Дәлелдемелерді жинау, Дәлелдемелерді тексеру
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу үрдісінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ..9
1.1 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу үрдісінің құрылымдық элементерінің
түсінігі, мәні,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Дәлелдеу үрдісінің тәртібі, реті, құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Дәлелдемелерді жинау дәлелдеу үрдісінің бір элементі
ретінде ... ... ... ... ... ..33
2.1 Дәлелдемелерді жинаудың ұғымы,
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2 Тергеу әрекеттері дәлелдемелерді жинаудың бір әдісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Дәлелдемелерді жинаудың басқа процессуалдық
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылғын
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Дәлелдемелер және дәлелдеу-
қылмыстық іс жүргізудің мәнін анықтайтын негізгі сұрақтар болып табылады.
Оларға көптеген авторлардың зерттеулері арналған, бірақта дәлелдеу мәселесі
толық зерттелді деп айтуға болмайды, теорияда өз шешімін таппаған көптеген
сұрақтар бар. Дәлелдеу мәселесін зерттеу қылмыстық іс жүргізуде өзінің
маңыздылығын жоғалтпайды, өйткені ол қоғамдық қылмыстылықтан қорғауға
бағытталған тәжірибелік іс-әректпен тығыз байланысты. Ал, қылмыстылықтың
көбейіп тұрған уақытында мұндай зерттеу ерекше мәнге ие болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Дәлелдемелерді жинаудың
мәнін, оның дәлелдеудегі орнын және жеке ішкі құрылымын анықтау үшін
тергеушілер, прокурорлар, соттар жүзеге асыратын танымдық қызметтің кейбір
біршама жалпы белгілеріне талдау жасау керек. Дәлелдемелер дәлелдеудің
шаралары ретінде пайдаланылуы үшін оларды жинау қажет. Барлық қажетті
фактілі мәліметтердің ішінен істе мәні бар белгілері бойынша бөліп алуға
болады. Сонымен, дәлелдемелерді жинау – іс бойынша шындыққа қол жеткізу
мақсатында қылмыстық іс жүргізу құқығында көзделген процессуалдық шаралар
мен ұйымдық іс-қимылдардың жиынтығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Дәлелдеудің маңызды
мәселелерінің біреуі дәлелдемелерді жинау. Дәлелдемелерді жинау термині
қылмыстық іс-жүргізу заңдылығында ертеден қалыптасқан, бірақта
дәлелдемелерді жинау мәнін ғылыми талқылауды жеткілікті негізде зертелген
деп айтуға болмайды. Сондықтанда дәлелдемелерді жинау мәселесін зерттеу
ерекше маңызды мәнге ие болады. Дәлелдемелердің жинаудың қателігі алдын ала
тергеумен соттық тергеуде жіберілетіндігін тәжірибелік талдаулар көрсетіп
отыр. Олар кінәліні анықтамауға әділ емес үкім шығаруға алып келеді. Бұған
белгілі бір көлемде дәлелдемелерді жинау мәні туралы және іс
материалдарында іс-жүзіндегі деректердің толықтығымен нақтылығын анықтайтын
факторлар туралы біртұтас ғылыми көзқарастың болмауы септігін тигізеді.
Тергеу органдарымен соттың ақиқатты анықтаудағы қателіктің тек қана
дәлелдемелерді жинау мәні туралы көзқарастың түсініксіздігіне байланысты
емес. Олар көбінесе тергеу әрекетін дұрыс таңдамауға байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық қолданылуы:
Дәлелдемелерді жинау мәселесіне байланысты ғылымда көптеген әртүрлі
көзқарастар мен дау тудыратын мәселелер жеткілікті. Сондықтанда, біз
дипломдық жұмыста дәлелдемелерді жинаудың танымдық мәні мен құрылымын,
дәлелдеу жүйесіндегі орнын қарастырдық. Сондай-ақ оның негізгі әдісі болып
табылатын тергеу әрекеттеріне анализ жасадық. Осымен бірге дәлелдемелерді
қалыптастырудағы оның ролі анықталды және дәлелдемелерді жинаудың басқа да
әдістеріне назар аударылды.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ҮРДІСІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. ҚЫЛМЫТЫҚ ІС БОЙЫНША ДӘЛЕЛДЕУ ҮРДІСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ
ТҮСІНІГІ, МӘНІ, МАҢЫЗЫ
Дәлелдеу процесі мәнісін философиялық түсіну кең ауқымды
мағынасындағы дәлелдеме ұғымымен жанама түрде байланысты. Мұндай айқындама
жағдайында қылмыстық іс жүргізудің дәлелдеме ұғымының. (процеске, актіге,
іс-қимылға қатысы жоқ) мәнісі философиялық көзқарас тұрғысынан тар
мағынадағы дәлелдеме ұғымына сай келеді. Дәлелдеме (объектілер) және
дәлелдеу (іс-қимыл) деп процессуалдық бөлудің мағына-лылықтан гөрі
әдістемелік мәні бар. Міне, сондықтан біз іс жүргізудің дәлелдеу ұғымына
барабар ретінде кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеменің, философиялық
ұғымын қолданамыз.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу процесін құқықтық түсіңдіру
қаралып отырған қызмет саласының ерекшелігімен елеулі түрде кемелденуі және
процессуалдық дәлелдеудің мәнісі туралы мынадай айқын ғылыми пайымдаулармен
толықты.
Мәселен, М.М. Гродзинский дәлелдеу процесін дәлелдемелерді жинау,
бекіту және бағалау жөніндегі тергеу - сот және прокурорлық органдардың
қызметі деп белгіледі. А.М. Лариннің пікірі бойынша дәлелдеу қылмыстық
сот ісін жүргізуде заң белгілеген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында
жасалған (немесе жорамалданған) қылмыстар және олармен байланысты жағдайлар
туралы шындықты білу үшін фактілерді зерттеуден тұратын, ерекше, заң
белгілеген нысандарда жүзеге асырылатын тергеушінің, прокурордың, соттың,
сондай-ақ қылмыстық процеске тартылатын немесе жіберілетін басқа да
қатысушылардың (субъектілердің) күрделі қызметі. Осыған ұқсас көзқарасты
М. С. Строгович те білдіреді: Дәлелдеу - қылмыстық істі шешу үшін маңызы
бар барлық фактілерді, жағдайларды, қылмыстың жасалғандығын (немесе
жасалмағандығын), белгілі бір адамның қылмыс жасаудағы кінәлілігін (немесе
кінәсіздігін) және қылмыс жасаған адамның жауапкершілігін белгілейтін
барлық өзге де жағдайларды дәлелдемелердің көмегімен анықтау. Әрі қарай М.
С. Строгович мынаған назар аударады, дәлелдеу ұғымы құзіретті органдар
жүргізетін зерттеу ұғымына тең, ұқсас. М.М. Гродзинскийдің позициясына
В.Д. Арсеньев жақын тұр, Ол былай деп есептейді: Қылмыстық іс жүргізуді
дәлелдеуді белгілі бір шектерде қылмыстық іс жүргізу заңы бағыттайтын және
реттейтін, қылмыстық іс бойынша іс жүзінде болған жағдайларды анықтау
мақсатыңда дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау жөнінде соттың,
прокурордың және басқа да органдар мен адамдардың қызметі ретінде қарау
керек.
Р.С. Белкин дөлелдеудің танымдық (гносеологиялық) сипатына тоқталады,
ол дәлелдеу дегеніміз осы құбылыстың, фактінің және оларды басқа да
фактілермен, құбылыстармен негіздеу арасыңдағы байланыстарды анықтау. Бұл
байланыстардың объективті түрдегі сипаты бар: олар танылғанына немесе
танылмағанына қарамастан, дәлелдеуді жүзеге асыратын адамның еркіне
қарамастан болады.
Дәлелдеу процесінде олар анықталады, танылады және белгілі бір
жорамалдың шындығына көз жеткізуге мүмкіндік береді. Әрі қарай ол
дәлелдеудің мәнісі дәлелдемелерді жинаудан, зерттеуден және бағалаудан
көрінеді деп атап өтеді. Дәлелдеу мәнісінің анағұрлым терең анықтамасы А.
Р. Ратиновқа тиесілі: Оқиға туралы мәліметтер алынуы мүмкін ақпарат
көздерін табу, ол мәліметтерді жинау, оларды іс жүргізу түрінде бекіту,
қылмыстық іс үшін маңызы бар мән-жайларды сенімді түрде анықтау мақсатында
тексеру мен баға-лау - қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінің мазмұнын
құрайды. Өзара диалектикалық іс-қимылға түсетін ойлау және практикалық
тұрғыдағы тең екі жақтың үйлесімін дәлелдеудің мәнісін айқындай келіп Ф. Н.
Фаткуллин былай деп жазады: Кеңестік қылмыстық іс-жүргізудегі дәлелдеу
дегеніміз - заңда көрсетілген органдар мен адамдардың іс жүргізу қызметі,
олар ықтимал тергеу жорамалдарын анықтаудан осы жорамалдар бойынша, сол
сияқты іс бойынша сенімді түрдегі қорытындыларды негіздеу бойынша
дәлелдемелер мен олардың көздерін жинаудан, тексеруден және дәлелдеуден
көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеудің мәнісі туралы осы замаңғы түсінік
таным мен дәлелдеу мазмұны бойынша түрлі ұғымдар деген пайымдауға
негізделген. Мәселен, Ю.К.Орлов дәлелдеудің құқықтық және гнесеологиялық
аспектілерін ажырату қажет, соның негізінде: дәлелдеу-тану, дәлелдеу-көз
жеткізу, дәлелдеу-негіздеу деңгейлері болып, бөлінеді, олар өзара
субординациялық байланыста болады деп есептейді
Осы идеяны дамытып және тереңдете отырып, В.С. Джатиев мынадай ойды
негіздейді: белгісізді білуден көрінетін танымның логакалық мазмұны
танылғанды растауға бағытталған дәлелдеудің мазмұнына жеткілікті түрде
сәйкес келмейді. Басқаша сөзбен айтқанда таным - белгісіздікке бастайтын
жол, ал дәлелдеу нақты білімді растау. Осыған сүйене отырын В.С. Джатиев
былай деп жазады: Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеу дегеніміз -
айыпталушының (сотталушының) қылмыс жасаудағы кінәлілігі туралы айғақты іс
бойынша жиналған дәлелдемелерді айыптауды тұжырымдаған және оны қолдайтын
адамның сот үшін және сот алдында негіздеуі.
Қылмыстық іс жүргізу дәлелдеудің мәнісі туралы мәселені зерттеуде осы
замаңғы ғылыми үрдістерді анықтау үшін А.А. Давлетовтың көзқарасы
қызығушылық туғызады, ол былай деп жазады: Қылмыстық іс жүргізу танымы
құрылымында дәлелдеуді ажырата білу қажет. Тұтас алғанда қылмыстық іс
жүргізу танымы дегеніміз - заңда көзделген тәртіппен жүргізілетін сот ісін
жүргізу органдарының тергелетін қылмыс және онымен байланысты өзге де өмір
құбылыстары туралы білім алу жөніндегі қызметі. Қылмыстық іс жүргізу танымы
- дәлелдемелерді зерттеу және мән-жайларды дәлелдеу сияқты екі бөліктен
тұрады.
Сонымен, доктриналдық түсіндіру қылмыстық сот ісін жүргізудегі
дәлелдеу процесін мынадай негізгі сипаттарға бөлуге мүмкіндік береді:
Гносеологиялық дәлелдеу - бұл таным процесінің бір түрі, логикалық
дегеніміз - бұл нақты қылмыстық жазалауға жататын әрекетті адамның
жасағандығы туралы пайымдаудың шындығын негіздеу операциясы;
дәлелдеу мен таным сәйкес келмейді: олар тегі (таным) және түрі (дәлелдеу)
ретінде өзара арақатынаста болады;
дәлелдеу процесі - құқықтың және гносеологиялық екі аспектінің үйлесімін
білдіреді. Құқықтық аспект мынадай кезеңдерді камтиды: а)дәлелдеу-тану; ә)
дәлелдеу-көз жеткізу; б) дәлелдеу-негіздеу. Және де дәлелдеудің, әрбір
келесі кезеңі - оның алдындағы кезеңге байланысты және содан логикалық
түрде туыңдайды. Гносеологиялық аспект мынадай деңгейлерден тұрады: а)
ақпараттық дәлелдеу; ә) логикалық дәлелдеу;
тергеу және сот қызметінде орын алатын дәлелдеудің зерттеушілік, танымдық
сипаты болады;
дәлелдеу процесінде тергеу және сот талқылауының тақырыбы туралы шынайы
және сенімді білімге қол жеткізіледі;
қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу адресаты тар мағынасында таным
субъектісі (мәселен істі қараушы сот), кең ауқымды мағынасында тұтас қоғам
болып табылады;
дәлелдеу тәртібі қатаң түрде қылмыстық іс-жүргізу заңдарымен реттелген;
дәлелдеу процесі (ҚІЖК-нің 124-бабы) төмендегілер бойынша дәйекті қызметті
қамтиды:
а) зерттеуден;
б) дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан.
Бұл қызметті әдебиетте дәлелдеудің кезеңдері немесе элементтері деп
аталады.
Қылмыстық процессуалдық қызмет ретінде дәлелдеудің мақсаты объективтік
шындыққа қол жеткізу болып табылады. Объективтік шындыққа қол жеткізу
танымның жалпы және жеке әдістерін қолданға негізделген. Жалпы әдістердің
негізіне логикалық заңдар жатады, бұл қатысты емес заңдар барлық және
қарама-қайшы нәрселерді алып тастайды. Іс бойынша мәні бір фактілер мен мән-
жайларды табудың, бекітудің, зерттеудің және анықтаудың нақты әдістерінен
көрінетін танымның жеке әдістері өзінің мынадай түрлерімен ерекшеленеді:
- негізінен танылуы қажет тақырыптың сыртқы белгілерін анықтауға
есептелген бақылау мен сипаттаудың тәжірибелік әдістері;
-суретке түсіру, киноға түсіру, видеожазба және т.б. арқылы арнайы
химиялық-технологиялық құралдарды пайдалануға байланысты жасалған қылмыстық
әрекеттің материалдық белгілерін және сыртқы жай-күйін табу мен тіркеудің
ғылыми техникалық әдістері;
-зерттеу объектісінің сандық сипатын алу үшін арнайы құрылғылардың
көмегімен немесе оларды қолданбастан өлшеу мен есептеудің математикалық
әдістері;
-Іс бойынша дәлелдеу материалдарының сапасы мен маңызын анықтау үшін
қолданылатын ақпаратты (талдау, жинақтау, теңдестіру) өңдеудің логикалық
әдістері;
-Сот-медициналық кибернетикалық, графикалық, психологиялық және өзге
де ғылыми құралдар көмегімен жүзеге асырылатын модельдеудің, өңдеудің және
қайта құрудың әдістері;
-белгілі бір материалдық объектілердің және олардың бейнелеуінің
ұқсастығы туралы мәселені шншу үшін жүргізілетін криминалистік теңдестіру
әдістері;
-қылмыстық істің белгілі бір мән-жайының деректерін тәжірибе жолымен
алуға мүмкіндік беретін экспериментальдық әдістер.
Дәлелдемелерді зерттеу жөніндегі қызметтің процессуалдық-құқықтық
негізі болады: ҚІЖК-нің 24-бабы (істін мән-жайын жан-жақты, толық және
объективті зерттеу туралы); ҚІЖК-нін 345-363-баптары (соттық тергеуде
дәлелдемелерді зерттеудің тәртібі туралы), сондай-ақ өзге де нормалар.
Дәлелдемелерді зерттеудің субъектілері анықтаушы, тергеуші, прокурор және
сот болып табылады. Сонымен бірге теория мен практикадағы дәлелдемелерді
зерттеудің мәнісі бір мәнді емес тұрғыдан түсіндіріледі.
ҚІЖК-нің 125-бабының мағынасынан көрініп отырғанындай құрамдас элемент
ретінде дәлелдемелерді жинау оларды тексеруді де өзіне қосуға тиіс.
Сонымен бірге, жинау мен тексеру-дәлелдеу процесінің әр түрлі
деңгейлері болып табылады: жинау дегеніміз-бірінші кезең, ал тексеру -
дәлелдеудің екінші кезенінің элементі.
Дәлелдемелерді зерттеу мәнісінің ғылыми түсінігі мынадай
көзқарастардан тұрады:
1)дәлелдемелерді зерттеуді оларды тексеру деп түсінуге болады, ал
мұндай тексерудің нәтижесі дәлелдемелерді бағалау (М.С Строгович, А.С
Трусов);
2) дәлелдемелерді зерттеуді - дәлелдемелерді зерделеу және оларды
тексеру жөніндегі тергеуші мен соттың қызметі деп түсінуге болады (П.Ф.
Пашкевич);
3)дәлелдемелерді зерттеу - оларды бағалаудын элементі (Н.А. Якубович,
А. Н. Василъев);
4)дәлелдемелерді зерттеу дегеніміз - олардың мазмұнын тергеушінің
немесе соттың тануы дәлелдемелердің мазмұнын құрайтын іс жүзіндегі
деректердің сенімділігін тексеру, осы дәлелдеменің іс бойынша барлық калған
деректермен сәйкес келетіндігін анықтау (Р. С. Белкин).
Соңғы айқындаманың біздің көзқарасымызша, дәлелдемелерді зерттеудің
мәнін епкей-тепкейлі бейнелеуіне байланысты артықшылығы бар.
Сонымен, дәлелдемелерді зерттеу өзіне мынадай элементтерді қосады:
а) дәлелдемелердің мазмұнын тану, ашу;
ә) дәлелдемелердің болуының сенімділігін тексеру;
б) дәлелдемелердің сәйкес келуін анықтау бірқатар дәйекті логикалык
операциялардан тұрады, олар:
-дәлелдемелерді бақылау, фактінің өзін қабылдау, факті туралы
акпаратты қабылдау;
-тақырыптың мәні туралы гипотетикалық болжамның негізінде
дәлелдемелерді логикалық байланысқа түзу;
-осы дәлелдеменің табиғатын түсіндіретін гипотетикалык болжам
негізінде тергеу нұсқаларын құру.
Дәлелдемелер фактілерінің болуының сенімділігін тексеру және
дәлелдемелердің сәйкес келетіндігін анықтау өзара тығыз байланысты және
оларды саралаудың шартты сипаты бар және әдістемелік мақсаты болады,
соңдықтан оларды жеке алып қарау орынсыз. Аталған элементтердің мәні
мыналардан көрінеді:
а) мазмұны және онда бар мәліметтердің сенімділігі көзқарасы
тұрғысынан дәлелдемелер көздерін талдаудан, зерттеуден;
ә) дәлелдемелердің сәйкес келетіндігін, жиынтығын анықтау мақсатында
басқа да дәлелдеме көздерімен және дәлелдемелермен салыстырудан;
б) белгілі көздердің сенімділігін растайтын жаңа дәлелдемелерді
табудан.
Дәлелдемелерді зерттеу ұтымды және эмоционалдық бастамаларды бөлудің
негізінде құрылуға тиіс. Субъективтік, эмоционалдык бастама логика мен
заңға бағынатын ұтымдылықтан үстем тұрмауға тиіс. Осыған сүйенсек,
дәлелдемелерді тексерудің нысаны ретінде ойша құру, эмпиризмдік және
тәжірибелік тәсілдер танылады. Келтірілген нысандар танымды философиялық
саралаудын эмпиризмдік және теориялық денгейлерін түсіндірудің мәнісі.
Осыған байланысты А.А. Давлетовтың пікірімен келіскен орынды, ол былай деп
атап өткен болатын: Танымның эмтиризмдік деңгейі-білім алудың тәжірибелік
тәсілдерімен сипатталады. Бұл деңгейде объект сезіммен қабылдауға болатын
сипаттар мен қатынастарда бейнеленеді. Танымның теориялық деңгейінің
ерекшелігі мынада: бұл деңгейде білім абстрактілі ойлау жолымен
қабылданады. Бұл жерде объект тікелей сезіммен зерттеуге болмайтын
тұстарымен және байланыстарымен көрінеді. Алайда, эмпиризмдік деңгейге
сезім ғана тән, ал теориялық деңгейге танымның ұтымды нысаны тән деп
ойлауға болмайды. Сезім барлық уақытта ой жүзіндегі операциялармен қатар
жүреді, ал ұтымдылық болса тәжірибеге негізделеді. Эмпиризмдік және
теориялық таным туралы айта отырып, біз білім алудың негізгі, жетекші
тәсілдері тәжірибе немесе абстрактілі ойлау болып табылатынын есте
ұстаймыз.
Дәлелдемелерді бағалау - бұл іс бойынша шындықты анықтауда жиналған
дәлелдемелердің рөлін айқындауға бағытталған логикалық ой процесі. Дәлелдеу
процесінің осы кезендегі (элементі) кұқықтық негізі ретіне ҚІЖК-нін 128-
бабы бой көрсетеді, онда былай деп жазылған: судья, прокурор, тергеуші және
анықтаушы заңды және құқықтық танымды басшылықка ала отырып істің барлық
жағдайларын олардың жиынтығында жан-жақты толық және объективті түрде
қарауға негізделген өзінін ішкі сенімі бойынша дәлелдемелерді бағалайды
және қандай да болсын дәлелдеменің судья, прокурор, тергеуші және анықтаушы
үшін күні бұрын белгіленген күші болмайды.
Сонымен, дәлелдемелерді бағалау - өзінің шектері мен шектеулері бар
белгілі бір процессуалдық маңызды шарттарға негізделген қызмет.
Теориялық ғылым көзқарасы тұрғысынан дәлелдемелерді бағалау бір мәнді
түсіндірілмейді. Бұл мәселеде анағұрлым көрнектілері мынадай айқындамалар
болып табылады.
1) А.И. Трусовтың пікірі бойынша процесте дәлелдемелерді бағалауда
әрбір дәлелдеменің күші туралы пайымдауға арналған арнайы формальды
ережелерді күні бұрын белгілеу жолымен заң шығарушы емес, судьялар,
прокурорлар, тергеушілер және анықтауды жүргізетін адамдар жүзеге асырады,
олар үшін бірде бір дәлелдеменің алдын ала белгіленген күші болмайды.
Қаралып отырған бөлікте ҚІЖК-нің алғышарттарын карай келіп, А. И.
Трусов бұл ережелердін мәні ең әуелі формалъды дәлелдемелер жүйесін толық
жоққа шығарудан тұрады деп есептейді.
2) Осы заманғы ғылыми үрдістерге П.Ф.Пашкевичтің көзқарасы әлдеқайда
жақын, ол мынадан көрінеді: дәлелдемелерді бағалау дегеніміз - олардың
әрқайсысы қаншалықты нақты айқыңдалғанын, ол іспенен және басқа да
дәлелдемелермен қаншалықты байланыста тұрғанын, іс үшін маңызы бар қандай
фактіні орнықтыратынын немесе жоққа шығаратынын және іс бойынша барлық
жиналған дәлелдемелердің жиынтығын нені білдіретінін анықтау. Әрі қарай
П.Ф.Пашкевич былай деп жазады: Барлык, адамдар үшін олардың кәсіби,
таптық, ұлттық немесе нәсілдік тегіне карамастан белгілі бір ой кешу
заңдары қолданылатынын ғылым әлдеқашан дәлелдеді, мұның өзі адамдарға
олардың айырмашылықтарына қарамастан бір-бірін түсінуге мүмкіндік береді...
Жалпы адамзаттық логика әрбір адамның оның ішінде судьяның танымдық
ойлауының негізі болып табылады
3) Дәлелдемелерді бағалау туралы заң ережелерінін мәнін тарылтып
түсіндіру М.С. Строговичті судьялардың ішкі сенімі дәлелдемелерді
бағалаудың бірден бір өлшемі деген ойға әкелді. Ішінара ол былай деп жазды:
Істе бар дәлелдемелерді бағалау істің барлық жағдайларын олардың,
жиынтығында қарауға негізделген судьялардың, ішкі сенімі бойынша
жүргізілетін болғандықтан, судьялардың ішкі сенімі қылмыстық процесте
дәлелдемелерді бағалаудың өлшемі болып табылады. Бұл ережені былай түсіну
керек, заң дәлелдемелерді бағалау кезінде судьялар басшылыкқа алуға
міңдетті каңдай да бір сыртқы өлшемдерді белгілемейді, судьялар белгілі бір
дәлелдемені сенімді немесе сенімсіз деп тануға міндетті болатындай қандай
да бір формальды белгілерді көрсетпейді.
Заң судьяларға өздерін сендіретін дәлелдемені сенімді деп тануға және
керісінше, өздері үшін сенімсіз дәлелдемені сенімсіз деп жоққа шығаруға
құқық береді.
Осы мағынада судьяның ішкі сенімі дәлелдемелерді бағалаудың өлшемі деп
есептеледі. Бірақ судьялардың сенімі дұрыс, негізделген болуға тиіс,
сондықтан судьяның ішкі сенімі үшін де өлшем қажет. Мұндай өлшем - судьяның
сенімі істің іс жүзіндегі мән-жайларына сәйкес келуі.
Сонымен бірге М. С. Строгович судьяның ішкі сенімін кандай жағдайда да
сот айқындайтын фактілердің шынайылылығының өлшемі ретінде қабылдауға
болмайды деп дұрыс атап керсетеді. Ол дәлелдемелерді бағалаудың өлшемі
мен сот қорытындылары шынайылылығының өлшемі ұғымдарын ықтимал
шатастырып алмауды ескертеді.
4) В.Д. Арсеньев жалпы түрде дәлелдемелерді бағалауды: әрбір
дәлелдемені жеке алғаңда және барлық дәлелдемелерді жиынтық күйінде алғанда
күші мен маңызын айқыңдау деп анықтама береді. Сонымен бірге ол мұңдай
сипаттау аталған ұғымның көптеген елеулі элементтерін аша-алмайды және
дәлелдемелерді бағалау жөніңдегі қызметті кұрайтын элементтер призмасында
егжкей-тегжейлі қарастырылуы тиіс деп әділетті түрде атап өтеді. Осыны
ескере отырып, В. Д. Арсеньев әрбір дәлелдемені бағалаудың мазмұнына
мынадай мәселелердің шешілуін енгізуді ұсынады:
а) дәлелдеменің көзі туралы (дәлелдеудің құралы);
ә) дәлелдеменің қатыстылығы және іске жіберілетіңдігі туралы;
б) дәлелдемелердің сенімділігі туралы.
Бұған қоса ол жиынтық күйінде дәлелдемелерді бағалау-әрбір дәлелдеме
жеке бағаланғаннан кейін жүргізіледі және әдетте, жеке бағалау қылмыстық
процестің әрбір кезеңіндегі дәлелдеу қорытындысын құрайды деп атап өтеді.
5) Дәлелдемелер теориясының (1973ж.) авторлары Г.М. Миньковскийдің
атынан былай деп анықтама береді: дәлелдемелерді бағалау - бұл
тергеушінің, прокурордың және судьялардың ой қызметі, ол мынадан тұрады,
аталған қызмет адамдары заңды және социалистік құқықтық танымды басшылыкқа
ала отырып, әрбір дәлелдемені жеке алғанда және дәлелдемелердің бүкіл
жиынтығын өздерінің ішкі сенімі бойынша қарайды, іс бойынша қорытындылар
шығару үшін олардың қатыстылығын, іске жіберілетіндігін, сенімділігін,
жеткіліктілігін анықтайды. Дәлелдемелерді бағалау негізінде тергеу (сот)
жорамалдары ұсынылады және олардың бірінің жеткілікті түрде расталғаны,
сөйтіп, қалғаңдарының жоққа шығарылғандығы анықталады, әр түрлі
процессуалдық, оның ішінде тергеу (сот) іс-қимылын жүргізу туралы
шешімдерді қабылдау үшін негіз қаланады, істің жекелеген мән-жайы мен тұтас
алғанда қылмыстың дәлелденгені немесе дәлелденбегені туралы қорытындылар
жасалады.
Дәлелдемелерді бағалаушы субъектілердің тобы қылмыстық процесте өзінің
немесе өкілі болып табылатын адамның (айыпталушы, қорғаушы, жәбірленуші
және өзге де адамдар) мүддесін көздейтіндердің қылмыстық процеске косылуы
есебінен елеулі түрде ұлғая түседі. Сонымен бірге дәлелдемелерді бағалаушы
адамдар мүдделерінің әр қилылығы бұл қызметке өз ерекшелігін енгізетіндігін
атап көрсетеді.
6) Ф.Н. Фаткуллиннің пікірі бойынша дәлелдемелерді бағалау
астарынан дәлелдемелердің барлық бағалы қасиеттерінің сипаты мен маңызын,
олардың көздерін және іс бойынша объективті шыңдыққа қол жеткізу мақсатында
осы материалдарды алудың (пайдаланудың) тәсілдерін аньтқтаудан көрінетін
процессуалдық қызмет элементі дегенді түсінуіміз қажет деп жазады.
Ол дәлелдемелерді бағалаудың мазмұны мынадай сипаттардың анықтамасын
қамтуы тиіс деп ойлайды, олар: а) нақтылық, іс жүргізу көздерінде бар
мәліметтердің ішкі келісімі және сапалылығы; ә) осы акпараттардың жекелеген
фактілер мен мән-жайларды растай алатын қабілеттілігі мен жеткіліктілігі;
б) іске тігілген қоғамдық объектілерде бар істелген әрекеттің материалдық
іздерінің сапалылығы; в) осы материалдық іздердің және дәлелдемелік
фактілердің, сол сияқты олардың өзара байланысы мен қатынасының іске
катыстылығы; г) дәлелдемелік фақтілер мен материалдық іздердің сенімділігі,
олардың істің заң, тұрғысынан маңызы бар мән-жайларды анықтай алатын
қабілеттілігі; д) дәлелдеудің бүкіл тақырыбының мән-жайлары туралы сенімді
қорытынды жасау үшін және іс бойынша маңызы бар олардын сипаттарын толық
анықтау үшін жиналған дәлелдемелердің (фактілер, дәлелдемелік фактілер және
материалдық іздер туралы мәліметтер) барлық жиынтығының жеткіліктілігі.
7) Л.М. Карнеева дәлелдемелерді бағалауды: дәлелдемелердің
қатыстылығын және іске жіберілетіндігін, олардын сенімділігін және дәлелдеу
тақырыбына енетін мән-жайларды анықтау үшін маңызын айқындайтын бағалаушы
пайымдаулар деп түсінеді.
Бұл қызметтің мазмұнына ол әрбір дәлелдемені жеке алғандағы бағалауды
да, сондай-ақ қандай да бір анықталуға тиісті мән-жайға катысты
дәлелдемелердің белгілі бір тобын да, содан кейін іс бойынша жиналған
дәлелдемелердің бүкіл жиынтығын да қосады.
Л.М. Карнееваның проблеманың мәнісін түсінудегі ерекшелігі ізашарлары
бұрын мазмұнына құрамдас элементтер ретінде енгізген дәлелдемелерді
бағалаудың ережесін тұжырымдауы болып табылады. Яғни, ішкі сенімі бойынша
дәлелдемелерді бағалау, іс материалдарын жиынтык, түрінде қарау, толықтығы,
жан-жақтылығы және объективтілігі талаптарын сақтау, заңның нұсқамасын
бағалаудың негізділігі - мұның бәрі, сөз болып отырған зерттеушінің пікірі
бойынша дәлелдемелерді бағалаудың шарттары.
8) Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдемелерді бағалаудың мәні
проблемасына В.С. Джатиев философиялық көзқарас тұрғысынан келеді.
Бағалауды философиялық категория ретінде талдай отырып, ол оны құқықтық
мағынасыңда түсіндіреді және өз пікірін қылмыстық сот ісін жүргізудегі
дәлелдемелерді бағалау мынадай түрлерден қалыптасады деп негіздейді, олар:
1) эмоционалдық;
2) рационалдық.
Рационалдық бағалау өз кезегінде:
а) гносеологиялық және ә) аксиологиялық болып екіге бөлінеді. Ал
гнесеологиялық бағалаудың мазмұнына істің іс жүзіңдегі және құқықтық
тұрғыдағы сипаттарын қарау кіреді. Әрі қарай ол дәлелдемелерді бағалау
туралы заң ережесін сынға алады. Атап айтқанда, ол заң шығарушы
дәлелдемелерді
бағалау және қылмыстың мән-жайын бағалау ұғымдарын шатастыруға жол
берген деп есептейді. Оның пікірі бойынша тұтас алғанда дәлелдемелерді
бағалау мен қылмыстың мән-жайынын дәлелдемелерінің көзге түсетін өзара
байланысына қарамастан қылмыстың мән-жайын бағалау кезіңде ішкі сенімнің
мәнін айыра білу қажет.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдемелердің мәнін толық ашу үшін
келтірген көзқарасты категория ретінде бағалаудың философиялық
анықтамасымен аяқтауды орынды деп санаймыз. Сонымен, бағалауды философиялық
түсіндіру әлеуметтік кұбылыстарға адам қызметіне, оның мінез-құлқына
катысты, олардың маңызын, адамгершіліктің белгілі бір нормалары мен
принциптеріне сәйкес келуін (мақұлдау және айыптау, келісу немесе сынау,
ұнату немесе ұнатпау және т.т.) білдіреді. Адамның интеллектуалдық және
адамгершілік дамуы оның әлеуметтік айқындамасымен, дүние танымымен, мәдени
деңгейімен анықталады. Екінші жағынан, осы тұлғаның мінез-құлкы жұйесіндегі
себептерді, іс-қимылдың құралдары мен мақсаттарын, оның шарттарын, орнын
есепке алу-оны дұрыс бағалаудың кажетті шарты.
Жоғарыда келтірілген көзқарастарды талдау мынадай қорытындылар жасауға
мүмкіндік береді.
А. И. Трусовтың көзкарасына байланысты айтсақ, оның түсінуіндегі
объективті шындық социалистік идеологиямен тендестірілетін тұсында
қабылдауға келмейді. Шындық біреу, сондықтан оны кім калай түсінсе де
шыңдықтың мәні өзгеріссіз қалады. Міне, осы айқындама мәселені философиялық
тұрғыдан түсінуден туындайды. Шындық бұл танушы субъектінің объектіні
барабар бейнелеуі, ол өз алдына адам мен оның санасынан тыс және тәуелсіз
калай болса, тап сол күйінде көз алдына елестету.
П. Ф. Пашкевичтің көзқарасы бойынша қылмыстық іс жүргізу қызметінің
идеологиялық жағына үлкен маңызбен объективтік беру әрекеттеріне тосқауыл
қояды.
В.Д. Арсеньевтің пікірі бойынша дәлелдемелердің көздері туралы
мәселені шешу жолымен анықталатын нақты дәлелдемелердің күші мен маңызын
айқындауға назар аудару проблеманы дұрыс бағалай білудің бір кілті.
Дәлелдемелерді бағалауда судьялардың ішкі сенімі манызының беделін
түсірместен В.Д. Арсеньев категорияның мазмұндық сипатын едәуір ұлғайтады
және оны дәлелдемелердің көздері, қатыстылығы және іске жіберілетіндігі
ұғымдарымен байыта түседі.
Г.М. Миньковскийдің көзқарасы елеулі теориялық-құқықтық қызығушылық
туғызады, өйткені дәлелдемелерді бағалау проблемасын зерттеудің бүкіл
бұрынғы тәжірибесін камтиды, сондай-ақ жекелеген жаңа элементтер енгізеді
(мәселен, дәлелдемелерді бағалау субъектілерінің тобын кеңейту), бұл
элементтер қаралып отырған категорияның мәнін терендете түседі.
Ф.Н. Фаткуллин тұжырымдаған дәлелдемелерді бағалаудың анықтамасы бұрын
келтірілген тақырып мәні туралы түсініктермен салыстырып қарағанда
анағұрлым толықтығымен және жан-жақтылығымен ерекшеленеді. Ол дәлелдеу
тәсілдерін бағалаудың мазмұнына іс бойынша объективті шындықка қол
жеткізуге ықпал ететін олардың барлық бағалы қасиеттерін анықтау жатады
деп дұрыс байқаған.
В.С. Джатиев айқындамасының жаңалығы проблеманы жан-жақты философиялык
пысықтаумен айқындалады. Зерттеуші дәлелдемелерді бағалаудың бір қырын ғана
алып отырғанына (атап айтқанда, қылмыстың мән-жайын дәлелдеу мен бағалау)
қарамастан - ол қылмыстык сот ісін жүргізудін аса маңызды тақырыптарының
бірі дәлме-дәл кұқықтық регламенттеу сияқты маңызды аспектілерді көрсетіп
кетеді. Мәселен, ол қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайларды
бағалауда заңға дербес норма енгізуді ұсынады. Бұл идея қабылданып, ол
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 128-бабында бекітілді.
Сонымен, дәлелдемелерді бағалаудың мазмұнын мыналар кұрайды:
іс бойынша соттық дәлелдеме ретінде белгілі бір фактіні пайдалану үшін
іске жіберілетіндігін, заңға және дәлелдеу принциптеріне қарама-қайшылықтың
болуын немесе жоқ екендігін анықтау;
белгілі бір дәлелдеменің немесе олардың жиынтығының нақты іске қатыстылығын
анықтау;
іс бойынша жинақталған әр түрлі дәлелдемелердің арасындағы себептік-
салдарлық байланыстарды, осы байланыстардың сипаты мен маңызын анықтау;
белгілі бір дәлелдеменің немесе олардың жиынтығының шыңдықты табу үшін
маңызын анықтау;
істің тағдыры туралы белгілі бір процессуалдық шешім қабылдау үшін
дәлелдемелердің жеткіліктігін белгілеу;
дәлелдемелердің дұрыстығына сенімді болу;
одан әрі сот тергеуі процесінде осы дәлелдемені пайдаланудың деңгейі мен
сипаты.
Дәлелдемелерді бағалау үшін мынадай негізгі сипаттар тән:
-қызмет нысаны ретінде дәлелдемелерді бағалау қылмыстық процестің
бүкіл барысында орын алады (қылмыстық істі қозғағаннан бастап сот үкім
шығарғанға дейін);
-дәлелдемелерді бағалау - серпінді процесс, істің мән-жайы танылу
деңгейіне байланысты өзінің сипатын өзгертуі мүмкін (белгілі бір дәлелдеме
алдын-ала тергеуде және кейін сотта әр түрлі бағалануы мүмкін);
-процесте дәлелдемелерді бағалайтын субъектілер тобы адамдардың екі
категориясын камтиды: а) қылмыстык. сот ісін жүргізуді жүзеге асыруға
арнайы уәкілеттігі барлар (сот, прокурор, тергеуші, анықтаушы); ә) істің
нәтижесіне мүдделілер немесе әлдекімнің мүддесін білдіретіндер;
-мәні бойынша істі шешу үшін қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге
асыратын адамдар мен органдардан шыққан дәлелдемелерді бағалаудың
процессуалдық маңызы болады;
-дәлелдемелерді түпкілікті сот бағалайды;
-дәлелдемелерді бағалау процесі логика заңына бағынады және қылмыстық
іс жүргізу құқығы принциптеріне кұрылады.
Дәлелдемелердің іске жіберілетіндігі - шындықты анықтау үшін оны
пайдаланудың заңдылығы, әділеттілігі. Ол ең әуелі дәлелденген істің
жіберілуімен айқыңдалады.
Сот дәлелдемелері ретінде табиғи заңдарға қайшы келетін жорамалды,
болжамды, өсек-аянды, фактілерді пайдалануға болмайды.
Дәлелдемелердің қатыстылығы - бұл дәлелдеменің дәлелдеу тақырыбына
байланыстылығы. Дәлелдемелердің қатыстылығы туралы айтқан кезде бұл іс
жүзіңдегі деректердің іс үшін маңызы бар екендігі, олардың шыңдықты
анықтаудың құралдары екендігі, тікелей немесе жанама, тура немесе басқа да
дәлелдемелер арқылы іске қатысы бар екендігі түсіндіріледі.
Дәлелдемелердің қатыстылығы олардың іс үшін елеулі мән-жайларды растау
немесе жоққа шығару сияқты сипатынан көрінеді.
Дәлелдемелердің жеткіліктілігі-бұл зерттеу тақырыбының дәлелденгеніне,
іс бойынша шындықтың аныкталғанына сенімнің қалыптасуы.
Іске қатысы бар дәлелдемелердін бірін де қалдырмастан жинаудың қажеті
жоқ. Дәлелдемелерді жинау осы іс бойынша қажетті шектерде дәлелдеу тақырыбы
анықталғаннан кейін тоқтатылады. Дәлелдемелерді одан әрі жинау негізсіз,
тергеудің мерзімдерін ұзартуға іс материалдарын жасанды турде
қүрделендіруге, уақытты, күш пен қаражатты орынсыз шығындауға әкеліп соғуы
мүмкін.
Дәлелдемелердің сенімділігі-бұл жауап алынған адам хабарлаған фактілер
туралы мәліметтерді қабылдау, түсіріп алу, беру және белгілеу шарты;
материалдык іздердің пайда болуы, сақталуы және көшіріп алу шарты;
сараптамалық зерттеудің барысы мен оны қорытындыда дұрыс бейнелеудің шарты;
тергеушіге (сотқа) берілген құжаттардың шығу тегі мен жай-күйінің шартты
көзқарасы тұрғысынан дәлелдемелерді қалып-тастыру процесін таддау.
Дәлелдемелерді бағалау олардың сенімділігі көзкарасы түрғысынан тергеу
іс-қимылы барысында, тергеу жорамалдарын ұсынған кезде, процессуалдық
шешімдер қабылдаған кезде жүргізіледі. Дәлелдемелердің дұрыстығын бағалау
мыналардан тұрады:
мәліметтері бар адам (куәгер, жәбірленуші, сарапшы және т.б.) шынайы және
толық жауап (қорытынды) бере алу қабілеттілігі тұрғысында зерттеледі;
ақпараты бар материалды (зат, кұжат, өзге де материалдар) табудың сипаты
мен жағдайлары зерттеледі;
мәліметтердің мазмұны талданады (баяндаудың дәйектілігі мен толықтығы
қарама-қайшылықтын, сәйкессіздіктің, ақтандақтардың болуы, ғылымның
деректері мен тұжырымдалған қорытындылардың негізділігі және т.б.);
осы процессуалдық көзден алынған акдарат басқа да процессуалдық көздерден
алынған ақпаратпен салыстырылады.
Біз бұрын дәлелдемелерді бағалауға тән сипаттарды келтіре отырып, бұл
қызмет қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптеріне құрылады деп көрсеттік.
Мұндай принциптерге мыналар жатады:
заң күні бұрын іс бойынша қорытындыларды негіздеу үшін дәлелдемелердің
бағалылығы мен жеткіліктігін белгілемейді деген ережені негізге алып
дәлелдемелерді еркін бағалау;
дәлелдемелерді бағалаудан туындайтын тергеушінің, прокурордың және сот
қорытындыларымын мазмұны адамдардың нұскауларымен алдын ала белгілене
алмайды;
қылмыстық іс бойынша тергеушінін, прокурордың, соттың қорытындыларымың
негізіне бір дәлелдеме емес, дәлелдемелер жиынтығы алынуға тиіс;
тергеуші, судья дәлелдемені өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, бірақ ол
заңға қайшы келмеуге тиіс.
Дәлелдемелерді бағалаудың маңызы мыналардан көрінеді:
-өткенде орын алған оқиғанын, суретін ойда қалпына келтіруге мүмкіндік
береді; осы істі көз алдыма әкелген оқиғаның объективтік шындыққа сәйкес
келуі-іс бойынша шындыққа қол жеткізу болып табылады;
-іс бойынша шындыққа қол жеткізу-соттың заңды және әділетті шешім
қабылдауының аса маңызды шарттарының бірі.
1.2 ДӘЛЕЛДЕУ ҮРДІСІНІҢ ТӘРТІБІ, РЕТІ, ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ
Тергеу органдарының міндеті-қылмысты ашу, дәлелдемелерді жинау, оларды
баянды ету, зерттеу және бағалау жолымен қылмыс істеген адамдарды анықтау.
Сонымен бірге тергеуші іс бойынша барлық мән-жайларды анықтауға және
зерттеуге міндетті, тергеу жүргізіліп жатқан қылмыстық іс материалдарына
негізделген жорамалдар мен болжамдарды, қылмыстың жасалуының мән-жайларын,
қылмыс жасаған адамдар, сол адамдардың қылмыс жасау себептері туралы
мәліметтерді тексеруге міндетті.
Анықтаушы, тергеуші, прокурор және сот қылмыстық іс бойынша алдын-ала
тергеу мен сот тергеуін жүргізіп, сол істің мән-жайын анықтау үшін
дәлелдемелерді қолданады.
Тергеуші ҚІЖК-ге сүйене отырып жұмыс жасайды, жауап алады, тінту
жүргізеді, қамауға алады т.б. жүзеге асырады.
Анықтаушы, тергеуші, прокурор және сот өздері жүргізіп отырған істер
бойынша ҚІЖК-де белгіленген тәртіпте куә, жәбірленуші есебінде жауап алу
үшін, сараптама жүргізу үшін, қандай адамды болса да шақыртып алуға, іс
бойынша қажетті нақты деректерді анықтауға көмегі тиетін заттарды,
құжаттарды, сондай-ақ кәсіпорындардан, мекемелерден, ұйымдардан, лауазымды
адамдардан, азаматтардан мәліметтер талап етуге құқылы.
Сезікті, айыпталушы, қорғаушы, айыптаушы, сондай-ақ жәбірленуші және
оның өкілі, ақы талапкері, ақы жауапкері және олардың өкілдері, сол сияқты
кез келген азамат, кәсіпорын, мекеме және ұйым дәлелдемелер тапсыра алады.
Анықтаушы, тергеуші, прокурор және сот іс бойынша жинап алынған барлық
дәлелдемелерді толық, жан-жақты объективті түрде тексеруге тиіс.
Қорыта айтқанда, анықталған деректер іс бойынша дәлелдеме болу үшін
оларға мынадай талаптар қойылады:
1) Фактілер қылмыстық іске байланысты болу қажет, қылмыстық іс бойынша
мән-жайды дәлелдеу керек. Мысалы, кісі өлтіруді тексеріп жатқанда, біреу
басқа адамның ұрлығы туралы айтса, ол фактілер іске қатысты бола алмайды.
2) Фактілер қылмыстық іс бойынша дәлелдеме болу үшін ҚІЖК-де тәртіп
бойынша анықталуы тиіс. Мысалы, куәдан жауап алу, тінту жүргізу, т.б. іс
үшін маңызы бар мәліметтер тергеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде табылуы
тиіс.
3) Қылмыстық іс бойынша дәлел болатын фактілер ҚІЖК 115-бабының 2-
тармағында көрсетілген дәлелдер көзінен алынуы қажет, сонда ғана олар
рұқсат етілген деп танылады (128-баптың 5 бөлігі). Мысалы, із кезуші ит
қолдану нәтижесінде табылған фактілер, жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу
кезінде табылған деректер ҚІЖК-де көрсетілген дәлелделдерді жинауды
зерттеуді, бағалауды реттейтін тәртіпке сәйкес келмейінше, іс бойынша
дәлелдеме бола алмайды.
Қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды анықтайтын,
заңды түрде алынған деректер іс бойынша дәлелдемелер деп танылады.
Анықтаушының, тергеушінің, прокурордың, соттың ҚР Қылмыстық кодексінде
көрсетілген әрекетердің болғандығын, айыпталушының сол әрекеттті
жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі
емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар басқа да мән-
жайларды, ҚІЖК-де белгіленген тәртіппен анықтауына негіз болатын, заңды
түрде алынған деректер, қылмыстық іс бойынша дәлелдеме болып табылады.
Заңды түрде алынған деректер негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор,
сот ҚІЖК-де белгіленген тәртіп бойынша мыналар анықтайды:
-ҚР Қылмыстық кодексінде көрсетілген іс-әрекеттердің болғандығы немесе
болмағандығы;
-айыптаушының іс-әрекет жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін сондай-ақ, істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар басқа да мән-жайларды анықтайтын болса, олар қылмыстық
іс бойынша дәлелдемелер болып табылады (ҚІЖК 115 бабының 1-бөлігі).
Мысалы, тергеуші қылмыс болған жерде пышақ тауып алды делік. Осы
табылған пышақ дәлелдеме болу үшін, басқа фактілер дәлелденуі тиіс.Ол
фактілер мынадай: табылған пышақ кімдікі, яғни пышақтың иесін табу керек,
пышақ қолданылды ма, жоқ па, қылмыскер қылмыс болған жерге пышақты тергеуді
шатастыру үшін әдейі тастап кеткен жоқ па?
Басқаша айтқанда, пышақ, қылмыс болған жерден табылды деген факт
ешкімге күмән келтірмуі тиіс, ал пышақтың қылмыспен байлансы бар ма, жоқ па
деген сұрақты дәлелдеу керек. Сонымен дәлелдеме дегеніміз не деген сұрақ
туады ?
Қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар іс жүзіндегі деректер,
куәнің, жәбірленушінің, сезіктінің, айыпталушының, көрсетулерімен;
сарапшының қорытындысымен; айғақты заттармен іс жүргізу әрекеттерінің
хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Сонымен, дәлелдеме деп-қылмыстық іс бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттің немесе әректсіздіктің болған немесе болмағандығын, осы іс
әрекеттің жасаған адамның кінәлілігін немесе кінәсіздігін, және істі дұрыс
шешуге маңызы бар басқа да мән-жайларды заңда белгіленген тәртіп бойынша
анықтауға негіз болатын нақты деректерді айтамыз.
Қандай да болмасын қылмыс жасалған жағдайда қылмыстық іс қозғалады.
Тергеуші, анықтаушы, прокурор, сот сол іс бойынша заңда көрсетілген
дәлелденуге жататын мән-жайларды дәлелдеуі тиісті. Ол қандай мән-жайлар?
Дәлелдеу мәні (заты) деп-қылмыстық іс бойынша дәлелденетін фактілер
мен мән-жайларды айтамыз. Әрбір қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізгенде,
тергеуші алдын ала қандай фактілер мен жағдайлар дәлелденетіні білуі қажет.
Сол себептен тергеушінің барлық ынтасы, әрекеті осы жағдайларды тауы
дәлелдеуде. Мысалы, кісі өлтіруде қылмыс оқиғасы болды ма жоқ па, оны кім
жасады, қасақана әлде абайсыздықпен жасалды ма, тағы басқа мән-жайлар
дәлелденуге тиіс.
Қылмыстық іс бойынша анықтау, алдын ала тергеу жүргізгенде және істі
сотта қарағанда ҚІЖК 117-бабына сәйкес мынадай жағдайлар дәлелденуге тиіс:
-Оқиға мен қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының белгілері
(қылмыстың жасалу уақыты, болған жері, әдісі және басқа да мән-жайлары)
- Қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті кімнің жасағандығы.
- Адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасаудағы
кінәлілігі, оның кінәсінің нысаны, жасалған әрекеттің себеп-дәлелдері,
заңды және іс жүзіндегі қателіктер.
- Айыпталушының жауаптылығының дәрежесі мен сипатына әсер ететін мән-
жайлар.
- Жасалған қылмыстың зардаптары.
- Қылмыспен келтірілген зиянның сипаты мен мөлшері.
- Әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-жайлар.
- Қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатуға әкеп соқтыратын мән-
жайлар.
Әрбір қылмыстық іс бойынша ең алдымен күмәнсіз қылмыстың оқиғасы
дәлелденуге тиіс. Егер қылмыстың оқиғасы дәлелденбесе, қылмыс болған жоқ
деп есептеледі. Мысалы, біреу кісі өлтірді деп іс қозғап, тергеу жүргізіп
жатқанда, өлді деген адам тірі болып шықса. Полиция тәжірибесінде мұндай
жағдай болған. Әйелін өлтірді деп, бір азаматты жауапқа тартқан. Осы
жағдайды естіп, әйелі сол қалаға қайта келіп, өзінің тірі екендігін
білдірген.
Келесі бір жағдай-өрт болып, мемлекет мүлкі сақталған қойма жанып
кетіп, 50 миллион теңге зиян келген. Осы факті бойынша қылмыстық іс
қозғалады, тергеу жүргізіледі. Алдын-ала тергеу нәтижесінде өрттің себебі
жай түскеннен болуы деп табылса, қылмыстың оқиғасы жоқ дейміз, себебі ешкім
ол қойманы өртеген жоқ. Бұл оқиға табиғат апаты әсерінен болған деп
саналады.
Басқаша айтканда, тұрмыс жағдайынан қарасақ өрт болғаны рас,
ауыртпалық, бақытсыздық болды үкіметке 50 миллион, теңге зиян келді.
Табиғат апатының нәтижесінде, қоймаға жай түсіп өрт болған. Мұндай жағдайда
қылмыстың оқиғасы болды деп айта алмаймыз.
Екінші, ұрланды деген мүлік орнында болып шықса, қылмыстың оқиғасы
болды деп айта алмаймыз.
Үшінші, қылмыс қай уақытта, қандай жағдайда жасалғанын дәлелдеу.
Мысалы, Қылмыстық кодекстің пара алу бабы бойынша іс қозғалғанда, лауазымды
адамның өзінің қызмет бабын пайдаланып, орындай алатын немесе орындауға
тиісті іс-әрекетті пара берушінің өз мүддесі үшін істегені дәлелденуі
қажет.
Қылмысты кім жасағандығы дәлелденуі тиіс.
Қылмыстың оқиғасы дәлелденсе, сол қылмысты кім жасағаның дәлелдеу
қажет. Кейбір жағдайда, қылмыстық іс қозғалғанда тергеуші осы қылмысты,
кім, яғни қандай адам, жасағанын білмейді. Айыпталушы іс қозғалғаннан кейін
10-20 күннен кейін, кейде 1-2 жыл өткеннен кейін ғана табылады. Мысалы, сол
айыпкер ұсталғаннан кейін, осы қылмысты осы адам жасады деген қорытындыны
күмәнсіз дәлелдеу керек, үкімет дүниесі ұрланғаны, есіктің бұзылуы,
заттардың орнында болмауымен дәлелденеді, ал оны кім ұрлағаны белгісіз. Сол
ұрыны табу қажет, оның айыбын дәлелдеу қажет.
Адамды айыпкер деп санау үшін оның қылмыс жасаудағы айыптылылығын
дәлелдеу қажет. Оның қылмысты қасақана немесе абайсыздықта жасағандығын
анықтау керек. Қылмыстық кодекс бойынша кінәсі бар адам ғана жауапқа
тартылады, яғни адам қылмысты қасақана, не болмаса абайсыздықта жасаса
қылмыстық жауапқа тартылады.
Кінәсіз адам жауапқа тартылмауға тиіс. Кінәсіз жауапкершілік болмауы
керек.
ҚІЖК 36-бабы қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін орындау мақсатында
қылмыстық ізге түсу органы өз құзіреті шегінде қылмыстық белгілерін тапқан
әрбір жағдайда қылмыс оқиғасын, қылмыс жасаған кінәлі адамдарды анықтауға,
оларды жазалауға заңмен көзделген барлық шараларды қолдануға, сонымен бірге
кінәсіз адамдарды ақтау шараларын қолдануға міндетті. Басқаша айтқанда,
заңда көрсетілген органдар мен лауазымды адамдар қылмыстың оқиғасын
тексеріп дәлелдеулері керек.
Дәлелдеу дегеніміз-дәлелдемелер көмегімен қылмыстық іске қатысты
маңызы бар фактілерді анықтау, яғни қылмыс жасалды ма, әлде жасалған жоқ па
деген сұраққа жауап беру. Егерде болды деген шешімге келсек, ол қылмысты
кім жасады, қалай жасады, жасаған адамдардың айыбы қандай деген сұрақтарға
жауап беру. Жалпы айтқанда, іс бойынша дәлелденуге тиісті мән-жайларды
анықтау.
Сонымен, дәлелдеу дегеніміз-қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуде,
істі соттта қарағанда қылмыстық істің оқиғасын анықтау. (дәлелдемелердің
көмегімен қылмыстық істің мән-жайын анықтау)
Қылмыс оқиғасы алдын ала тергеу сатысында, істі сотта қарау сатысында
зерттеледі. Осы зерттеу процесінің қорытындысы ретінде зерттеудің
нәтижесінде іс бойынша шындық анықталуы қажет.
Дәлелдемелер нәтижесінде қылмыс болды, оны мынадай азамат жасады,
азаматтың кінәсі мынадай деп, тағы да басқа мән-жайларды анықтап, тергеуші
мен сот шешімге келулері керек. Немесе қылмыс болған жоқ, қылмысты ешкім
жасаған жоқ, қылмыс деп түсінген оқиға қылмыс болмай шықты деген шешімге
келулері керек.
Сонда ғана тергеуші мен сот іс бойынша дұрыс шешім қабылдады деп
айтамыз.
Дәлелдеу процесі-қылмыстық іс жүргізу заңында бекітілген тәртіп
бойынша жүргізілетін, дәлелдемелер көмегімен қылмыстық істің оқиғасын
анықтауға арналған әрекеттер. Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтау процесі
бірнеше кезеңге бөлінеді:
-дәлелдемелерді табу;
-дәлелдемелерді процессуалдық заң бойынша бекіту;
-дәлелдемелерді тексеру;
-Дәлелдемелерді бағалау;
Дәлелдемелер қылмыстық іс бойынша тергеу әрекеттерін жүргізгенде
табылады. Мысалы, қасақана кісі өлдірді делік. Қылмыс болған жерді
қарағанда адамның өлігін табамыз, пышақ табылуы мүмкін, мылтық атылған ізін
табамыз, және тағы басқа заттар табылуы мүмкін. Табылған заттар барлығы
заңда көрсетілген тәртіппен хаттамаға жазылуы мүмкін.
В.Т. Томин дәлелдеу процесінің мәнісін түсінуге мүлде басқа көзқарас
ұсынады. Ол былай деп жазды: Қылмыстық істер бойынша дәлелдеудің бүгінгі
практикасында генетикалық көзқарас үстемдік құруда. Дәлелдеме көзін
қылмыстық сот ісін жүргізудегі іске жіберудің қажетті шарты туындаған
сәтінен бастап қылмыстық іске дейінгі оның жолын бақылап шығу болып
табылады... Мұндай көзқарас қылмыстық істерді қарау кезінде бірқатар
маңызды объектілерді пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Ап енді танымның шынайылығын қамтамасыз ету үшін ұқсастығын
дәлелдеудің гносеологиялық айқындама тұрғысынан маңыздылығы ешбір кем
емес... Алайда, бүгінгі күні ұқсастығы арқылы дәлелдеу мүмкін болуы ушін
объектінің генезисін анықтау қажет.
Ғылымның маңызды міндеті...ұқсастық арқылы дәлелдеудің генезис арқылы
дәлелдеуді алмастыруға қабілетті екенін көрсету...
Дәлелдеудің мұндай тусінігінің тиімділігін (генезиске бақылау жасаудың
орнына ұқсастығын дәлелдеу) В.Т. Томин құқық қолдану органдарының осы
заманғы практикасынан орын алған жедел-іздестіру жолымен алынған ақпаратты
процеске енгізу үшін арнайы сипаттағы шаралар қолдану қажеттігінің
болмауынан көреді. Бұл орайда қылмыстық процессуалдық қызметке арнайы
ақпаратты тергеу мен сотқа хабарлаудың ерекше тәртібін белгілейтін немесе
милиция қызметкерін оны хабарлау міндетінен мүлде босататын қызмет құпиясы
ұғымын енгізу ұсынылады.
Дәлелдеу тақырыбын реттей отырып дәлелдемелерді жинау мен бағалауға,
жалпы дәлелдеме үғымына қазіргі қолданыстағы заңдар мынадай сипатта
анықтама береді: Дәлелдеу істі заңды, негізделген және әділ шешу үшін
маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинаудан,
зерттеуден, дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан тұрады (ҚІЖК 124-
бабы). Біздің байқағанымыздай, мұндай ұғымда шындық объектілеріне қол
жеткізу сияқты мақсат, сондай-ақ дәлелдемелерді тексеру сияқты кезең жоқ.
РСФСР ҚІЖК-нің (1990 ж.) теориялық моделінің авторлары бұл олқылықтың
орнын толтыруға талаптанды. Мәселен, А. М. Ларин РФ ҚІЖК-не мынадай
редакцияда Дәлелдеу нормасын енгізуді ұсынды: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу үрдісінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ..9
1.1 Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу үрдісінің құрылымдық элементерінің
түсінігі, мәні,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Дәлелдеу үрдісінің тәртібі, реті, құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Дәлелдемелерді жинау дәлелдеу үрдісінің бір элементі
ретінде ... ... ... ... ... ..33
2.1 Дәлелдемелерді жинаудың ұғымы,
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2 Тергеу әрекеттері дәлелдемелерді жинаудың бір әдісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Дәлелдемелерді жинаудың басқа процессуалдық
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылғын
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Дәлелдемелер және дәлелдеу-
қылмыстық іс жүргізудің мәнін анықтайтын негізгі сұрақтар болып табылады.
Оларға көптеген авторлардың зерттеулері арналған, бірақта дәлелдеу мәселесі
толық зерттелді деп айтуға болмайды, теорияда өз шешімін таппаған көптеген
сұрақтар бар. Дәлелдеу мәселесін зерттеу қылмыстық іс жүргізуде өзінің
маңыздылығын жоғалтпайды, өйткені ол қоғамдық қылмыстылықтан қорғауға
бағытталған тәжірибелік іс-әректпен тығыз байланысты. Ал, қылмыстылықтың
көбейіп тұрған уақытында мұндай зерттеу ерекше мәнге ие болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Дәлелдемелерді жинаудың
мәнін, оның дәлелдеудегі орнын және жеке ішкі құрылымын анықтау үшін
тергеушілер, прокурорлар, соттар жүзеге асыратын танымдық қызметтің кейбір
біршама жалпы белгілеріне талдау жасау керек. Дәлелдемелер дәлелдеудің
шаралары ретінде пайдаланылуы үшін оларды жинау қажет. Барлық қажетті
фактілі мәліметтердің ішінен істе мәні бар белгілері бойынша бөліп алуға
болады. Сонымен, дәлелдемелерді жинау – іс бойынша шындыққа қол жеткізу
мақсатында қылмыстық іс жүргізу құқығында көзделген процессуалдық шаралар
мен ұйымдық іс-қимылдардың жиынтығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі: Дәлелдеудің маңызды
мәселелерінің біреуі дәлелдемелерді жинау. Дәлелдемелерді жинау термині
қылмыстық іс-жүргізу заңдылығында ертеден қалыптасқан, бірақта
дәлелдемелерді жинау мәнін ғылыми талқылауды жеткілікті негізде зертелген
деп айтуға болмайды. Сондықтанда дәлелдемелерді жинау мәселесін зерттеу
ерекше маңызды мәнге ие болады. Дәлелдемелердің жинаудың қателігі алдын ала
тергеумен соттық тергеуде жіберілетіндігін тәжірибелік талдаулар көрсетіп
отыр. Олар кінәліні анықтамауға әділ емес үкім шығаруға алып келеді. Бұған
белгілі бір көлемде дәлелдемелерді жинау мәні туралы және іс
материалдарында іс-жүзіндегі деректердің толықтығымен нақтылығын анықтайтын
факторлар туралы біртұтас ғылыми көзқарастың болмауы септігін тигізеді.
Тергеу органдарымен соттың ақиқатты анықтаудағы қателіктің тек қана
дәлелдемелерді жинау мәні туралы көзқарастың түсініксіздігіне байланысты
емес. Олар көбінесе тергеу әрекетін дұрыс таңдамауға байланысты болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық қолданылуы:
Дәлелдемелерді жинау мәселесіне байланысты ғылымда көптеген әртүрлі
көзқарастар мен дау тудыратын мәселелер жеткілікті. Сондықтанда, біз
дипломдық жұмыста дәлелдемелерді жинаудың танымдық мәні мен құрылымын,
дәлелдеу жүйесіндегі орнын қарастырдық. Сондай-ақ оның негізгі әдісі болып
табылатын тергеу әрекеттеріне анализ жасадық. Осымен бірге дәлелдемелерді
қалыптастырудағы оның ролі анықталды және дәлелдемелерді жинаудың басқа да
әдістеріне назар аударылды.
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ ҮРДІСІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. ҚЫЛМЫТЫҚ ІС БОЙЫНША ДӘЛЕЛДЕУ ҮРДІСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ
ТҮСІНІГІ, МӘНІ, МАҢЫЗЫ
Дәлелдеу процесі мәнісін философиялық түсіну кең ауқымды
мағынасындағы дәлелдеме ұғымымен жанама түрде байланысты. Мұндай айқындама
жағдайында қылмыстық іс жүргізудің дәлелдеме ұғымының. (процеске, актіге,
іс-қимылға қатысы жоқ) мәнісі философиялық көзқарас тұрғысынан тар
мағынадағы дәлелдеме ұғымына сай келеді. Дәлелдеме (объектілер) және
дәлелдеу (іс-қимыл) деп процессуалдық бөлудің мағына-лылықтан гөрі
әдістемелік мәні бар. Міне, сондықтан біз іс жүргізудің дәлелдеу ұғымына
барабар ретінде кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеменің, философиялық
ұғымын қолданамыз.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу процесін құқықтық түсіңдіру
қаралып отырған қызмет саласының ерекшелігімен елеулі түрде кемелденуі және
процессуалдық дәлелдеудің мәнісі туралы мынадай айқын ғылыми пайымдаулармен
толықты.
Мәселен, М.М. Гродзинский дәлелдеу процесін дәлелдемелерді жинау,
бекіту және бағалау жөніндегі тергеу - сот және прокурорлық органдардың
қызметі деп белгіледі. А.М. Лариннің пікірі бойынша дәлелдеу қылмыстық
сот ісін жүргізуде заң белгілеген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында
жасалған (немесе жорамалданған) қылмыстар және олармен байланысты жағдайлар
туралы шындықты білу үшін фактілерді зерттеуден тұратын, ерекше, заң
белгілеген нысандарда жүзеге асырылатын тергеушінің, прокурордың, соттың,
сондай-ақ қылмыстық процеске тартылатын немесе жіберілетін басқа да
қатысушылардың (субъектілердің) күрделі қызметі. Осыған ұқсас көзқарасты
М. С. Строгович те білдіреді: Дәлелдеу - қылмыстық істі шешу үшін маңызы
бар барлық фактілерді, жағдайларды, қылмыстың жасалғандығын (немесе
жасалмағандығын), белгілі бір адамның қылмыс жасаудағы кінәлілігін (немесе
кінәсіздігін) және қылмыс жасаған адамның жауапкершілігін белгілейтін
барлық өзге де жағдайларды дәлелдемелердің көмегімен анықтау. Әрі қарай М.
С. Строгович мынаған назар аударады, дәлелдеу ұғымы құзіретті органдар
жүргізетін зерттеу ұғымына тең, ұқсас. М.М. Гродзинскийдің позициясына
В.Д. Арсеньев жақын тұр, Ол былай деп есептейді: Қылмыстық іс жүргізуді
дәлелдеуді белгілі бір шектерде қылмыстық іс жүргізу заңы бағыттайтын және
реттейтін, қылмыстық іс бойынша іс жүзінде болған жағдайларды анықтау
мақсатыңда дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау жөнінде соттың,
прокурордың және басқа да органдар мен адамдардың қызметі ретінде қарау
керек.
Р.С. Белкин дөлелдеудің танымдық (гносеологиялық) сипатына тоқталады,
ол дәлелдеу дегеніміз осы құбылыстың, фактінің және оларды басқа да
фактілермен, құбылыстармен негіздеу арасыңдағы байланыстарды анықтау. Бұл
байланыстардың объективті түрдегі сипаты бар: олар танылғанына немесе
танылмағанына қарамастан, дәлелдеуді жүзеге асыратын адамның еркіне
қарамастан болады.
Дәлелдеу процесінде олар анықталады, танылады және белгілі бір
жорамалдың шындығына көз жеткізуге мүмкіндік береді. Әрі қарай ол
дәлелдеудің мәнісі дәлелдемелерді жинаудан, зерттеуден және бағалаудан
көрінеді деп атап өтеді. Дәлелдеу мәнісінің анағұрлым терең анықтамасы А.
Р. Ратиновқа тиесілі: Оқиға туралы мәліметтер алынуы мүмкін ақпарат
көздерін табу, ол мәліметтерді жинау, оларды іс жүргізу түрінде бекіту,
қылмыстық іс үшін маңызы бар мән-жайларды сенімді түрде анықтау мақсатында
тексеру мен баға-лау - қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінің мазмұнын
құрайды. Өзара диалектикалық іс-қимылға түсетін ойлау және практикалық
тұрғыдағы тең екі жақтың үйлесімін дәлелдеудің мәнісін айқындай келіп Ф. Н.
Фаткуллин былай деп жазады: Кеңестік қылмыстық іс-жүргізудегі дәлелдеу
дегеніміз - заңда көрсетілген органдар мен адамдардың іс жүргізу қызметі,
олар ықтимал тергеу жорамалдарын анықтаудан осы жорамалдар бойынша, сол
сияқты іс бойынша сенімді түрдегі қорытындыларды негіздеу бойынша
дәлелдемелер мен олардың көздерін жинаудан, тексеруден және дәлелдеуден
көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеудің мәнісі туралы осы замаңғы түсінік
таным мен дәлелдеу мазмұны бойынша түрлі ұғымдар деген пайымдауға
негізделген. Мәселен, Ю.К.Орлов дәлелдеудің құқықтық және гнесеологиялық
аспектілерін ажырату қажет, соның негізінде: дәлелдеу-тану, дәлелдеу-көз
жеткізу, дәлелдеу-негіздеу деңгейлері болып, бөлінеді, олар өзара
субординациялық байланыста болады деп есептейді
Осы идеяны дамытып және тереңдете отырып, В.С. Джатиев мынадай ойды
негіздейді: белгісізді білуден көрінетін танымның логакалық мазмұны
танылғанды растауға бағытталған дәлелдеудің мазмұнына жеткілікті түрде
сәйкес келмейді. Басқаша сөзбен айтқанда таным - белгісіздікке бастайтын
жол, ал дәлелдеу нақты білімді растау. Осыған сүйене отырын В.С. Джатиев
былай деп жазады: Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеу дегеніміз -
айыпталушының (сотталушының) қылмыс жасаудағы кінәлілігі туралы айғақты іс
бойынша жиналған дәлелдемелерді айыптауды тұжырымдаған және оны қолдайтын
адамның сот үшін және сот алдында негіздеуі.
Қылмыстық іс жүргізу дәлелдеудің мәнісі туралы мәселені зерттеуде осы
замаңғы ғылыми үрдістерді анықтау үшін А.А. Давлетовтың көзқарасы
қызығушылық туғызады, ол былай деп жазады: Қылмыстық іс жүргізу танымы
құрылымында дәлелдеуді ажырата білу қажет. Тұтас алғанда қылмыстық іс
жүргізу танымы дегеніміз - заңда көзделген тәртіппен жүргізілетін сот ісін
жүргізу органдарының тергелетін қылмыс және онымен байланысты өзге де өмір
құбылыстары туралы білім алу жөніндегі қызметі. Қылмыстық іс жүргізу танымы
- дәлелдемелерді зерттеу және мән-жайларды дәлелдеу сияқты екі бөліктен
тұрады.
Сонымен, доктриналдық түсіндіру қылмыстық сот ісін жүргізудегі
дәлелдеу процесін мынадай негізгі сипаттарға бөлуге мүмкіндік береді:
Гносеологиялық дәлелдеу - бұл таным процесінің бір түрі, логикалық
дегеніміз - бұл нақты қылмыстық жазалауға жататын әрекетті адамның
жасағандығы туралы пайымдаудың шындығын негіздеу операциясы;
дәлелдеу мен таным сәйкес келмейді: олар тегі (таным) және түрі (дәлелдеу)
ретінде өзара арақатынаста болады;
дәлелдеу процесі - құқықтың және гносеологиялық екі аспектінің үйлесімін
білдіреді. Құқықтық аспект мынадай кезеңдерді камтиды: а)дәлелдеу-тану; ә)
дәлелдеу-көз жеткізу; б) дәлелдеу-негіздеу. Және де дәлелдеудің, әрбір
келесі кезеңі - оның алдындағы кезеңге байланысты және содан логикалық
түрде туыңдайды. Гносеологиялық аспект мынадай деңгейлерден тұрады: а)
ақпараттық дәлелдеу; ә) логикалық дәлелдеу;
тергеу және сот қызметінде орын алатын дәлелдеудің зерттеушілік, танымдық
сипаты болады;
дәлелдеу процесінде тергеу және сот талқылауының тақырыбы туралы шынайы
және сенімді білімге қол жеткізіледі;
қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу адресаты тар мағынасында таным
субъектісі (мәселен істі қараушы сот), кең ауқымды мағынасында тұтас қоғам
болып табылады;
дәлелдеу тәртібі қатаң түрде қылмыстық іс-жүргізу заңдарымен реттелген;
дәлелдеу процесі (ҚІЖК-нің 124-бабы) төмендегілер бойынша дәйекті қызметті
қамтиды:
а) зерттеуден;
б) дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан.
Бұл қызметті әдебиетте дәлелдеудің кезеңдері немесе элементтері деп
аталады.
Қылмыстық процессуалдық қызмет ретінде дәлелдеудің мақсаты объективтік
шындыққа қол жеткізу болып табылады. Объективтік шындыққа қол жеткізу
танымның жалпы және жеке әдістерін қолданға негізделген. Жалпы әдістердің
негізіне логикалық заңдар жатады, бұл қатысты емес заңдар барлық және
қарама-қайшы нәрселерді алып тастайды. Іс бойынша мәні бір фактілер мен мән-
жайларды табудың, бекітудің, зерттеудің және анықтаудың нақты әдістерінен
көрінетін танымның жеке әдістері өзінің мынадай түрлерімен ерекшеленеді:
- негізінен танылуы қажет тақырыптың сыртқы белгілерін анықтауға
есептелген бақылау мен сипаттаудың тәжірибелік әдістері;
-суретке түсіру, киноға түсіру, видеожазба және т.б. арқылы арнайы
химиялық-технологиялық құралдарды пайдалануға байланысты жасалған қылмыстық
әрекеттің материалдық белгілерін және сыртқы жай-күйін табу мен тіркеудің
ғылыми техникалық әдістері;
-зерттеу объектісінің сандық сипатын алу үшін арнайы құрылғылардың
көмегімен немесе оларды қолданбастан өлшеу мен есептеудің математикалық
әдістері;
-Іс бойынша дәлелдеу материалдарының сапасы мен маңызын анықтау үшін
қолданылатын ақпаратты (талдау, жинақтау, теңдестіру) өңдеудің логикалық
әдістері;
-Сот-медициналық кибернетикалық, графикалық, психологиялық және өзге
де ғылыми құралдар көмегімен жүзеге асырылатын модельдеудің, өңдеудің және
қайта құрудың әдістері;
-белгілі бір материалдық объектілердің және олардың бейнелеуінің
ұқсастығы туралы мәселені шншу үшін жүргізілетін криминалистік теңдестіру
әдістері;
-қылмыстық істің белгілі бір мән-жайының деректерін тәжірибе жолымен
алуға мүмкіндік беретін экспериментальдық әдістер.
Дәлелдемелерді зерттеу жөніндегі қызметтің процессуалдық-құқықтық
негізі болады: ҚІЖК-нің 24-бабы (істін мән-жайын жан-жақты, толық және
объективті зерттеу туралы); ҚІЖК-нін 345-363-баптары (соттық тергеуде
дәлелдемелерді зерттеудің тәртібі туралы), сондай-ақ өзге де нормалар.
Дәлелдемелерді зерттеудің субъектілері анықтаушы, тергеуші, прокурор және
сот болып табылады. Сонымен бірге теория мен практикадағы дәлелдемелерді
зерттеудің мәнісі бір мәнді емес тұрғыдан түсіндіріледі.
ҚІЖК-нің 125-бабының мағынасынан көрініп отырғанындай құрамдас элемент
ретінде дәлелдемелерді жинау оларды тексеруді де өзіне қосуға тиіс.
Сонымен бірге, жинау мен тексеру-дәлелдеу процесінің әр түрлі
деңгейлері болып табылады: жинау дегеніміз-бірінші кезең, ал тексеру -
дәлелдеудің екінші кезенінің элементі.
Дәлелдемелерді зерттеу мәнісінің ғылыми түсінігі мынадай
көзқарастардан тұрады:
1)дәлелдемелерді зерттеуді оларды тексеру деп түсінуге болады, ал
мұндай тексерудің нәтижесі дәлелдемелерді бағалау (М.С Строгович, А.С
Трусов);
2) дәлелдемелерді зерттеуді - дәлелдемелерді зерделеу және оларды
тексеру жөніндегі тергеуші мен соттың қызметі деп түсінуге болады (П.Ф.
Пашкевич);
3)дәлелдемелерді зерттеу - оларды бағалаудын элементі (Н.А. Якубович,
А. Н. Василъев);
4)дәлелдемелерді зерттеу дегеніміз - олардың мазмұнын тергеушінің
немесе соттың тануы дәлелдемелердің мазмұнын құрайтын іс жүзіндегі
деректердің сенімділігін тексеру, осы дәлелдеменің іс бойынша барлық калған
деректермен сәйкес келетіндігін анықтау (Р. С. Белкин).
Соңғы айқындаманың біздің көзқарасымызша, дәлелдемелерді зерттеудің
мәнін епкей-тепкейлі бейнелеуіне байланысты артықшылығы бар.
Сонымен, дәлелдемелерді зерттеу өзіне мынадай элементтерді қосады:
а) дәлелдемелердің мазмұнын тану, ашу;
ә) дәлелдемелердің болуының сенімділігін тексеру;
б) дәлелдемелердің сәйкес келуін анықтау бірқатар дәйекті логикалык
операциялардан тұрады, олар:
-дәлелдемелерді бақылау, фактінің өзін қабылдау, факті туралы
акпаратты қабылдау;
-тақырыптың мәні туралы гипотетикалық болжамның негізінде
дәлелдемелерді логикалық байланысқа түзу;
-осы дәлелдеменің табиғатын түсіндіретін гипотетикалык болжам
негізінде тергеу нұсқаларын құру.
Дәлелдемелер фактілерінің болуының сенімділігін тексеру және
дәлелдемелердің сәйкес келетіндігін анықтау өзара тығыз байланысты және
оларды саралаудың шартты сипаты бар және әдістемелік мақсаты болады,
соңдықтан оларды жеке алып қарау орынсыз. Аталған элементтердің мәні
мыналардан көрінеді:
а) мазмұны және онда бар мәліметтердің сенімділігі көзқарасы
тұрғысынан дәлелдемелер көздерін талдаудан, зерттеуден;
ә) дәлелдемелердің сәйкес келетіндігін, жиынтығын анықтау мақсатында
басқа да дәлелдеме көздерімен және дәлелдемелермен салыстырудан;
б) белгілі көздердің сенімділігін растайтын жаңа дәлелдемелерді
табудан.
Дәлелдемелерді зерттеу ұтымды және эмоционалдық бастамаларды бөлудің
негізінде құрылуға тиіс. Субъективтік, эмоционалдык бастама логика мен
заңға бағынатын ұтымдылықтан үстем тұрмауға тиіс. Осыған сүйенсек,
дәлелдемелерді тексерудің нысаны ретінде ойша құру, эмпиризмдік және
тәжірибелік тәсілдер танылады. Келтірілген нысандар танымды философиялық
саралаудын эмпиризмдік және теориялық денгейлерін түсіндірудің мәнісі.
Осыған байланысты А.А. Давлетовтың пікірімен келіскен орынды, ол былай деп
атап өткен болатын: Танымның эмтиризмдік деңгейі-білім алудың тәжірибелік
тәсілдерімен сипатталады. Бұл деңгейде объект сезіммен қабылдауға болатын
сипаттар мен қатынастарда бейнеленеді. Танымның теориялық деңгейінің
ерекшелігі мынада: бұл деңгейде білім абстрактілі ойлау жолымен
қабылданады. Бұл жерде объект тікелей сезіммен зерттеуге болмайтын
тұстарымен және байланыстарымен көрінеді. Алайда, эмпиризмдік деңгейге
сезім ғана тән, ал теориялық деңгейге танымның ұтымды нысаны тән деп
ойлауға болмайды. Сезім барлық уақытта ой жүзіндегі операциялармен қатар
жүреді, ал ұтымдылық болса тәжірибеге негізделеді. Эмпиризмдік және
теориялық таным туралы айта отырып, біз білім алудың негізгі, жетекші
тәсілдері тәжірибе немесе абстрактілі ойлау болып табылатынын есте
ұстаймыз.
Дәлелдемелерді бағалау - бұл іс бойынша шындықты анықтауда жиналған
дәлелдемелердің рөлін айқындауға бағытталған логикалық ой процесі. Дәлелдеу
процесінің осы кезендегі (элементі) кұқықтық негізі ретіне ҚІЖК-нін 128-
бабы бой көрсетеді, онда былай деп жазылған: судья, прокурор, тергеуші және
анықтаушы заңды және құқықтық танымды басшылықка ала отырып істің барлық
жағдайларын олардың жиынтығында жан-жақты толық және объективті түрде
қарауға негізделген өзінін ішкі сенімі бойынша дәлелдемелерді бағалайды
және қандай да болсын дәлелдеменің судья, прокурор, тергеуші және анықтаушы
үшін күні бұрын белгіленген күші болмайды.
Сонымен, дәлелдемелерді бағалау - өзінің шектері мен шектеулері бар
белгілі бір процессуалдық маңызды шарттарға негізделген қызмет.
Теориялық ғылым көзқарасы тұрғысынан дәлелдемелерді бағалау бір мәнді
түсіндірілмейді. Бұл мәселеде анағұрлым көрнектілері мынадай айқындамалар
болып табылады.
1) А.И. Трусовтың пікірі бойынша процесте дәлелдемелерді бағалауда
әрбір дәлелдеменің күші туралы пайымдауға арналған арнайы формальды
ережелерді күні бұрын белгілеу жолымен заң шығарушы емес, судьялар,
прокурорлар, тергеушілер және анықтауды жүргізетін адамдар жүзеге асырады,
олар үшін бірде бір дәлелдеменің алдын ала белгіленген күші болмайды.
Қаралып отырған бөлікте ҚІЖК-нің алғышарттарын карай келіп, А. И.
Трусов бұл ережелердін мәні ең әуелі формалъды дәлелдемелер жүйесін толық
жоққа шығарудан тұрады деп есептейді.
2) Осы заманғы ғылыми үрдістерге П.Ф.Пашкевичтің көзқарасы әлдеқайда
жақын, ол мынадан көрінеді: дәлелдемелерді бағалау дегеніміз - олардың
әрқайсысы қаншалықты нақты айқыңдалғанын, ол іспенен және басқа да
дәлелдемелермен қаншалықты байланыста тұрғанын, іс үшін маңызы бар қандай
фактіні орнықтыратынын немесе жоққа шығаратынын және іс бойынша барлық
жиналған дәлелдемелердің жиынтығын нені білдіретінін анықтау. Әрі қарай
П.Ф.Пашкевич былай деп жазады: Барлык, адамдар үшін олардың кәсіби,
таптық, ұлттық немесе нәсілдік тегіне карамастан белгілі бір ой кешу
заңдары қолданылатынын ғылым әлдеқашан дәлелдеді, мұның өзі адамдарға
олардың айырмашылықтарына қарамастан бір-бірін түсінуге мүмкіндік береді...
Жалпы адамзаттық логика әрбір адамның оның ішінде судьяның танымдық
ойлауының негізі болып табылады
3) Дәлелдемелерді бағалау туралы заң ережелерінін мәнін тарылтып
түсіндіру М.С. Строговичті судьялардың ішкі сенімі дәлелдемелерді
бағалаудың бірден бір өлшемі деген ойға әкелді. Ішінара ол былай деп жазды:
Істе бар дәлелдемелерді бағалау істің барлық жағдайларын олардың,
жиынтығында қарауға негізделген судьялардың, ішкі сенімі бойынша
жүргізілетін болғандықтан, судьялардың ішкі сенімі қылмыстық процесте
дәлелдемелерді бағалаудың өлшемі болып табылады. Бұл ережені былай түсіну
керек, заң дәлелдемелерді бағалау кезінде судьялар басшылыкқа алуға
міңдетті каңдай да бір сыртқы өлшемдерді белгілемейді, судьялар белгілі бір
дәлелдемені сенімді немесе сенімсіз деп тануға міндетті болатындай қандай
да бір формальды белгілерді көрсетпейді.
Заң судьяларға өздерін сендіретін дәлелдемені сенімді деп тануға және
керісінше, өздері үшін сенімсіз дәлелдемені сенімсіз деп жоққа шығаруға
құқық береді.
Осы мағынада судьяның ішкі сенімі дәлелдемелерді бағалаудың өлшемі деп
есептеледі. Бірақ судьялардың сенімі дұрыс, негізделген болуға тиіс,
сондықтан судьяның ішкі сенімі үшін де өлшем қажет. Мұндай өлшем - судьяның
сенімі істің іс жүзіндегі мән-жайларына сәйкес келуі.
Сонымен бірге М. С. Строгович судьяның ішкі сенімін кандай жағдайда да
сот айқындайтын фактілердің шынайылылығының өлшемі ретінде қабылдауға
болмайды деп дұрыс атап керсетеді. Ол дәлелдемелерді бағалаудың өлшемі
мен сот қорытындылары шынайылылығының өлшемі ұғымдарын ықтимал
шатастырып алмауды ескертеді.
4) В.Д. Арсеньев жалпы түрде дәлелдемелерді бағалауды: әрбір
дәлелдемені жеке алғаңда және барлық дәлелдемелерді жиынтық күйінде алғанда
күші мен маңызын айқыңдау деп анықтама береді. Сонымен бірге ол мұңдай
сипаттау аталған ұғымның көптеген елеулі элементтерін аша-алмайды және
дәлелдемелерді бағалау жөніңдегі қызметті кұрайтын элементтер призмасында
егжкей-тегжейлі қарастырылуы тиіс деп әділетті түрде атап өтеді. Осыны
ескере отырып, В. Д. Арсеньев әрбір дәлелдемені бағалаудың мазмұнына
мынадай мәселелердің шешілуін енгізуді ұсынады:
а) дәлелдеменің көзі туралы (дәлелдеудің құралы);
ә) дәлелдеменің қатыстылығы және іске жіберілетіңдігі туралы;
б) дәлелдемелердің сенімділігі туралы.
Бұған қоса ол жиынтық күйінде дәлелдемелерді бағалау-әрбір дәлелдеме
жеке бағаланғаннан кейін жүргізіледі және әдетте, жеке бағалау қылмыстық
процестің әрбір кезеңіндегі дәлелдеу қорытындысын құрайды деп атап өтеді.
5) Дәлелдемелер теориясының (1973ж.) авторлары Г.М. Миньковскийдің
атынан былай деп анықтама береді: дәлелдемелерді бағалау - бұл
тергеушінің, прокурордың және судьялардың ой қызметі, ол мынадан тұрады,
аталған қызмет адамдары заңды және социалистік құқықтық танымды басшылыкқа
ала отырып, әрбір дәлелдемені жеке алғанда және дәлелдемелердің бүкіл
жиынтығын өздерінің ішкі сенімі бойынша қарайды, іс бойынша қорытындылар
шығару үшін олардың қатыстылығын, іске жіберілетіндігін, сенімділігін,
жеткіліктілігін анықтайды. Дәлелдемелерді бағалау негізінде тергеу (сот)
жорамалдары ұсынылады және олардың бірінің жеткілікті түрде расталғаны,
сөйтіп, қалғаңдарының жоққа шығарылғандығы анықталады, әр түрлі
процессуалдық, оның ішінде тергеу (сот) іс-қимылын жүргізу туралы
шешімдерді қабылдау үшін негіз қаланады, істің жекелеген мән-жайы мен тұтас
алғанда қылмыстың дәлелденгені немесе дәлелденбегені туралы қорытындылар
жасалады.
Дәлелдемелерді бағалаушы субъектілердің тобы қылмыстық процесте өзінің
немесе өкілі болып табылатын адамның (айыпталушы, қорғаушы, жәбірленуші
және өзге де адамдар) мүддесін көздейтіндердің қылмыстық процеске косылуы
есебінен елеулі түрде ұлғая түседі. Сонымен бірге дәлелдемелерді бағалаушы
адамдар мүдделерінің әр қилылығы бұл қызметке өз ерекшелігін енгізетіндігін
атап көрсетеді.
6) Ф.Н. Фаткуллиннің пікірі бойынша дәлелдемелерді бағалау
астарынан дәлелдемелердің барлық бағалы қасиеттерінің сипаты мен маңызын,
олардың көздерін және іс бойынша объективті шыңдыққа қол жеткізу мақсатында
осы материалдарды алудың (пайдаланудың) тәсілдерін аньтқтаудан көрінетін
процессуалдық қызмет элементі дегенді түсінуіміз қажет деп жазады.
Ол дәлелдемелерді бағалаудың мазмұны мынадай сипаттардың анықтамасын
қамтуы тиіс деп ойлайды, олар: а) нақтылық, іс жүргізу көздерінде бар
мәліметтердің ішкі келісімі және сапалылығы; ә) осы акпараттардың жекелеген
фактілер мен мән-жайларды растай алатын қабілеттілігі мен жеткіліктілігі;
б) іске тігілген қоғамдық объектілерде бар істелген әрекеттің материалдық
іздерінің сапалылығы; в) осы материалдық іздердің және дәлелдемелік
фактілердің, сол сияқты олардың өзара байланысы мен қатынасының іске
катыстылығы; г) дәлелдемелік фақтілер мен материалдық іздердің сенімділігі,
олардың істің заң, тұрғысынан маңызы бар мән-жайларды анықтай алатын
қабілеттілігі; д) дәлелдеудің бүкіл тақырыбының мән-жайлары туралы сенімді
қорытынды жасау үшін және іс бойынша маңызы бар олардын сипаттарын толық
анықтау үшін жиналған дәлелдемелердің (фактілер, дәлелдемелік фактілер және
материалдық іздер туралы мәліметтер) барлық жиынтығының жеткіліктілігі.
7) Л.М. Карнеева дәлелдемелерді бағалауды: дәлелдемелердің
қатыстылығын және іске жіберілетіндігін, олардын сенімділігін және дәлелдеу
тақырыбына енетін мән-жайларды анықтау үшін маңызын айқындайтын бағалаушы
пайымдаулар деп түсінеді.
Бұл қызметтің мазмұнына ол әрбір дәлелдемені жеке алғандағы бағалауды
да, сондай-ақ қандай да бір анықталуға тиісті мән-жайға катысты
дәлелдемелердің белгілі бір тобын да, содан кейін іс бойынша жиналған
дәлелдемелердің бүкіл жиынтығын да қосады.
Л.М. Карнееваның проблеманың мәнісін түсінудегі ерекшелігі ізашарлары
бұрын мазмұнына құрамдас элементтер ретінде енгізген дәлелдемелерді
бағалаудың ережесін тұжырымдауы болып табылады. Яғни, ішкі сенімі бойынша
дәлелдемелерді бағалау, іс материалдарын жиынтык, түрінде қарау, толықтығы,
жан-жақтылығы және объективтілігі талаптарын сақтау, заңның нұсқамасын
бағалаудың негізділігі - мұның бәрі, сөз болып отырған зерттеушінің пікірі
бойынша дәлелдемелерді бағалаудың шарттары.
8) Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдемелерді бағалаудың мәні
проблемасына В.С. Джатиев философиялық көзқарас тұрғысынан келеді.
Бағалауды философиялық категория ретінде талдай отырып, ол оны құқықтық
мағынасыңда түсіндіреді және өз пікірін қылмыстық сот ісін жүргізудегі
дәлелдемелерді бағалау мынадай түрлерден қалыптасады деп негіздейді, олар:
1) эмоционалдық;
2) рационалдық.
Рационалдық бағалау өз кезегінде:
а) гносеологиялық және ә) аксиологиялық болып екіге бөлінеді. Ал
гнесеологиялық бағалаудың мазмұнына істің іс жүзіңдегі және құқықтық
тұрғыдағы сипаттарын қарау кіреді. Әрі қарай ол дәлелдемелерді бағалау
туралы заң ережесін сынға алады. Атап айтқанда, ол заң шығарушы
дәлелдемелерді
бағалау және қылмыстың мән-жайын бағалау ұғымдарын шатастыруға жол
берген деп есептейді. Оның пікірі бойынша тұтас алғанда дәлелдемелерді
бағалау мен қылмыстың мән-жайынын дәлелдемелерінің көзге түсетін өзара
байланысына қарамастан қылмыстың мән-жайын бағалау кезіңде ішкі сенімнің
мәнін айыра білу қажет.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдемелердің мәнін толық ашу үшін
келтірген көзқарасты категория ретінде бағалаудың философиялық
анықтамасымен аяқтауды орынды деп санаймыз. Сонымен, бағалауды философиялық
түсіндіру әлеуметтік кұбылыстарға адам қызметіне, оның мінез-құлқына
катысты, олардың маңызын, адамгершіліктің белгілі бір нормалары мен
принциптеріне сәйкес келуін (мақұлдау және айыптау, келісу немесе сынау,
ұнату немесе ұнатпау және т.т.) білдіреді. Адамның интеллектуалдық және
адамгершілік дамуы оның әлеуметтік айқындамасымен, дүние танымымен, мәдени
деңгейімен анықталады. Екінші жағынан, осы тұлғаның мінез-құлкы жұйесіндегі
себептерді, іс-қимылдың құралдары мен мақсаттарын, оның шарттарын, орнын
есепке алу-оны дұрыс бағалаудың кажетті шарты.
Жоғарыда келтірілген көзқарастарды талдау мынадай қорытындылар жасауға
мүмкіндік береді.
А. И. Трусовтың көзкарасына байланысты айтсақ, оның түсінуіндегі
объективті шындық социалистік идеологиямен тендестірілетін тұсында
қабылдауға келмейді. Шындық біреу, сондықтан оны кім калай түсінсе де
шыңдықтың мәні өзгеріссіз қалады. Міне, осы айқындама мәселені философиялық
тұрғыдан түсінуден туындайды. Шындық бұл танушы субъектінің объектіні
барабар бейнелеуі, ол өз алдына адам мен оның санасынан тыс және тәуелсіз
калай болса, тап сол күйінде көз алдына елестету.
П. Ф. Пашкевичтің көзқарасы бойынша қылмыстық іс жүргізу қызметінің
идеологиялық жағына үлкен маңызбен объективтік беру әрекеттеріне тосқауыл
қояды.
В.Д. Арсеньевтің пікірі бойынша дәлелдемелердің көздері туралы
мәселені шешу жолымен анықталатын нақты дәлелдемелердің күші мен маңызын
айқындауға назар аудару проблеманы дұрыс бағалай білудің бір кілті.
Дәлелдемелерді бағалауда судьялардың ішкі сенімі манызының беделін
түсірместен В.Д. Арсеньев категорияның мазмұндық сипатын едәуір ұлғайтады
және оны дәлелдемелердің көздері, қатыстылығы және іске жіберілетіндігі
ұғымдарымен байыта түседі.
Г.М. Миньковскийдің көзқарасы елеулі теориялық-құқықтық қызығушылық
туғызады, өйткені дәлелдемелерді бағалау проблемасын зерттеудің бүкіл
бұрынғы тәжірибесін камтиды, сондай-ақ жекелеген жаңа элементтер енгізеді
(мәселен, дәлелдемелерді бағалау субъектілерінің тобын кеңейту), бұл
элементтер қаралып отырған категорияның мәнін терендете түседі.
Ф.Н. Фаткуллин тұжырымдаған дәлелдемелерді бағалаудың анықтамасы бұрын
келтірілген тақырып мәні туралы түсініктермен салыстырып қарағанда
анағұрлым толықтығымен және жан-жақтылығымен ерекшеленеді. Ол дәлелдеу
тәсілдерін бағалаудың мазмұнына іс бойынша объективті шындықка қол
жеткізуге ықпал ететін олардың барлық бағалы қасиеттерін анықтау жатады
деп дұрыс байқаған.
В.С. Джатиев айқындамасының жаңалығы проблеманы жан-жақты философиялык
пысықтаумен айқындалады. Зерттеуші дәлелдемелерді бағалаудың бір қырын ғана
алып отырғанына (атап айтқанда, қылмыстың мән-жайын дәлелдеу мен бағалау)
қарамастан - ол қылмыстык сот ісін жүргізудін аса маңызды тақырыптарының
бірі дәлме-дәл кұқықтық регламенттеу сияқты маңызды аспектілерді көрсетіп
кетеді. Мәселен, ол қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайларды
бағалауда заңға дербес норма енгізуді ұсынады. Бұл идея қабылданып, ол
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 128-бабында бекітілді.
Сонымен, дәлелдемелерді бағалаудың мазмұнын мыналар кұрайды:
іс бойынша соттық дәлелдеме ретінде белгілі бір фактіні пайдалану үшін
іске жіберілетіндігін, заңға және дәлелдеу принциптеріне қарама-қайшылықтың
болуын немесе жоқ екендігін анықтау;
белгілі бір дәлелдеменің немесе олардың жиынтығының нақты іске қатыстылығын
анықтау;
іс бойынша жинақталған әр түрлі дәлелдемелердің арасындағы себептік-
салдарлық байланыстарды, осы байланыстардың сипаты мен маңызын анықтау;
белгілі бір дәлелдеменің немесе олардың жиынтығының шыңдықты табу үшін
маңызын анықтау;
істің тағдыры туралы белгілі бір процессуалдық шешім қабылдау үшін
дәлелдемелердің жеткіліктігін белгілеу;
дәлелдемелердің дұрыстығына сенімді болу;
одан әрі сот тергеуі процесінде осы дәлелдемені пайдаланудың деңгейі мен
сипаты.
Дәлелдемелерді бағалау үшін мынадай негізгі сипаттар тән:
-қызмет нысаны ретінде дәлелдемелерді бағалау қылмыстық процестің
бүкіл барысында орын алады (қылмыстық істі қозғағаннан бастап сот үкім
шығарғанға дейін);
-дәлелдемелерді бағалау - серпінді процесс, істің мән-жайы танылу
деңгейіне байланысты өзінің сипатын өзгертуі мүмкін (белгілі бір дәлелдеме
алдын-ала тергеуде және кейін сотта әр түрлі бағалануы мүмкін);
-процесте дәлелдемелерді бағалайтын субъектілер тобы адамдардың екі
категориясын камтиды: а) қылмыстык. сот ісін жүргізуді жүзеге асыруға
арнайы уәкілеттігі барлар (сот, прокурор, тергеуші, анықтаушы); ә) істің
нәтижесіне мүдделілер немесе әлдекімнің мүддесін білдіретіндер;
-мәні бойынша істі шешу үшін қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге
асыратын адамдар мен органдардан шыққан дәлелдемелерді бағалаудың
процессуалдық маңызы болады;
-дәлелдемелерді түпкілікті сот бағалайды;
-дәлелдемелерді бағалау процесі логика заңына бағынады және қылмыстық
іс жүргізу құқығы принциптеріне кұрылады.
Дәлелдемелердің іске жіберілетіндігі - шындықты анықтау үшін оны
пайдаланудың заңдылығы, әділеттілігі. Ол ең әуелі дәлелденген істің
жіберілуімен айқыңдалады.
Сот дәлелдемелері ретінде табиғи заңдарға қайшы келетін жорамалды,
болжамды, өсек-аянды, фактілерді пайдалануға болмайды.
Дәлелдемелердің қатыстылығы - бұл дәлелдеменің дәлелдеу тақырыбына
байланыстылығы. Дәлелдемелердің қатыстылығы туралы айтқан кезде бұл іс
жүзіңдегі деректердің іс үшін маңызы бар екендігі, олардың шыңдықты
анықтаудың құралдары екендігі, тікелей немесе жанама, тура немесе басқа да
дәлелдемелер арқылы іске қатысы бар екендігі түсіндіріледі.
Дәлелдемелердің қатыстылығы олардың іс үшін елеулі мән-жайларды растау
немесе жоққа шығару сияқты сипатынан көрінеді.
Дәлелдемелердің жеткіліктілігі-бұл зерттеу тақырыбының дәлелденгеніне,
іс бойынша шындықтың аныкталғанына сенімнің қалыптасуы.
Іске қатысы бар дәлелдемелердін бірін де қалдырмастан жинаудың қажеті
жоқ. Дәлелдемелерді жинау осы іс бойынша қажетті шектерде дәлелдеу тақырыбы
анықталғаннан кейін тоқтатылады. Дәлелдемелерді одан әрі жинау негізсіз,
тергеудің мерзімдерін ұзартуға іс материалдарын жасанды турде
қүрделендіруге, уақытты, күш пен қаражатты орынсыз шығындауға әкеліп соғуы
мүмкін.
Дәлелдемелердің сенімділігі-бұл жауап алынған адам хабарлаған фактілер
туралы мәліметтерді қабылдау, түсіріп алу, беру және белгілеу шарты;
материалдык іздердің пайда болуы, сақталуы және көшіріп алу шарты;
сараптамалық зерттеудің барысы мен оны қорытындыда дұрыс бейнелеудің шарты;
тергеушіге (сотқа) берілген құжаттардың шығу тегі мен жай-күйінің шартты
көзқарасы тұрғысынан дәлелдемелерді қалып-тастыру процесін таддау.
Дәлелдемелерді бағалау олардың сенімділігі көзкарасы түрғысынан тергеу
іс-қимылы барысында, тергеу жорамалдарын ұсынған кезде, процессуалдық
шешімдер қабылдаған кезде жүргізіледі. Дәлелдемелердің дұрыстығын бағалау
мыналардан тұрады:
мәліметтері бар адам (куәгер, жәбірленуші, сарапшы және т.б.) шынайы және
толық жауап (қорытынды) бере алу қабілеттілігі тұрғысында зерттеледі;
ақпараты бар материалды (зат, кұжат, өзге де материалдар) табудың сипаты
мен жағдайлары зерттеледі;
мәліметтердің мазмұны талданады (баяндаудың дәйектілігі мен толықтығы
қарама-қайшылықтын, сәйкессіздіктің, ақтандақтардың болуы, ғылымның
деректері мен тұжырымдалған қорытындылардың негізділігі және т.б.);
осы процессуалдық көзден алынған акдарат басқа да процессуалдық көздерден
алынған ақпаратпен салыстырылады.
Біз бұрын дәлелдемелерді бағалауға тән сипаттарды келтіре отырып, бұл
қызмет қылмыстық іс жүргізу құқығы принциптеріне құрылады деп көрсеттік.
Мұндай принциптерге мыналар жатады:
заң күні бұрын іс бойынша қорытындыларды негіздеу үшін дәлелдемелердің
бағалылығы мен жеткіліктігін белгілемейді деген ережені негізге алып
дәлелдемелерді еркін бағалау;
дәлелдемелерді бағалаудан туындайтын тергеушінің, прокурордың және сот
қорытындыларымын мазмұны адамдардың нұскауларымен алдын ала белгілене
алмайды;
қылмыстық іс бойынша тергеушінін, прокурордың, соттың қорытындыларымың
негізіне бір дәлелдеме емес, дәлелдемелер жиынтығы алынуға тиіс;
тергеуші, судья дәлелдемені өзінің ішкі сенімі бойынша бағалайды, бірақ ол
заңға қайшы келмеуге тиіс.
Дәлелдемелерді бағалаудың маңызы мыналардан көрінеді:
-өткенде орын алған оқиғанын, суретін ойда қалпына келтіруге мүмкіндік
береді; осы істі көз алдыма әкелген оқиғаның объективтік шындыққа сәйкес
келуі-іс бойынша шындыққа қол жеткізу болып табылады;
-іс бойынша шындыққа қол жеткізу-соттың заңды және әділетті шешім
қабылдауының аса маңызды шарттарының бірі.
1.2 ДӘЛЕЛДЕУ ҮРДІСІНІҢ ТӘРТІБІ, РЕТІ, ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ
Тергеу органдарының міндеті-қылмысты ашу, дәлелдемелерді жинау, оларды
баянды ету, зерттеу және бағалау жолымен қылмыс істеген адамдарды анықтау.
Сонымен бірге тергеуші іс бойынша барлық мән-жайларды анықтауға және
зерттеуге міндетті, тергеу жүргізіліп жатқан қылмыстық іс материалдарына
негізделген жорамалдар мен болжамдарды, қылмыстың жасалуының мән-жайларын,
қылмыс жасаған адамдар, сол адамдардың қылмыс жасау себептері туралы
мәліметтерді тексеруге міндетті.
Анықтаушы, тергеуші, прокурор және сот қылмыстық іс бойынша алдын-ала
тергеу мен сот тергеуін жүргізіп, сол істің мән-жайын анықтау үшін
дәлелдемелерді қолданады.
Тергеуші ҚІЖК-ге сүйене отырып жұмыс жасайды, жауап алады, тінту
жүргізеді, қамауға алады т.б. жүзеге асырады.
Анықтаушы, тергеуші, прокурор және сот өздері жүргізіп отырған істер
бойынша ҚІЖК-де белгіленген тәртіпте куә, жәбірленуші есебінде жауап алу
үшін, сараптама жүргізу үшін, қандай адамды болса да шақыртып алуға, іс
бойынша қажетті нақты деректерді анықтауға көмегі тиетін заттарды,
құжаттарды, сондай-ақ кәсіпорындардан, мекемелерден, ұйымдардан, лауазымды
адамдардан, азаматтардан мәліметтер талап етуге құқылы.
Сезікті, айыпталушы, қорғаушы, айыптаушы, сондай-ақ жәбірленуші және
оның өкілі, ақы талапкері, ақы жауапкері және олардың өкілдері, сол сияқты
кез келген азамат, кәсіпорын, мекеме және ұйым дәлелдемелер тапсыра алады.
Анықтаушы, тергеуші, прокурор және сот іс бойынша жинап алынған барлық
дәлелдемелерді толық, жан-жақты объективті түрде тексеруге тиіс.
Қорыта айтқанда, анықталған деректер іс бойынша дәлелдеме болу үшін
оларға мынадай талаптар қойылады:
1) Фактілер қылмыстық іске байланысты болу қажет, қылмыстық іс бойынша
мән-жайды дәлелдеу керек. Мысалы, кісі өлтіруді тексеріп жатқанда, біреу
басқа адамның ұрлығы туралы айтса, ол фактілер іске қатысты бола алмайды.
2) Фактілер қылмыстық іс бойынша дәлелдеме болу үшін ҚІЖК-де тәртіп
бойынша анықталуы тиіс. Мысалы, куәдан жауап алу, тінту жүргізу, т.б. іс
үшін маңызы бар мәліметтер тергеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде табылуы
тиіс.
3) Қылмыстық іс бойынша дәлел болатын фактілер ҚІЖК 115-бабының 2-
тармағында көрсетілген дәлелдер көзінен алынуы қажет, сонда ғана олар
рұқсат етілген деп танылады (128-баптың 5 бөлігі). Мысалы, із кезуші ит
қолдану нәтижесінде табылған фактілер, жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу
кезінде табылған деректер ҚІЖК-де көрсетілген дәлелделдерді жинауды
зерттеуді, бағалауды реттейтін тәртіпке сәйкес келмейінше, іс бойынша
дәлелдеме бола алмайды.
Қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды анықтайтын,
заңды түрде алынған деректер іс бойынша дәлелдемелер деп танылады.
Анықтаушының, тергеушінің, прокурордың, соттың ҚР Қылмыстық кодексінде
көрсетілген әрекетердің болғандығын, айыпталушының сол әрекеттті
жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі
емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар басқа да мән-
жайларды, ҚІЖК-де белгіленген тәртіппен анықтауына негіз болатын, заңды
түрде алынған деректер, қылмыстық іс бойынша дәлелдеме болып табылады.
Заңды түрде алынған деректер негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор,
сот ҚІЖК-де белгіленген тәртіп бойынша мыналар анықтайды:
-ҚР Қылмыстық кодексінде көрсетілген іс-әрекеттердің болғандығы немесе
болмағандығы;
-айыптаушының іс-әрекет жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін сондай-ақ, істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар басқа да мән-жайларды анықтайтын болса, олар қылмыстық
іс бойынша дәлелдемелер болып табылады (ҚІЖК 115 бабының 1-бөлігі).
Мысалы, тергеуші қылмыс болған жерде пышақ тауып алды делік. Осы
табылған пышақ дәлелдеме болу үшін, басқа фактілер дәлелденуі тиіс.Ол
фактілер мынадай: табылған пышақ кімдікі, яғни пышақтың иесін табу керек,
пышақ қолданылды ма, жоқ па, қылмыскер қылмыс болған жерге пышақты тергеуді
шатастыру үшін әдейі тастап кеткен жоқ па?
Басқаша айтқанда, пышақ, қылмыс болған жерден табылды деген факт
ешкімге күмән келтірмуі тиіс, ал пышақтың қылмыспен байлансы бар ма, жоқ па
деген сұрақты дәлелдеу керек. Сонымен дәлелдеме дегеніміз не деген сұрақ
туады ?
Қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар іс жүзіндегі деректер,
куәнің, жәбірленушінің, сезіктінің, айыпталушының, көрсетулерімен;
сарапшының қорытындысымен; айғақты заттармен іс жүргізу әрекеттерінің
хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Сонымен, дәлелдеме деп-қылмыстық іс бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттің немесе әректсіздіктің болған немесе болмағандығын, осы іс
әрекеттің жасаған адамның кінәлілігін немесе кінәсіздігін, және істі дұрыс
шешуге маңызы бар басқа да мән-жайларды заңда белгіленген тәртіп бойынша
анықтауға негіз болатын нақты деректерді айтамыз.
Қандай да болмасын қылмыс жасалған жағдайда қылмыстық іс қозғалады.
Тергеуші, анықтаушы, прокурор, сот сол іс бойынша заңда көрсетілген
дәлелденуге жататын мән-жайларды дәлелдеуі тиісті. Ол қандай мән-жайлар?
Дәлелдеу мәні (заты) деп-қылмыстық іс бойынша дәлелденетін фактілер
мен мән-жайларды айтамыз. Әрбір қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізгенде,
тергеуші алдын ала қандай фактілер мен жағдайлар дәлелденетіні білуі қажет.
Сол себептен тергеушінің барлық ынтасы, әрекеті осы жағдайларды тауы
дәлелдеуде. Мысалы, кісі өлтіруде қылмыс оқиғасы болды ма жоқ па, оны кім
жасады, қасақана әлде абайсыздықпен жасалды ма, тағы басқа мән-жайлар
дәлелденуге тиіс.
Қылмыстық іс бойынша анықтау, алдын ала тергеу жүргізгенде және істі
сотта қарағанда ҚІЖК 117-бабына сәйкес мынадай жағдайлар дәлелденуге тиіс:
-Оқиға мен қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының белгілері
(қылмыстың жасалу уақыты, болған жері, әдісі және басқа да мән-жайлары)
- Қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті кімнің жасағандығы.
- Адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасаудағы
кінәлілігі, оның кінәсінің нысаны, жасалған әрекеттің себеп-дәлелдері,
заңды және іс жүзіндегі қателіктер.
- Айыпталушының жауаптылығының дәрежесі мен сипатына әсер ететін мән-
жайлар.
- Жасалған қылмыстың зардаптары.
- Қылмыспен келтірілген зиянның сипаты мен мөлшері.
- Әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-жайлар.
- Қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатуға әкеп соқтыратын мән-
жайлар.
Әрбір қылмыстық іс бойынша ең алдымен күмәнсіз қылмыстың оқиғасы
дәлелденуге тиіс. Егер қылмыстың оқиғасы дәлелденбесе, қылмыс болған жоқ
деп есептеледі. Мысалы, біреу кісі өлтірді деп іс қозғап, тергеу жүргізіп
жатқанда, өлді деген адам тірі болып шықса. Полиция тәжірибесінде мұндай
жағдай болған. Әйелін өлтірді деп, бір азаматты жауапқа тартқан. Осы
жағдайды естіп, әйелі сол қалаға қайта келіп, өзінің тірі екендігін
білдірген.
Келесі бір жағдай-өрт болып, мемлекет мүлкі сақталған қойма жанып
кетіп, 50 миллион теңге зиян келген. Осы факті бойынша қылмыстық іс
қозғалады, тергеу жүргізіледі. Алдын-ала тергеу нәтижесінде өрттің себебі
жай түскеннен болуы деп табылса, қылмыстың оқиғасы жоқ дейміз, себебі ешкім
ол қойманы өртеген жоқ. Бұл оқиға табиғат апаты әсерінен болған деп
саналады.
Басқаша айтканда, тұрмыс жағдайынан қарасақ өрт болғаны рас,
ауыртпалық, бақытсыздық болды үкіметке 50 миллион, теңге зиян келді.
Табиғат апатының нәтижесінде, қоймаға жай түсіп өрт болған. Мұндай жағдайда
қылмыстың оқиғасы болды деп айта алмаймыз.
Екінші, ұрланды деген мүлік орнында болып шықса, қылмыстың оқиғасы
болды деп айта алмаймыз.
Үшінші, қылмыс қай уақытта, қандай жағдайда жасалғанын дәлелдеу.
Мысалы, Қылмыстық кодекстің пара алу бабы бойынша іс қозғалғанда, лауазымды
адамның өзінің қызмет бабын пайдаланып, орындай алатын немесе орындауға
тиісті іс-әрекетті пара берушінің өз мүддесі үшін істегені дәлелденуі
қажет.
Қылмысты кім жасағандығы дәлелденуі тиіс.
Қылмыстың оқиғасы дәлелденсе, сол қылмысты кім жасағаның дәлелдеу
қажет. Кейбір жағдайда, қылмыстық іс қозғалғанда тергеуші осы қылмысты,
кім, яғни қандай адам, жасағанын білмейді. Айыпталушы іс қозғалғаннан кейін
10-20 күннен кейін, кейде 1-2 жыл өткеннен кейін ғана табылады. Мысалы, сол
айыпкер ұсталғаннан кейін, осы қылмысты осы адам жасады деген қорытындыны
күмәнсіз дәлелдеу керек, үкімет дүниесі ұрланғаны, есіктің бұзылуы,
заттардың орнында болмауымен дәлелденеді, ал оны кім ұрлағаны белгісіз. Сол
ұрыны табу қажет, оның айыбын дәлелдеу қажет.
Адамды айыпкер деп санау үшін оның қылмыс жасаудағы айыптылылығын
дәлелдеу қажет. Оның қылмысты қасақана немесе абайсыздықта жасағандығын
анықтау керек. Қылмыстық кодекс бойынша кінәсі бар адам ғана жауапқа
тартылады, яғни адам қылмысты қасақана, не болмаса абайсыздықта жасаса
қылмыстық жауапқа тартылады.
Кінәсіз адам жауапқа тартылмауға тиіс. Кінәсіз жауапкершілік болмауы
керек.
ҚІЖК 36-бабы қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін орындау мақсатында
қылмыстық ізге түсу органы өз құзіреті шегінде қылмыстық белгілерін тапқан
әрбір жағдайда қылмыс оқиғасын, қылмыс жасаған кінәлі адамдарды анықтауға,
оларды жазалауға заңмен көзделген барлық шараларды қолдануға, сонымен бірге
кінәсіз адамдарды ақтау шараларын қолдануға міндетті. Басқаша айтқанда,
заңда көрсетілген органдар мен лауазымды адамдар қылмыстың оқиғасын
тексеріп дәлелдеулері керек.
Дәлелдеу дегеніміз-дәлелдемелер көмегімен қылмыстық іске қатысты
маңызы бар фактілерді анықтау, яғни қылмыс жасалды ма, әлде жасалған жоқ па
деген сұраққа жауап беру. Егерде болды деген шешімге келсек, ол қылмысты
кім жасады, қалай жасады, жасаған адамдардың айыбы қандай деген сұрақтарға
жауап беру. Жалпы айтқанда, іс бойынша дәлелденуге тиісті мән-жайларды
анықтау.
Сонымен, дәлелдеу дегеніміз-қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуде,
істі соттта қарағанда қылмыстық істің оқиғасын анықтау. (дәлелдемелердің
көмегімен қылмыстық істің мән-жайын анықтау)
Қылмыс оқиғасы алдын ала тергеу сатысында, істі сотта қарау сатысында
зерттеледі. Осы зерттеу процесінің қорытындысы ретінде зерттеудің
нәтижесінде іс бойынша шындық анықталуы қажет.
Дәлелдемелер нәтижесінде қылмыс болды, оны мынадай азамат жасады,
азаматтың кінәсі мынадай деп, тағы да басқа мән-жайларды анықтап, тергеуші
мен сот шешімге келулері керек. Немесе қылмыс болған жоқ, қылмысты ешкім
жасаған жоқ, қылмыс деп түсінген оқиға қылмыс болмай шықты деген шешімге
келулері керек.
Сонда ғана тергеуші мен сот іс бойынша дұрыс шешім қабылдады деп
айтамыз.
Дәлелдеу процесі-қылмыстық іс жүргізу заңында бекітілген тәртіп
бойынша жүргізілетін, дәлелдемелер көмегімен қылмыстық істің оқиғасын
анықтауға арналған әрекеттер. Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтау процесі
бірнеше кезеңге бөлінеді:
-дәлелдемелерді табу;
-дәлелдемелерді процессуалдық заң бойынша бекіту;
-дәлелдемелерді тексеру;
-Дәлелдемелерді бағалау;
Дәлелдемелер қылмыстық іс бойынша тергеу әрекеттерін жүргізгенде
табылады. Мысалы, қасақана кісі өлдірді делік. Қылмыс болған жерді
қарағанда адамның өлігін табамыз, пышақ табылуы мүмкін, мылтық атылған ізін
табамыз, және тағы басқа заттар табылуы мүмкін. Табылған заттар барлығы
заңда көрсетілген тәртіппен хаттамаға жазылуы мүмкін.
В.Т. Томин дәлелдеу процесінің мәнісін түсінуге мүлде басқа көзқарас
ұсынады. Ол былай деп жазды: Қылмыстық істер бойынша дәлелдеудің бүгінгі
практикасында генетикалық көзқарас үстемдік құруда. Дәлелдеме көзін
қылмыстық сот ісін жүргізудегі іске жіберудің қажетті шарты туындаған
сәтінен бастап қылмыстық іске дейінгі оның жолын бақылап шығу болып
табылады... Мұндай көзқарас қылмыстық істерді қарау кезінде бірқатар
маңызды объектілерді пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Ап енді танымның шынайылығын қамтамасыз ету үшін ұқсастығын
дәлелдеудің гносеологиялық айқындама тұрғысынан маңыздылығы ешбір кем
емес... Алайда, бүгінгі күні ұқсастығы арқылы дәлелдеу мүмкін болуы ушін
объектінің генезисін анықтау қажет.
Ғылымның маңызды міндеті...ұқсастық арқылы дәлелдеудің генезис арқылы
дәлелдеуді алмастыруға қабілетті екенін көрсету...
Дәлелдеудің мұндай тусінігінің тиімділігін (генезиске бақылау жасаудың
орнына ұқсастығын дәлелдеу) В.Т. Томин құқық қолдану органдарының осы
заманғы практикасынан орын алған жедел-іздестіру жолымен алынған ақпаратты
процеске енгізу үшін арнайы сипаттағы шаралар қолдану қажеттігінің
болмауынан көреді. Бұл орайда қылмыстық процессуалдық қызметке арнайы
ақпаратты тергеу мен сотқа хабарлаудың ерекше тәртібін белгілейтін немесе
милиция қызметкерін оны хабарлау міндетінен мүлде босататын қызмет құпиясы
ұғымын енгізу ұсынылады.
Дәлелдеу тақырыбын реттей отырып дәлелдемелерді жинау мен бағалауға,
жалпы дәлелдеме үғымына қазіргі қолданыстағы заңдар мынадай сипатта
анықтама береді: Дәлелдеу істі заңды, негізделген және әділ шешу үшін
маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинаудан,
зерттеуден, дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан тұрады (ҚІЖК 124-
бабы). Біздің байқағанымыздай, мұндай ұғымда шындық объектілеріне қол
жеткізу сияқты мақсат, сондай-ақ дәлелдемелерді тексеру сияқты кезең жоқ.
РСФСР ҚІЖК-нің (1990 ж.) теориялық моделінің авторлары бұл олқылықтың
орнын толтыруға талаптанды. Мәселен, А. М. Ларин РФ ҚІЖК-не мынадай
редакцияда Дәлелдеу нормасын енгізуді ұсынды: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz