Конституцияның өзінің
ережелеріне сүйенеді. Ол Казақстан Республикасындағы сот билігін ешкімнің
де еркінен тәуелсіз және тек сот арқылы ғана Республика атынан жүзеге
асырылатын мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде қарайды. Сондай-ақ,
сот билігінің қызметі де атап көрсетіледі, ол – азаматтардың құқықтарын, ер-
кіндіктерін, заңды мүдделерін, олардың бірлестіктерінің, мемлекеттік
органдардың, ұйымдарының құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау,
Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің,
Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының (келісім-шарттарының)
орындалуын қамтамасыз ету.
М.В. Баглай мемлекеттік биліктің тәуелсіз буыны ретіндегі сот рөлін
айрықша атап көрсетеді. Ол рөл - өзінің айрықшаланған құралдармен және
арнайы аппаратымен адамдардың құқықтары мен еріктерін қорғау,заңдылық пен
әділдікті бекітуді білдіреді. “Тәуелсіз сот билігі, - дейді ол, - құқықтық
мемлекет пен конституционализімнің өзегіне, халық еркіндігігің бас
кепілдігінне айналады”, - деп тұжырымдайды.
Сот билігінің мәні мен мазмұнын анағұрлым толық және айқын ашу үшін,
оның белгілерін, яғни мемлекет механизіміндегі (тетігіндегі) сот билігінің
рөлі мен орнын, оның басқа биліктерден айырмашылығын даралайтын,
ерекшеліктері мен сипаттарын анықтау қажет.
Көптеген зерттеушілер сот билігінің жалпы (ортақ) белгілеріне
мыналарды жатқызады: мемлекеттік органдар арқылы арнайы құрылатын сот
билігін жүзеге асыру, оның азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің
құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталғандығы; Конституция мен
заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, сот билігінарнайы нысандар мен айрықша
рәсімдер арқылы іске асыру; сот билігінің тәуелсіздігі, дербестігі,
даралығы және айрықшалануы; соттарды құру және олардың қызметін заң шығару
мен атқару органдары үшін белгіленген ережелерден бөлек арнайы ережелерді
сақтау арқылы ұйымдастыру, заңға сәйкестік.
Бірқатар зерттеушілер осыларға сондай-ақ осы билікті жүзеге асыратын
лауазымды адамдар – судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимін
(тәртібін), билік қызметін бақылаудың ерекше жүйесін (ішкі сипаты) қосады.
Біздіңше, судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимін оны
мемлекет билігінің басқа тармақтарынан өзгешелейтін сот билігі белгілеріне
жатқызуға болмайды. өйткені судьялардың құқықтық мәртебесінің кейбір
осындай ерекшеліктері, мәселен, жеке адамға тиіспеушілік, олардың
лауазымдарының басқа қызметпен сайыспаушылығы мен т.б. Президентке де,
Парламент депутаттарына да, Конституциялық Кеңестің мүшелелеріне де тән.
соттардың қызметіне сырттай бақылаудың жоқтығы – ол да көрсеткіш емес.
Өйткені бірқатар өзге де мемлекеттік органдарға қатысты (Конституциялық
Кеңес; прокуратура) осындай бақылау жүзеге асырылмайды [12,59].
Сот билігінің ерекшеліктері мен сипаттарының арасына кейбір авторлар
биліктің нақтыланған сипатын,іс жүргізу нысанын, оның сотқа (сот алқасына)
тиістілігін, судьялық ішкі өзінөзі басқаруды, жанжалдарын заңға сәйкес
қарауды, судьялардың құқықтық санасы мен ішкі сенімділігін атайды.
Ішкі өзін-өзі басқарудың болуы, біздіңше, сырттай айқындамадан
(позиция) сот билігінің сапалық сипатын көрсетпейтін сияқты. Ал енді заңға,
құқықтық санаға және судьялардың ішкі сеніміне сәйкес жанжалдары қарауға
қатынасы мәселеге келсек, ол, дұрыс – сот қызметтерінің принципі
(қағидаты), дәлірек айтқанда, барлық құқық қолданушы органдар басшылыққа
тиіс заңдылық принципінің құрамы бөлігі.
Ю.А. Дмитриев пен Г.Г. Черемныхтың пікірлері бойынша, сот билігі үшін
бірінші дәрежелі, мәнді мағынаға ие нәрсе – ол соттың іс бойынша ақиқатты
белгілейтін және оған заңдық мағына беретін биліктің жеке-дара органы таңу
– деп жазады олар, - тек теориялық қана емес, сонымен бірге практикалық
мағынаға да ие; ол жаза қолданудың әкімшілік тәртібінің жариялылығын;
акцептісіз ақша қаражаттарын, әкімшілік айыппұлдпрды, тәркілеулерді жояды
афторлар, сондай-ақ сот шешімдерімен бітістірілетін соттың тәрбиелік
рөльін, қабылдаған шешімдердің орындалу міндеттілігін де атап көрсетеді.
Сонымен, жоғарыда аталған белгілердің көпшілігі сот билігінің
принциптері болып табылады.
Егемен Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының негізгі
ретіндегі билікті бөлісу принципі тұңғыш рет 1993 жылы Қазақстан
Республикасының Конституциясында жазылады. Конституциялық құраламының
негіздері кіріспесінде алтыншы ереже былай атап көрсетеді: Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік билік заң шығару, атқару және сот биліктеріне
бөлу принципине негізделеді. Соған сәйкес мемлекеттік органдар өздерінің
өкіллеттіктері ауқымында дербестікке ие, тежемелік және тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасайды. Осы Конституцияның ережелерінің,
сонда қаланған тежемелік және тепе-теңдік жүйесінің қоғам өмірі
өзгерістерінің нәтижесі болып табылатыны шүбәсіз екендігіне сендіреді,
бірақ ол мәселенің мәнін біржола шешпеді.
1993 жылғы Конституцияның 101-бабы былай дейді: Судьялар тәуелсіз
және олар тек Конституция мен Қазақстан Республикасының заңдарына ғана
бағынады
1995 жылы конституцияны қабылдау сот реформасының қажеттілігіне
байланысты болды. Өйткені 1993 жылғы Қонституцияның 100-бабанда судьялар
өкілеттіктерінің мерзімі -10 жыл болып белгіленді, ал дүниежүзілік тәжірибе
бойынша судьялар судьялық қызметке өмір бойы тағайындалады. 1993 жылғы
Конституция бойынша судьяларды сайлау мен тағайындау, олардың тәуелсіздігін
камтамасыз етуге қажетті кепілдіктер жасаған жоқ.
Сонымен, тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылғы бірінші Конституциясы
өзінің реңкі бойынша ымыраласу Конституциясы болып табылады, яғни түрлі
ұстанымдар ымыраласу тұрғысында әзірленеді, сөйтіп билікті бөлісу теориясы
амалсыз бұлыңғыр көрсетілді.
Сонымен, билікті бөлісу теориясы тек қазақстандық мемлекеттік-
құқықтық ғылымда ғана емес, сонымен бірге тәжірибе жүзінде де танылады.
Билікті бөлісу теориясы – жалпыдемократиялық тұжырымдама, озық қағамдық
ойдың жемісі, жалпы адамзат құндылығы, ол мемлекеттік басқаруда
демократиялық мақсаттарға қызметін етеді. Бірақ осы теория, ең алдымен,
әуел баста мемлекеттік органдар құрылымын жасау және солардың
өкілеттіліктеріннің нұсқаларын белгілеу кезінде басшылыққа алынуы керек әрі
жалпы принцип тұрғысында ғана жүзеге асырылуы мүмкін болады. Сонымен қатар
теориясының пайдалылығын асыра бағалауға болмайды. Билікті бөлісу –
мемлекетті олақ басқарудан құтқаратын ем (панацея) емес. Саяси мәдениет,
дамыған қоғамдық құқықтық сана және басқа да көптеген нәрселер қажет.
Келешекте, біздің елімізде демократия мен құқықтық мемлекеттің
дамуына байланысты билікті бөлісу теориясын әлдеқайда толық іске асатынына
үміт артуға болады. Осы проблеманың жаңа қоғамдықжағдайдағы жаңа
болмыстарды қолдануға жарамды бұрынғы әдістерін қайта – мемлекеттік
басшылық жүйесіндегі сот билігінің рөлі мен орнын айқын белгілеу
қажеттілігін негіздейді. Биліктің осы тармағына деген бұрыңғы қатынасты
өзгертпесе болмайды, өйткені, билікті реформалаудың объективті
қажеттіліктері, билік жүгізудің конституциялық жүйесін құру, адам
мүдделерін, құқықтар мен еркіндіктерін қорғауды қамтамасыз ету, осыны талап
етеді.
Конституциялық қағидаттарға сәйкес мемлекеттерді бөлу Парламент,
Үкімет және Жоғарғы Сот биліктерінің өзге мемлекеттік құрылымдар мен
теңгермелі арақатынасы арқылы іске асуға тиіс.
Авторлар 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында
шешілмеген негізгі мәселелердің бірімемлекеттік билікті ұйымдастыру
мәселесі екендігін дәлелдей отырып, мұны орынды атап көрсетеді. Мұның
себептері олар: билік тармақтарының әрқайсысын жүзеге асыратын органдардың
конституциялық-құқықтық мәртебесін анықтау кезіндегі қайшылықтар,
шалалықтар; өтпелі кезең жағдайларында билікті бөлісу қағидатын іске асыру
үлгісінің баламалы еместігі; билік тармақтары арасындағы жанжалдарды шешу
механизімінің шикілігі сияқты мәселелерді атап көрсетеді.
Ресей Федерациясы Конститутциясын өзгерту (ауыстыру) қажеттілігін
негіздей отырып, ресейлік авторлар сондай-ақ, Ресей Федерациясы
Конститутциясындағы басты кемшілік ретінде сондағы билікті бөлісу
қағидатының көмескі мазмұндалғанын атап көрсетеді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конститутциясы бойынша атқару
билігінің пайдасына билік өкілеттіктерін қайта бөлу іске асырылады.
Парламенттің бақылау қызметтері шектелінді, атап айтқанда, Парламент
бюджеттің орындалуына бақылау жасаудан айырылды. Жаңа Конституция билікті
бөлісу және ықтимал саяси дағдарыстарды шешу механизмдерін (тетіктерін)
белгіледі. Конститутцияның 47-бабына сәйкес, Президент, науқасына
байланысты өз міндеттерін жүзеге асыруға ұдайы қабілетсіздік танытқан кезде
немесе Отанына опасыздық жасаған жағдайда Жоғарғы Сот пен Конститутциялық
Кеңестің тиісті қорытындысы бойынша өз орнынан босатылады. Осы мәселе
бойынша түпкілікті шешім Парламент палаталарының бірлескен мәжілісіде әр
палата депутаттыры жалпы санының кем дегенде төрттен үшінің дауысымен
қабылданады. Республика Президеінітің айыптауды қабылдамау осы мәселені
көтерген мәжіліс депутаттары өкілеттіктерінің тоқтатылуына әкеп соғады.
Президенттік республикада саяси дағдарыс болмаған жағдайда мемлекет
басшысының Үкіметті отставкаға жіберуге немесе Парламенттің төменгі
палатасын таратуға құқығы бар. Ал, Қазақстанда мемлекет басшысы
Парламенттің қос палатасын да тарата алады.
Биліктің жаңа құрылымында Конститутциялық Сот институты жоқ, оның
орнын Конститутциялық Кеңес еншіледі. Жоғарғы Соттың төрағасы мен
судьяларын Республика Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемелері негізінде
Президенттің ұсынуымен Сенат сайлайды. Облыстық соттардың төрағалары мен
судьяларын да сондай-ақ Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемелері бойынша
Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды. Қалған судьялардың
барлығын Әділет министірінің ұсынуы бойынша Республика Президенті
тағайындайды.
Осы Конститутцияда нақты түрде құқықтық сана да бейнеленген.
Революцияға дейінгі құқықтық әдебиетте конституциялық құрылымды талдау
кезінде бірінші орынға, сондай-ақ билікті бөлісу мәселесі қойылды. Осы
теорияның мәні орыстың көрнекті заңгері Ф.Ф.Кошкин еңбектерінде анағұрлым
толық ашылған. Ол құқықтық мемлекеттің аса маңызды мына екі принципі:
халықтың заң шығару қызметіне қатысуы мен билікті бөлісуді атап көрсетеді.
Сондай-ақ ол Үкімет пен Парламент қолдарында билікті шоғырландыруды тоқтату
(тыю) тәсілдерін де анықтап береді. Үкіметке қатысты тежемелік пен тепе-
теңдіктің үш элементін ұсынады, олар: а) Парламеттің бюджетті, әскер санын
бақылау; б) министірлердің жауапкершілігі; в) сот билігінің үкімет
жарлықтарының заңдылығын тексеру құқығы. Ал Парламентке қатысты төрт
элементті көрсетті, олар а) атқару билігі басшысының заң шығару абсолюттік
немесе кідірту ветосының көмегі арқылы қатысуы; б) қос палатаның болуы;
в) азаматтардың құқықтары; г) ерекше тәртіппен Конституцияны өзгерту.
Алайда, біз оның еңбектерінен сот билігін тежеудің ешқандай да элементтерін
таппадық.
1995 жылғы Конституцияның 2-бабы бойынша Қазақстан Республиканың
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас (унитарлық) мемлекет болып
табылатынына байланысты, біз Конституциядағы билікті бөлісу теориясын талап
көреміз.
Билікті бөлісу тұжырымдамасы бойынша, президент билігі әдетте атқару
билігі ретінде қаралынады. Тиісті ережелер АҚШ (1787 жыл), Филиппин (1886
жыл), Бразилия (1988 жыл), Әзірбайжан (1995 жыл) және басқа да мемлекеттер
Конституцияларында мазмұндалған. Осы елдерде атқару билігін Үкіметтер
жүзеге асырады, атқару билігі Президентке де, Үкіметке де жататын елдер де
бар. Демек, билікті бөлісу жүйесінде президент билігінің орнын айқын
белгілеу мүмкін емес.
Көптеген елдердің тәжірибесі, демократияның айқын белгісі болып
табылатын нәрсе – билікті бөлісу тұжырымдамасы. Ол ең алдымен нысаналушы
сипатқа ие және ешқашан, тіпті қазіргі заманға жағдайларда да “таза” түрде
жүзеге асырылмайды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша, мәселен,
заң шығару билігі Парламент еншісінде, бірақ вето құқығына ие Президент оны
жүзеге асыруға қатысады. Ол ерекше жағдайларда заң күші бар актілер
шығаруға құқылы. Мысалы, 45-баптың 2-тармағында былай дейді:
“Конституцияның 53-бабының 4-тармағында көздеген жағдайда, Республика
Президенті заңдар шығарады, ал Конституцияның 61-бабының 2-тармағындағы
көзделген жағдайда - Республика заңдарының күші бар жарлықтар шығарады”
[13,26]. Кейбір елдерде Үкімет те, сондай-ақ жоғары өкілетті орган берген
немесе Конституция арқылы берілген өкілеттіктер негізінде заң күші бар
актілер шығарады. әр елдегі. Соттар заңдарды конституциялық заңдардың
әрекетін тоқтатуға құқылы (заңның өзін болмаса да). Оның үстіне судьялардың
өкім беру және әкімшілік өкілеттіліктері бар. Ағылшын-саксон құқығында сот
бұйрықтары аталынатын бұйрықтардың кеңінен қолданылған белгілі. Осындай
бұйрықтар, мысалымүлікті игерудегі шектеу қоюға, ереуілді уақытша
тоқтатуға, соттың шешімі шыққатға дейін мерзімдік басылымды таратуға және
т.б. тыйым салуға болады. Соттардың жанында судьяға бағынатын, атқару
қызметтерін орындайтын сот орындаушылары болады.
Сонымен, президенттік билік кезінде биліктің түрлі тармақтары өзара
үйлесімі әбден ықтимал. Президенттің Конституциялық мәртебесі арқылы
биліктің барлық тармақтарының (тұтастығы) қамтамасыз етіледі. Президент
мемлекеттік механизмде (тетікте) ең жоғары орында еншілейді және биліктің
барлық тармақтарынан бірдей алшақ; билік тармақтары арасында даулар
туындаған жағдайда бір мезгілде қатар төреші болып табылады, және олардың
ынтымақты жұмыс істеулерін қамтамасыз етеді.
Тежемелік және тепе-теңдік жүйесінің контексінде сот билігі әділ
сотты емес (дәстүрлі мағынада), дұрыс заң шығару және атқару биліктерінің
шешімдері мен іс-әрекеттеріне белсенді ықпал етудің етудің заңдық
мүмкіндігін сипаттайды, олар “теңдерді” [14, 29].
Сот билігінің заң шығару билігімен өзара қатынас ең алдымен мына
ұғыммен тұжырымдалады. Парламет сот жүесі ұйымының негіздері мен
судьялардың құқықтық жағдайларын белгілейтін заңдар шығарады, сондай-ақ
республикалық бюжеттен соттарды ұстауға бөлінетін қаражаттарды бекітеді.
Одан басқа, заң шығару органы Жоғарғы Соттың судьяларын сайлайды, олардың
өкілеттіктерін тоқтатады және жеке басына тиіспеушілік құқығынан айырады.
Парламен соттар заңсыз адамдары жазыны өтеуден босату амнистиясы туралы
актілер шығарады. Оның үстіне Парламент Жоғарғы Сот судьяларын Сенат арқылы
сайлау жолымен, сондай-ақ Сенат пен Мәжілістен өз депутаттарын Жоғары сот
Кеңесі мен Әділет Біліктілік алқасына ұсыну жолымен, ал атқару билігі -
Әділет министірлігі арқылы сот кадырларын іріктеу және орналастыру
мәселесіне де қатысады. М.В. Баглай дұрыс атап көрсеткендей, заң шығару
органдары да, атқарушы билік органдары да соттауға құқылы емес. Сот билігі
өз тарапынан заң шығару органдарын аустырып, нормашығармашылықпен
айналыспауы, атқару билігінің айрықша құзыретіне араласпауы тиіс [15,51].
Қазіргі кезде сот жүйесін реттейтін басты және негізді нормативтік
актілер-Қазақстан Республикасы Конституциясы және Қазақстан Республикасының
2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен
судьяларының мәртебесі туралы Конституциялық заңды болып табылады.
Мемлекеттік басқару органдары жүйесіндегі белгілі бір орын сот
билігінің қарауына жатады. Өйткені дәл осы соттар материалдық игіліктерді
бөлуге белсенді түрде қатысады, азаматтық және шаруашылық істерді қарайды,
қылмыстық ізге түсу саясатын жүзеге асырауға қатысады, қылмыстық істерді
қарайды, сот төрелігін іске асыру кезінде тұтас алғанда заң шығару және
атқару қызметтеріне бағыт береді. Біздіңше, қазақстандық мемлекеттің дамыу
перспективасын нақ сол сот билігін қүшейтумен байланыстырған жөн. Билікті
бөлісідің қарабайыр түсіндірмесі соттың рөлі мен мағынасын әсірелеуге,
бірқатар дәстүрлік міндеттерді өзге де құқықтық қорғау құрылымдарының
құзыретінен бірқатар дәстүрлі міндеттерді шығаруға әкеліп тіреді, соның
нәтижесінде сот билігі органдарына тән емес міндеттер жүктеледі, - дейді
Н. Колоколов. Бірақ біз оның пікірімен келіспейтінімізді білдіреміз.
Соттардың рөлін әсірлеу, билікті бөлісу жүйесінде сот атқару және заң
шығару биліктерінен жоғары тұратын сияқты болып көрінеді. Мұндай жағдай
қазақстандық мемлекеттің даму тарихында бұрын соңды болған емес. Жалпы
алғанда, билікті бөлісу теориясы жөніндегі теориялық тұжырымдарда сот
органдарына, біздің көзқарасымыз бойынша, аз көңіл бөлінген.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі реформасы 1995 жылғы 20
желтоқсандағы Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың
мәртебесі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң
күші бар Жарлығынан бастау алады.
Осылар арқылы соттардың мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тікелей
нысаны ретінде сот төрелігі туралы, сот органдарының заң шығару және атқару
құрылымдарын тәуелсіздігі туралы, заңдар мен өзгеде нормативтік-құқықтық
актілердің Конституцияға сәйкестігі жөніндегі істерді шешуде соттарға
құқықтық өкілеттіктер беру туралы, олардың билік органдарының арасындағы
дауларды қараудағы құзыреттері туралы, сондай-ақ олардың шешімдері мен
лауазымды адамдардың әрекеттері жөніндегі шағымдары туралы жаңа ережелер
енгізіледі. Міне, осылардың барлығы соттардың әлеуметтік мәнін де өзгертті.
Бұл ретте сот билігі жаңа терминінің тұңғыш рет енгізілгенін ерекше атап
өткен жөн. Мәселен, 1995 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Коституциялық заң күші бар Жарлығының 1-тармағы
Қазақстан Республикасындағы сот төрелігі тек арқылы ғана жүзеге асырылатын
және сот билігі азаматтардың құқықтарын, бастандықтары мен заң мүдделерін,
мемлекеттік органдардыі, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттарының (келісім-шарттарының)
орындалуын қамтамасыз етуге арналғанын тікелей атап көрсетеді. Осы
биліктің мазмұны мен қызметі сотта іс жүргізу түрлері арқылы көрсетілген,
оның негізгі мақсаты - азаматтардың құқықтарын және қоғаммен, мемлекеттің
мүдделерін қорғау.
Бұрын атап кеткеніміздей, сот, сот әділеттілігі және сот
билігі ұғымдары терең ұғынуды талап етеді. Б.Н. Лапин, мәселен, сотты
құқықтық аспектіде, сол арқылы конституциялық құқықтық тәртіпті қамтамасыз
ететін құқықтарды қорғау мен заң арқыл қорғалатын мүдделер туралы жүгіну
мен талаптарды қарауда және шешуді тікелей жүзеге асыратын мемлекеттік-
билік жүргізуші орган ретінде ұғынады. Сот әділдігін соттың құқықтық
құзырына жатқызылатын істерді алдын ала кесіп-пішілмеген, ізгілікпен және
әдел қараудың заң белгілеген рәсімі ретінде түсінеді және сот қабылдаған
шешімдердің орындалу міндеттілігін атауды. Сот билігі ұғымын сот
төрелігін іске асыру жөнінде мемлекет қызметі ретінде анықтайтын,
мемлекеттік-билік жүргізу органдары – соттар арқылы орындалатын
конституциялық-құқықтық нормалар мағынасынан өрбітеді.
Сот билігі проблемасына тоталитаризм кезінде құқықтық ғылымда да, іс
жүзінде де лайықты көңіл бөлінген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz